Untitled

1992
CiVANET
DERGiSi
DiNi - iLMi EDEBI
ÜÇ A YLlK DERGi
•
Ocak -
Şubat
- Mart 1992
•
Cilt: 28
Sayı:
1
•
Diyanet İşleri
BU SAYlDA
Veda Hutbesi
Hz. Muhammed (S.A.S.) ................................... 3 - 6
Yine Azerbaycan
Hal it GÜLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 7 - 20
İnsan Haklarına
Mukayeseli Hukuk Açısından Kısa Bir Ba-
kış
ŞAFAK
Prof. Dr. Ali
.................................... 21 - 27
Başkanlığı Adına
İmtiyaz Sahibi
Halit GÜLER
Diyanet İşleri
Başkan Yardımcısı
•
Yazı işleri Müdürü
Orhan BALCI
Süreli Yayınlar
Şube Müdürü
Kul
Haklarına
Riayet ........................................... 28
Peygamberimizin Örnek Ahlakı
Prof. Dr. İ. CERRAHOGLU .......................... 29- 40
İslamda İnsan Hakları
Beyannamesi ................. 41 - 60
•
Mali İşler Sorumlu Müdürü
Salim GÜNEY
Döner Sermaye
İşletme Müdürü
Batılı Toplumlarda ve İslam'da İnsan Hakları
Yrd. Doç. Dr. Yavuz ATAR ........................... 61 - 98
•
Yazı
Tetkik Kurulu
Orhan BALCI
İbrahim URAL
Ekrem KELEŞ
•
Yayına Hazırlayanlar
Hilal KOÇ
Seyfeddin ERŞAHiN
Oruç Tutmanın Gerekleri
Doç. Dr. Zeki DUMAN ............................... 99 - 102
İnsan Hakları
Doç. Dr. M.
Üzerine Bazı Tahliller
YILMAZ ...................... 103 - 115
Kazım
•
Dr. Mediha Eldem Sk.
No: 35 • Tlf: 435 52 73
06420 Kızılay/ ANKARA
Kur'an-a Göre İnanç Hürriyeti
Doç. Dr. Şevki SAKA ................................ 117 - 137
•
Dizgi ve Baskı
Biçem Dizgi Matbaacılık
2. F. Çakmak Sok. 27/4
Tel: 231 22 56
M.N. Ofset
Kazım Karabekir Cad.
85/6 • Tel: 341 80 90
İlk Cumhuriyet Meclisinde Dini Yayıncılık
Mehmet Bulut ........................................... 139 - 149
117
KOR'AN'A GÖRE İNANÇ HÖRRİYETİ
Doç. Dr.
Şevki
SAKA
*
İlınin giderek ulaştığı derinlikte birlikte, Kur'an'ın evrensel yapısının daha
iyi anlaşıldığında şüphe yoktur. Zira bugüne kadar olan gelişmeler, bu gerçeği
net bir şekilde yansıtmaktadır. Daha açık bir ifadeyle, bilimsel araştırmaların
ortaya koyduğu sonuçlar, Kur'an gerçeğini teyid etmekte ve ona karşı olan ilgiyi daha da artırmaktadır. Bu da insanlığın kurtuluşunun tek kaynağıdır, Kur'an olduğunu göstermektedir. Bunun için Kur'an'a daha gerçekçi açıdan yaklaşmak ve onu daha objektif bir incelemeye tabi tutmak gerekmektedir.
Bu anlayışla "Kur'an'a Göre İnanç Hürriyeti" kavramıyle ne kastedildiği­
ni ve bu kavramın çizmiş olduğu sınırları tesbit etmeğe çalışacağız:
Öncelikle şunu belirtelim ki insan, Allah'a kulluk etmek için yaratılmıştır.(!)
O, bütün düşünce ve davranışlarını ilahi iradeye göre düzenlemek ve ona ters
düşen hareketlerden kaçınınakla yükümlüdür. Tevhid inancı sadece Allah'ın
bir olduğunu söylemekten ibaret değildir. Tevhid inancı; itikat, ibadet, ahlak,
aile hukuku, miras, iktisat, cihad, suç ve ceza gibi insan hayatını ilgilendiren
bütün konularda ilahi iradeye boyun eğmektir. Başka bir deyişle, Kur'an'ın
getirmiş olduğu gerçekleri kabul etmek ve onları yaşamaktır. Zira Yüce Allah,
insanları kendisinin koymuş olduğu bu esaslara inanmak ve ona göre yaşamakla
sorumlu tutmuştur. Bunlara uymayanları ise, cezalandıracağını belirtmiştir. <2>
Bundan sonra da herkesi inanç konusunda hür iradesiyle baş başa bırakmıştır.
Artık dileyen inanıp Allah'ın emirleri doğrultusunda hareket eder, dileyen de
kendi heva ve arzusu istikametinde yaşarnını sürdürür. Bu husus şu ayetle açıkça
belirtilmiştir:
"De ki, gerçek Rabbinizdendir; dileyen inansın, dileyen inkar etsin. Biz zalimlere öyle bir ateş hazuladık ki, onun duvarlan kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. "(3)
.
Görüldüğü
gibi gerçek Yüce Allah katından kitap ve peygamber vasıtasiyle
insanlara bildirilmiştir. İnsanlar da Allah'ın bildirdiği bütün esaslara uymak
zorundadırlar. Kitap ve peygamber gönderilişindeki hikmet budur. Kısacası
* Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi.
(1) Ez-Zariyat: 56; eı-Hakara: 21; en-Nisa: 36; en-Nahl: 36; en-Nahl: 36; et-Tevbe: 31; ez-Zümer:
2,11.
(2) En-Nisii: 13, 14; el-Maide: 33; et-Tevbe: 62 63; el-Ahziib: 36; el-Cinn: 23. el-Mutaffifin: 7-17.
(3) El-Kehf: 29.
118
Şevki
SAKA
Kur' an, bütünüyle insanların Allah'ın hükümlerine boyun eğmek zorunda olduklarını belirtmektedir.<4> Bunun için "Kur'an'a Göre İnanç Hürriyeti"ni bu
genel esaslar çerçevesinde düşünmek lazımdır.
Ancak, Yüce Allah bu konudaki uyarıcı ve ikna edici delilleri de bildirmekle
birlikte, insanları akıl ve iradelerinde serbest bırakmıştır. Herkes h ür iradesini
ve aklını kullanarak kendi tercihini yapma özgürlüğüne sahiptir. Bundan dolayı iman konusunda kimsenin kimseyi zorlaması sözkonusu olamaz. Baskı ve
tazyik altında yapılan bir imanın, gerçeği yansıtmış olması düşünülemez. Zaten hiç kimseye böyle bir zorlama yetkisi verilmiş değildir. Eğer Yüce Allah
istemiş olsaydı, bütün insanları Kur'an çizgisinde birleştirirdi ve buna hiç kimse de itiraz edemezdi. (5)
Kur'an, sık sık, insanl~ırı çevrelerinde olup bitenleri ineelerneğe ve varlık­
lar üzerinde düşünrneğe çağırmaktadır. Bundan da asıl amacı, insanların bilinçli bir şekilde iman etmelerini sağlamaktır. Hedefi böyle düşündürrnek ve
ikna etmek suretiyle insanları inanmaya çağırmak olan bir dinin, baskı ve tehdit yöntemleriyle vicdaniara hakim olmak istemesi mümkün değildir. Zira bir
kimse korku ve tehdit altında iman ettiğini söylemiş olsa bile, böyle bir durumda kalbinin tasdik etmesi sözkonusu olamaz. (6) Kalp tasdik etmeyince de
insan, iman etmiş sayılamaz. Hatta değil iman, zorla yapılan bir ibadette bile,
dinin vadettiği sevap elde edilemez.
Gönül rızası ve samimi bir niyet olmadıkça, Allah katında hiçbir amel makbul değildir. "Arneller ancak niyetiere göredir"<7> hil.disi de bu gerçeğin açık
bir ifadesidir. Bunun için zorla ve baskı ile yapılan bir iman, iman değildir.
Bu noktada Kur'an'ın yaklaşımı şöyledir:
"Dinde zorlama yoktur, artık hak ile batıl birbirinden aynlmıştır."(8)
Burada "la ikrahe fiddin" ifadesindeki (fi) zarfiyet için değil, sebebiyet için
değerlendirildiğinde ayetin anlamı "Din için bir zorlama yoktur" şeklindedir. <9>
Başka bir değerlendirrneğe göre de "bir kimseyi İslam dinine sokmak için
zorlamayınız" anlamındadır _<ı o) Zira İslam'ın yüceliğini ortaya koyan deliller o kadar açık ve seçiktir ki, zorla bir kimseyi dine sokmaya bir ihtiyaç yoktur. Kime Cenab-ı Hak hidayet nasip etmişse, onun gönlünü İslam'a açar, ufkunu genişletir, görüşünü derinleştirir, o da İslamiyet'i hür iradesiyle seçmiş
olur. Aksi takdirde gözü, kulağı ve kalbi mühürlenmiş olan bir kimseyi, İs­
lam'a girrneğe zorlamakta bir fayda yoktur.(ll)
(4) Al-i İmran: 25-27; Lokman: 33; Fatır: 3-ı8; ez-Zümer: 37; eş-Şura: 11, ı2; el-Münafikfin: 7;
et- Tağabun: ı ,3-4.
(5) "Allah dileseydi elbette onlan hidayet üzerinde toplardı. Sakın bilmeyenlerden olma." El-Eniim:
35. Ayrıca bkz. Yunus: 99-ıOO; Hfid: ı 18.
(6) Bkz. Ez-Zamahşeri, el-Keşşiif, 1.203; Reşid Rıza, Tefsiru'l-Menar, III. 37; Elmalılı Hamdı Yazır,
Hak Dini Kur'an Dili, II.861.
(7) Buhar!, Sahih, 1.2. (Bed'u'l-Vahy); İbn Mace-Sünen, Il.l413 (kitabü'z-Zühd)
(8) El-Bakara: 256.
(9) İbnu Keslr, Tefsiru'l-Kur'an'i'l-Azlm, 1.310.
