içindekiler 1. ölçme ve ölçme aletler 2. kumanda aletlernn tanıtımı 3
advertisement
İÇİNDEKİLER 1. ÖLÇME VE ÖLÇME ALETLERİ 2. KUMANDA ALETLERİNİN TANITIMI 3. ANA AKIM VE KUMANDA DEVRELERİ 4. DOĞRU VE ALTERNATİF AKIM JENERATÖRLERİ 5. ELEKTRİK MOTORLARI 6. ELEKTRİK MOTORLARININ REVİZYONU 7. AKÜMÜLATÖRLER 8. ELEKTRİK TESİSAT MALZEMELERİ 9.TRANSFORMATÖRLER ÖLÇME VE ÖLÇME ALETLERİ Ölçmek karşılaştırmak demektir.Elektrik ölçmeleri uzunluk,ağırlık ölçmeleri gibi basit değildir.Bütün elektrik devrelerinin düzgün bir şekilde çalışabilmesi için elektrik büyüklüklerinin ölçülmesi ve bilinmesi gerekir.Bu bakımdan bu büyüklükleri ölçülmesi ve bilinmesi gerekir.Bu bakımdan bu büyüklükleri ölçen hassas ölçü aletlerine gerek vardır. Bir devrede ölçülerek değerler,birimleri ve bu ölçmede hangi ölçü aletlerinin kullanılacağı aşağıdaki cetvelde görebiliriz: Ölçülecek Değer Akım Şiddeti Gerilim Güç sayısı Frekans Direnç Elektrik işi Güç Birimi Amper Volt cosq Hz Ohm Kwh Watt Ölçü Aleti Ampermetre Voltmetre Cosq metre Frekansmetre Ohmmetre Sayaç Wattmetre Bu ölçmeleri yapabilmek için çeşitli tip ölçü aletleri yapılmıştır.Her ölçü aletinin üzerinde bazı rakam ve işaretler bulunur. ÖLÇÜ ALETLERİ İŞARETLERİ Doğru akım için Doğru ve alternatif akım için Alternatif akım için f=50 hz Üç fazlı(bir ölçme sistemli) Üç fazlı(iki ölçme sistemli) Üç fazlı8üç ölçme sistemli9 Aletin %1,5 hata sınıfı Aletin sınıfı belirli skalalı tip Aletin mutlak hatası Cihaz dik kullanılacak Cihaz yatay kullanılacak Eğik kullanılacak Yalıtkanlık deneyi 2 kv la yapılmış Dıştan bağlanabilen şont Dıştan bağlanan ön direnç Demirle siperli Elektrostatik siperli Astetik alet Çalışma tertibatına dikkat Döner bobinli alet Redresörlü Yumuşak demirli Döner demirli alet Endüksiyon tipi End. Çapraz bobinli Elektrotermik Bimetal ölçü aleti Elektrostatik alet Titreşimli alet Elektrodinamik Döner mıknatıslı Çapraz mıknatıslı Termo eleman Sıfır ayar tertibatı Yalıtkanlık deney gerilimi Ölçü Aletlerinin Duyarlılık Sınıfı: Ölçü aletleri duyarlılık derecesine göre 8 sınıfa ayrılır.Aletlerin sınıfını belirten rakam o aletin ibresinin tam sapmada yapmış olduğu hatanın %’sini gösterir.0,1 sınıfı alet denildiğinde bu aletin çok hassas bir alet olduğu ve ibresinin tam sapma da % 0,1 değerinde hata yaptığı anlaşılır.Aşağıdaki tablo ölçü aletlerinin duyarlılık sınıflarını gösterir: Ölçü Aletlerinin Duyarlılık Sınıfı Duyarlı Aletler Kaba işletme aletler İşareti Sınıfı Gösterme hatası E 0,1 %1 F 0,2 0,5 %0,2 %5 G H 1 1,5 2,5 5 %0,1 %1,5 %2,5 %5 AMPERMETRE Elektrik akım şiddetini ölçen aletlere ampermetre denir.Ölçülerek akım ampermetrelerin içinden geçtiği için devreye seri olarak bağlanırlar ve içinden gelen akımın ,cihazın uçları arasında büyük bir gerilim düşmesi meydana getirmemesi için dirençlerinin de mümkün mertebe küçük olması lazımdır. Ampermetrenin içindeki bobin teli kalın olup az sipirlidir.Devreye hiçbir zaman paralel bağlanmazlar,nedeni:ampermetre sargısının kalın telden az sipirli olmasıdır.Böyle olunca devreyi kısa devre haline getirir,sigortanın atmasına neden olur. VOLTMETRE Elektrik gerilimini ölçen aletlere voltmetre denir. Voltmetreler devreye paralel bağlanırlar.voltmetrenin İçindeki bobin teli ince olup sarım sayısı fazladır. Bunun için voltmetrenin iç dirençleri büyüktür.İşte bu sebeple içinden çok az akım geçer.Voltmetre devreye yanlışlıkla seri bağlanırsa akımın iç dirençleri büyük olduğundan alıcının normal çalışmasına engel olur.Örnek:Devredeki lamba yanmaz motor çalışmaz. AVOMETRE Bu ölçü aletleri akım ,gerilim ve direnç ölçme işlemlerinde kullanılırlar. Avometreler alternatif ve doğru akım ,gerilim ölçmek için düzenlenmiştir. Bu aletlere direnç ölçmek için aletin içine pil konur.Direnç ölçerken ilk önce bağlantı uçları kısa devre edilip ayar düğmesi çevrilerek ibrenin direnç taksimatında sıfıra gelmesi sağlanmalıdır. Direnç ölçmelerinde alet,üzerinden akım geçen devrelere bağlanamaz. Gerek akım ,gerekse gerilim ölçmelerinde aletin kademe anahtarı daima en yüksek değere,değer çok küçükse alt kademelere geçirilmelidir. KUMANDA ALETLERİNİN TAITIMI KONFAKTÖR Elektrik devrelerinin bağlantı işlemlerinde ,bütün motor kumandalarında ,ışık,kuvvet,sinyalisazyon ve bunlar gibi doğru ve alternatif akımda çalışan bütün tesislerde devrenin açılıp kapanmasının temin eden elektro manyetik şalterlerdir.Esas itibariyle devreyi açıp kapayan kontaklar ile bu kontakların açılıp kapanmasını temin eden elektromanyetik bir