Կարսի մարզի կենտրոնի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի

Kars, Merkez, Kaleiçi Mahallesi Aziz Meryem Ana Ermeni Kilisesi
Կարսի մարզի կենտրոնի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի
armenian on web
Ardaşes S./Hocasaryan
4 Mayıs 2013
http://team-aow.discuforum.info/t14517-Kars-Merkez-Kalei-i-Mahallesi-Aziz-Meryem-Ana-ErmeniKilisesi.htm#p51167
Konumu :
Kars (Կարս Ղարս), Büyük Hayk’ın (Մեծ Հայք ) Ayrarat Eyaleti’ndeki (Այրարատ Աշխարհ ) Vanand
Sancağı’nda (Վանանդ, գավառ), Batı Ermenistan'ın Akhuryan Nehri’nin (Ախուրյան գետ) bir kolu
olan Kars Nehri’nin sağ kıyısında bulunan bir kale-şehridir. Ani harabelerinin yaklaşık 50 km
kuzeybatısında bulunur ve Ani'nin aksine, Kars hiç bir zaman terk edilmemiştir. Aziz Meryem Ana
Ermeni Kilisesi’nin (Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի ) bulunduğu merkez Kars Ilçesi ise, Doğu
Anadolu Bölgesi'nin, Erzurum - Kars Bölümü'nde yer alır. Kuzeyinde, Susuz, Arpaçay ve
Akyaka'yla, doğusunda, Ermenistan'la, güneyinde, Digor ve Kağızman'la, batısında ise Selim ve
Erzurum sınırlarıyla çevrilidir.
Kars Nehri tarafından çevrelenen Kars şehri surlarla çevrili olup, iç kalesindeki saray 1829’da
havaya uçurulmuştur. Güney ve doğudaki çift sıralı surlar ise XIX. yüzyılda yıktırılmıştır.
“Kars” kelimesinin kaynağı :
Sayısız el yazması kaynaklarda “Karuts Berd” (Kars Kalesi - Կարուց բերդը), “Amurn Karuts” (Kars
Kurganı), “Amrots Karuts” (Ամրոց Կարուց - Kars Hisarı) isimleriyle geçmektedir. Kars kalesinin
kuruluşu çok daha eskilere dayanmasına rağmen, stratejik ve ekonomik önemli bir kale olduğuna
dair kayıtlar IX. yüzyıla aittir. Bu dönemdeki adı “Vanand”dır. 17 yılına ait Yunanca kaynaklarda
Khorsa [1], 390 yılına ait Ermenice kaynaklarda karşımıza Kark'/Kars olarak çıkmaktadır. [2]
Gürcüce “kapı(nın) şehri” anlamına gelen Karis-Kalaki’den geldiği de söyleniyor. [nişanyan map]
X. yüzyılda Kars olarak adlandırılmaya devam edilmiştir.
Kaşgarlı Mahmut eserlerinde Kars kelimesi için: deve veya koyun yününden yapılan elbise ve
karsak derisinden güzel kürk yapılan bir hayvan, bozkır tilkisi, olarak söz eder.
Tarihi Kars :
Neden ‘Tarihi Kars’ ?
Kars’ın tarihini 1070 lere indirgemek cehalet, tarihi bilmemektir, araştırmamak ise aptallıktır.
TC devleti tanıtım belgeleri burada yaşamış olan Bizanslılar, Persler, Ilhanlılar, Celayir Oğulları,
Timur Oğulları, Karakoyunlar, Akkoyunlar gibi Türk beylerinden bahseder fakat Ermeni varlığını
inkâr edermişcesine ‘Ermeni’ kelimesini kullanmamakta çok itina gösterir, adeta onu unutturmak
ister. ‘Aklı selim’ hükümetler, tarafsız aydın ve araştırmacılar olduğu müddetçe ‘Ermenileri yok
sayma’ gerçekleştirilemeyecektir. Tarihi Kars’ta bir Vanant Ermeni Kırallığı, bir Ermeni Zakariyan
Prensliği güngördüğü bilinmelidir! Camiye dönüștürülen Surp Arakelots’un (Սուրբ Առաքելց
եկեղեցին - Aziz 12 Havariler Kilisesi -șimdiki adıyla Kübetli Camii) Ermeni Bagratid (Pakratuni)
Kralı Abbas döneminde 932-937 yılları arasında yaptırıldıǧı –Hristiyan Türkler tarafından deǧil,
artık hafızalara yerleșmelidir.