(ll) Bkz. A.y.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
119
Dinin temeli olan iman, ancak kalbin tasdik etmesi ve tatmin olmasiyle
mümkündür. Bu da serbest ve h ür iradeyle yapılan bir tercihe bağlıdır. Bu konuda insanı zorlamanın bir anlamı yoktur. Şimdi bu ayetin nüzul sebebi hakkında rivayet edilen haberler üzerinde duralım:
Bu Davı1d (Ö. 275/888) tarafından nakledilen bir haberde şöyle denilmektedir: "İslamiyet'ten önce çocuğu yaşamayan Medine'li bir kadın, çocuğu yaşadığı takdirde onu Yahudi dini üzere yetiştirrneğe nezretmişti. İslamiyet geldiğinde Medine'li Ensar arasında çocukları bu şekilde Yahudi olmuş aileler vardı. Bir Yahudi kabilesi olan Benı1 Nadir, Hicret'ten sonra Medine'den çıkarıl­
dıkları sırada, Yahudi dinine girmiş olan Ensar çocukları da onlarla beraberdi. Çocuklarını yahudiler arasında bırakmak istemeyen Ensar, onları İslam'a
girrneğe zorlayınca bu ayet nazil olmuştur."0 2)
Bu konuda başka bir rivayette de şunlar anlatılmaktadır: "Ensar'dan Beni
Salim b. Avf kabilesine mensup biri (Husayn el-Ensar1)'nin İslamiyet'ten önce
Hıristiyan olmuş iki oğlu vardı. Bunlar hıristiyan bir toplulukla ticaret için
(Şam'dan) Medine'ye geldiklerinde babaları, müslüman olmadan sizi bırakma
demiş, fakat onlar buna yanaşmamışlardı. Bunun üzerine Hz. Peygamber'e
baş vurdular. Çocukların babası: Ey Allah'ın Rasulü göz göre göre benim çocuklarım ateşe mi girecekler? deyince, Cenab-ı Hak da: Dinde zorlama yoktur, ayetini indirdi. "{13)
Bu ayetin nüzul sebebi hakkında anlamları aynı fakat metinleri biraz farklı
olan başka rivayetler de vardır. Ancak şunu belirtmek gerekir ki, Kur'an'ın
herhangi bir ayetinin indirilmesini her zaman tek sebebe bağlamak doğru değildir. Bazan tek hadise bir ayetin indirilmesine sebep olurken, bazan da birbirine benzeyen hadiselerin tekrarlanması durumunda, hepsine birden çözüm getirecek bir ayetin gönderilmiş olması mümkündür.< 14> Burada da birbirine benzer birkaç hadisenin nüzul sebebi. olarak zikredildiği görülmektedir. Bunun için
her ne kadar SÖZÜ edilen ayet, Ensar'dan bir topluluk hakkında inmişse de hükmü umı1midir. (15)
Ancak bu ayetin hükmünün nesh edilip edilmediği hususunda bazı görüş­
ler ileri sürülmüştür. Bu görüş sahiplerinden bir kısmı, ayetin hükmünün, "Ey
peygamber, kilfirler ve münafıklarla cibad et, onlara karşı sert davran"06) anlamındaki ayetle nesh edildiğini ifade etmişlerdir. Onlara göre Hz. Peygamber, arapları İslam dinine girrneğe zorlamış, onlarla savaşmış ve onlardan müs(12) Ebu Davud, Sünen, III.132 (Kitabu'l-CiMd); İbni Cerir et-Taberi, Carni'u'l-Beyan fi Tefsiri'lKur'an, III. lO; el-Vahidi, Esbabu'n-Nüzı11, s.52; el-Kurtubi, el-Cami'u li Ahkami'l-Kur'an,
III.280.
(13) El-Vahidi, Esbabu'n-Nüzı11, s.53.
(14) Bkz. Ez-Zerkeşi, el-Burhan fi Ulı1mi'l-Kur'an, 1.31-32; es-Suyı1ti, el-Itkan fi Ulı1rni'l-Kur'an,
1.33-34; Subhi Salih, Mebahis fi Ulı1mi'l- Kur'an, s.12-145: Prof. Dr. Talat Koçyigit, Prof.
Dr. İsmail Cerrahoglu, Kur'an-ı Kerim Meal ve Tefsiri, 1.509-510.
(15) Taberi, Tefsir, III.12; lbni Kesir, Tefsir, 1.310.
(16) Et-Tevbe: 73.
120
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
lüman olmalarından başka bir şey kabul etmemiştir. 0 7)
Diğer
bir
kısmı
ise, ayetin nesh edilmeyip, kitap ehli
hakkında
tahsis ifade
ettiğini belirtmişlerdir. Bunlar arasında Şa'bl(Ö.l03/-721), Katade (Ö.118/736),
Hasan Basr! (Ö.ll0/728) ve Dalıhak (Ö.105/723) gibi şahsiyetler de bulunmaktadır. Bunlara göre de kitap ehli cizye (18) yani vergi ödedikleri takdirde İs­
lam'a girmeleri için onlara baskı yapılamaz. Baskı ancak kendilerinden cizye
kabul edilmeyen müşriklere yapılır. Zira Tevbe suresinin 73. ayeti onlarla cihad yapılmasını emretmektedir. Kitap ehline baskı yapılamayacağı hususunda
ise, Zeyd b.Eslem (Ö.l36/753)'den rivayet edilen şu hadiseyi delil göstermektedirler: Hz. Ömer yaşlı bir hıristiyan kadına: "Ey kadın, müslüman ol ki, kurtulasın. Allah Teala peygamberi hak dinle göndermiştir.'' deyince, yaşlı kadın
da: "Beni bırak, ben yaşlı bir kimseyim ve ölümümde yakındır" demiştir. Bunun üzerine Hz. Ömer de: "Şahit ol Allah'ım" diyerek "Dinde zorlama yoktur"
ayetini okumuştur. (19)
İbn-i Abbas (Ö.68/687)'tan gelen çeşitli rivayetlerde de bu ayetin, kitap ehlinden olan çocuklarını zorla İslam'a döndürmek isteyenEnsar hakkında nazil olduğu belirtilmektedir. Bununla da ifade edilmek istenen husus, ayetin mensuh olmadığı ve kitap ebiini dinlerinden döndürmek için onlara baskı yapıla­
mayacağı gerçeğidir. (20)
Taberi (Ö.310/922) de bu konudaki rivayetleri genişçe serdettikten sonra,
ayetin nesh edilmediğini ileri sürenlerin görüşlerini tercih ederek şöyle demektedir:
"Görüşlerin
en doğrusu, ayetin belli bir zümre hakkında indiğini söyleyen
Dinde zorlama yoktur, ayetiyle mecusller ve kendilerinden cizye alın­
ması uygun olan bütün gayrı müslimler kasdedilmektedir. Buna göre ayette
herhangi bir nesih sözkonusu değildir. Bizde de bu konudaki sözlerin en doğ­
rusunun bu olduğunu söyledik. Zira (Kitabul'l-Latifi mine'I-Beyani an Usiili'LAhkam) adlı eserimizde buna şöyle işaret etmiştik: Bir hükmün nesih olabilmesi için, mensuhun hükmünü kaldırmış olması ve her iki hüküm arasında bir
uyurnun bulunmaması gerekir. Şayet emir ve nehillerin zahiri umumilik, aslı
ise hususilik ifade ederse. bunların nasih ve mensulıla ilgileri yoktur." <2 0
görüştür.
Cassas (Ö.370/980) ise, Ahkamu'l-Kur'an'ında sözü edilen ayet hakkın­
dabir değerlendirme yaparak, hiç kimsenin zorla dine sokulamayacağını, d olayısiyle bu ayetin, arap müşrikleri dışında cizye verip İsim hakimiyetini tanıyan
(17) Kurtubl, Ahkamu'l-Kur'an, III.280.
(18) Cizye, müslüman olmayan azınlıklardan, can güvenliklerinin sağlanması için alınan vergidir.
(Er-Ragıp el-lsfahan!, el-Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, s.l30).
(19) Kurtubl, Ahkiimu'l-Kur'an, III.280.
(20) Bkz. A.y.
(21) Taberl, Tefslr, III.l2.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
121
bütün inanmayanları kapsadığını ifade etmektedir. <22)
Şimdi bu açıklamaların ışığında ayetin nesh edilmediğinin değerlendirme­
sini yapalım: İlk önce şunu kaydedelim ki, İbni Abbas da dahil olmak üzere
bütün muhakkik müfessirler, ayetin mensuh olmadığını belirtmişlerdir. Fakat
az da olsa bazıları, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, ''Dinde zorlama yoktur''
ayetinin, ilk dönemlerde nazil olduğunu, ancak daha sonra inen cihad ayetleriyle nesh edildiğini ileri sürmüşlerdir. (23)
Hemen belirtelim ki, ayetin ilk dönemlerde nazil olmadığının en güzel delili, aynı ayetin devamındaki "'Artık hak, batıldan ayrılmıştır" ifadesinin bulunmasıdır. Dikkat edilirse burada ''Hak batıldan ayrılmıştır'' denilmektedir.
Peki hak batıldan nasıl ve ne ile ayrılmıştır? Hakkın batıldan ayrılması, ancak
Kur'an'ın hükümlerinin açıklanmasiyle mümkündür. Bu demektir ki, Kur'an
inmiş ve hükümleri açıklanmış ki, bunun vasıtasiyle de hak batıldan ayrılmış­
tır. Buna göre sözü edilen ayetin, vahyin ilk yıllarında inmiş olması pek mümkün görülmemektedir. Aksi takdirde yani, Kur'an'ın her şeyi açıklamadığı daha ilk dönemlerde "Hak batıldan ayrılmıştır" denmesi, ne anlam ifade etmiş
olurdu?
Diğer taraftan bu ayetin, müslümanların başkalarını dine girrneğe zorlayabilecek güçte oldukları bir dönemde inmesi gerekir ki, "Dinde zorlama yoktur"
denmesi bir anlam taşımış olsun. Bu duruma da müslümanlar ancak Hicret'bu konudaki değerlendirmesi şöyledir: "Dinde zorlama yoktur, ayeti müşriklerle
yapmaya izin verilmeden önce inmiş olabilir. Bu takdirde, (Sen kötülüğü en güzel şekil­
de sav, birde bakarsın ki, seninle arasında düşmanlık bulunan kimse, sıcak bir dost olmuş­
tur) Fassilet: 34. (Sen kötülüğü en güzel şekilde sav) el-Mü'miniln: 96. (Sen onlarla en güzel
şekilde mücadele et.) en-Nahl: 125. (Cahiller kendilerine laf atınca, selam derler.) el-Furkan:
63. ayetlerinde olduğu gibi, bütün inanmayanları kapsamaktadır.
