müteşâbih hadîslerin yorumunda temsîl sanatı

MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN
YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
Osman BODUR*
Öz
Hadis ilminin en önemli konularının başında hiç şüphesiz müteşâbih hadîslerin
anlaşılması ve yorumlanması gelmektedir. İlk dönemlerde müşkil başlığı altında
ele alınıp yorumlanan müteşâbih hadîsler, özellikle İbn Fûrek sonrası dönemde
değişik âlimler tarafından müstakil olarak incelenmiş, bu kabil rivâyetlerin yorumu noktasında bir takım ilke ve prensipler vaz’ edilmiştir. Bu ilke ve prensipler
arasında en önemli yeri, temsil sanatı tutmaktadır. Çünkü temsil sanatı, mahiyet
itibariyle metefizik âlem ile fizikî âlem arasındaki bilgi alışverişini sağlayan müteşâbih ifâdelerin yorumunda okuyucunun konuyu anlaması noktasında önemli
bir yardımcı unsur olmaktadır. İşte bu makale, bizatihi müteşâbih hadîsleri konu
edinen matbu ve mahtût nüshalardaki bilgilerden hareketle müteşâbih hadîslerin
temsil sanatına göre yorumlandığına dair örnekleri konu etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Müteşâbih, Te’vîl, Yorum, Temsil.

The Art Of Representation Of The Interpretation Of The Allegorical
Hadith
The interpretation and the understanding of the allegorical hadith is one of the
most important subjects of the study of hadith. At first, the allegorical hadith had
been studied under the title ‘onerous’ but later, especially after ibnFurek, it has
been studied independent by many scholars. Many principles and doctrines have
been generated about these kinds of narrations. The art of representation has the
most important place in these principles and doctrines. Because the art of representation is an accessory element for the readers to understand the interpretation of allegorical expressions who provides the exchange of information between the physical and metaphysical universe. This article essentially implicates
examples about the interpretation of the allegorical hadith in pursuant of the art
of representation on the hand of the information from the written and printed
edition about allegorical hadith.
Keywords: Allegorical, Exegesis, Interpretation, Representation
*
osmanhisarcikli@hotmail.com
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi
Cilt 14, Sayı 3, 2014
ss. 35-63
Abstract
db 14/3
OSMAN BODUR
Giriş
İslam dininin en önemli iki kaynağı Kur’an ve hadistir. Tarih
boyunca islâm âlimleri, hem ilâhî kelâmın hem de Hz. Peygamber’in sözlerinin doğru anlaşılabilmesi için önemli gayretler ortaya
koymuşlardır. Kur’ân’dan hareketle murad-ı ilahîyi anlama uğrunda
ortaya konan gayretler neticesinde devasa bir tefsîr külliyâtı ortaya
çıktığı gibi, Hz. Peygamber’in sözlerini doğru anlama ve yorumlama
hedefine matuf gayretlerin sonucunda da şerh edebiyatı ortaya
çıkmıştır. Tefsir ve şerhlerde üzerinde önemle durulan hususlardan
birisi müteşâbih kavramıdır. Kur’an-ı Kerim’de geçen bir kelime
olduğu için tefsir kitaplarında müteşabih üzerinde önemle durulmuştur. Müteşabih kavramı hadîs ilminde ise daha ziyade Allah’ın
sıfatlarına dair rivâyetler için kullanılmıştır.1 Hadislerde yer alan
müteşâbih ifâdeler daha ziyade müşkil konusu altında tahlil edilmişse de.2 İmâm Tahâvî ve İbn Fûrek gibi âlimler, hadîslerin de
tıpkı Kur’ân’da olduğu gibi müteşâbih kısımlarının olduğunun altını
36| db çizmişlerdir.3 İbn Fûrek, Müşkilü’l-Hadîs ve Beyânüh adlı eseriyle
hadiste müteşâbihât konusuna dair müstakil bir eser kaleme alarak
bu alanın öncüsü olmuştur. İbn Fûrek sonrası dönemde müstakil
olarak müteşâbih hadîslerin yorumunu konu edinen bazı eserler de
kaleme alınmıştır. Bir kısmı yazma olan bu eserlerin listesini şu
şekilde verebiliriz.
1
2
3
Örnek için bk. İbn Hacer, Ebü'l-fazl Şehâbeddîn Ahmed İbn Hacer el-Askâlânî, Fethü'lbârî bi-şerhi sahihi'l-Buhârî, thk. Abdülaziz b. Abdullah b. Abdurrahman b. Baz, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, MuhibbüddÎn el-Hatîb, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife.
XIII/401,432; Aynî, Ebû Muhammed Bedreddîn Mahmûd b. Ahmed b.Mûsâ el-Hanefî,
Umdetü'l-kârî şerhi Sahîhi'l-Buhârî, Beyrut: Dâru ihyâi’-türâsi’l-arabî, IX/305; XI/325;
XIII/280; XXVI/351,356; XXVIII/420; XXXII/258; XXXIII/74,183,316,443; XXXIV/1;
XXXV/332,431; XXXVI/11; XXXVI/62,120,127, 171, 173, 191,192,252; Aliyyü’l-kârî,
Nureddin b. Ali b. Muhammed, Mirkâtu’l-mefâtîh şerhi mişkâti’l-misbâh, Dâru’l-fikr,
Beyrut, 2010/1432, I/90; II/152; III/208; VI/192; XI/450.
Benzeri bir yorum için bk. bk. Selahattin Öz, Kâdı Abdülcebbâr ve Kâdî Beydâvî’nin
Müteşâbih Âyetlere Yaklaşımının Mukayesesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi)
M.Ü.S.B.F., İstanbul, 2011, s. 61.
Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî Tahâvî, Şerhu müşkili'l-âsâr, thk.