Ermeniler Batı Ermenistan’ın otokton halklarındandır, Kars'ta Ermeni tarihi yapısının günümüze
gelmesinin nedeni oradaki Ermeni tarihinin sürekliliğidir. Kars Ermeni Idaresi 646 yılında Araplar'a
kendiliğinden teslim olmuş ama halkın büyük bir kısmı Selçuklular'ın bu bölgeye geldiği 1064
yılına kadar yani 420 yıl boyunca Hıristiyan olarak kalmışlardır. Bu dört asırda Müslüman Araplar,
Gürcü Bagratlılar (Pakratlılar) ve Bizanslılar, Ruslar arasında sürekli el değiştirmiş, yöre
Alparslan'ın Malazgirt (Մանազկերտ - Manazgert) Muharebesi'nden sonra Türkler'in eline geçmiştir.
Bu dönemin kısa bir özeti :
Kars Vanand Ermeni Kralı (Vanant - Վանանդի Թագավորութիւն) Vark Vanantetsu’nun oğlu (Վարգ
Վանանդեցու) Sahak Mıleh’in (Սահակ Մլեհ Վանանդեցի) ) 888 yılında Ermeni kralı I. Aşot (Աշոտ
արքայ 885-890) Bagratuni Krallığı’na karşı baş kaldırınca Aşot kaleyi kendi kraliyet mülkü yapar
ve tahkim eder. Kardeşi kumandan Abbas Pakraduni’yi. (Սպարապետ Աբաս Բագրատունի) oraya
yerleştirir. Kral Abbas 929 yılında Kars kalesini güçlendirir, kendisi için bir saray inşa ettirir ve
Ermeni Pakraduni kuvetlerinin merkezi konumuna getirir.
Kral III. Aşot Voğormadz (merhametli) (Աշոտ Ողորմած 953-977 թթ.) başkenti Ani şehrinden
Kars’a taşır. 928 ila 961 yılları arası gibi kısa bir dönem için, Kars, Ermenilerce Vannad olarak
bilinen bölgenin adı altında bir bağımsız krallığın başkenti olur.
I.Aşot ölünce, kardeşi Abbas, müteveffanın büyük oğlu ve kendi yeğeni I. Smpat (Սմբատ 890914) Pakraduni’nin elinden hükümranlığı almak isterse de başarılı olamaz. Ikili arasındaki silahlı
çekişmeden zayıflayan I. Smpat’ın ordusu Tugkhk/Duǧi (Թուղխի – դուղի - ճակատամարտazad)
cephesinde, süvari atlarının bile zorlukla ilerledikleri bir kış mevsiminde Arapların kumandanı Azeri
Apşin’e (Ափշին ) yenilince esirlikten, büyük ödünler vererek kurtulur.
Barış bir asır surer. 1053 yılında Selçuklu Tuğrul Bey (Տուղրիլ ) Kars üzerine bir Paskalya Yortusu
günü saldırır, başarılı olamazsa da çok kan döker. (Arisdakes Lasdivertsi, “Badmutyun” Արիստակս Լաստիվերտցի, « Պատմություն » [3].Kars Ermeni Krallığı'nın son hükümdarı Gagig
(Գագիկ – Ermeni ve Gürcü Şahınşahı 990-1020), Selçuk sultanı Alp Aslan’ın (Ալփ Արսլան) şehri
kuşatmasından önce (1064) Bizanslılarla anlaşarak Kars’ı terk eder Dzamntav (Ծամնդավ )
(Amasya-Kayseri-Malatya) şehrine yerleşir. Bizanslılar 1071’de Selçuklulara karşı koyamaz ve
yöreyi tamamiyle terk ederler. (Mateos Urhayetsi, Jamanagakrutyun - Մատթեոս Ուռհայեցի,
Ժամանակագրութիւն) [4]
Kars XII. yüzyılın sonlarına kadar Selçuklular elinde kalır. Daha sonra, şehirde kalan Ermeni
kumandanlar, Zakare ve Ivane Zakaryan kardeşler (Զաքարե և Իվանե Զաքարյաններ) , Gürcü
Krallığı başında bulunan kraliçe Tamar (Թամար) ile anlaşarak Kars’ı ellerine geçirirler (12061207). Kars merkezi Gürcülere bırakılırken Zakaryan Kardeşler, civar bölgelerde Ermeni Prensliği
kurarlar.