Öte yandan İslamiyetİn ilk yıllarında Hz. Peygamberin nübüvvetinin doğruluğuna dair
deliller ortaya çıkıncaya kadar müslümanların savaşması yasaklanmıştı. Onun peygamberliğinin doğruluğu açık bir şekilde belli olup, Müşrikler inatlaşmaya başlayınca, müslümanların onlarla savaşmalarına izin verildi/ Böylece (Müşrikleri nerede bıılursanız öldürün) et-Tevbe:
5. ayeti ve savaşı emreden diğer ayetlerle, (Dinde zorlama yoktur) ayetinin müşrikler hakkın­
daki hükmü neshedilmiştir. Bununlft beraber İslam'ın hükmü altına girmek ve cizye vermek
kaydiyle kitap ehli hakkındaki hükmü ise, devam etmektedir. Bunun delili de, Hz. Peygamberin müşrik araplardan ya müslüman olmalarını, ya da öldürülmelerini istemesidir.
Yine bu ayetin hükmünün bütün inanmayanlar hakkında şu anda da devam etmesi mümkündür. Çünkü bütün müşrikler yahudi veya hıristiyan olsalar, İslam dinine girmeleri için
baskı altına alınamazlar. Ancak cizye ödemek kaydiyle dinlerinde devam edebilirler. Bu hüküm, kitap ehlinden birinin dinine giren herkes hakkında geçerlidir.Bu bakımdan Şafii
(Ö.204/819)'nin (mecusi veya hıristiyanlardan yahudiliği kabul etmiş olanlara kendi dinlerine dönmeleri, ya da İslam'a girmeleri için onları zorlarım) sözü asılsızdır. Zira ayet bu görüşü reddetmektedir. çünkü ayette hiçkimseyi zorla dine sokamayacağımıza dair emir vardır.
Böylece belirttiğimiz şekilde ayetin, bütün inanmayanları kapsadığını ifade etmek mümkündür." (Cassas, Ahkamu'l-Kur'an, 11.168)
(23) Bkz. Taberi, Tesir, III.ll-12; Aıusi, Ruhu'l-Maani, III.12-l3.
(22)
Cassas'ın
savaş
122
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
ten sonra Medine'de vahyin son yıllarına doğru ulaşabilmişlerdir. Nitekim ayetin
nüzul sebebi olarak gösterilen Benil Nadir kabilesinin Medine'den çıkarılması
da Hicri dördüncü seneye rastlamaktadır.<24>
Demek oluyor ki bu ayet vahyin ilk dönemlerinde değil, sonlarına yakın
bir zamanda inmiş ve insan fıtratına uygun düşmeyen bir işi, yani dinde zorlamanın olmayacağını beyan etmiştir. Çünkü dinin aslı ve özü olan iman, boyun
eğmeği ve itaat etme ği gerektirir. Bu ise zorla ve baskı ile değil, ancak delillerle
ve ikna etmek suretiyle mümkün olur. Bunun için "Dinde zorlama yoktur"
ayeti, dinin temel ilkelerinden biri sayılmıştır. Zira bir kimseyi zo:cla dininden
vaz geçirmek mümkün olmadığı gibi, zorla bir dine sokmak da inümkün değildir.<25> Dolayısiyle Taberi'nin de dediği gibi, sözkonusu ayetin nesh edildiğine dair herhangi bir delil yoktur.
Ayetin tahsisi meselesine gelince: Bu görüşü benimseyenler, sözü edilen ayetin, "Ey peygamber, kafirler ve münafıklarla cihad et, onlara karşı sert davran"
anlamındaki ayetle nesh edilmeyip tahsis edildiğini, dolayısiyle "Kitap-ehli"nin
cizye ödediği takdirde dine girrneğe zorlanamayacağını, fakat arap müşrikle­
rin ise İslam'a girrneğe zorlanabileceklerini ve onlardan müslüman olmalanndan başka bir şey istenmeyeceğini belirtmişlerdir. (26)
Kitap ehlinden cizye kabul edilmesini ve arap müşriklerinden kabul edilmemesini de şu ayet-i kerimlere dayandırmaktadırlar:
"Kitap verilenlerden, Allah'a, ahiret gününe inanmayan, Allah'ın ve peygamberinin haram kıldığını haram saymayan, hak dinini din edinmeyenlerle,
boyunlarını büküp kendi ellerlyle cizye verene kadar savaşm."<27 > "Ya onlarla savaşusınız veya onlar müslüman olurlar. "(28)
Kimlerden cizye alınıp alınmayacağı konusunda Ebu Yusuf (Ö.l82/798) da
Kitabu'l-Haraç'ında şöyle demektedir: "Müşriklerin hepsinden cizye alınır.
Bunlar ister mecilsi, ister put-perest olsun, isterse taşlara, yıldızlara, ateşe ve
buzağıya tapan kimseler olsun. Ancak İslam'dan dönenlerle arap müşriklerin­
den cizye alınmaz. Bunlar hakkındaki hüküm ise şöyledir: İslam'a davet edilirler, eğer kabul ederlerse ne güzel; şayet kabul etmezlerse erkekleri öldürülür, kadın ve çocukları da esir alınır. "(29 >
Burada arap müşriklerinin diğer müşriklerden farklı bir durumlarının olduğuna yer verilmektedir. Hatta bununla ilgili olarak bir hadiste de şöyle denilmektedir: "İnsanlar, lailahe illallah, deyinceye kadar onlarla savaşmakla emredildim. "(30) Bu hadiste geçen (en-nas) kelimesinden kastedilen anlam, arap
(24) Reşid Rıza, Tefsiru'l-Menar, III. 36; Ahmet Mustafa el-Meraği, Tefsiru'l-Meragi, III.17.
(25) Bkz. Teisiru'l-Menar, III.37; Tefsiru'l-Meraği, III.18
(26) Taberi, Tefsir, III. ll; Kurtubi, Ahkiimu'l-Kur'an, III. 280-281; Ebu Hayyfuı, el-Bahru'l-Muhit,
11.281.
(27) Et-Tevbe: 29; Ayrıca bkz. Kurtubi, Ahkamu'l-Kur'an, VIII. 109-116.
(28) El-Fetih: 16.
(29) Ebu Yusuf, Kitabu'l-Haraç, s.128-129;
(30) En-Nesa!, Sünen, VI.5. (Kitabu'l-Cihad); el-Ayni, Umdetü'l-Kari, 1.213.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
müşrikleridir.
Çünkü
aynı
123
hadisin
başka varyantıarında
da "Ben
müşriklerle
savaş yapmakla emredildim"<31 >. ifadesi yer almaktadır.
Zira arap müşrikleri, Kur'an mucizesini yakinen gördükleri halde inanmaHz. Peygambere karşı savaş açmış ve onu öldürrneğe and içmişlerdi. Onunla beraber müslümanlara da büyük zulüm yapmış ve nicelerini işkence altında
öldürmüşlerdi. İşte arap müşriklerinin bu farklı durumları sebebiyle onlardan
ya müslüman olmaları veya savaşı kabul etmeleri istenmekteydi. Buna göre müş­
rik araplara İslam dinine girmeleri için baskı yapılması uygun görülmüş, fakat
bunların dışında kim olursa olsun cizye verip İslam hakimiyetini kabul ettiği
takdirde, artık ona baskı yapılması kabul edilmemiştir. <32)
Ancak cizye konusunda her ne kadar arap müşriklerle diğer müşrikler arasında farklı bir duruma işaret edilmekte ise de, bunun cizye ayetinin Mekke'nin fethini takip eden günlerde arapların topluca İslamiyeti kabul etmelerinden sonra nazil olmasından kaynaklandığı kaııaatindeyiz. Yoksa mecusilerden
bile cizye alınıp, arap müşriklerinden alınmamasını, sadece İslam'a ve Hz. Peygambere karşı olan düşmanlıklanyle izah etmek, pek de doyurucu değildir. Kalctıki Hz. Peygamberin uygulamalarına bakıldığında, müşrikler arasında farklı
bir muamelenin yapıldığınarastlamak güçtür. Nitekim, Hz. Peygamber bir ordunun veya seriyyenin başına bir kumandan tayin ettiği zaman ona şöyle derdi:
Müşrik olan düşmanınla karşılaştığında, onlan üç şeyden birine davet et.
Hangisini kabul ederlerse sen de kabul et ve onlardan elini çek: Onlan önce
İslam'a davet et, kabul ederlerse sen de onların müslümanlığını kabul et ve
artık onlara dokunma .•• Eğer bunu kabul etmezlerse, onlara cizye vermelerini
teklif et; kabul ederlerse onlardan cizye al ve kendilerini serbest bırak ... Şayet
bunu da kabul etmezlerse, o zaman Allah'tan yardım dile ve onlarla savaş"(33)
Bu hadiste müşrikler hakkında umum bir ifade kullanılmış ve hiçbir ayı­
rım yapılmamıştır. Gerek Hz. Peygamber zamanında, gerekse daha sonraki
dönemlerde bütün uygulamaların bu şekilde olduğu bilinmektedir. Bunun en
güzel örneklerinden biri, Hz. Ömer'in halifeliği döneminde yapılan Kadisiye
savaşında görülmektedir: İslam ordusu baş kumandanı Sa' d b.Ebi Vakkas'ın,
İran ordusu baş kumandanı Rüstem'e gönderdiği elçilerle onlara, ya müslüman olmalarını veya cizye vermelerini, eğer bunlardan birini kabul etmezlerse
savaştan başka bir yol olmadığını bildirmiştir. <34>
Görüldüğü üzere cizye konusunda müşrikler arasında farklı bir tatbikat yamış,
pılmamıştır.
Ayrıca
Hz. Peygamberi öldürmeyi amaçlayan ve bu maksatla onunla sava-
(31) Bkz. Umdetü'l-Kari, 1.211.
(32) Cassb, AhUmu'l-Kur'an, 11.168.
(33) Bkz. Müslim-Sahih, 111.1357 (Kitabu'l-Cihad); Ebu Davud, Sünen, III. 83 (Kitabu'l-Cihad);
(34)
İbni Hanbel, II.524.