Şuayb el-Arnavût, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1994/1415, 1/221-222; İbn Fûrek,
Ebû Bekir Muhammed el-Hasen el-İsbahânî, Kitâbu müşkili’l-hadîs ev Te’vîlü’l-ahbâri’lmüteşâbihe, thk. Daniel Gimaret, Dımaşk, 2003. s.3; Ayrıca bkz. Abdullah Aydınlı,
Hadîs Istılahları Sözlüğü, İFAV, 3. Basım, İstanbul, 2009. S.235-236; M.Hayri,
Kırbaşoğlu, “Müteşâbihât Hakkındaki Yaklaşımların Değerlendirilmesi ve Yeni Bir Yaklaşım Önerisi" (1. Kur'ân Sempozyumu, Tebliğler-Müzakereler), s. 363-374, Ankara
1994. s. 369;
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
1. Beyhakî’nin (ö.458/1066) el-Esmâ ve’s-sıfât Adlı
Eseri4
2. Fahreddin er-Râzî’nin (ö.606/1209) Esâsü’t-takdîs
Adlı Eseri5
3. Kasrî (ö.608/1211-12), Tenbihü’l-efhâm fî şerhi
müşkili Hadîsihi adlı yazma nüshası6
4. Muhyiddin İbn Arabî’nin Reddü’l-müteşâbih ile’lmuhkem mine’l-âyâti’l-Kur’âniyyeti ve’l-ehâdisi’n-nebeviyye
adlı eseri7
5. İbn Bezize’nin (ö.663/1266-67) Minhâcu’l-avârîf ilâ
rûhi’l-meârif fî şerh-i müşkili’l-hadîs isimli yazma nüshası8
6. İbn Bezize’nin İzâhus’-sebîl ilâ menâhi’t-te’vîl ve
telhîsu müşkil İbn Fûrek adlı yazma nüshası9
7. İbnü’l- Müneyyir’in (ö.683/1284) Tefsîru müşkilâti
ehâdis bi şekli zâhirihâ adlı yazma nüshası10
8. Kastallânî’nin (ö.923/1517) ise Şerhu müşkili’l-hadîs
isimli eseri.11
Listesini vermeye çalıştığımız bu eserlerin ortak özellikleri, mü- db | 37
teşâbih hadîslerin anlaşılması konusunda selef âlimlerinin tefviz ve
4
5
6
7
8
9
10
11
el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin, el-Esmâ ve’s-sıfât, Kâhire: el-Mektebe elEzheriyye, 1999/1419.
Esâsu’t-takdîs, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekka, Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye,
1986; Fahreddin er-Râzî’nin bu eseri hakkında yapılan akademik çalışma için bkz.
Budak, Ali, “Haberi Sıfatlara Dair Rivâyetlerin Te’vîl Yoluyla Çözümü Bağlamında
Râzî’nin Esâsu’t-takdîs Adlı Eseri” Hitit Üniv. İlah. Fak. Dergisi, 2011/1, c. 10, sayı:
19. s.37-77.
Ebû Muhammed Abdü’l-celil b. Mûsâ el-Kasrî, Tenbihü’l-efhâm fî şerhi müşkili Hadîsihi
Aleyhi’s-Salâtü ve’s-selâm, Süleymaniye Kütüphesi Mahmut Paşa nr:107. 1-51.
İbn Arabî, Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali, Reddü'l-müteşâbih ile'lmuhkem mine'l-âyâti’l-Kur'âniyye ve'l-ehâdîsi’n-nebeviyye, Kahire: Âlemü’l-Fikr, 1977.
İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf ilâ rûhi’l-meârif fî şerh-i müşkili’l-hadîs, Yazma, Dâru’lkütübi’l-Mısrıyye, Hadîs Bölümü, nr:2557. 1-255.
İbn Bezîze, Abdü’l-aziz b. İbrahim el-Kureşî, İzâhus’-sebîl ilâ menâhi’t-te’vîl ve telhîsu
müşkil İbn Fûrek, Yazma, Dâru’l-kütübi’l-mısrıyye, Hadîs Bölümü, nr:271. 1-49.
İbnü’l-Müneyyir, Ahmed b. Muhammed b. Mansur el-Mâliki, Tefsîru müşkilâti ehâdis
bi şekli zâhirihâ, Yazma, Dâru’l-kütübi’l-kavmiyye, Mısır, 68772. 1-19.
Kastallânî’nin bu eserinin İbn Fûrek’in şerhi olduğu ifâde edilmiştir. (Ayhan Tekineş,
Hadisleri Anlama Problemi, Işık Yay., İstanbul, 2002, s. 317) Ancak uzun araştırmalar
neticesinde söz konusu bu eserin Mısır Yazma Eserler Kütüphanesinde kayıtlı olduğunu öğrenmiş olmakla birlikte, (Yazma, Dârul kütübi’l-Mısrıyye, Hadis bölümü, nr:
4211, 1-138 vr.) irtibat neticesinde kütüphane yetkilileri tarafından eserin taşınma
esnasında kaybolduğu bilgisi tarafımıza iletilmiştir. Bu sebeple biz de makale de müellifin Buhârî şerhinden istifade etmek istiyoruz.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
tevakkuf mesleğinden12 farklı bir metodu takip ederek bu kabil rivâyetleri te’vîl etme gayreti içerisine girmeleridir. İslâmî ilimlerin
değişik sahalarında uzman olan bu âlimler, müteşâbih hadîslerin
dildeki mecâzî ve edebî kullanımları dikkate alan bir yorum metodu
geliştirdikleri görülmektedir. Bunlar arasında en ziyade kullanılan
edebî sanat ise temsildir.
Temsil sanatına göre yorumlanan hadîslere geçmezden evvel,
arap dilinin zengin ve çok yönlü kullanımlarından olan temsil sanatı hakkında genel bir bilgi vermek istiyoruz.