1-
2-
3-
4-
1- Ermeni kralı I. Aşot Bagratuni (Աշոտ արքայ 885-890)
2- I. Smpat Bakratuni (Սմբատ 890-914)
3- Kars Ermeni Krallığı'nın son hükümdarı Gagig (Գագիկ – Ermeni ve Gürcü Şahınşahı 990-1020)
4- Surp Arakelots Kilisesi (Սուրբ Առաքելց եկեղեցին) ve önünde kitabesi tahrib edilen Vartan Köprüsü XX. yy
başı(Վարդանի կամուրջը XX դ.)
Ermeni Krallığı ve Prensliği’nden sonra:
1394 tarihinde Timurlenk (Լենկթեմուր) ikinci bir kuşatma ile şehri eline geçirir. Bu tarihten sonra
Kars, Moğollar ve Karakoyunlar arasında sürekli el değiştirir.
Kars’ın el değiştirmesi XVI. ve XVII. yüzyıllarda da Türkler ve Persler arasında devam eder. 1555
tarihinde iki devlet arasında bölünür ve Kars kenti tarafsız bölge ilân edilir. 1578 yılında Sultan
Murat kenti ele geçirir. XVII. – XIX. Yüzyılları arasında paşalık idaresi ile Erzurum’a bağlanırsa da
sonra tek başına vilayet olur. Rusların XVIII. yüzyıldan itibaren Kafkasları zapt etmesi, Müslüman
muhacirlerin, özellikle de Çerkezlerin, Kars'a akın etmesine neden olur. 1828 ve 1856 yıllarında
Rus orduları Kars’ı geçici olarak ele geçirirler. General H. Lazarev komutasındaki Rus birlikleri 6
Kasım 1877’de ve Loris Melikof komutanlığında şehir zapt edilir ve 13 Temmuz 1878 Berlin
Antlaşması ile Kars Rusya’nın eline geçer. Kars şehri bölgenin merkezi konmuna gelir. Müslüman
halkın önemli bir kısmı, Rus egemenliğinde kalmamayı tercih edip 1877'den sonra şehri terk eder
. Rus himayesindeki Ermenistan'ın başka bölgelerinden Osmanlı İmparatorluğu'nun zulmü ve
katlinden kaçan Ermeniler akın eder ve böylece Kars, birden bire zenginleşir ve genişler.
1918'e doğru Osmanlı ordusu, yeni kurulmuş Ermenistan Cumhuriyeti'ni kasıp kavurur, 3 Mart
1918 Bresti Antlaşması ile de Kars'ı ele geçirir, şehri soyup Ermeni ve Rum ahalisini kılıçtan
geçirir; Doğu Ermenistan’a kaçışlar olur. 28 Mayıs 1918’de Sardarabat muhaberesi ile Ermenistan
Cumhuriyeti kurulur ve Kars dahil edilir. 30 Ekim 1920’de Türk ordularının tekrar Kars’a
saldırmaları sebebiyle Ermeni ve Rus ahalisi şehri terk etmeye mecbur kalır. Ermenilere toprak
hakkı tanıyan 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması’na itiraz edilince, Osmanlı Imparatorluğu’nun
kanun dışı saydığı Ankara Hükümeti ve Ermenistan Cumhuriyetini lav eden Sovyet Birliği arasında
imzalanan 13 Ekim 1921 Kars Antlaşması’yla Kars şehri Türkiye’ye bırakılır. Sarıkamış, Iğdır,
Kağızman, Ardahan, Artvin ve Oltu'yu Türkiye'ye devredilir.
Kasım 1920'de Bolşevikler, Ermenistan Cumhuriyeti'nin kalan kısmını topraklarına ekler.