bobinden ibarettir.Bununla beraber kontaktöre ilave olarak ,aşırı akım röleleri ,butonlar,sinyal lambaları ,bunlar gibi yardımcı elemanlar bir kontaktör bobini ile temin edilir.Bu bobini kontrol gerilimi adı verilen ve değeri 42-500Varasında alan doğru ve alternatif akım şebekesi enerjiler.Kontaktör bobinleri devreyi ekseriya paralel bağlanır.Böylelikle kontakların az bir akım değeriyle açılıp kapatılması mümkün olur.Kontaktörler C harfi ile sembolik olarak şeklinde gösterilirler. Kontaktörlerin kontakları başlıca 3 şekilde tanzim edilir: 1)Kapayıcı kontaklar 2)Açıcı kontaklar 3)Değiştirici kontaklar Kontaktörler küçük güçler için havalı tipte,büyük güçler içinde yağlı olarak yapılırlar. RÖLE Devrenin açılıp kapatılmasını temin ,ana devreyi aşırı akım,düşük gerilim v.b. gibi tehlikelere karşı korumak veya çalışma süresine belirli zamanlarda kumanda etmekte kullanılan cihazlara röle denir.Röleler;doğru akım,alternatif akım ve hem doğru hem de alternatif akımda kullanılabilirler.Röleler ana akım devrelerinin primer ve sekonder olarak çok az bir akım şiddetiyle kumandasını gerçekleştirirler. Kullanış yerlerine göre;1)Kumanda röleleri,2)Zaman röleleri. Çalışma şekline göre;1)Termik röle,2)Potansiyel enerji depolayan 3)Elektrik motoru ile doğrudan tahrikli,4)Hava ve sıvı basıncı ile tahrikli Devreye bağlanış şekline göre;1)Primer röle olarak,2)Sekonder röle olarak BUTON Kumanda devrelerinde kontaktör bobinlerden geçen akımın devresi kumanda butonlarıyla açılıp kapatılır.Kontaktörlerin açılıp kapanmaları sırasında da devre de bildirim görevi yapan ışıklı veya sesli sinyal cihazları da bulunur. Start butonu (çalıştırma) Stop butonu(durdurma) ANA AKIM VE KUMANDA DEVRELERİ KUMANDA VE BİLDİRİM ELEMANLARININ KONTAKTÖRLERLE BİRLİKTE BAĞLANTI ŞEKİLLERİ TERMİK RÖLEYLE TEÇHİZ EDİLMİŞ BİR KONTAKTÖRÜN ÇALIŞMA VE DURDURMA BUTONLARIYLA BİR YERDEN ÇALIŞTIRILMASI: 1 butonuna basılınca 3-4 kontakları kapanarak c1 kontaktörünün a-b uçlarından geçen akım Mp den devresini tamamlar.Böylece c1 kontaktörü çalışır ve ikinci sütundaki kapayıcı c1 yardımcı kontağının 13-14 uçlarını kapatarak kontaktörün devamlı olarak devrede kalmasını sağlar. TERMİK RÖLE İLE TEÇHİZ EDİLMİŞ BİR KONTAKTÖRÜN İKİ AYRI YERDEN ÇALIŞTIRMA VE DURDURMA BUTONLARIYLA KUMANDASI: Akım takip yolu şeması ,çalışma prensibi bakımından öncekinin aynısıdır. Durdurma butonları birbirlerine seri, çalışma butonları ise birbirine paralel bağlıdır. TERMİK RÖLELERİ BİR KONTAKTÖRÜN DEĞİŞTİRİCİ İKİ ŞALTERLE ÇALIŞTIRILMASI: Burada b1 ve b2 değiştirici şalterin herhangi birisiyle kontaktöre etmek mümkündür.Bu bağlantı ışık tesisatlarındaki vaviyen bağlantı gibidir. TERMİK RÖLE İLE TEÇHİZ EDİLMİŞ KONTAKTÖRLE BİR ASİNKRON MOTÖRE DİREKT YOL VERME ŞEMASI: e1 Ana devre sigortaları e2 Kumanda devresi sigortaları e3 Koruyucu termik röle b1 Durdurma butonu b2 Çalıştırma butonu b2 çalıştırma butonuna basıldığında c1 kontaktörü çalışarak ana kontaklarla birlikte 2. sütundaki 13-14 c1 kontağını da kapatır.Böylelikle motor uçları şebekeye devamlı olarak bağlanmış olur.Motoru durdurmak istediğimizde b1 durdurma butonuna basarak kontaktör bobinlerinden geçen akımı keseriz.Böylelikle kontaktör kontakları açılarak motoru şebekeden ayırır. KONTAKTÖRLE MOTÖRLERİN DEVİR YÖNÜ DEĞİŞTİRİLMESİ: Ana devre akım şeması C1 kontaktörü çalıştığında ana kontaklar kapanarak R-U,S-V,T-W uçları bağlanacağından motor sağa döner.Bu kontaktörü çalıştırmak için B1 butonuna basılmalıdır.c2 kontaktörünü çalıştırmak için b2 butonuna basılınca ;R-W,S-V,T-U uçları bağlanıp fazlar aksedilir ve motor sola dönmeye başlar. Butonla kumanda edilen kumanda Devresi takip yolu şeması b0 Durdurma butonu b1 sağa başlatma butonu b2 sola başlatma butonu c1 sağa dönüş kontaktörü c2 sola dönüş kontaktörü e2 termik röle e3 sigorta OTOMATİK OLARAK KONTAKTÖRLERLE MOTORLARA YILDIZ ÜÇGEN YOL VERME: Birinci sütundaki b2 çalıştırma butonuna Basınca c2 kontaktörü ve d1 rölesi Çalışarak yıldız köprüsü kurulur.d1 Geçikme rölesi çalışmaya başlar.Aynı anda İkinci sütundaki c2 kontağıda kapanmış Olduğundan c1 kontaktörüde çalışarak motoru Yıldız olarak şebekeye bağlamış olur.Bu anda C3 kontaktörü çalışmaz çünkü 5. sütundaki c2 kontağı açılır.Termik zaman rölesinin ayarlı olduğu belli zaman dolunca 1. sütundaki d1 kontağı açılacağından c2 köprü kontaktörü ile d1 zaman rölesi devreden çıkar.Bu halde 4. sütundaki c2 kontağı tekrar kapanacağından c3 kontaktörü de devreye girerek motoru üçgen bağlar