II. Temsîl Sanatı Hakkında Genel Bilgi
Temsîl, luğat olarak “aynı, benzer” anlamına gelen “el-mesel”
kelimesinden türemiş, te’fil babında bir masdardır.13 Bu kelimenin,
formüle edilen anlamı ise “örneklemek, bir şeyin benzerini getirmek, betimlemek” şeklindedir. Belağat ilmindeki tanımı ise “Cüz-i
iki şey arasındaki ortak manadan dolayı, birinde bulunan hükmü
diğeri içinde vermektir.” şeklindedir.14 Fıkıhçıların kıyas şeklinde
isimlendirdikleri bu edebî söylem,15 üç kısımdan oluşmaktadır. Bi38| db
rinci cüz’iye “fer”, ikinci cüz’iye “asıl”, fer ile asıl arasındaki ortaklığa da “illet” denilmektedir.
O halde teşbîh söylemi ile yakından ilgisi bulunan temsîl veya
temsîlî anlatımı,16 “bir hakikatin, bir fikrin, bir konunun yani soyut
karakterden bir değer imgesinin kendisi vasıtasıyla iyice açıklandığı, vuzûha kavuştuğu; etkili ve kalıcı olacak bir şekilde vurgulandığı
12
13
14
15
16
Selefin metodu için bkz. Gazzâlî, İlcâmu’l-avâm an İlmi’l-kelâm, Mecmûatü Resaili’limâm el-Gazzâlî, Beyrût: Dâru’l-fikr 2010, s. 301 vd; Ahmed b. Abdu’r-rahman b. Osman b. el-Kâdî, Mezhebü Ehli’-tefvîz fî nusûsi’s-sıfât, 2. Baskı, Riyad: Dâru’l-âsıma,
2003/1424, s.21-24; Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakî, Şuabu’l-iman, thk. Muhammed es-Saîd Besyûni Zağlûl, Beyrût: Dâru Kütübi’l-ilmiye, 1410, I/95; Dahîlu’llah
b. Mahmud el-Ezverî, et-Te’vîlu fî’s-sıfâti’l-ilâhiyyat ve mevkıfu’s-selefi minh, Riyad,
1431; Metin Yurdagür, “Haberi Sıfatları Anlamada Metod” Erciyes Üniv. İlahiyat Fak.
Dergisi, Kayseri, 1983, s. 262, 263; Mehmet Baktır, Mütekaddimun Selefiyye ve Düşünce Yapısı, “Kelâm İlmi’nin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri” Sempozyumu, 13-15 Eylül,
2004, (226-246)
İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü'l-arab,
Beyrût: Dâru Sadır, 1414, XI/610; Zebîdî, Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Tâcu’l-arûs min cevâhiri'l-kâmûs, Dâru’l-hidâye, ts, XXX/383.
Cürcani, Esrâru’l-belâğâ, I/70,71,72.
Ebû’l-Bekkâ, Eyyüb b. Mûsâ el-Hüseynî Kefevî, el-Külliyât Mu’cem fi’l-Mustalahâti ve’lfurûki’l-luğaviyye, thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mısrî, Beyrût: Müessetü’r-risâle,
1998/1419, s.454.
Benzeri yorum için, İbnü’l-Esir, Ebû’s-Seâdât el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî, elMeselü’s-sâiru fî edebi’l-kâtibi ve’ş-şâiri, Beyrût: el-Mektebe’l-asriyye, 1995, I/373.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
üslup” şeklinde tanımlamak mümkün görülmektedir.17 Daha değişik
bir şekilde ifâde edecek olursak, temsîl, metnin esas hedef ve teması olan mana ve hakikate bizi yönlendiren, kendisindeki lafzî ve
sözsel unsurlar aracılığıyla bir hakikatin ufkuna bizi ulaştıran edebî
bir bildirim tarzıdır. Bu özelliğinden dolayı, temsîlîn, mananın
özünde bir değişiklik yapmadığı, sadece anlamın ifâde edildiği lafzı
güzelleştirdiği ifâde edilmiştir.18 Yani, temsîlde, bir manayı, o manayı ifâde eden ya da ona yakın kelimelerle ifâde etmekten daha
ziyade, kastedilen anlama misal olabilecek farklı kelimelerle mesajı
aktarma en temel hedef olarak dikkatleri çekmektedir.19
Teşbîh ile temsîl arasındaki farka işaret eden Cürcani, konu ile
ilgili şunları söylemiştir: “Teşbîh, daha genel bir söylem olup,
temsîl, ona nisbetle daha hususi bir kullanımdır. Her temsîl bir
teşbîhtir; ama her teşbîh bir temsîl değildir.”20 Teşbîh ile temsîl
arasında dikkat çeken bir diğer nokta ise, teşbîhin aklî olmaması
durumunda temsîl diye isimlendirilmemesidir. Darb-ı meseller, aklî
olduklarında buna temsîl ve misal denilebilir. Buna örnek olarak
ise, Kur’ân için “nûr”, ilim içinde “hayat” kelimelerinin kullanılmadb | 39
sını ifâde etmek mümkündür.21
Temsîlî anlatımın temel gayesinin tefekkür ve tezekkürü tetiklemek olduğunu bizlere bizzat Kur’ân-ı Kerim vurgulamaktadır. Zira
âyet-i kerime’de “İşte bunlar, birtakım mesellerdir ki düşünüp ibret
alsınlar diye biz onları insanlara sunuyoruz.”22 buyrulmakta, böylece
temsîlîn en temel gayesinin ibret almak olduğu ifade edilmektedir.
Yine bir başka âyet-i kerime de ise “And olsun ki insanlar ibret alsınlar diye bu Kur’ân’da her türlü meseli zikrettik”23 şeklindeki ilâhî
beyanla bu durum dikkatlere sunulmuştur. Allah Resûlü’nden nakledilen bir rivâyette ise bu husus, “Kur’ân’ı kerim, başlıca beş mânâ
17
18
19
20
21
22
23
Ali es-Seyyid, İzzüddîn, el-Hadîsü’n-nebeviyye min vicheti’l-belâğiyye, Beyrût: Dâru
İkrâ, 1984/1404, s.143.