Ermenistan'ın artık Sovyet "koruması" altında olmasıyla Türk hükûmeti, ilerlemesini durdurur,
hatta ve hatta, Alexandropol de dahil olmak üzere, ele geçirdiği bazı toprakları terk eder.
Nüfus :
XIX. yüzyılı başında, Kars’taki 850 hane Ermeni’nin 600 hanesi, 1830’da ise yaklaşık 5500 Ermeni
Pambak-Şoragâl’a göç etmişlerdir. 1829 Kırım Savaşı’ndan sonra Ermeniler ve bir kısım Rumlar
Rus ordusu ile birlikte Doğu Ermenistan’a göç ederler. 1800-1830 döneminde 15 000 olan
nüfusun 10 000’i Ermeni, 1830-1850 döneminde 14 000 olan nüfusun 6 000’i Ermeni ve 1897’de
20 805 olan nüfusun 10 332’i Ermeniydi. 1914 tarihinde ise 30 086 nüfusun 25 252’i Ermeniydi ve
83,9% oluşturmaktaydılar.
Britanyalı gezgin Lynch, 1894'te Kars'ın nüfusunun 4,000 olduğunu yazar (ve buna büyük
garnizonu dahil etmez), dağılım ise şöyledir: 2 500 Ermeni, 850 Türk, 300 Rum, ve 250 Rus.
Ocak 1913 verileriyle Kars şehrinin 12 175 kişilik nüfusunun 10 250’sini Ermeniler, 912’sini
Türkler, kalanının ise Ruslar, Rumlar ve diğerleri teşkil etmekteydi. 1916’nın sonlarında Kars’ta 25
665 Ermeni, 260 Tatar (Azerbaycanlı), 38 Kürt, 4551 Rum, Rus, Türk, Süryani vs. yaşamaktaydı.
1920'de, şehrin Ermeni nüfusunun çoğu, yaklaşan Türk ordusunun korkusundan kaçar. Geriye
kalanlardan ise yüzlercesi tutuklanır ve ardından ya idam edilirler ya da Erzurum'a yol
çalışmalarına esir işçi olarak gönderilirler.
Ermeni Okulları :
Ermenilerin kurdukları okullar 1830’da kapatılmış ve 1856’da tekrar açılmıştır.
1878’den sonra Karin (Erzurum), Aleksandrapol, Akhaltskha ve Akhalkalak’tan gelen çok sayıda
Ermeni Kars’a yerleşir. Kars’ta, 1883 yılında Kafkas Ermeni Hayırsever Derneği’nin bir şubesi
“Kars” haftalık gazetesi (Rusça) yayınlanmaya başlar.
Ünlü yazar Çarents’in (Չարենց) doğduğu bu şehirde, erkekler için iki sınıflı okul, kızlar için
ortaokul ve dört sınıflı okul, sanat ilkokulu, ilkokul, kiliseye bağlı karma okul, Ermeni Katoliklere
bağlı karma okul, özel karma okul ve yatılı okul olmak üzere toplam 12 değişik derecelerde
Ermeni okulu olup toplam 1376 ögrenci bulunmaktaydı. Aziz Meryem Ana Kilisesine bağlı biri
erkekler diğeri kızlar için iki okul bulunmaktaydı. 1917 yılında “Banvor” (Բանվոր) haftalık
gazetesi, 1920’de “Aşkhatavori dzayn” (Աշխատավորի ձայն) ve “Dirkerum” (Դիրքերում) gazeteleri
yayınlanmaktaydı.