İbni Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, VII.
Hulefa, I.
354-356.
38-42; Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
124
şan arap müşriklerinin kısa zamanda ortadan kalktıkları tarihi bir gerçektir.
Zira onlardan bir kısmı ölmüş, bir kısmı da İslamiyeti seçerek müslümanların
arasına katılmışlardı. Bu demektir ki, tahsisi gerektiren sebep de ortadan kalkmış bulunmaktadır. Bu takdirde tahsisi kabul edenlerin görüşü dikkate alındı­
ğında dahi, sözü edilen arap müşriklerinden günümüzde bir topluluk mevcut
olmadığına, göre, "Dinde zorlama yoktur" ayetinin nüzul sebebi her ne kadar hususi ise de, hükmünün umumi oluşuna engel bir durum yoktur.
Bu konuda Dımaşk Üniversitesi Şeriat Fakültesi Vekili Doktor Vehbe Züheyli de İbni Teymiyye (Ö.728/1327)'nin "Risaletü'l-Kıtal fi Mecmı1ati Resrul"
adlı kitabından yapmış olduğu bir alıntıyı, "Asaru'l Harp fi'l-Fıkhı'l-İslami"
adlı eserinde şöyle nakletmektedir:
"Selefin çoğunluğu, bu ayetin ne nesh, ne de tahsis edildiği, ancak umum
ifade ettiği görüşündedir. Bu durumda biz, bir kimseyi din e sokmak için zorlayamayız. Savaş ise, ancak bize savaş açanlara karşı yapılır. Eğer İslamiyeti
kabul ederlerse, canlarını ve mallarını korumuş olurlar. Ayrıca biz savaşma
gücünde olmayanları öldürmeyiz. Hz. Peygamber'in ne İslam'ı kabul etmekte
direnen, ne de direnmeye gücü yetmeyen (zayıf) kimseyi dine sokmak için zorladığını hiç kimse nakledemez. Zaten bu şekilde bir kimseyi İslam dinine girrneğe zorlamakta bir fayda yoktur. "(35)
Doktor Vehbe Züheyli de ayet hakkındaki görüşünü şöyle ifade etmektedir: ''Bana göre sözlerin en iyisi, ayet ne nesh edilmiş, ne de tahsis edilmiştir.
Çünkü tahsisi ileri sürerrlerin dayandığı delillerin tahsise delaleti kesin değil­
dir. Kur'an'ın nassı ise umı1midir."<3 6)
Biz de ayetin hükmünün genel bir anlam ifade ettiği kanaatindeyiz. Zira
Kur'an'da bununla çelişen birayetin mevcut olduğunu söylemek oldukça güçtür. Fakat buna uygun ve bunu destekleyen pek çok ayet vardır. Şimdi bunlardan birkaçını burada sıralamaya çalışalım:
"Rabbin dileseydi, yeryüzündekilerin hepsi mutlaka
inanırdı.
Öyle iken insanlan inanmaya sen mi zorlayacaksın?<3 7)
"İnanmıyorlar diye neredeyse kendini mahvedeceksin. Eğer biz dilesek onlara gökten bir mucize indiririz de ona boyun eğmek zorunda kahrlar. "(38)
''Allah dileseydi elbette onlan hidayet üzerindetoplardı. O halde sakın bilmeyenlerden olma. "<39>
(35) Asar'I-Harp
fi'I-Fıkhı'l-İslami,
(36) A.g.e.s. 81.
(37) Yunus: 99.
(38) Eş-Şuara: 3-4.
(39) EI-Enam: 35.
s.82.
125
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
"De ki, hak Rabbinizdendir; artık dileyen inansın, dileyen inkar etsin."<40)
Görüldüğü üzere bu ayetler de bir kimseyi dine girmek için zorlamaya imkan vermemektedirler. Eğer Yüce Allah dilemiş olsaydı, bir anda herkesi hidayet üzerindetoplardı, hiç kimse de buna itiraz edemezdi. Hatta öyle zorlayı­
cı bir mucize gönderirdi ki, herkes buna uymak zorunda kalırdı.
Bütün bunlar ve bunlara benzer daha pek çok ayet, "Dinde zorlama yoktur"
anlamındaki ayeti teyit etmektedirler. Durum böyle olunca bu ayetin müşrik­
lerle ilgili hükmünün mensuh olduğunu söylerneğe imkan yoktur. <41 ) Gerek
Kur'an'ın genel prensiplerine, gerekse Hz. Peygamberin tatbikatma uygun düşen
husus, sözkonusu ayetin muhkem olup, umum ifade etmesidir. Bunun, ilerde
anlatacağımız gibi, cihat ayetleriyle çelişkili bir durumu sözkonusu değildir.
Zira baskı ve silah zoru ile gönüllere hakim olmanın mümkün olmayacağı, aksine daha çok nefrete sebep olacağı bilinen bir gerçektir. Kaldı ki hiç kimseye
böyle bir baskı yetkisi verilmiş değildir. Kur'an'da sık sık rastlanan şu uyanlarla bu durum açıklanmış ve Hz. Peygamberin bir zorlayıcı değil, bir uyarıcı
olduğu belirtilmiştir:
"Sen onlann üstünde bir zorlayıcı değilsin, tehdidimden korkanlara, Kur'an'la öğüt ver."(42)
"(Ey Muhammed) sen öğüt ver, çünkü sen sadece bir öğütçüsün. Onlann
üzerinde zorlayıcı değilsin. "(43)
"Eğer yüz çevirirlerse (üzülme), biz seni onlann üzerine bekçi göndermedik. Sana düşen, yalnız tebliğdir."<44)
"Sen sadece bir uyancısm. "(45)
"Onlan yola getirmek sana düşmez. Fakat Allah dilediğini doğru yola eriş­
tirir. "(46 )
''Sen onlann doğru yola gelmelerini-ne kadar istesen de Allah saptırdığını
doğru yola getirmez. "(47)
"Sen sevdiğini doğru yola iletmezsin, fakat Allah, dilediğini doğru yola iletir. "<48 )
Bütün bu ayetlerin ortaya koyduğu husus, bir kimseyi dine girrneğe zorlamanın bir faydası.olmadığı gerçeğidir. İnsanın akıl ve mantığına ters düşen böyle
bir uygulamayı Kur'an'ın tasvip etmesi düşünülemez.
Ayrıca bir kimseyi korku ve tehdit yoluyla inanmaya zorlamak, onun aklı­
nı ve iradesini kendi isteyenin dışında yönlendirmek olur ki, böyle bir durum(40) El-Kehf: 29.
Muhammed İzze Derveze, et-Tefsiru'I-Hadis, VII.
Kaf: 45.
(41)
(42)
(43)
(45)
(46)
(47)
(48)
21-22.
48.
EI-Gaşiye:
(44) EI-
Şura:
Fatır:
23.
EI-Bakara: 272.
En-Nahl: 37.
EI-Kasas: 56.
384.
126
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
da yapmış olduğu bir işten dolayı o kimse nasıl sorumlu tutulabilir? Aklını ve
iradesini kullanmaya imkan bulamayan insan, onu zorla yönlendirenin elinde
adeta akılsız ve iradesiz bir varlık durumuna düşmüş olur. Bundan dolayı da
yapmış olduğu işler ister iyi olsun ister kötü, bunun sonuçları kendine ait değil, ancak o işi zorla ve tehditle yaptırana aittir .Bu ise, dini görevler le sorumlu
olmayı gerektiren esaslara ters düşmektedir. Zira insan h ür iradesi ve kendi
tercihi ile bir iş yapmalıdır ki, sonunda onun sevabına da, cezasına da ortak
olabilsin. Aksi takdirde korku ve baskı altında yapılan bir işte aklın ve iradenin rolü yok edilmiş olur. Aklı ve iradesi yok edilmiş bir kimse de dini görevlerle sorumlu değildir. Dinin akıllı insanlara hitap ettiği bilinen bir gerçektir.
Bu konuda Fahruddin er-Razi (Ö.606/1209)'nin tefsirinde de şu görüşe yer
verildiği görülmektedir: "Yüce Allah zatınının birliğini ortaya koyan delilleri
anlatınca, artık inkarcıların küfürlerinde devam etmeleri için bir özürleri kalmamıştır. Bundan dolayı onları iman etmeğe zorlamak gerekir, anlamındaki
bir görüş doğru değildir. Zira bu görüş, dünyanın bir imtihan yeri olduğu inancına ters düşmektedir. Çünkü inanca baskı yapılınca artık imtihanın bir anlamı kalmış olmaz."(49)
Öte yandan tarihi gerçekler araştırıldığında, Hz. Pegamberin hiç kimseyi
dini kabul etmeğe zorladığı görülmemiştir. Onun görevi, insanları zorla dine
sokmak değil, onlara İslam'ı tebliğ etmek ve onları uyarmaktatır. <50> Bu görevi yerine getirirken takip etmiş olduğu metot da insanları, hikmet ve güzel
öğüt esaslarına göre İslam'a çağırmaktır. İlahi gerçekleri herkesin anlayabileceği bir tarzda onlara güzellikle sunmaktır.< 51 > Gerçekleri kabul etmede inat
eden, katı ve sert tabiatlı insanlara karşı da en güzel şekilde mücadele etmektir. <52>
Bu esaslar doğrultusunda hareket eden Hz. Peygamber, ne bir yahudi, ne
bir hıristiyan ve ne de başka bir din mensubunu, dinini terkedip İslam'a girmesi için zorlamış değildir. Bu anlayışla İslamın başlangıcından bu yana müslüman orduları feth ettikleri ülkelerde yaşayan başka din mensuplarının hayatlarını korumak için onlardan cizye almış, fakat onları hiçbir zaman dinlerinden dönrneğe zorlamamışlardır. Hatta dini veeibelerini yerine getirmek için
onları himaye bile etmişlerdir.
İslamiyetİn yaşanılan en mükemmel bir din olması ve yabancı din mensupIanna karşı göstermiş olduğu büyük müsamahası sebebiyle kendi dinlerini terkedip, İslam'a girenierin sayısı, başka diniere girenlerle mukayese edilmeyecek kadar çok olmuştur. Bunu anlamayan veya anlamak istemeyen bir takım
(49) Fahruddin er-Razi, Mefatihu'l-Gayb, II.330.