ve çalıştırmaya devam eder. SAĞ SOL DEĞİŞTİŞRİCİ SINIR ANAHTARI İLE İKİ YÖNE KUMANDA B2 çalıştırma butonuna basılınca d1 yardımcı kontaktörü çalışır.2. sütundaki d1 kontağını kapayarak d1 ve d2 kontaktörlerini birlikte çalıştırır.d2 kontakları kapanınca 3. sütundaki b3 sınır anahtarı da c1 kontaktörünü çalıştırarak motoru sağa döndürür.Sağ sınıra gelince sınır anahtarı kontak değiştireceğinden bu defa 5. sütundaki c2 kontaktörü çalışarak sola dönüş sağlanır.Sol sınıra da gelince bu defa da aynı şekilde sağa dönüş sağlanır. b1 durdurma butonu b2 çalıştırma butonu c1-c2 kontaktörler d1-d2 yardımcı kontaktörler b3 değiştirici sınır anahtarı e1 termik koruma rölesi DOĞRU VE ALTERNATİF AKIM JENERATÖRLERİ DİNAMO VE ÇALIŞMA PRENSİBİ Almış olduğu dairesel mekanik enerjiyi,doğru akımı elektrik enerjisine çeviren makinelere dinamo veya doğru akım jeneratörü denir. Çalışma prensibi; sabit bir mıknatıs alanı içerisine ,iletken çerçeve yerleştirilip döndürülecek olursa, iletkende alternatif bir endiksiyon elektromotor kuvveti dogar.İletken çerçevenin uçlarına karşılıklı bakır dilimler (kollektörler) konursa iletken çerçeve de meydana gelen endiksiyon akımı bu bakır dilimler vasıtasıyla doğru akıma çevrilir ve fırçalarla (kömürlerle) dış devreye verilir. DOĞRU AKIM DİNAMOLARININ YAPILIŞI: Dinamolar başlıca şu parçalardan meydana gelir: 1)Gövde ve kapaklar:Endüktörün meydana getirdiği sabit mıknatıs kuvvet hatlarına,devre tamamlatan dökme demirden yapılmış bir parçadır.Kapaklar ise endüviye yataklık vazifesi görürler. 2)Endüktör(kutuplar):Endüvinin üzerinde lüzumlu elektromotor kuvvetin endüklenebilmesi için ,sabit mıknatıs alanını meydana getiren parçaya endüktör adı verilir. 3)Endüvi:Endüktörün meydana getirdiği sabit mıknatıs alanını kesmesi neticesinde ,üzerindeki sargılarda lüzumlun elektrik akımını meydana getiren parçaya denir. 4)Kollektör:Endüvi sargılarında meydana gelen alternatif akımı doğru akıma çeviren parçaya denir. 5)Fırçalar (kömürler,toplaçlar):Kollektördeki doğrultulmuş akımı dış devreye almaya yarayan parçaya fırça veya toplaç denir. DOĞRU AKIM DİNAMOLARI: 1)Yabancı uyartımlı dinamolar, 2)Kendinden uyartımlı dinamolar 1)Yabancı uyartımlı dinamolar: Dinamolarda lüzumlu olan sabit mıknatıs alanını meydana getirme olayına uyartım denir.Endüktör sargıları dışarıdan bir doğru akım kaynağına bağlı olarak çalışan dinamolara denir. 2)Kendinden uyartımlı dinamolar: Doğru akım elektrik enerjisini ,endüktör kutuplarındaki artık mıknatisiyetten dolayı elde eden mıknatıslara da kendinden uyartımlı dinamolar denir.Kutuplar,dışardan bir doğru akım kaynağıyla beslemeğe lüzum yoktur.Çünkü dinamo kutuplarında çok az daimi mıknatıslık vardır.Buna artık mıknatıslık denir. Kendinden uyartımlı dinamolar,kutup sargılarının endüviye bağlanış şekline göre üç kısma ayrılır: A-SERİ DİNAMOLAR B-ŞÖNT DİNAMOLAR C-KOMPUNT DİNAMOLAR: ALTERNATÖR VE ÇALIŞMA PRENSİBİ Almış olduğu dairesel mekanik enerjiyi,alternatif akım elektrik enerjisine çeviren makinelere denir.Bunlarda da esas prensip:sabit bir mıknatıs alanı içerisine,iletken çerçeve yerleştirilip döndürülecek olursa ,iletkende alternatif bir endüksiyon elektromotor kuvveti doğar.İletken çerçevenin uçlarına bilezikler konursa iletken çerçeve de meydana gelen alternatif endüksiyon akımı fırçalarla dış devreye alınır.Alternatörler alternatif akım verdiklerine göre bu alternatörün mıknatıs alanını yine kendi akımından faydalanarak temin edemeyiz.Şu halde alternatörlerde en mühim mesele daimi mıknatıs kutuplarını ve alanı temin etmektir.Bunun için gerekli doğru akımı bir bataryadan veya alternatöre akuple bir dinamodan elde ederiz.Gücü sarfiyatı az olan bu dinamoya ikaz dinamosu denir. ALTERNATİF AKIM JENERATÖRLERİNİN YAPILIŞI 1)DURAN KUTUPLU JENERATÖRLER: 500-600 VOLT gibi alçak gerilim veren altörnatörlerdir.Güçleri azami 50 Kw tı geçmez. a) Statör(duran kısmı): Lüzumlu sabit mıknatıs alanını meydana getirirler. b)Roto(dönen kısım):Alternatif akımın meydana getirdiği yerdir. c)Uyartım devresi:Statör üzerindeki kutupların doğru akımla beslenmesidir.Gerekli doğru akım ,ikaz dinamosundan elde edilir. Alternatif akımın alındığı kısım yani rotor ,statordaki kutup sargıları içerisinde döndürülünce,sargılar manyetik alan tarafından kesilir,rotor üzerindeki sargılarda bir alternatif elektromotor kuvvet doğar.Buradan bilezikler ve fırçalar yardımıyla dış devreye alınır.Bu uçlar bir alıcıya bağlanırsa devreden alternatif akım geçtiği