Sadık Kılıç, Kur’ân ve Hadîslerde Temsili Anlatım Örnekleri, (İnsanî, İlahî ve Uhrevî
Hakikatlerin Sunumu Bağlamında Semantik ve Pedagojik Bir Deneme), İslâmi İlimler
Dergisi, Yıl: 5 Sayı 1, Bahar 2010, (11-40) s.13.
Ebû’l-Bekka, el-Külliyât, s.454.
Cürcânî, Esrâru’l-belâğâ, I/75.
Âdem Dölek, Hadîslerde Teşbîh ve Temsîller, İstanbul: Yeni Akademi Yay., 2006, s.44,
Haşr, 59/21.
Zümer, 39/27.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
üzere nazil olmuştur: Helal ve haram, Muhkem ve Müteşâbih, bir de
meseller.” şeklinde ifâde edilmiştir.24
Dolayısıyla âyet ve hadîslerde sıklıkla görülen mesel ve temsîlî
anlatım karşısında muhataba düşen en önemli vazifelerden birisi,
temsîlîn zâhirîne takılıp kalmadan onun hakikatini idrak etme, anlama ve keşfetme hedefinde olmasıdır. Nitekim İbn Bezîze, Allah
Resûlü’nün ümmetine kolaylık olsun, anlaşılması güçlük arzeden
meseleleri rahatça anlasınlar diye mesel ve temsîl getirme yoluna
başvurarak bazı hakikatleri ifâde ettiğinin altını çizmiştir.25
Allah Resûlü’nden nakledilen pek çok rivâyette temsîlî anlatımın örneklerini görmek mümkündür. Çünkü o, Arapçayı mükemmel konuşan bir toplumda doğup büyümüş ve bu sayede, dilin bütün inceliklerine vâkıf olmuştur.26Allah Resûlü’nün temsîlî anlatıma
dair kelâmının çokluğunu göstermesi açısından Abdullah b. Amr b.
As’ın Resulullah’tan 1000 mesel öğrendiğini ifâde etmesi27 oldukça
önemli bir delil olarak dikkatleri çekmektedir.28 Zira Allah Resûlü,
Arap toplumuna kendi dillerinin değişik kullanımlarından istifâde
40| db etmek sûretiyle hitap etmiştir.29 O halde hadîslerde pek çok örneği
bulunan temsîlî anlatımın, hadîslerin geneline bakıldığında başlıca
iki türlü kullanımı olduğu dikkatleri çekmektedir. Bunların ilki,
anlaşılması zor konuların Kur’ân-ı Kerim’de olduğu gibi mukayese
usulüne dayanan bir temsîlle anlatılması, ikincisi ise veciz konuşma
özelliğine sahip olan Hz. Peygamber (s.a.v.)in darb-ı mesel şeklinde
yaygınlık kazanan özlü sözleri şeklindedir.30
Yukarıda da dikkat çekildiği gibi, hadîslerde yaygın bir söylem
olarak kullanılan temsîlî anlatıma müteşâbih hakikatlerin izâh
edilmesinde daha ziyade ihtiyaç hissedildiği aşikârdır. Zira mahiyet24
25
26
27
28
29
30
Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ale's-Sahihayn, Haydarabad: Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1915, II/290; İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b.
Hibban b. Ahmed et-Temîmî, Sahîhu İbn Hibbân, thk. Şuayb el-Arnavût, Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1993/1414, III/20.
İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:18a.
Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre es-Sülemi Tirmizî, es-Sünen, thk. Ahmed
Muhammed Şâkir, Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1978/1398, “Birr” 71.
Ahmed bin Hanbel, eş-Şeybânî Ebû Abdi’llah, el-Müsned, nşr. Şuayb Arnavût ve Diğerleri, Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1999/1420, XXIX/341(17806); Râmehürmüzî, Ebû’lHasen b. Abdü’r-rahman b. Hallâd, Emsâlü’l-hadîs, thk: Ahmed Abdü’l-fettâh
Temmâm, Beyrût: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1409, s.9.
İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:18b.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.257.
M. Yaşar Kandemir, “Mesel” DİA, Ankara, 2004, IXX/297.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
leri birbirinden farklı fizikî âlem ile metafizik âlem arasındaki bilgi
akışını sağlayan müteşâbih nasslarda, temsîlî anlatıma duyulan
ihtiyaç diğer konulara nispetle daha fazladır. Müteşâbih hadîslerdeki temsîlî anlatım sayesinde aklın idrak etmekten aciz kaldığı hakikatler, nispeten anlaşılır hale gelmektedir.31
Temsîlî anlatım, müşahede ötesi olan konuların, anlaşılır ve idrak edilebilir bir şekilde sunulmasından ibaret olduğuna göre32
onun müteşâbih ifâdelerin anlatımında önemli bir yerinin olduğu
açıkça görülmektedir. Bu anlamda meseli veya temsîlî anlatımı,
“manevi durumların iyice anlaşılabilmesi için hissi bir örnekleme”
şeklinde tanımlamak mümkündür.33 Daha farklı bir söylemle ifâde
edecek olursak, temsîlî anlatım “Delâletü’ş-şâhid ale’l-gâib” şeklinde
formüle edilen, görülenin delaleti ile görülmeyeni anlama ve fark
etmede kullanılan edebî bir unsurdan ibarettir.34
Allah Resûlü’nden nakledilen müteşâbih beyanların, aklın verilerine muhalif bilgi içeriyor şeklinde bir gerekçeyle reddedilmesi
veya böylesi nassların literalist bir bakış açısından kaynaklanan
yanlış bir yöntemle ele alınmasını, asla uygun görmeyen başta İbn db | 41
Fûrek ve onun izinde yürüyen, aynı metodu takip eden pek çok
âlim, bu gibi nassların te’vîlinde sadece bir vecih değil, dilde şâyi
olan pek çok farklı yorum tekniklerinden istifâde ederek, hadîsleri
aklî ve mantîkî şekillerde te’vîl etmeye ihtimam göstermişlerdir.