(50) Bkz. ei-Maide: 67; Fatır: 22-25; er-Ra'd: 7, 42; en-Naziat: 45; en-Nahl: 82; en-Nur; 54;
Şura: 6,48; en-Nisa; 80; el-Enam: 104, 107; Hiid: 87; ez-Zumer: 41.
(51) En-Nahl: 125.
(52) El-Ankebiit: 46; Fussılet: 34;
eş­
127
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
kimseler, İslamiyetİn kılıç zoru ile yayıldığını iddia edecek kadar yanlış düşün­
eeye saplanmışlardır. (53)
Bundaki gayeleri de İslamiyetİn ilmi, edebi, hukuki, ahlaki ve sosyal içerikli yapısİyle gönüllere nüfuz eden manevi etkisini görmezlikten gelip, onu kana
susamış, mütecaviz ve dehşet verici bir din olarak göstermektedir. Diğer bir
ifadeyle, hissi ve kasıtlı yaklaşımlariyle, onun akıl ve mantığı doyuran, gönülleri tatmin eden özelliklerini silrneğe çalışmaktır.
Ancak gerek Kur'an'ın evrensel yapısı, gerekse tarihi gerçekler bu iddiaların asılsız olduğunu ortaya koymaktadırlar. Zira Hz. Peygamber Mekke'de namazlarını gizlice kılarken, müslümanlar dinlerinden döndürülmek için akıl almaz işkencelere maruz bırakılırken, nihayet müslümanlar Mekke'de kendilerini savunamayıp Medine'ye hicret etmek zorunda kalırlarken, İslamiyetİn kı­
lıç zoru ile yayıldığını iddia etmek, gerçekleri tahrif etmekten başka bir şey değildir. <54)
Özellikle bu konuda müsteşrik Goldziher, Hz. Peygamberi Mekke'de af,
müsamaha, hikmet ve güzel öğütle insanları İslam'a davet eden, Medine döneminde ise, inkarcıları yok etmek ve devletini kurmak için kanlı kılıcını eline
alan bir şahıs olarak nitelendirmektedir. <55)
Goldziher'in insaf ölçülerine sığmayan bu iddialarının doğru olması mümkün değildir. Çünkü davetle ilgili ayetler üzerinde, inceleme yapanlar, gerek
Mekke, gerekse Medine'denazil olan ayetler arasında bir farkın olmadığını,
aksine bunlarda metod ve gaye birliğinin bulunduğunu göreceklerdir. Mekki
ve Medeni ayetlerin davet üslubu yönünden birbirine benzemesi yadırganacak
bir şey değildi. Zira hepsi aynı kaynaktan gelmektedir. Kur'an'ı Mekke'de
indiren Yüce Allah'tır, Medine'de indiren de O'dur. Ayın zamanda her iki yerde
de Kur'an'ı alan Hz. Peygamberdir. Mekke'de nazil olan ayetler, Medine'de
nazil olanların temelini oluşturmaktadırlar. Bunların hepsi bir uyum ve ahenk
içinde bütünlük arzederek, birbirlerini desteklemektedirler. Bunun için Mekke döneminde yerleşmiş olan esaslar, Medine döneminde meydana gelen yeni
olaylarla değişmiş ve ortadan kalkmış değildir. (56)
Ancak tedrici bir gelişmenin va,rlığı sözkonusudur. Dolayısiyle ne takip ettiği metotda bir değişiklik, ne de bğretilerinde bir çelişki vardır. Bu noktayı
biraz daha açacak olursak, Me kk~ dönemindeki ayetler ne ölçüde af ve musaınahaya yer vermişlerse, Medine dönemindeki ayetler de aynı ölçüde yer vermişlerdir. (57)
Mesela, Medine'de nazil olan surelerdeki
şu
ayetlere bir göz
atalım:
(53) Tefs!ru'l-Menar, III. 36; Tefslru'l-Merağl, III.16-17.
(54) Tefsiru'l-Merağl, III-17; Vehbe Züheyll, Asaru'l-Harp, s.86-87.
(55) El-Akidetü ve'ş-Şeriatü fi'l-İslam, s. 34-35.
(56) Bkz. Muhammed el-Gazall, Difaun ani'l-Akldeti ve'ş-Şer!ati Dıdda Metaini'l-Müsteşrikin,
s. 59-60; Dr. Cum'a Ali el-Hfili, Fıkhu'd-Da've, s. 84-85.
(57) El-Gazall, Difiiun ani'l-Akldeti, s. 60; Cum'a Ali, Fıkhu'd-Da've. s. 85.
128
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
... ~;\
(58)
(59>
... ~~~
(60)
.'~ r-t:ıc.
illi ~~ ;;.. l~lj ~~~
~) 8~1 8j ~)) ~) }.)
!JLi.~~
w );
~j
t tl.\ .ili
ill1
oJ.,.,..o
O \il
:li
,.,.
\
,.,..
til
o
J. ,...
1r
_'ı;.t.; ~~·ı-,
- r-Y
o,.,..
.:.ıü
,
O
..,.
- • - ,_;ı~• 1YY
·ı,, .:.ıü
,
~
o
,.;,
:ı;;
,.
t . / J,_r"_r'il
~ ~il . ~1 \'1
~
(63)
:;i
OJ,;
... U''
-' \'1, ;JI, \' ill1
y ~
,. Y'
(62)
ji
&~
J~)
',_,_,.,..,iii
-
.~ '11 ·~~w'
ı;:._ wl
~ t_ .
,.r"J ~
(61)
~s)-~
1J1
ı.::.
~
J
[;J/
İşte bu ayet-i kerimeler, Hz. Peygamber'in Medine döneminde en güçlü olduğu
bir sırada inmişlerdir. Bu dönemde o, istediği herşeyi kendisine karşı gelenlere zorla kabul ettirebilirdi. Fakat görülüyor ki, Mekke dönemindeki ayetlerde olduğu gibi, Medine dönemindeki ayetlerde de aftan, musamahadan, herkesin işinin kendine ait elduğundan ve Hz. Peygamberin görevinin tebliğden
ibaret olduğundan bahsedilmektedir. Herkes kendi h ür iradesine göre hakkı
kabul edip etmemekte serbest bırakılmıştır.
Diğer taraftan Medine dönemindeki ayetlerde görülen coşku ve sertlik, Mekke'de nazil olan ayetlerde de görülmektedir. Buna da Mekke dönemindeki ayetlerden şunları misal verebiliriz:
\
~~\.;
.
(64)
,
J.
~~G *
/
1}
I.J...4
o,...
t'.1J;
. *
'
...
""
,.,..
,.,.
-
~~
~~lS"
~lS
~
,. '
,.,
...
:ii
""
,.,.. o ...
ı::
""
,.,.
""
/
,.,.
o
..-; J
~
o...
;;i
""
;}S'
,.
~~~.:,lS" Z~ ;}S'*~~~ 01 ~ ~ ... l~j ~ ~j ~~~
i~~
(65)
(58)
(59)
(60)
(61)
(62)
(63)
""'-
* ~ı;)Lı
. t ,_;-:
~ .ı
,.,
:.. ~ Q. (""'
El-Bakara: 109.
El-Bakara: 139.
En-Nisa: 80.
El-Maide: 92.
Et-Tevbe: 129.
En-Nur: 54.
(64)
(65)
(66)
(67)
(68)
El-Alak: 15-18.
El-Müddessir: 11,15-17.
El-Müzzemmil: 11-12.
Et-Tarik: 15-17.
El-A'raf: 182-183.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
129
Bu ayetlerde hissedilen tehdit ve sertlik, Medine dönemindeki ayetlerle karşılaştırıldığında aralarında pek farklı bir durumun olmadığı anlaşılmaktadır.
Bunun için gerek Mekke, gerekse Medine'deki davet üslı1bunda herhangi bir
değişiklik sözkonusu değildir. Çünkü davette aslolan kılıç değil, hikmet ve güzel öğüt esaslarına göre karşı tarafı ikna etmektir. Hz. Peygamberin bütün uygulamaları da bu ilkeler çerçevesinde devam etmiştir. (69>
Ancak müslümanlar Medine'ye hicret ettikten sonra İslam daveti yeni bir
boyut kazanmıştır. Artık bundan sonra müslümanlar, dinlerine ve kendilerine
karşı yapılacak saldırılara cevap verebilecek bir güce sahip olmuşlardı. Bu durumda kendilerine saldıran, eziyet ve işkence eden düşmaniarına karşı, sessiz,
elleri kolları bağlı bir şekilde kalmaları beklenemezdi. Tabii ki düşman saldırı­
larına karşı kendilerini savunacak ve onlara gereken cevabı vereceklerdi. (70>
İşte cihadı emreden ayetlerle, müslümanların dinlerini ve kendilerini korumaları istenmektedir. Yoksa Golziher'in iddia ettiği gibi Hz. Peygamber, inkarcıları yok etmek için sözlü daveti bırakıp, kanlı kılıcı eline almış değildir.
O daima sulh ve barış yolunu tercih etmiştir. Ancak savaşı zorunlu kılan meş­
ru sebepler ortaya çıkınca da savaşmaktan geri d urmamıştır. Cihad ayetlerinin vurgulamak istediği husus da budur.
Şimdi cihadı emreden ayet ve hadislerle, "Dinde zorlama yoktur" ayeti arasında herhangi bir çelişkinin olmadığını izah etmeğe çalışalım: Önce cihadla
ilgili ayetlerden birkaç örnek verelim:
"Ortak koşanları nerede bulursanız öldürün."71
"Fitne kalmayıncaya ve din tamamen Allah'm oluncayakadar onlarla savaşın. "(72 )
"Ortak koşanlar nasıl sizinle topyekün savaşıyorlarsa, siz de onlarla savaşın. "(73 >
"Gerek hafif, gerek ağır olarak hep birlikte savaşa çıkın, mallarınız ve canlarınızla Allah yolunda cihad edin."(74)
Bütün bu ayetler cihadın farz olduğunu kesinlikle ifade etmektedirler. Çünkü
bunlar emir kalıbında gelmişlerdir. Emirde aslolan vücubiyet ifade etmektir.
