ilk Temaşa Eserleri

MUHİT
İ 13
ilk Temaşa Eserleri
Şair evlenmesi - Afife Anjelik-Vatan, yahut Silistre
Atala - Eyvah.. - Açık baş - Besa - Ecelikaza ■
Hak - İntikam - Operetler.
Recai Zade Ekrem, Namık Kemal, Ahmet Mitat, Ebuzziya Tevfik,
Şemsettin Sami, Hakkı Hoca, Âli Bey, Ahmet Vefik Paşa.
Yazan: REFİK AHMET
ahnemizde ilk türkçe piyes, tercemedir.
Gedikpaşa tiyatrosu faaliyete geçince
orada da ayni şey yapıldı, garp lisanlarından
türkçeye çevrilen eserlerin temsili ile işe baş­
S
landı. Fakat Gedikpaşa tiyatrosu o zamanın en
mühim türk muharrirlerini de etrafına topla­
mış olduğu için kısa bir zaman zarfında sah­
nede telif eserler, türk muharrirler tarafından
türk dilinde yazılmış yerli eserler görülmiye
başladı. Gerçi türkçe olarak yazılan ilk telif
piyes Şinasinin «şair evlenmesi» adlı eseridir,
fakat bu piyes sahnej'-e konmadığı için onu
zikretmekle iktifa ediyoruz ve türk sahnesine
ilk eseri vermek şerefinin Recai zade Mahmut
Ekrem Beye ait olduğunu görüyoruz.
Gedikpaşa tiyatrosunda temsil edilen ve
1870 de kitap halinde intişar eden ilk türk
dramı «Afife Anjelik» dir. Recai zade Ekrem
Beyin genç bir kızın hayat ve arzularını, saf,
samimî ve namuskâr aşkını tasvir eden bu ilk
tecrübe hayli muvaffakiyet gördü. Bilahare sah­
nemize müteaddit eserler vermiş olan Ekrem
Bey bu «ilk» eseri yazmış olmak gururunu
haklı olarak duymuş ve bunu hissetmiştir. Y i­
ne ayni tiyatroda oynanan ve 1874 de kitap
halinde basılan «Atala» piyesinin mukaddime­
sinde diyor k i :
«Bu gün dram, yâni facia olarak mevcut
olan eserler dört sene evvel bilkülliye mefkut
idi. Ben Afife Anjelik namile tertip eylediğim
dramı neşreylemiştim. Afife Anjelik zamanı zu­
hurunda emsaline tâkdimen umumun nazarı
itibarına mazhar olmuştu. Bugün Atala da nazirlerinin pek çokları derecesinde lâyıkı in’ itafı nazar olur ümidindeyim. Atala da tertip
ve intizama ait bir takıiıl usuller vardır ki bu
nevi asarın bugünkü günde en güzidelerinden
ahzü iktibas olunmuştur.»
Atala — yahut Amerika vahşileri— ismini
taşıyan bu piyesin mevzuu, ormanlarda Ame­
rika yerlileri arasında geçen bir aşk macerası­
dır ve Fransız muharrirlerinden Şato Briyanın
3
114
m
v
bir hikâyesinden almmiştir. Ekrem Bey daha
evvel bu hikâyeyi de terceme ederek neşretmişti.
Bu adaptasyon usulü yalnız Ekrem Bey
tarafından tatbik edilmiyordu, düyunu umumî­
ye idaresinde ve Trabzon valiliğinde bulunmuş
olan Ali Beyle Ahmet Vefik paşa bu yolu bil­
hassa muvaffakiyetle tâkîp eden iki muharrir­
dir. Bu üstat muharrirlerin Molyerdeıı yaptıkları
adaptasyonlar bugün bile sahnemizde tekrarla­
nabiliyor. İlk temaşa eserlerimizden ayakta ka­
lan piyesler de yalnız bunlardır.
Türk temaşa edebiyatına ilk eserleri ver­
miş olan müellifler arasında Namık Kemal
Beyi hususî bir ehemmiyetle kaydetmek iycap
eder. Yazdığı piyeslerin temsili Gedikpaşa ti­
yatrosunun hıncahınç dolmasını, ehaliııin he­
yecandan çatlıyacak derecede sarsılmasını, co­
şup taşmasını mucip olan Namık Kemal Bey,
san’ atın İçtimaî bir kıymet olduğunu, İçtimaî
bir vazifesi bulunduğunu anlamış ilk büyük
muharririmizdir. Bu anlayışından dolayıdır ki
Namık Kemal Bey, yazdığı makalelerinde ti­
yatronun büyük vazifesine işaret ediyor, onun
milletlerin yalnız fikri seviyesi üzerinde değil,
ayni zamanda mukadderatı üzerinde de müessir
olabileceğini söylüyor. Namık Kemale göre san’ at ve bu meyanda bittabi tiyatro, düşüncele­
rini halka telkîn etmek için bir vasıta idi. Bu
itibarladır ki «Vatan», «Akif Bey», «Zavallı
çocuk», «Gülnihal» piyeslerini yazdı.