görülür. DÖNEN KUTUPLU ALTERNATÖRLER: 6000-10000 Volt gibi yüksek gerilim ve büyük güç veren alternatörlerdir.Bu alternatörlerde kutuplar döndürülür. a)Statör(duran kısım):Sargılardan alternatif akımın alındığı kısımdır. b)Rotor(dönen kısım):Statör sargılarında lüzumlu alternatif akımın meydana gelebilmesi için kutuplarında sabit mıknatıs alanının meydana getirdiği kısımdır. c)Uyartım devresi:Rotor üzerindeki kutupların doğru akımla beslenmesidir. Rotor üzerindeki sabit mıknatıs alanını meydana getiren kutuplar döndürülecek olursa ,duran kısım sargılarında bir alternatif elektromotor kuvvet endüklenir.Bu elektromotor kuvvet dış devrede bulunan alıcıyı çalıştıracak olursa devreden bir alternatif akım geçer. ELEKTRİK MOTORLARI DOĞRU AKIM MOTORLARI,YAPILIŞLARI VE ÇEŞİTLERİ MOTOR:Almış olduğu doğru akım elektrik enerjisini ,dairesel mekanik enerjiye çeviren makinelere motor denir.Bir dinamo motor olarakta çalıştırılabilir.Öyleyse motorlarda dinamolarda olduğu gibi şu parçacıklardan meydana gelir: 1)Gövde ve kapaklar:Dinamolarda olduğu gibi endüktör kutuplarının meydana getirdiği sabit mıknatıs kuvvet hatlarına devre tamamlatır.Üzerinde iki kapak mevcut olup bunlarda endüvinin dönebilmesi için ana yataklık vazifesi görür. 2)Endüvi:Endüvini motor içerisindeki vazifesi iki kısma ayrılır.Birinci vazifesi:Ankaşları içerisine yerleştirilmiş olan bobinlerden bir doğru akım geçirildiğinde endüvi hareket eder.İkinci vazifesi:Endüvi hareket ettikten sonra sargılarda tatbik edilen gerilime zıt yönde bir elektromotor kuvvet endüklemektedir.Bu elektromotor kuvvete zıt elektromotor kuvvet denir.Motorda zıt elektromotor kuvvet meydana gelmez ise motor devreden çok büyük akım çeker ve yanar. 3) Endüktör:Bu parçanın vazifesi aynan dinamolarda olduğu gibi sabit mıknatıs alanını meydana getirmektedir. 4)Kollektör:Endüvi dönüş yönünü sabit tutabilmek için endüvi sargıları içerisinden geçen akıma yön değiştirmektir. 5)Fırçalar:Dış devredeki bir doğru akım elektrik enerjisi kaynağından beslendiğinde ,bu akımı kollektörlere iletmektir. Doğru akım motorlarına yol vermek ,gücü 1Hp den küçük olan doğru akım motorları devreye doğrudan doğruya bağlanır.Bu tip motorlarda ilk an da devreden çekilen akım yüksek olur.Sonradan normal değerine düşer.Fakat gücü 1 Hp den fazla olan motorlara bu şekilde yol vermek yanlış ve tehlikelidir.Motor devreden çok yüksek akım çekerek kısa zaman da yanar ve kullanılmaz hale gelir.Bu durum diğer doğru akım motorları içinde aynıdır.İşte motorun ilk yol alma anında devreden fazla akım çekmesini önlemek için adına yol verme reanstansı denilen reastayı kullanırız.Bu yol verme reastası bütün doğru akım motorlarında endüviye seri olarak bağlanır.Motor çalıştırılmadan evvel yol verme reastası tamamen devreye sokulur.Yani dirençi en büyük değerine getirilir.Motor devresi şalteri kapatıldıktan ve motor dönmeye başladıktan sonra yavaş yavaş yol verme reastası direnci güçültülür,sonunda tamamen devreden çıkar.Yol verme reasta direnci ,endüviyle seri bağlandığı için ilk an da endüviden geçen akım küçültülmüş ve motorun yanması önlenmiş olur. DOĞRU AKIM MOTORLARININ ÇEŞİTLERİ Doğru akım motorları da dinamolarda olduğu gibi kutup sargılarının endüviye bağlanış şekillerine göre 3 kısma ayrılır: 1)SERİ MOTORLAR 2)ŞÖNT MOTORLAR 3)KOMPUNT MOTORLAR 1)SERİ MOTORLAR: Endüvi ve endüktör birbirine seri olarak bağlanan motorlara denir.Seri motorlarda seri dinamolar gibi sargıdan geçtiği için kutup sargıları kalın ve kısa tellerden yapılır.Seri motorlar çevirecekleri millerle ya akuple edilir ya da dişli çarklarla bağlanırlar.Kayış kullanmak doğru değildir. Yol alırken yüksek çekme kuvveti verir. Devir adedi yükle ters orantılıdır. 2)ŞÖNT MOTORLAR: Endüvi ve endöktör sargıları birbirine paralel olarak bağlanan motorlara şönt motorlar denir.Şönt motorların kutup sargıları ince ve uzun tellerden yapılır.Bobin uçları tam gerilime bağlandığından motor başta veya yükte çalışırken endüktör sargısından geçen akım hemen hemen sabit değerde kalır.Bu motorlar seri motorlar gibi başta çalıştırıldıklarında ambale olmazlar.Yalnız endüktör sargısındaki bir kopukluktan dolayı ambale olabilirler.Şönt motorlar sabit devir ve fazla çekme kuvveti istenmeyen yerlerde kullanılırlar.Kalkınma momentleri küçüktür. 