Temsil sanatıyla ilgili bu genel değerlendirmelerden sonra şimdi de müteşâbih hadîslerin te’vîlini kabul eden âlimlerin eserlerinde, temsil sanatıyla izaha kavuşturdukları bazı hadîsleri zikretmek
istiyoruz.
III. Müteşâbih Hadîslerin Yorumunda Temsil Sanatı
Örnekleri
Müteşâbih hadîsler, mahiyet itibariyle metafizik âleme ait hususları beşerin dikkatine sunmasından ibaret olduğuna göre, bu tür
31
32
33
34
İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 194a,195; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:18a; Ayrıca
bakınız: Muhyiddin İbn Arabî, Reddu’l-müteşâbih ile’l-muhkem, s.112.
Hâkim Tirmizî, Ebû Abdulah Muhammed b. Ali, el-Emsalü mine’l-kitâbi ve’s-Sünnet,
thk. es-Seyyid el-Cemîlî, Beyrût: Dâru İbn Zeydûn, 1985, s.14; Ayrıca bakınız: Muhyiddin İbn Arabî, Reddu’l-müteşâbih ile’l-muhkem, s.112.
Gulvânî, Muhammed Cabir Feyyâz, el-Emsâl fî’l-hadîsi’n-nebevî eş-şerif, 1. Baskı, elMa’hedü’l-islâmiyye li’l-fikri’l-islâmî silsiletü resâilü’l-câmiati, 1993/1414, s.26.
Halife Keskin, “Eş’ârî’nin Allah’ın Sıfatları Ve Varlığı Hakkında Kullandığı Bazı Argümanların Değerlendirilmesi”, Ç.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, TemmuzAralık 2003. s.14.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
rivâyetlerin anlaşılmasında edebî sanatların önemi kaçınılmazdır.
Bu başlık altında giriş bölümünde isimleri zikredilen eserlerde temsil sanatına göre yorumlanan hadîsleri tahlil etmek istiyoruz.
1. Haceru’l-esved’in Allah’ın yerdeki eli olarak temsil
getirilmesi
Temsîlî yoruma vereceğimiz ilk örnek Allah Resûlü’nden nakledilen “Haceru’l-esved, Allah’ın yeryüzündeki sağ elidir. Allah kullarıyla onunla musafaha eder” hadîsidir.35 Hadîsin metninde Haceru’lesved’in Allah’ın sağ eli olduğu vurgulanmış, ancak bunun te’vîl
edilmeksizin zâhirî üzere anlaşılması sakıncalı görülmüştür.36 Bu
anlamda ifâde edecek olursak, hadîse getirilen yorumlardan birisinde, hadîste temsîlî anlatım sanatının olduğuna dikkat çekilmiş ve
hadîs “Nasıl ki bir kimse, hükümdar ile tokalaşıp musafaha ettiğinde onun elini öper, aynı şekilde Haceru’l-esved de hükümdara nispetle Allah’ın sağ eli mesabesindedir, bu itibarla insanlar onu öper
ya da selâmlarlar.” şeklinde yoruma tabi tutulmuştur.37 Kasrî’nin
ifâde ettiği gibi, Allah yeryüzünde, kendi zâtının yerine Kâbe’yi evi,
42| db yed’ine/eline bedel olarak ta Haceru’l-esved’i bir alamet olarak yaratmıştır. Bu durumda namaz kılarken Kâbe’ye yönelen kimse aslında Allah’a teveccüh etmiş bulunmakta, yine Haceru’l-esved’i öpen
ya da selâmlayan kimse de sembolik olarak Allah’ın yedini/elini
öpmüş olmaktadır.38 Allah Teâlâ’nın zâtı itibariyle yeryüzünde var
olan ve gözle görülebilen herhangi bir şeye benzemekten münezzeh
olması, beşerin sınırlı bilgisi ve algısıyla Allah Teâlâ’yı anlamaktan
uzak bulunması, âli hakikatlerin anılan hadîste olduğu gibi değişik
ifâde kalıplarıyla ortaya konulmasını zaruri kılmıştır.39
35
36
37
38
39
Hâkim, el-Müstedrek, I/456(1681); Taberânî, Ebû’l-Kasım Süleyman b. Ahmed, elMu’cemü’l-Evsat, thk.Tarık b. Ivadu’l-llah b. Muhammed, Abdü’l-muhsin b. İbrahim elHüseynî, Kahire: Daru’l-haremeyn, 1415,I/177 (563); Abdü’r-Rezzâk, Ebû Bekir b.
Hemmâm es-San’ânî, el-Musannef, thk. Habîb er-Rahmân el-A’zamî, Beyrût: elMektebetü’l-islâmiyye, 1403, V/39 (8919); İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b.
Müslim, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, 1.Baskı, Lübnan: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye,
1408/1988, s. 141.
İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, s.141; İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh,
s.117; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 14b; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:13a,13b.
İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, s.141; İbn Kuteybe, Garîbü’l-hadîs, thk. Abdullah
el-Cebûrî, Bağdad: Matbaatü’l-ânî, 1397, II/337; İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve
beyânüh, s.117; Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât, s.315; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 14b; İbn
Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 64a; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:13a,13b.
İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 64a; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 14b; İbn Bezîze,
İzâhu’s-sebîl, vr:13b.
Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 14.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
Ayrıca ifâde etmek gerekirse, hac ya da umre vazifesini yapmak
maksadıyla kutsal topraklara giden Müslümanlar, Haceru’l-esved’i
selâmlarken ruhlar âleminde Allah’a vermiş oldukları ahdü peymanlarına atıfta bulunarak, “Allahım! Sana iman ettim ve verdiğim
sözü yerine getirdim” demek sûretiyle bu vazifeyi yerine getirmektedirler.40 Hadîse getirilen başka bir yorumda ise metinde zikredilen
“Haceru’l-esved’”in Allaha yakınlık yollarından bir tanesi olduğuna
dikkat çekilmiş, onu selâmlayan ve ona temas eden kimsenin Allaha
itaat hususunda kurbiyet kazandığına temas edilmiştir.41 Muhyiddin
İbn Arabî, Reddü’l-müteşâbih ile’l-muhkem adlı eserinde Haceru’lesved’le ilgili hadîsten hareketle Allah’ın sema ehli için semâvî bir
yemini/eli bulunduğu gibi, yeryüzü ehli kimseler için de Haceru’lesved taşı bulunduğunu ifâde etmiştir.42
Dolayısıyla hadîste Hacerü’l-esved’in Allah’ın eli şeklinde tesmiye edilmesi, kulları ile kendi arasında bir yakınlık unsuru olarak
anlaşılmaktadır. Bu anlamda Hacerü’l-esved, fizikî âlemde Allah’a
yakınlığın bir sembolü olarak algılanmaktadır.
2. Kadının evinde Allah’a yakınlığının misali
Allah Resûlü’nden nakledilen bir rivâyette şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz ki kadın avrettir. Evinden dışarı çıktığı vakit, şeytan
bakışlarını onun üzerine diker. Kadının Allah’ın vechine/rızasına en
yakın olduğu yer, evinin en ücra köşesidir.”43 rivâyetinde de görmek
mümkündür. Hadîste ifâde edilen kurb/yakınlık mekânî olmayıp,
manevi bir yakınlıktır. Yani, hadîste kadının evinin ücra köşesinde
bulunması, onun Allah’a yakın olmasından mesel olarak kullanılmıştır.44
Ayrıca İbn Bezîze, hadîsin amellerin en makbul olanının Allah’tan başka hiç kimsenin muttali olmadığı ibâdetler olduğuna
tembihte bulunduğuna işaret etmiştir. Yine hadîs, gizli yapılan
40
41
42
43
44
bkz. İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, s.141; İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve
beyânüh, s.117; İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 64a; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl,
vr:13a,13b.
bn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 13a,13b; Şerif Radi, el-Mecâzâtü’n-nebeviyye, s.289.
bkz. İbnü’l-Arabî, Reddü’l-müteşâbih ile’l-muhkem, s.152,153, 154.
İİbn Huzeyme, Muhammed b. İshak b. Huzeyme Ebû Bekir es-Sülemî en-Nîsâbûrî,
Sahihu İbn Huzeyme, thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî, Beyrût: el-Mektebetü’lislâmiyye 1970/1390, III/93(1685);Taberânî, Ebû’l-Kasım Süleyman b. Ahmed, elMu’cemu’l-kebir, Musul: Mektebetü’l-ulum ve’l-hikem, 1404/1983, V/295 (9501).
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.376; İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf,
vr:139b,140a; İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru müşkilâti ehâdîs, vr: 18b.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
db | 43
OSMAN BODUR
ibâdetlerin cehri yapılan ibâdetlere göre daha faziletli olduğuna
delalet etmektedir.45
Bu durumda kadının evinin en ücra/içi köşesinde Allah’a yakınlık kazanması, maddî bir yakınlıktan öte manevî bir yakınlığın remzi olmaktadır.
3. Allah’ın isim ve sıfatlarıyla her yerde olmasının
misali
Allah’ın isim ve sıfatlarıyla her yerde olduğuna misal getirilen
başka bir hadîs-i şerif’te Allah Resûlü, “Bir adamı yerin dibine bir
iple sarkıtsanız, Allah’ın üzerine düşer.” buyurmuş arkasından “O,
(Allah), evvel, ahir, zâhir ve batındir. O her şeyi bilir.” âyetini46
okumuştur.47 Hadîste iple sarkıtılan adamın, Allah’ın üzerine düşeceğinin haber verilmiş olması, Allah’ın yerin dibinde mekân edindiği anlamında olmayıp, onun her mekânda bulunmasından meseldir.48 Yine “Allah size bineklerinizin yularından/ipinden daha yakındır.”49 hadîsi de aynı kapsamda yoruma tâbi tutulmuştur. Ayrıca
44| db âyet-i50kerime’de Allah Teâlâ “Ben size şah damarınızdan daha yakınım.” ilâhî hitâbıyla da bu yakınlığa işaret etmiştir. Müteşâbih
hadîslerin anlaşılması ve yorumlanmasında pek müstesna bir yeri
olan İbn Bezîze, bütün bu rivâyetlerin, Allah’ın her yerde hâzır ve
nâzır olduğunu haber vermek için kullanılan birer meselden ibâret
olduğunu vurgulamıştır. Ona göre, Allah kullarına uzak değildir ki
ona yaklaşsın. Fakat kulların kendi uzaklıklarını aşarak Allah’a yaklaşmaları bu şekilde ifâde edilmiştir.51 Öte yandan İbn Bezîze, bu ve
benzeri rivâyetleri doğru bir şekilde anlamaya, ancak ilmin zâhirîni
aşıp, batınına vakıf olmuş kimselerin muvaffak olabileceğine dikkat
çekmiştir.52 Muhyiddin İbn Arabî’ye göre de hadîste, Allah’ın,
45
46
47
48
49
50
51
52
bkz. İbn Bezîze, Minhâcu’l-Avârîf, vr:139b-140a. Ayrıca bkz. Fahreddin er-Râzî,
Esâsu’t-takdîs, s. 155.
el-Hadid, 57/3.
Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre es-Sülemi Tirmizî, es-Sünen, thk. Ahmed
Muhammed Şâkir, Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1978/1398, “Tefsîr” 57.
Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:30a; İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 158b; Hadisin izahıyla
ilgili ayrıca bkz. Mübârekfûrî, Ebû’l-Ala Muhammed b. Abdirrahman b. Abdirrahim,
Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 9/133.
bkz. İbn Receb el-Hanbelî, Câmiu’l-Ulûm ve’l-Hikem, Beyrût: Daru’l-Ma’rife, 1408,
s.364. Hadîsin Arapçası şu şekildedir: ‫ق رواحِ ِل ُك ْم‬
ِ ‫وهُو أ ْقربُ ِإل ْي ُك ْم مِ نْ أعْنا‬
Kaf, 50/16.
İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 158b
İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 158b. Hadîsin te’vîli için ayrıca bkz. Âdem Dölek,
Hadîslerde Teşbih ve Temsiller, s.105-106.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
kâinatta olan her şeyi ilmiyle ihâta ettiği, bu şekilde vurgulanmıştır.53
O halde hadîste vurgulanmak istenen temel mesaj, Allah
Teâlâ’nın ilmi ve kudretiyle kâinatın bütününde hâzır ve nâzır olduğudur.
4. Allah’ın kendisine dua edenleri eli boş çevirmemesinin misali
Allah Resûlü’nden nakledilen bir rivâyette “Allah Teâlâ, ellerini
açmış kendisine dua eden bir adamı, duasına icabet etmeksizin eli boş
çevirmekten hayâ eder.” şeklinde müteşâbih bir durum haber verilmiştir.54 Hadîsin metninde yer alan “utanma” anlamına gelen
“Hayâ” kelimesinin literal anlamını Zâtı Bâri hakkında kullanmak
münasib görülmemiştir. İbn Bezîze bu noktalara temas ettikten
sonra hadîsin bir mesel olduğuna dikkat çekmiş ve Allah
Resûlü’nün, bu ibareyle, hayâ duygusundan ötürü bir şeyleri yapmaktan imtinâ eden, sakınan kimselerin aksine, Allah Teâlâ’nın,
ellerini açmış kendisine dua dua yalvaran kullarının ellerini boş
db | 45
çevirmeyeceğinin ifâde edildiğini söylemiştir.55
Ezcümle hadiste Allah Teâlâ’nın kendisine dua eden kullarını
eli boş çevirmeyeceği hususu böyle bir meselle dikkatlere arz edilmiştir.56
5. Allah’ın tevbeleri kabul etmesindeki sevincinin
misali
Temsîlî yorum kapsamında kritik edilip yorumlanan hadîslere
örnek olarak verebileceğimiz bir diğer hadîs-i şerif ise şu şekildedir:
“Allah Teâlâ kulunun tevbe etmesine şu adamın sevincinden daha
ziyade sevinir, razı olur. Yolculuk yapan bir adam, susuz çölde biniti
olan devesini kaybeder, onu aramaya koyulur. (Uzun aramalar sonucu adam devesini bulmaya muvaffak olamaz.) İşin sonunda bitkin
53
54
55
56
Muhyiddin İbn Arabî, Reddu’l-müteşâbih ile’l-muhkem, s. 210.
Tirmizî, “Daavât” 105; İbn Hıbbân, Sahih, 3/160 (876); el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed
b. Hüseyin, Sünenü’l-Kübra, thk. Muhammed Abdü’l-kâdir Ata, Mekke: Dâru’l-beyzâ,
1414/1994, II/211 (3271); Taberânî, el-Mu’cemü’l-kebîr, VI/256 (6161); Abdü’rrezzak, el-Musannef, II/251 (3250).
İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 108b,109a; Ayrıca bkz. İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl,
vr:28a.
Benzeri yaklaşım için bkz. el-Aynî Bedreddin, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b.
Musa b. Ahmed, Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd, Riyad, Meketebetü’r-rüşd, 1999/1420,
5/403.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
düşer ve elbisesini başına örterek uyumaya başlar. İyice ümidini yitirdiği bir anda devesinin ayak seslerini duyar, başından örtüyü alınca
karşısında devesini görüverir.”57
Hadîsin metninden de açıkça görüldüğü gibi, devesini bulan
adamın sevincinden hareketle Allah’ın kullardan gelecek tevbeye
karşı duyduğu sevinç temsîl ile anlatılmıştır. Devesini kaybeden ve
hayattan ümidini kesen bir kimsenin böylesi elem verici bir durumda kaybettiği devesini birden karşısında görmesi, onu tarifi
imkânsız bir sevince itmiştir. İşte günahlarından sıyrılarak Rabbisine yönelen kimsenin tevbesi karşında Allah’ın kulundan razı olması
bu şekilde bir temsîlle ifâde edilerek, Allah’ın boyutları bilinemeyen, keyfiyeti idrak edilemeyen rızası ve sevinci akla takrib kabilinden böylece haber verilmiş olmaktadır.58 Aksi halde beşeri sevinç ve
mutluluğu ifâde etmede kullanılan ferah kelimesinin Cenab-ı Hakkın zâtı ile ilgili kullanılması, tenzîh düşüncesine zıt bir anlamı ortaya çıkarması sebebiyle kabul edilemez.59 İbn Bezîze ve Kastallânî
gibi âlimler de Allah Resûlü’nün ümmetine, bazı hususları iyice
46| db fehmettirmek için mesel ve temsîlî anlatımı kullandığını, bu sebeple
hadîste, tevbenin teşvik edilmesi, kulun Allah’a yalvarmak ve ona
dua etmek konusunda hüşyar olmasının temin edilmesi gibi faydalarının mülahazaya alındığını ifâde etmiştir.60
57
58
59
60
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahîhü’l-Buhârî, thk. Mustafa Dîb elBuga, Dımaşk: Daru İbn Kesîr, Beyrût: el-Yemâme, 1990/1410, “Daavât” 4; Tirmizî,
“Kıyamet” 49.
Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 42a, 42b; Kastallânî, Ebû’l-Abbâs Şihâbuddin Ahmed b.