«Vatan» piyesi kadın ve memleket aşkla­
rını karşılaştırır, memleket tehlikede iken ka­
dınların da erkekler gibi her zahmet ve me­
şakkati çekebileceklerini söyler. Gedikpaşa ti­
yatrosunda «Vatan» piyesinin temsili halkın
büyük bir heyecana düşmesini mucip olmuştu;
istipdat idaresi bu tezahürden korktu ve üçün­
cü temsilinden sonra bu eseri mennettirdi. Bir
müddet sonra da Namık Kemal Bey padişah
Aptülaziz tarafından Rodos adasına nefyolundu.
Namık Kemal Bey tiyatroya eser yazmakla
beraber tiyatro hakkında da neşriyat yapmış,
tiyatromuzun tâkip etmesi iycap eden yola, ti­
yatronun ihtiva etmesi lâzımgelen vasıflara dair
makaleler yazmıştır. Bu arada tiyatro lisanının
h
ir
nasıl vücut bulacağına dair mütalaaları dik­
kate şayandır. Namık Kemalden evelki tiyatro
eserlerinin ekserisi adapte idi, Namık Kemel
bü yolu tehlikeli görüyordu, kendisi adaptas­
yona rağbet etmediği gibi bu tarzın aleyhin­
de bulundu ve temaşa edebiyatımızın zengin­
leşmesi için telif eserlere ihtiyaç olduğunu yazdı.
Namık Kemalden sonra Ahmet Mitat Efen­
di bu yolun çalışkan, velut, feyizli bir muhar­
riridir. Ahmet Mitat ta adaptasiyon aleyhtarı idi;
telif eserler vücuda getirdi, 1871 de yazdığı
ilk piyesi olan «Eyvah...» temamen yerli ha­
yattan alınmıştı. Ahmet Mitat burada safsata­
dan başka bir şey olmıyan bâzı garip ve batıl
âdetlere, an’ anelere târiz ediyordu. Bu eser bir
çok eski düşünceli kimselerin genç muharrire
düşman olmalarına sebebiyet verdi. Ahmet Mi­
tat bir çok hücumlar karşısında kaldı. Onun
bu teceddüt yo1undan döneceğini, hiç değilse
susacağını umuyorlardı. Ahmet Mitat Efendi
bu sefer «Açık baş» isimli bir piyes yazdı ve
bütün târizlere şiddetli bir cevap verdi. Bu pi­
yesin Gedikpaşa tiyatrosunda temsili büyük bir
alâkayı dâvet etti, eser yüz defa tekrar edil­
di, bu rağbet yeniliğin zaferi, yeni fikirlerin
halk tarafından kolaylıkla kabul edilmesi de­
mekti.
Gedikpaşa tiyatrosu 1871den 1873 e ka­
dar iki sene pek heyecanlı bir edebî harekete
sahne olmuştur. Bu arada Namık Kemal ve
Ahmet Mitat tan başka Ebüzziya Tevfik Bey,
Hoca Hakkı Efendi, Şemsettin Sami Bey isim­
leri ihmal edilemiyecek olan piyes muharrirle­
ridir. Ebüzziya Tevfik, tiyatro hayatını devamlı
surette tâkip eden, tiyatro hareketleri hakkın­
da makaleler yazan ve fikirlerine ehemmiyet
verilen bir tiyatro münakkîdi idi. Ayni za­
manda «Ecelikaza» isimli bir piyes te yazmış,
Gedikpaşa tiyatrosunda temsil ettirmişti. Hoca
Hakkı, sosyalist fikirleri olan bir adamdı,
«Hak» ismiyle yazıp oynattığı piyes müsavat
mevzuu etrafında vücuda getirilmişti. Şemsettin
Sami Beyin arnavut hayat ve âdetlerini tasvir
eden «Besa» isimli eseri de hayli rağbet gören
ve bir çok defalar tekrar edilen eserlerdendir.
Eserlerinin uyandırdığı heyecan ve eserle-
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği
Taha Toros Arşivi