3)KOMPUNT MOTORLAR: Endüktör sargıları endüviye hem seri hem de paralel olarak bağlanan motorlara denir.Kalkınma momenti şönt motorlarınkinde fazladır.Boşta çalışırken ambale olmazlar.Devir sayıları yükle;şönt motorlardan fazla seri motorlardan az değişir. ALTERNATİF AKIM MOTORLARI Endüstriyel çalışmalarda elektrik enerjisinin % 50 değerinden fazlası alternatif olarak üretilir,iletilir ve kullanılır.Alternatif akımın çok kullanılmasında en önemli faktör gerilimin yükseltilip alçaltılabilmesidir. Tahrikle kullanılan alternatif akım motorların önem sırası: 1)Asenkron motor 2)Senkron motor 3)Koll. Şönt motor 4)A.A.Koll. Seri motor SENKRON MOTORLAR: Bir doğru akım dinamosuna akım verdiğimizde,dinamo aynen bir motor gibi çalışır.Aynı şekilde bir alternatörde akım alacağımıza akım verirsek bir motor gibi çalıştığı görülür.Bu motora senkron motor denir.Senkron motorların rotor kutupları doğru akımla beslenir.Bu akıma uyartım akımı denir.Normal uyartımla çalışan bir senkron motorda cosq=1 dir.Senkron motorlar şebekelerin cosq sunun düzeltilmesinde çok kullanılırlar.Devir sayıları yükle hiç değişmez.Yol verme oldukça güç olduğu için devir sayısının hiç değişmemesi istenen yerlerde kullanılır. ASENKRON MOTORLAR: Devir sayıları yüke bağlı olarak düşen ve almış olduğu alternatif akım elektrik enerjisini dairesel mekanik enerjiye çeviren motorlara denir.Asenkron motorlar elektrik akımından başlıca iki kısımdan meydana gelir,stator ve rotor.Bunun dışıda her elektrik motorunda bulunan yatak,kapak,mil,taşıma haması,bağlama klimensi gibi yardımcı parçalar vardır. Stator üzerinde oyuklar açılmış ince saçların paket haline getirilip üzerine üç fazlı bir sargı sarılması ile elde edilmiştir.Asenkron motorlarda rotor;kısa devre rotor(sincap kafesli),sargılı rotor(bilezikli)olmak üzere ikiye ayrılır. 1)Kısa Devre Rotorlu Asenkron Motor: Kısa devre rotorlu asenkron motorlarda rotor,stator gibi ince saçlardan yapılır.Rotor çevresine açılan oyuklara bakır çubuklar konur.Bu çubuklar rotorun iki yanından bakır halkalarla kısa devre edilirler. Bazı motorlarda rotor çubukları ve kısa devre halkaları alüminyum dökümle elde edilir.Bu yapım şekli daha kolaydır.Kısa devre rotorun yapım şekli basit ve sağlamdır.Bu bakımdan rotorun arıza yapması hemen hemen imkansızdır. Kısa devre rotorlu asenkron motora yol vermek; A-Direkt yol vermek: Yıldız bağlı Üçgen bağlı: B-Yıldız üçgen şalterle yol vermek: C-Stator yol vericisiyle yol vermek: D-Oto transformatörle yol vermek: Stator sargıları önüne motora yol verme anında kullanmak üzere bir oto transformatörü bağlanır.Bu oto transformatörü yardımıyla motora gelen gerilim düşürülerek motorun çok az bir akım şiddeti ile yol alması temin edilir. E-Avare tertibatı ile yol vermek: Bu usul yükle kalkınan motor için uygulanır.Motora önce yukarıdaki metodlardan birisiyle boş olarak yol verilir.Motor normal devrini aldıktan sonra ,kayış yavaşça kaydırılarak motor yüke bağlanır. 2)Sargılı rotorlu asenkron motorlar: Rotora sarılan üç fazlı alternatif akım sargılarının uçları ,aralarında yıldız veya üçgen bağlanırlar.Bağlantı rotor mili üzerindeki bileziklere verilir.Bu motorların ayrıca yol verme dirençleri vardır.Bilezik fırçalar aracılığıyla dışarı alınan rotor sargı uçları yol verme dirençleri üzerinden kısa devre edilmiştir. Rotoru sargılı asenkron motora yol vermek: Yol verme reastası direnci ile motorun rotor sargı direnci birbirine seri bağlanır.İlk an da reasta direnci tamamen devreye sokulur.Bu durumda rotor direnci fazla olunca statorun şebekeden çekeceği akım azlır.Motor böylece yol aldıktan sonra ,direnç sürgü kolu ile yavaş yavaş devreden çıkartılır.Rotor sargıları kısa devre edilerek motorun normal yükü kaldırması sağlanır.Sonra ana şaltere basılır,yol verme reastası kolu yavaş yavaş sola döndürülür,rotor kısa devre edilir.Motoru durdurmak için ana şalter açılır,yol verme reastası kolu tekrar sağa alınır. Rotoru sargılı asenkron motorlara yol vermek MOTOR ETİKETLERİ Motor etiketleri motor gücü ,beygir gücü veya kilowatt olarak yazılırlar.Bu değer motorun en yüksek gücüdür.Bir motor etiketinde yazılı olan değerden daha fazla yüklenmemelidir.Motor etiketinde motorun çalışma gerilimi ve bağlantı durumu da yazılır.Etikette gerilim ve bağlantı durumu aşağıdaki şekillerde olur; a-220/380 V b-380 V c-380 V d-220V Buradaki gerilim değerleri fazlar arası değerlerdir.Yurdumuzda fazlar arası gerilimin 380V olduğuna göre etiketinde yukarıdaki değerlerden biri bulunan motorun nasıl bağlanacağını görelim.Bu durumda fazlar arsı gerilim 220V ise motorun üçgen ,fazlar arası gerilim 380 V ise motorun yıldız bağlanacağını gösterir.Motorumuz üç fazlı olduğuna göre üç bobini ve 6 ucu vardır ve bu uçlar klemens tablosuna bağlanmıştır. Fazlar sırayla u-x,v-y,w-z harfleriyle işaretlenir. Şekilde bir motorun sargılarının yıldız ve üçgen bağlantısı ve resmi görülüyor: B durumundaki motorun ,fazlar arası gerilimi 380 v olan bir şebekede yıldız bağlanacağını gösterir.Bu durumda motor yıldız başlanıp 380 v da devamlı çalışmaz.Motor yüklenince yanar.Motor fazlar arsı gerilimi 380 v olan devrede ,yıldız bağlanıp çalışabilir. Tek gerilim yazılı motor etiketlerinde motorun o bağlantı için devreden çekeceği akım değeri de tektir.Fakat iki gerilim yazılı motorlarda iki akım değeri yazılır.