Kars, Merkez, Kaleiçi Mahallesi Aziz Meryem Ana Ermeni Kilisesi
Կարսի մարզի կենտրոնի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի (5)
Kilise, Kars Kalesinin güney eteğinde, Kaleiçi Mahallesinde yer almaktadır. Nehirle arasında
Muradiye Hamamı bulunmaktadır. Kilise A. M. Aleksantryan, Kars 1920-21, kitabının kapağında
görülmektedir; bu tarihten sonra yıkılmış olduğu çok muhtemel. [A. M. Alexantryan, [i]Kars 192021[/i], Yerevan, Hayasdan, 1986 - Ա Մ Ալեքսանդրեան, Կարս, 1920-21 թթ. Երեւան « Հայաստան »
, 1986]
En tanınmış ve en eski kilise Kars’ın I. Abbas tarafından inşa edilen Arakelots kilisesidir.Ermeni
kiliselerinin (Surb Mariam (Սուրբ Մարիամ) XVI. yüzyıl, Surb Astvadsadsin (Սուրբ Աստվածածին)
1670 vs.), şapellerin, kervansarayların, zanaat ve ticari kuruluşların, konut ve işyerlerinin inşasına
1570’li yıllardan sonra yeniden hız verilir. XI. yüzyılda Kars’ta yüksek teoloji okulu (vardapetaran
- Վարդապետարան) bulunmaktaydı. Kars şehri, 1670 yılına kadar Vanand bölgesinin episkoposluk
merkezi olarak kalmıştır. Surb/Aziz Nışan (Սուրբ Նշանը), Surb Krikor (Սուրբ Գրիգոր) Kars’ın diğer
kiliseleridir.
Dip notlar :
[1] 17 yılına ait Yunanca kaynaktaki ismi . Strabon, Coğrafya (1. Yy yaklaşık MS 17) çeviren Adnan Pekman, Arkeoloji
ve Sanat Yayınları 1987
[2] 390 yılı Ermenice kaynaktaki ismi (Pavstos Püsantatsi, Badmutyun Hayots (Byzantionlu Faustus, Ermeniler Tarihi y.
MS 390) ed. K. Badganyan, Venedik 1889)
[3] Հանկարծակի վրա հասան անօրենների զորքերը և որովհետև քաղաքը գիշերապահներ չուներ, ներս խուժելով սուրը քաշած
անողորմաբար կոտրեցին բոլոին… Զորքերն ամբողջ օրը մնալով այնտեղ կողոպտեցին ու քարուքանդ արին տները, հետո կրակ
տալով այրեցին քաղաքը, իսկ իրենք առնելով ավարն ու գերին գնացին իրենց երկիրը : (Արիստակս Լաստիվերտցի,
Պատմություն)
[4] Ահա այս ձևով ստրկացվեց Հայոց ամբողջ աշխարհը և ծովի նման ծփում էր արյան մեջ Քանդվեց ավերվեց մեզանից խլված
մեր հայրենիքը խախտվեց հայ ժողովրդի տան հիմքը, ոչ մի տեղից հույս, ապավեն չմնաց, և մենք ընկանք անհավատ
ժողովուրդների և օտար գազանների ծառայության լծի տակ: Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն ,Երեւան, 1973
[5] Ստեփան Մելիք-Բախշեան, Հայոց պաշտամունքային վայրեր, Երեվան, ԵՊՀ Հրատարակչություն, 2009, էջ 48
(Ս ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ, – Է կ է ղ է ց ի Կարսի մարզի կենտրոն Կարս ք-ում : )
Kaynaklar:
- Küçük Ermeni Ansiklopedisi, II. cilt, Yerevan, 1995
- Virtual Ani
- Histori Armenia org « Kars »
- Armenian House org, Mikael Halanuzyan, Hayastan, Yerevan, 1987
- ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՂ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ, ՀՃՈՒ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄԻ ԳԻՏԱԿԱՆ
ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Գիրք ԺԴ, ՅՈՒՇԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆ, ԵՐԵՒԱՆ 2011, էջ (RESEARCH ON ARMENIAN
ARCHITECTURE FOUNDATION, RAA SCIENTIFIC RESEARCH SERIES Volume 14, COLLECTED MEMOIRS, YEREVAN 2011,
page 102)
Bibliografya :
- Arisdakes Lasdiverdtsi, Badmutyun, Yerevan, 1971 - Արիստակս Լաստիվերտցի, Պատմություն , Երեւան, 1971
- Histoire d’Armenie coomprenant la fin du royaume d’Ani et le commencement de l’invasion des Seldjoukides, par
Arisdaguès de Lasdiverd » traduit par M. E. Prud’homme, Paris, 1864
- Mateos Urfalı, Jamanakagrutyun - Մատթեոս Ուռհայեցի Ժամանակագրութիւն