Bu ayetlerdeki emrin vücubiyeti ise kesindir. Bunlar için mendup veya mubalı
emir demek mümkün değildir. Bu konuda bunlara benzer daha pek çok ayet
vardır. Ancak bunların hepsini burada zikretmek imkansızdır. Aynı konu ile
ilgili olarak hadislerden birkaç örnek de şunlardır:
(69) Yrd. Doç. Dr. Şevki Saka, Kur'an-ı Kerim'in Davet Metodu, s. 78-178.
(70) Bkz. Cum'a Ali, Fıkhu'd-Da've, s. 85-88.
(71) Et-Tevbe: 3.
(72) El-Enfal: 39.
(73) Et-Tevbe. 36.
(74) Et-Tevbe: 41.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
130
"Cennet kılıçiann gölgesindedir"(75)
.J_r.-JI
JY\1 J.
~\
"İnsanlar, Hlilahe illallah, deyinceye kadar onlarla savaşmakla emre-
dildim."
<76>
"Ben rahmet ve savaş peygamberiyim. "<77 >
Gerek burada verdiğimiz ayet ve hadisler, gerekse bunların dışındakiler bütünüyle cihadın lüzum ve önemini vurgulamaktadırlar. Yoksa cihad, insanları
zorla dine sokmak için meşru kılınmış değildir. Aksine vicdanlar üzerindeki
baskıyı kaldırmak ve insanlara serbestçe karar verme hürriyetini sağlamak için
farz kılınmıştır. Cihadın hedefi insanların öldürülmesi değil, aksine onların hidayetidir. İnsanlığı ifsad eden haksızlığı, zulüm ve baskıyı kaldırıp, onun yerine insan hak ve hürriyetlerini, adalet anlayışını, kardeşlik sevgisini yerleştir­
mektiL Dili, ırkı, rengi ne olursa olsun, bÜtün insanları Allah'ın dini olan İs­
lam' da bütünleşrneğe çağırmaktır.
İşte İslam'a çağrı görevi yapılırken, ort<ıya çıkan engelleri kaldırmak, müslümanların can, mal ve dinlerine karşı yapılan saldırıları önlemek ve Allah'ın
dinini yüceltmek için savaş meşru kılınmıştır. <78)
Böylece savaşı meşru kılan sebepler ortaya çıktıktan sonra, müslümanları
savaşa teşvik eden savaşın seyir ve taktiği ile ilgili hususları belirleyen bu ayet
ve hadislerde insanları zorla dine sokma gibi bir anlam yoktur. Dolayısiyle "Dinde zorlama yoktur'' ayetiyle bunlar arasında herhangi bir çelişki sözkonusu
değildir. Zaten haklı sebepler karşısında savaşı teşvik etmekle, insanları dine
girrneğe zorlamak ayrı ayrı şeylerdir. Bunun için cihadla ilgili ayet ve hadisleri
bu açıdan değerlendirmek lazımdır.
Buna göre yukarıda işaret etitğimiz ayetlerin herbirini kendi siyak ve sibakı içinde ele aldığımızda müşriklerin, ya andiaşmayı bozdukları, veya din aleyhine fitne çıkardıkları, yahut da topluca müslümanlara saldırdıkları görülmektedir.(79) Bu durum karşısında müslümanların da seyirci kalmayıp, bunlara ayniyle cevap vermesi kadar tabii birşey olamazdı. Bundan dolayı yapılan saldı­
rıyı ve çıkarılan fitneyi önlemek, Allah'ın dinini hakim kılmak için pek çok
ayetle müslümanlar cihada teşvik edilmişlerdir.
İşte bu gaye ile cihadı teşvik eden ve savaşı emreden ayetlerin hiç birinde,
(75) Müslim, Sahih, III.1362-l363 (Kitabu'l-Cihad).
(76) Buhari, Sahih, I. 13-14 (Kitabu'l-İman); Müslim, Sahih, 1.53 (Kitabu'l-İman); İbni Mace Sünen, Il. 1295 (Kitabu'l-Fiten).
(77) Ahmed b.Hanbel, el-Müsned, IV. 395, 404, 407.
(78) Taberi, Tefsir, Il.ll3; Kurtubi, Ahkamu'l-Kur'an, XII. 69.
(79) Kadi Beydavi, Tefsir, 1.488; İbni Kesir, Tefsir, II. 308-309, 355-356.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
131
ne vicdaniara bir baskı, ne de zorla insanlara din kabul ettirme gibi bir işaret
yoktur. Bunun için gerek cihadı, gerekse onun bir bölümü olan savaşı emreden ayetlerin "Dinde zorlama yoktur" anlamındaki ayetle asla çelişkili bir durumları yoktur.
Aynı anlayışla yukarıdaki hadisiere de bir göz attığımızda sözü edilen ayetle bunlar arasında da herhangi bir çelişkinin olmadığı görülmektedir. Mesela:
"Cennet kılıçların gölgesi altındadır" hadisini ele alalım. Bu hadisin baş tarafında şöyle denilmektedir:
"Ebu İbrahim Abdullah b. Ebi Evfa'dan rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber birgün düşmanla karşılaştığında güneş tepe noktasını geçineeye kadar
bekledi, sonra ashabına şöyle hitap etti:
"Ey insanlar, düşmanla karşiiaşmayı temenni etmeyiniz, Allah'tan afiyet
dileyiniz. Şayet düşmanla karşılaşırsanız, sa brediniz ve biliniz ki, Cennet kılıç­
Iann gölgesindedir. "(80)
Anlaşılıyor ki bu hadis düşmanla karşılaşıldığı bir zamanda varit olmuş­
tur. Önce düşmanla karşılaşmanın temenni edilmemesi istenmektedir. Zira savaş tabiatı itibariyle hoş bir şey değildir. Fakat düşmanla karşılaştıktan sonra
artık ona galip gelmek için sabır ve cesaretle savaşmaktan başka bir yol yoktur. Hz. Peygamber de müslümanları bunateşvik etmektedir. Şayet bu uğur­
da ölen olursa, ona da Cennet müjdesi vermekte~ir. Şimdi belirtilen bu ortamda ve bilinen bu gaye ile söylenmiş bir hadisin "Dinde zorlama yoktur"
ayetiyle çelişkili bir yönünün olduğu söylenebilir mi?
İkinci hadiste de: "İnsanlar, lailahe illallah, deyinceye kadar onlarla savaş
yapmakla emredildim." denilmektedir. Hz. Peygambere karşı savaş açmış ve
onu öldürrneğe and içmiş olan Arap müşriklerine karşı söylenmiş olan bu sözün de hiç bir şekilde zorla insanları dine sokmak için varit olduğu iddia edilemez. Zira arap müşrikleri, gerek Hz. peygamberin, gerekse İslam dininin en
büyük düşmanı idiler. İslamiyetİn başlangıcından itibaren müslümanlara karşı savaş açmış ve her fırsatta onları yok etmeğe çalışıyorlardı. İslamiyet için
büyük bir fitne ve engel teşkil eden bu insanların saldırılarına karşı koymak
artık bir.zaruret haline gelmişti. Hz. Peygamber de bu tür hadisleriyle müslümanları onlara karşı cesaretlendirrneğe çalışıyordu.
İşte böyle bir ortamda Hz. Peygamberi ve İslam dinini ortadan kaldırmayı
hedefleyen Arap müşriklerine karşı söylenmiş olan bu hadisin de, sözkonusu
ayetle çelişkili bir durumu yoktur.
Üçüncü hadis ise, "Ben rahmet ve savaş peyamberiyim" anlamındadır. Burada Hz. Peygamberin insanları kurtarmak ve zulmü yok etmek için geldiği
ifade edilmektedir. Zulüm ve haksızlıkla mücadele her zaman sözle mümkün
olmayıp, bazan savaşı gerektirebilir. İşte şirki, zulmü, haksızlığı ortadan kaldırmak, mazlum ve mağdur insanların hakkını korumak için yapılan bir savaş
(80) Buhar!, Sahih, III.l58; Müslim, Sahih, III. 1362-1363 (Kitabu'l-Cihad): Ebu Davud, Sünen,
III. 158.
Kur'an'a Göre inanç HÔrriyeti
132
da rahmet demektir. Bu konuda
şu
ayet-i kerimeler
gerçeği
ne güzel
yansıt­
maktadırlar:
"Size ne oluyor da: Rabbimiz, bizi halkı zalim olan bu şehirden çıkar, kabize bir koruyucu ve bir yardımcı gönder, diyen zavallı erkekler, kadın­
lar, çocuklar uğrunda ve Allah yolunda savaşmıyorsunuz?"(SI)
İnananlar Allalı yolunda savaşırlar, inkar edenler de şeytan yolunda savaşırlar. O halde şeytanın doslanyle savaşın. Çünkü şeytanın bilesi zayıftlr.••(82)
Görülüyor ki zulme uğramış kimselerin korunması, hakkın ve adaletin hakim olması için yapılan bir savaş rahmet niteliğindedir. Nitekim, alemiere rahmet olarak gönderilen Hz. Peygamberin; "Ben savaş peygamberiyim" demesinin asıl hikmeti budur. Bu anlamda söylenmiş olan bir hadisin de "Dinde
zorlama yoktur" ayetiyle bir çelişki teşkil etmesi düşünelemez.
tından
Buna göre savaşı gerekli gören sebepler ortaya çıktıktan sonra ve savaş esnazil olan ayetlerle, bu yönde varid olan hadisleri değerlendirirken,
zaman ve olay faktörlerini de göz- önünde bulundurmak lazımdır. Cihatla ilgili ayet ve hadisler, kendisiyak ve sibab, Kur'an ve Sünnet bütünü içinde incelendiğinde, İslamiyetİn sulhu, barışı, andlaşmalara bağlı kalmayı ön gördüğü, sulh ve barış yoluyla halledilebilecek bir meselede savaşı tasvip etmediği
görülmektedir. Müslümanların başkalariyle olan münasebetlerinde temel ilke
barıştır. Buna şu ayet-i kerimeler işaret etmektedirler:
"Eğer onlar banşa yanaşırlarsa, sen de yanaş."(S3)
"Size müslüman olduğunu bildirene, sen mürnin değilsin, demeyin."(8 4)
"Eğer sizden uzak durur, sizinle savaşmaz, size barış teklif ederlerse, Allah onlara dokunmamza izin vermez."(S5)
Burada barışın savaşa tercih edildiği açıkca görülmektedir. Zira barışla kazanılan gönüllerin savaşla kazanılmasına imkan yoktur. İslam, terörü, fitneyi
ve zulmü yok etmek için savaşı son çare olarak görmektedir. Kur'an da savaş­
la ilgili ayetler, yukarıda da belirttiğimiz gibi, müslüman olmayanları zorla İs­
lam dinine sokmak için değil, İslam davetine mani olan engelleri ve fitneyi ortadan kaldırmak, dolayısiyle Allah'ın dininin üstün olmasını sağlamak
içindir. <86)
Eğer savaş, insanları İslam dinine girrneğe zorlamak için bir vasıta olsaydı,
yaşlılar, kadınlar, ruh b anlar ve çiftçiler gibi savaşma gücüne sahip olmayan
insanlara karşı savaş yasaklanmazdı. Yani onlar da İslam dinine girrneğe zorlanırlardı. Böyle olmadığına göre, savaş hiçbir zaman insanları zorla dine soknasında
(81) En-Nisa: 75.