Örneğin;220/380 V, 8,6/5A yazılı bir motor 220 V da üçgen bağlanır ve devreden 8,6 amper çeker.Şebeke gerilimi 580 V ise motor yıldız bağlanacaktır ve motorun şebekeden çekeceği akım 5 amperdir. İşletmede bulunan bu tip motorların rulmanlarının iyi bakım kurallarından biri sarfedilen veya kirlenen yağın yerine ,uygun sürelerde yeni yağ vermektir.Gres ile yağlanan bir yatağın yağ değiştirme vadesi ,dönme sayısına ,rulman tip ve büyüklüğüne ve diğer bazı faktörlere tabidir.Normal hallerde ,yani tam bir yatak muayenesi yapılmak istenmiyorsa ,yağ tazelemek maksadıyla yatak açılır.İşe yaramayan gres atılır,taze gres bilyeler veya makaralar arasına sokulup yağlamadan sonra rulman içinde dağılması sağlanır.Böyle bir gres miktarı yatak boşluğunun yarısı kadar olmalıdır. Bu tip makinenin rulmanları zaman zaman temizlenip muayene edilir.Ağır yük altında çalışan rulmanların yılda bir defa güzelce temizlenmesi ve bileziklerin ,kafeslerin ve yuvarlanma elemanlarının muayene edilmesi gerekir.Rulmanların temizlenmesinde temizleyici olarak ,yıkama benzini kullanılır.Yıkadıktan sonra yatakları uzun müddet kuru bırakmayıp ,derhal yağlamak veya greslemek lazımdır. AKÜMULATÖRLER BAKIM VE KULLANILMA ALANLARI KUTU VE KAPAK:Ömrü 4-5 senedir.Ebonit elektrik geçirmez ve aside dayanıklıdır.Kutu içinde duvarlar vardır,araları birer hücredir.Her hücre büyük olsun küçük olsun 2 volt verir.Üç hücreli kutu 6 volt, 6 hücreli kutu 12 volt akü olur.Akümulatörün tabanında alçak duvarlar vardır.Bunlara eleman ayakları denir. SULANDIRILMIŞ ASİT:Buna elektrolit ismi de verilir.Elektrik yüklü plaklarla doldurulan akümülatör ,ancak sulandırılmış sülfirik asit koyduktan sonra harekete geçer. POZİTİF PLAK:Akümülatörde elektrik meydana getiren parçaların başında gelir.Akümülatörün yükünü pozitif plaklar çeker.Bu sebepten daha erken yıpranır,dökülür.Şarj sırasında pozitif plakların üstündeki kurşun oksit (PbO) zerreleri süper oksit (PbO2) ŞEKLİNİ ALIR.Süper oksit elektrik vermeye hazır demektir. NEGATİF PLAK:Iskara üstüne kurşun oksit (PbO) hamuru sıvanmasıyla meydana gelir. SEPERATÖR:Pozitif ve negatif plakların birbirine dokunmaması için aralarına seperatör konur.Seperatör asit asediği alınmış tahtadan ,mesamatlı sert lastikten odun tozu karıştırılmış pvc den ham kağıt üzerine serpilmiş resimli kağıttan yapılmıştır. KUTUP BAŞLIKLARI:Akümülatörün iç hücreleri birer müstakil elemandır.Bu hücredeki pozitif plakların kulakları toplanır,birleştirilir.Böylece pozitif kutup başı yapılmış olur.Negatif plaklarında yine kulakları birleştirilir,negatif kutup başı yapılmış olur.Elemanlara elektrik şarj akım kutup başlarından çıkartılır. ELEMAN:Akümülatör kutplarının içindeki hücrelere seperatörlenmiş plaklar konmadan önce dışarı da plak başları birleştirilecek ve kaynatılarak birer blok şeklini alır.Bunlara eleman denir. TIPAÇ:Aküler şarj deşarj sırasında hidrojen ve oksijen çıkarırlar.Bu gazlar akümülatörde patlama yapar. BAĞLANTI:Bağlantı akümülatörün içindeki müstakil hücreleri birbirine bağlayan köprülerdir.Böylece volt hücre adetlerine göre yükselir. AKÜMÜLATÖRÜN ELEKTRİK VERMESİ Akümülatör ,pozitif plakların süper oksit şeklinden kurşun sülfat şekline geçerken kendiliğinden elektrik ihtihsal eden bir cihazdır. AKÜNÜN ŞARJI SIRASINDA DURUM AKÜNÜN DEŞARJI SIRASINDAKİ DURUM Akümülatör şarj durumunda elektrik ihtihsal edecek olan süper oksidi hazırlar.Deşarj sırasında pozitif plakların süper oksitleri çözülür ve yerine sülfirik asitteki kükürdü alır.Kutu da sulu asit yerine su kalmış olur.Şarj edilirken tekrar süper oksit almaya başlar,aldığı kükürdü tekrar suya verir ve pozitif plakta yeniden elektrik vermeye hazırlanmış olur.Şarj edilirken elektrik akımı pozitif plaklara girer,oradan negatif plaklara geçer. Deşarj anında yani akümülatörden elektrik çekilirken aksine olarak negatif plaklardan pozitif plaklara geçer. AKÜMÜLATÖR BAKIMI: 1)Akünün plaklarından dökülen tozlar eleman ayaklarının arasına tabana birikir.Dökülen tozlar plaklara kadar yetişirse ,akümülatör kendi kendine deşarj olur.Bu durumu ortadan kaldırmak için muayyen zamanlarda temizlenmesi lazımdır. 2)Akümülatör çalışırken içindeki su kısmen buhar olur.Bu yüzden 8-10 günde bir akümülatöre saf su koymak lazımdır. 3)Akümülatörün kutup başları akünün daha verimli çalışabilmesi için arasına temizlenip vazelinli yağ ile yağlanması lazımdır. 4)Akümülatör tam şarjlı olduğu vakit her göz 2,1 volt gösterir.Şu halde akünün muayyen zamanlar voltmetre ile şarj kontrolü yapılması lazımdır.Bununla bağlantılı olarak asit kesafetide şarj durumunu gösterir.Tam şarj durumunda asit kesafeti hidrometre ile ölçüldüğünde 1,260 gösterir. Tam şarjlı akü:1,260 kesafet ve 2,10 volt %75 şarjlı akü:1,225 kesafet ve 2,07 volt yarı şarjlı akü:1,190 kesafet ve 2,03 volt %25 şarjlı akü:1,155 kesafet ve 2,00 volt Boşalmış akü: 1,110 kesafet ve 1,90 volt ELEKTRİK TESİSATLARINDA KULLANILAN MALZEMELER ELEKTRİK TESİSLERİNDE KULLANILAN BORULAR: 1)KURŞUNLAŞMIŞ DEMİR SAÇ (BERGMAN) BORULAR VE BUNLARA AİT EK PARÇALAR: Bergman boru:Kurşunlaşmış ince çelik saçtan kenetlenerek yapılırlar.İçleri güç yanan bir madde ile emprenye edilmiş bir kağıtla yalıtılmıştır.Boyları üçer metre olarak yapılmaktadır.İçtesisatta kuru yerlerde sıva altı ve sıva üstünde yapılan tesislerde kullanılır. Bu borulara ait ek parçalar kullanılır.Çeşitleri aşağıda açıklanacaktır: Düz-Ek (Muf): Düz giden boruları birbirine eklemek için kullanılır.Kurşunlanmış çelik saçtan yapılmıştır.Kenetli olup içersi yalıtılmamıştır.İç çapı borunun dış çapına eşittir. Dirsek(Kut):Keskin köşeleri dönmek için kullanılır. T-ek:Düz giden borulardan kolatmak için kullanılan T şeklinde bir parçadır.İçersi yalıtılmamıştır.Kurşunlanmış ince saçtan yapılmıştır. Ek kutuları(Buat):İçerisinde iletkenlerin bağlantılarının yapıldığı kutulardır.Kurşunlanmış demir saç ,alüminyum,porselen,bakalit veya plastikten yapılmaktadır. Tavan ek –kutusu:Tavana kordonla asılan lambalarda tesisin akım getiren kablolarına irtibat etmede kullanılır. Ağızlık(entül ve pip):Boru ağızlarının iletkenlerin yalıtkanını zedelememek için kullanılan bir parçadır.Düz ağızlıklara entül ,eğri olanlarada pip adı verilir. Kelepçe(Kroşe):Boruları duvarda ve tavana tutturmak için kullanılır. 2)YARIKLI ÇELİK (PEŞEL) BORULAR VE BUNLARA AİT EK PARÇALAR: Çelik saçın kenarları kıvrılarak üst üste getirilmek suretiyle yapılan içleri yalıtılmamış borulardır.Borunun içi ve dışı pasa ve korozyana karşı siyah bir boya ile boyanmıştır.Boyları üçer metredir.Kuru yerlerde kullanılır. Düz-ek (Muf):Düz giden boruları eklemek için kullanılır.Yarıksız ve ortası boğumlu olarak yapılmıştır.İç çapları birleştiği borunun dış çapına eşittir. Dirsek(kut):Boruların köşeleri dönmek için kullanılan eğri ek parçasıdır.Bunlar çelik saç veya döküm olarak yapılırlar. Ek kutusu:İçinde iletkenlerin bağlantılarının yapıldığı kutulardır. Ağızlık:Yrıksız olarak yapılmış boru parçalarıdır. Kelepçe:Yarım daire şeklinde tek veya çok bükümlüdür. 3)ŞTALPANTER BORU(YARIKSIZ ÇELİK) VE EK PARÇALARI: Çelikten yapılırlar,eksizdirler.Her iki ucuna dıştan diş açılmıştır.Boyları üçer metredir.İçerleri yalıtılmış ve yalıtılmamış olarak iki çeşittir.Yalıtılmış olanlarda yalıtkan bir madde emdirilmiş karton bulunur.İç ve dış yüzeyleri paslanmaya karşı yalıtkan bir boya ile boyanmıştır. Düz-ek:Çelikten veya fonttan yapılır.İçerisine diş açılmıştır. Dirsek:Çelikten yapılmış ve yaltılmamış olarak bulunurlar. Ek kutusu:Fonttan yapılır.Dört köşe veya yuvarlaktır. Ağızlık:Kısacık boruların uçlarına takılan bir parçadır. Tıkaç:Çelikten yapılmış ve üzerine diş açılmıştır. Kelepçe:Çelik saçtan tek ve çok büklümlü olarak yapılır. Spiral borular:Çelik şeritten yapılmış borulardır.İstenildiği gibi bükülebilir.Türlü kıvrıntılı yerlerde ve oynak kısımlarda kullanılır. ANAHTARLAR: Bir elektrik devresini açma ve kapama işlerine gören aletlere anahtar adı verilir.Elektrik tesisatlarında alıcının devamlı çalışması gerekmez,lamba veya alıcının çalıştırılması veya söndürülmesi işini anahtarlar sağlar.Bunun için tesisatın akım ileten telleri lüzumlu noktalardan kesilerek bu uçlar elektrik akımını isteğe göre verip kesmeye yarayan anahtar adını verdiğimiz aletin uçlarına bağlanır.Anahtarlar gördükleri işlere göre aşağıdaki isimleri alırlar: a-Adi anahtar b-Komitatör anahtar c-Vaviyen anahtar d-Ara vayvien anahtar Anahtarların akım taşıyan kısımları bakır ve pirinçten diğer kısımları ise porselen bakalit gibi yalıtkan malzemelerden yapılır.Akımı kesme veya açma yalıtkan parça üzerine yerleştirilmiş madeni kısmın döndürülmesiyle veya dirsekli bir vasıtasıyla sağlanır.Anahtarlarda bulunması gereken ortak özellikler: 1)Anahtarın akım taşıyan iletken kısımları tamamen kapalı olmalıdır. 