(82) Aynı sure: 76.
(83) El-Enfal: 61.
(84) En-Nisa: 94.
(85) En-Nisa: 90.
(86) Bkz. Prof. Dr. Süleyman
Ateş,
Yüce
Kur'an'ın Çağdaş
Tefsiri, 1.456.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
133
mak için bir vas ıta değildir. (87)
Öte yandan din aleyhinde fitne çıkarıp dinin gelişmesine engel olmak, adam
öldürmekten daha büyük bir suç olarak nitelendirilmiştir. (8 8) Bunun için fitnenin ortadan kalkması, inanç özgürlüğünün sağlanması ve dinin yücelmesi
için yapılan operasyonlar, hiçbir şekilde başka din mensuplarını zorla İslam
dinine sokmak için düzenlenmiş birer hareket olarak gösterilemez.
Fakat Kur'an'ın barışı savaşa tercih etmesi, silahlardan soyulma ve savaş
tekniğinden uzak durma anlamında da değerlenldirilemez. Çünkü savaşı haklı
kılan sebepler ortaya çıktıktan sonra savaşmanın bir farz olduğu açıkca ifade
edilmektedir. (89)
Kur' an, düşmaniara karşı güçlü olmayı, her zaman uyanık ve hazırlıklı bulunmayı emretmektedir:
"Onlara (düşmanlara) karşı gücünüz yettiği kadar kuvvet ve savaş için atlar hazırlayın ki, onunla hem Allah'm düşmanını, hem sizin düşmanınızı, bir
de Allah'ın bilip sizin bilmediğiniz diğer düşmanları korkutursunuz."(90)
"(Düşmanlara) karşı tedbirli olun"(91)
"Allah yolunda gereği gibi, cihad edin."(92)
Bu ayetlerle istenilen güçlülüğün, bir savaş çağrısı olmadığı, aksine saldırı
niyetinde olanlara karşı, caydırıcı bir faktör olduğu ifade edilmektedir. Kaldı­
ki "Yüce Allah Kur'an'la defetmediği bazı kötülükleri silahla defeder" gerçeğini de unutmamak lazımdır. Akll ve ilmi deliller ancak düşünen, anlayan ve
idrak eden insaf sahibi kimseler için sözkonusudur. ilim ve irşattan anlamayan bozguncu, yıkıcı kimselerin, kötülüklerine engel olmak, hakkın ve adaletin hakim olmasına çalışmak da büyük bir görevdir.
Buna göre İslamiyeti silah zoru ile gelişmiş ve yayılmış bir din olarak göstermek doğru olmadığı gibi, silahlardan soyulmuş olarak göstermek de doğru
değildi. İslamiyet sulh ve barışı esas kabul etmekle birlikte, mecbur kaldığında
da savaşı lüzumlu görmektedir. Ancak savaşı, başka din mensuplarının dinlerini zorla değiştirmek için meşru bir araç saymamıştır.
Kısacası Kur' an, "Dinde zorl~ma yoktur" prensibiyle vergi verip İslam hakimiyetini tanıyan bütün gayri mÜslimlere inanç özgürlüğü tanımaktadır. Hangi
din mensubu olursa olsun, cizye;ödemek kaydiyle kendi dinlerini yaşama serbestliğine sahiptir. Fakat bu serbestlik onlara hiçbir şekilde İslam dininin koymuş olduğu kuralları çiğneme hakkı tanımaz. Mesela, zina yapmalarına ve benzeri ahlak dışı davranışlarda bulunmalarına müsaade edilmez. (93)
(87)
(88)
(89)
(90)
(91)
(92)
(93)
Taberi, Tefsir, II.! !O;
E1-Bakara: 191,217.
İbni
Kesir, Tefsir, 1.226;
Çağdaş
Tefsir, 1.334.
"Savaş hoşunuza gitmediği halde, size farz kılındı." (ei-Bakara: 216)
EI-Enfal: 60.
En-Nisa: 102.
El-Hacc: 78.
Buhari, Sahih, VIII. 30 (Hz. Peygamber zamanında İslam hakimiyetinde bulunan ve zina
yapan yahudi bir kadınla bir erkek cezalandırılmışlardır.); Müslim, Sahih, III.1326 (Kitabu'lHudut); Ebu Davud, Sünen, IV.594 (Kitabu'l-Hudut).
134
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
Bu arada insanlardan cizye alınmasını gerektiren sebep ise, onların Allah'ın dini olan İslam'la yüz yüze gelmelerini sağlamak, dolayısiyle İslamiyetİn yüce
niteliklerini yakından tanıma fırsatı bularak, onun kabulüne imkan hazırla­
maktır.
Öte yandan hür iradesiyle İslamiyeti kabul eden bir kimsenin, dinin gereklerini yerine getirip getirmeme konusundaki özgürlüğüne gelince: Hemen belirtelim ki, her hukuk sisteminin kendine göre belli kaideleri ve belli bir işleyiş
tarzı vardır. Hiçbir hukuk sistemi koymuş olduğu kanun ve kurallarının, ihlal
edilmesine müsaade etmez. İslam hukuk sistemi de getirmiş olduğu esasların
ve koyınuş olduğu prensipierin çiğnenmesine müsaade etmemektedir. Dinin emir
ve yasakları bir müslüman tarafından ihlal edilirse, fertler bilgileri nisbetinde
onu uyarınakla sorumlu oldukları gibi, (94) yetkili merciler de o şahsı dinin koymuş olduğu kurallara uymaya zorlayabilir. Hatta ihlal edilen emir ve yasakların durumlarına göre çeşitli müeyyideler konulmuştur. Bu konuda birçok ayet
mevcut olduğu gibi, bütün hadis mecmualarında ve fıkıh kitaplarında "Kitab'lH udfıd" adlı müstakil bölümler açılmıştır. (95 ) Bütün bunların hedefi getirilen
sistemi korumak ve yaşamasını sağlamaktır. Bunun için her hukuk sistemi kendisine uyan vatandaşları kanuniarına uymaya mecbur ettiği gibi, İslam hukuk
sistemi de kendi tabiiyetinde yaşayanları, prensiplerine uymaya mecbur etmektedir. (96 )
Bu konuda Hz. Ebu Bekr (r.a.)'ın zekat vermek istemeyeniere karşı savaş
açması, bunun en açık delilidir. Hz. Peygamberin vefatından sonra Esed, Gatafan ve Tayy kabileleri Hz. Ebu Bekr'e elçiler göndererek, İslam'dan dönmediklerini, namaz kılıp oruç tuttuklarını, fakat daha önce verdikleri zekatı artık
bundan böyle vermeyeceklerini bildirmişlerdir. Bunun üzerine Hz. Ebu Bekr,
zekat vermekten kaçınan bu kabilelere kaşrı savaş açmak isteyince, Hz. Ömer'le
aralarına şu münakaşa geçmiştir:
Hz. Ömer, Allah'ın Rasulı1: "İnsanlar lailahe iliallah deyinceye kadar, onlarla savaşmakla emredildim. Kim Hiilahe illailah derse islamın hakkı (İslam'a
karşı işlenen suçların cezası) hariç, canını malını benden korumuş olur. Ancak
gizli halleri Allah'a aittir" diye buyurmuşken, sen nasıl olur da onlarla savaşırsın? demiştir. Buna karşılık Hz. Ebu Bekr: "Kim namazla zekat arasında
bir ayırım yaparsa, valiahi onunla savaşınm" diye cevap vermiştir."C97 ) Sonunda zekat vermeyen bu kabHelere karşı savaş açmış ve onlardan zekatlarını
almıştır. Bütün fıkıhçılar, islamı kabul ettiği halde, İslam'ın emirlerini çiğne­
yen kimseler hakkında ceza tatbik edileceği hususunda ittifak etmişlerdir. An(94) Müslim, Sahih, 1.69 (kitabu'l-İman); Ebu Davud, Sünen, IV. 508-514 (Kitabu'l-Melahim);
Gazali, İhya'u Ulumi'd-Din, II.270.
(95) Bkz. Buhari, Sahih, VIII. 20-30; Müslim, Sahih, III. 1312-1335; Ebu Davud, Sünen, IV. 594-614
(Kitabu'l-Hudud).
(96) Bkz. Hak Dini Kur'an Dili, II.863; Prof. Dr. Talat Koçyiğit, Prof. Dr. İsmail Cerrahoğlu,
1.510; Prof. Dr. Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir, I. 456.