2)Elektrik devresini açma ve kapama ani olmalıdır. PRİZLER VE FİŞLER: Sabit olmayan elektrik alıcılarının bağlanmalarını sağlayan aygıtlara priz denir.Genel olarak iki parçadan yapılırlar. a-Alt kısım:Yalıtkan malzemeden yapılır üzerinde akım taşıyan iletkenleri tutturmaya yarayan vidalarda prizi duvara tutturmak için konacak vida delikleri bulunur. b-Yalıtkan bir kapak:Akım getiren teller sıkaçlara bağlandıktan sonra kapak gövde üzerine vidalanır.Fişlerin prizlere takılabilmesi için kapak üzerinde delikler bulunur.Prizdeki elektrik akımı alıcıya iletebilmek için seyyar alıcı uçlarına bağlanan ve kolaylıkla prize takılabilen aygıtlara da fiş adı verilir.Fişler ve prizler taşıyacakları akıma göre çeşitli norm amperajlarda yapılmaktadır.Fiş prizden çekilirken iletkenden tutulup çekilmemelidir. DUYLAR: Duylar ışık veren lambaları elektrik tesisatına bağlayan araçlardır.İki çeşit olarak yapılırlar: a-Vidalı duylar:Normal duy adı verilen bu tip duylar pirinç ve bakalitten olmak üzere iki tip olarak yapılırlar. b-Sürgülü duylar:Bu duylara takılacak lambaların madeni kısmının iki yanında birer madeni çubuk bulunur. Duyların lambaya takılan kısımlarının vida çapları birbirine eşittir. SİGORTALAR: Elektrik tesislerinde kullanılan sigortalar tesisin iletkenlerinden alıcıların normal olarak çekeceği akımdan fazlasının geçmesini önler.Bu suretle iletkenleri ve tesisi yanmaktan korumak için kullanılır. Yapılışlarına göre çeşitleri şunlardır: 1)Vidalı Sigortalar:Kapakları sigorta gövdelerine vidalanarak takılırlar.Bu tip sigorta dört parçadan teşekkül eder; gövde,kapak,fişek,kontak halkası.Gövdenin ortasında bulunan yuvalara pirinçten vidalı bir boru parçası yerleştirilmiştir.Bu boru içerisine sigorta kapağının vidalı borusu döndürülerek oturtulur.Kapağın üst kısmı delik olup bir cam parçasıyla kapatılmıştır.Fişek porselenden yapılmış küçük silindir bu parçadır.Buşonun alt ve üst kısımları madeni kapakla örtülmüştür. 2)Kovanlı sigortalar 3)Saplı sigortalar:Sigortalar devreye bağlarken akım gelen faz iletkeni mutlak suretle kontak halkasına akım götüren vidaya bağlanmasına dikkat edilmelidir.Yanmış bir sigorta buşonu üzerine tel sararak kullanmak doğru değildir. TRANSFORMATÖRLER Verilen herhangi bir gerilimdeki alternatif akım elektrik enerjisini çok az bir kayıpla ve frekansı sabit tutularak alçak veya yüksek gerilimli elektrik enerjisine çeviren makinalara denir. YAPILIŞI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ: Esas itibariyle bir demir göbek üzerine sarılmış iki ayrı bobinden meydana gelmiştir.Bobinlerden birisine primer bobin, diğerine ise sekonder bobin denir.Primer,transformatörün yapılışına göre ,uygun değerde alternatif gerilimin uygulandığı bobindir.Değişik gerilimdeki Elektrik enerjisinin alındığı bobin ise sekonder bobindir. Primer bobine alternatif gerilim uyguladığımızda geçen akımdan dolayı demir nüve üzerinde bir manyetik alan meydana gelir.Meydana gelen alan her an yön ve şiddetini değiştiren bir alandır.Sekonder bobin sargıları bu alanın etkisi altında olduklarından üzerinde bir gerilim indüklenir.Sekonder sargıda bir gerilim indüklenmesi için manyetik alanın değerini değiştirmesi gerekir.Bu bakımdan transformatörler yalnız alternatif akımda kullanılırlar.Demir göbek: 0,3-0,5 mm. Kalınlığında ve birer tarafı vernik veya ince kağıtla yalıtılmış özel saçların paket haline getirilip sıkıştırılmasıyla elde edilir.Primer ve sekonder bobinler üzerileri pamuk,ipek, veya emaye iletkenlerin demir göbeğe uygun olarak ,bir kalıp veya makaraya sarılmasıyla elde edilir. Değiştirme Oranları: Bir transformatörün primere alternatif gerilim uygulandığında sekonderinden yüksek veya düşük değerde gerilim alırız.Sekonderden alınan gerilimin değeri,primer ve sekonder bobinlerine sarılan sarım sayısı ile orantılıdır. Transformatörlerde Kayıplar ve Verim: Bir transformatörün sekonderinden alınan güç ,primerinden verilen güçten daima daha azdır.Primere verilen güçten sekonderden alınan güç çıkarılırsa transformötörün kayıpları bulunur.