(97) Nesıil, Sünen, VI. 5-6 (Kitabu'l-Cihad); el-Ayni, Umdetü'l-Kari, 1.213.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
135
cak tatbik edilecek cezanın çeşidi üzerinde değişik görüşler ortaya konulmuş­
tur .(98)
Ayrıca kendi istek ve iradesiyle İslam'a girdikten sonra, ondan dönenlere
mürted denilmektedir. Mürted eğer tevbe etmezse, alıdini bozduğundan dolayı cezalandırılır. <99 ) Buradaki cezalandırma olayı, bir zorlama değil, yapılan
andiaşmayı bozmanın cezasıdır. Allah'a ve Rasulüne söz verip bundan dönmek büyük bir suçtur. Yoksa Kur'an'ın arnacı insanları sıkıntıya sokmak ve
onları cezalandırmak değildir. (!OO) Onun asıl amacı insanları hem dünyada hem
de ahirette mutlu etmektir. Bu bakımdan Kur'an, insanlık için Allah'ın büylük bir lütfu ve sonsuz bir rahmetidir. Bunun isanlar tarafından bilinmesi, yaşanması ve yaşatılması gerekmektedir. Bu ilahi mesajı insanlara anlatacak, onu
yaymaya ve yaşatmaya çalışacak olan da müslümanlardır. Yüce Allah bu görevi, Hz. Peygamberin şahsında bütün müslümanlara tevdi etmiştir. Nitekim
bu konudaki ayetlerden bazılarında şöyle buyurulmaktadır:
"Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır. "< 101 )
"De ki, benim yoluro budur: ben ve bana uyanlar bilerek insanları Allah'a
çağırırız. "< 102)
"AIIah'a çağıran, iyi iş yapan ve ben müslümanlardanım, diyen kimseden
daha güzel sözlü kim olabilir?"(103)
Bu umumi ifadelerin yanında başka bir ayette de şu hususa yer verilmektedir:
"Sizden bir topluluk olsun ki (onlar insanları) hayra çağırsınlar; iyiliği emretsin ve kötülükten vaz geçirmeğe çalışsınlar. İşte kurtuluşa erenler ancak onlardır. "( 104>
Ayetin işaret ettiği anlama göre, insanları hayra çağırmak, müslümanlar
için dini bir görevdir.< 105 ) Kur'an'ın getirmiş olduğu gerçekler ancak onları yaşamak ve yaşatmaya çalışınakla süreklilik kazanırlar. Bunları yaşatma konusundadamuhatap bütün müslümanlardır. Müslümanlar, kendi aralarında insanları İslam'a çağıracak bir topluluğu yetiştirmekle sorumludurlar. Çünkü sözkonusu ayetle iyiliği emredip kötülükten vazgeçirmenin müslümanlar üzerine
farz olduğu belirtilmiştir:
(Veltekün) kelimesi bir emirdir. Emrin açık anlamı ise farzdır. Ancak bu
farz, farzı ayın olmayıp farzı kifayedir.< 106) Yani bazı insanlar bu vazifeyi yerine getiriderse diğer insanlardan bu sorumluluk düşmüş olur. Ayet-i kerime(99) Bkz. Buhar!, Sahih, VIII. 18-19; Müslim, Sahih, III.l296 (Kitabu'l-Muharibin); Ebu Davud,
sünen, IV .520-528 (Kitabu'l-Hudud).
(100) "Biz Kur'an'ı sana sıkıntı çekmen için değil, ancak Allah'tan korkanlara bir öğüt olsun diye indirdik." Ta ha: 2).
(101) En-Nahl: 125.
(102) Yusuf: 108.
(103) Fussılet: 33.
(104) Al-i İmran: 104.
(105) Kurtubl, Ahkamu'l-Kur'an, IV. 165; Seyyid Kutup, fi Zılali'l-Kur'an, IV.12.
(106) Bkz. Fahruddin er-Razi, Mefatihu'l-Gayb, III.20; Ebu's-Suüd, İrşadu Akli's-Selim
Mezaya'l-Kur'ani'l-Azlm, I .67.
İla
136
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
de "Hepiniz bu vazifeyi yapın" denilmemiş, "Sizden bir kısmımz bunu yapsın"
denilmiştir.(I07) Eğer bir muhitte bu vazifeyi yapacak kimse bulunmazsa, oradaki bütün müslümanlar bundan sorumlu olurlar. (108)
Aynı konuda diğer bir ayette de şöyle denilmektedir:
"Bütün insaniann toptan sefere çıkmalan doğru değildir. Her topluluktan
bir grubun dini iyice öğrenmek ve yakınlan geri döndüklerinde onları uyarmak üzere savaştan geri kalmalan gerekmez mi?"< 109)
Buradan da anlaşılıyor ki, dinin insanlara öğretilmesi, müslümanların önde gelen görevlerindendiL Bunun için müslümanların hep birlikte savaşa çık­
malarının doğru olmadığı, bir grubundinin esaslarını öğrenip diğerleri savaş­
tan dönünce onlara da öğretmeleri emredilmektedir.
Demek oluyor ki, toplumu irşad etmek maksadiyle dini ilimleri tahsil etmek farz-ı kifaye olarak bütün müslümanları ilgilendirmetedir. (ll O) Zulüm ve
haksızlığın giderilmemsi, hakkın ve adaletin hakim olması için müslümanlara
büyük görev düşmektedir. Zaten müslümanların hayırlı bir ümmet olarak nitelendirilmelerindeki hikmet de budur. (lll)
Eğer müslümanlar bu konuda kendilerine düşen görevi yerine getirmezlerse, o zaman geçmiş milletlerde olduğu gibi, onlar için de acı bir sonucun kaçı­
nılmaz olduğu pek çok ayet ve hadisle belirtilmiştir. 0 12>
(107) Bu ayette geçen (minküm) kelimesinin anlamı üzerinde şu iki görüşe yer verilmektedir:
(a) (Min) beyan içindir. İyiliği emredip kötülükten vazgeçirmeğe çalışmak bütün müslümanlar üzerine vaciptir. Ancak bir topluluk bu vazifeyi yerine getirirse, o zaman diğerlerin­
den sorumluluk düşmüş olur.
(b) (Min) azlık içindir. Zira bir toplumun hepsi iyiliği emredip, kötülükten vazgeçirme
görevini yapamaz. Mesela, kadınlar, hastalar veya bilgisizler bu işi yapamazlar. O halde bu
tebliğ görevi yalnız alimiere aittir. Alimler ise, toplumun bir kısmını teşkil etmektedirler.
Ayrıca ayette geçen (ümmet) kavramı ise, öne geçen ve kendisine uyulan örnek bir topluluk demektir. İnsanları hayra çağıracak, iyiliği emredip kötülükten vazgeçirmeğe çalışa­
cak bir topluluğu meydana getirmek ise, müslümanların imandan sonra ilk dini görevlerinden biridir. Bu görev yapılmadığı takdirde, müslümanlar sorumluluktan kurtulamazlar. (Fahruddin er-Razi, Mefatihu'l-Gayb, IIJ.l9-20; Ebus-Suiid, Tefsir, 1.67-68; Hak Dini Kur'an
Dili, 11.1154-1155.
(108) El-Gazali, İhyau Ulumi'd-Din, Il. 269.
(1 09) Et-Tevbe: 122.
(110) Ancak bu görev bütün müslümanları ilgilendirmekle birlikte, her ferdin bunu doğrudan doğ­
ruya yapabilecek bir durumda olması da düşünülemez. Çünkü bu görev bilgi, tecrübe, sabır, olgunuk, güzel ahlak ve güzel hitabet gibi, çeşitli özellikler ister. bunlar da ancak müslümanlar arasında seçkin bir toplulukta, yani alimerde bulunabilir. Yoksa bilgisiz kimseler
insanları hayra çağırmanın ne demek olduğunu bilmediklerinden, çoğu kere insanları iyiliklerden uzaklaştırıp, kötü yollara sevkedebilirler. Bunlar nerede, ne zaman ve nasıl davrana~aklarını pek bilemezler. Yumuşak ve güzellikle yaktaşacakları yerde, sert ve kırıcı davranarak, yapmak istedikleri bir işi daha çok yıkmış olabilirler. Bunun için lslam'a davet eden
kimsenin ilim ve güzel alılak sahibi olması şarttır. (Fahruddin er-Raii, Mefatihu'l-Gayb, III.20;
Ebu's Suud, Tefsir, 1.67.
(ll 1) Al-i İmran: 110
(112) Bkz. El-Maide: 78-79: ei-A'raf; 165; el-Enfal: 25; et-Tirmizi, Sünen, TV. 468 (Kitabu'l-Fiten);
Gazali, İhya, II.270.
Kur'an'a Göre inanç Hürriyeti
137
İşte bu görev uyarınca müslümanların başkalarını İslam dinine davet etmelerinin veya dininemirve yasaklarını ihlal edenleri uyarmaya çalışmaları­
nında "Dinde zorlama yoktur" ayetinin ifade etmiş olduğu inanç özgürlüğü
ile çelişkili bir tarafı yoktur.
SONUÇ
Kur' an, insanların Yüce Allah'ın emirlerine boyun eğmek zorunda oldukbuna uyanların hesapsız karşılık göreceklerini, aksi halde ise, cezalandmlacaklarını belirtmiştir. Bu konuda yeter ölçüde uyarıcı ve ikna edici delilleri de açıklamakla birlikte, insanları akıl ve iradelerinde serbest bırakmıştır.
Bunun için inanç hususunda hiç kimsenin kimseye baskı yapması sözkonusu
olamaz. Zira "Dinde zorlama yoktur" ayetiyle bu temel ilke belirlenmiştir.
İnsanları İslam dinine davet etmek, veya inanıp da dinin gereklerini ihlal
edenleri bunlara uymaya mecbur etmek, insanları zorla dine sokmak anlamı­
na gelmediği gibi, zorla ibadet ettirme anlamına da gelmez. Çünkü ne zorla
yapılan bir iman, imandır; ne de baskı ile yapılan bir ibadet, ibadettir. Bunlar
ancak hür irade ve gönül arzusu ile yapılırlarsa, Allah katında bir değer taşı­
mış olurlar.
Cihadla ilgili ayet ve hadislerin hedefi ise, baskı ve tehditle insanların vicdaniarına hakim olmak değil, müslümanların can, mal ve dinlerine kaşı yapı­
lan saldırıları önlemek, İslam davetinin önüne çıkan engelleri kaldırmak ve yeryüzünde Allah'ın dinini üstün kılmaktır.
Buna göre Kur' an, vergi verip İslam hakimiyetini tanıyan bütün gayri müslimlere inanç özgürlüğü tanımıştır. Hangi din mensubu olursa olsun, cizye ödemek kaydiyle kendi dinini yaşama hürriyetine sahiptir. Fakat bu hürriyet hiçbir şekilde İslam dininin koymuş olduğu kuralları çiğneme anlamına gelmez.
Çünkü dinin sürekliliği ancak onu korumak ve yaşamakla mümkündür.
İşte Kur'an, savaşı değil barışı, insanların öldürülmesini değil hidayetini
esas kabul etmekle, insan şahsiyetine, insan hak ve hürriyetlerine en kamil anlamda değer verdiğini ortaya koymuş bulunmaktadır. İnanç hürriyeti ise, insan hak ve hürriyetlerinin başında gelmektedir.
larını,