Muhammed, İrşâdu’s-sârî li şerh-i sahîhi’l-Buhârî, Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye,
1996, XIII/313-314; Ayrıca bkz.Âdem Dölek, Hadîslerde Teşbih ve Temsiller, s.104105; Muhammed es-Sabbâğ, et-Tasvîru’l-fennî fi’l-hadîsi’n-nebevî, Beyrût: Mektebe’lislâmiyye, 1988/1409, s. 90-91.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh; Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât, s. 440; Kasrî,
Tenbîhü’l-efhâm, vr: 42a,42b; İbn Hacer, Ebü'l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî, Fethu'l-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî, thk. Abdülaziz b. Abdullah
b. Abdurrahman b. Baz, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Muhibbüddin el-Hatîb, Beyrut:
Dârü’l-Ma’rife, ts, 11/106-107;Kastallânî, İrşâdu’s-sârî, XIII/311-312.
İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:18a; Kastallânî, hadîsin te’vîlinde teşbih ve temsil gibi
değişik edebî sanatlardan hareketle yorumlar yapıldığını ifâde ettikten sonra, hadîsin
te’vîlini yapmış (Kastallânî, İrşâdu’s-sârî, XIII/311,312) hadîsin yorumu ile ilgili tercihini ise “Bu hadîste temsil sanatı vardır. Allah’ın kulundan razı olması, çölde kaybettiği devesini bulan kimsenin duyduğu sevinçle anlatılmıştır. Hadîste müşebbeh terk
edilmiş, fakat müşebbeh bih zikredilmiştir.” şeklinde değerlendirmelerde bulunmak
sûretiyle temsilden yana kullanmıştır. (Kastallânî, İrşâdu’s-sârî, XIII/313,314; Ayrıca
bkz. Kazan, Ramazan, Edebî Üslup Açısından Hadîs Metinleri, (Basılmamış Doktora
Tezi) Isparta: SDÜSBF, 2005, s.252, 253.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
Açıkça görüldüğü üzere bu hadiste, Hz. Peygamber, îlâhî kudretin kullarından gelen tevbeler karşısındaki yaklaşımını böylesi bir
temsille ümmetinin dikkatine sunmuştur.
6. Allah’ın isimlerinin insanda tecelli etmesinin
misali
Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivâyette “Allah Âdem’i kendi
sûretinde yarattı.”61 buyurulmuştur. İbn Fûrek, bu hadîsin tam anlamıyla anlaşılabilmesi için sebeb-i vurud olarak zikredilen şu rivâyetin göz ardı edilmemesi gerektiğini ifâde etmiştir. Buna göre
Allah Resûlü, oğlu ya da kölesinin yüzüne tokat atıp şöyle diyen bir
adama rastladı: “Allah senin ve senin yüzüne benzeyen yüzleri rezil
etsin.” Bunun üzerine Nebiyy-i Muhterem şöyle buyurmuştur: “Sizden birisi kölesinin yüzüne tokat attığı vakit, yüzüne vurmaktan sakınsın. Zira Allah Âdem’i kendi sûretinde yarattı.”62 Benzeri başka bir
rivâyette ise “Allah, Âdem’i Rahmân’ın sûretinde yarattı.” şeklinde
kayd edilmiştir.63 Hadîs etrafında değişik görüşler ileri sürülmüştür.64 Ancak hadîsin temsîlî anlatım kapsamında yorumlandığı da
61
62
63
64
bkz. Buhârî, “İsti’zan” 1; Müslim, Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nîsâbûrî Müslim b. elHaccâc, Sahihi Müslim, İstanbul: el-Mektebetü'l-İslâmiyye, ts, “Birr” 115; İbn Hıbbân,
Sahih, XII/419 (5605); Abdu’r-rezzâk, el-Musannef, X/384 (19435)
Müslim, “Birr” 115; İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 49; Fahreddin er-Râzî,
Esâsu’t-takdîs, 113; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:2b; Batalyevsî, el-İnsâf, s.180-181;
Hadîsle alakalı izahları görmek için bkz. Gazzâlî, İlcâmu’l-avâm, s. 303; Osman Oruçhan, Hadîste Metin Tenkidi İlkesi Olarak Pozitif Bilimlere Aykırılık ismiyle hazırlamış
olduğu ve Hadîs ve Bilim şeklinde basılan doktora çalışmasında Hz. Âdem’le alakalı
bu rivâyeti tahlil etmiş ve hadîsi pozitif ilimlere aykırı bulduğu gerekçesiyle te’vîl etmenin boşa uğraş olduğunu vurgulamıştır. (bkz. Osman Oruçhan, Hadîs ve Bilim, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011, s. 310-330.) İbn Fûrek, bazı kaynaklarda
hadîsin sebebi vurudü olarak bu hadîsenin zikredildiğini, ancak bazı râvilerin, ihtisar
sebebiyle bu ziyadeyi nakletmediklerini ifâde etmiştir. Hadîsteki işkalin ortadan
kalkması için, ihtisar şeklinde nakledilen rivâyetin, müfesser rivâyet üzerine hamledilmesi gerektiğini ifâde etmiştir. (bkz. İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 49:
İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:2b.)
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh., s.46.
bkz. İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 50-51; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:8b;
İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 10b,11a;İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:2b,3a; Kastallânî,
İrşâdu’s-sârî, XIII/229; el-Batalyevsî, Ebû Muhammed b. Abdullah b. Muhammed İbnü’s-seyyid, el-İnsâf fi’t-tenbîh ale’l-meânî ve’l-esbâbi’l-elleti evcebe’l-ihtilâfi beyne’lmüslimin fî erâihim, thk. Muhammed Rıdvan ed-Dâye, Dımaşk: Dâru’l-fikr,
2003/1424, s.180-181; Zamirin Âdem’e râci olması durumunda hadîste şöyle mühim
bir noktaya dikkat çekme de söz konusudur. Şöyleki, Hz. Âdem’in nutfe, tenasül ve
zamanla yetişip büyüme gibi durumlar söz konusu olmadan Allah’ın ona takdir ettiği
bir sûrette yaratılması, “İnsan nutfe olmadan meydana gelemez.” diye faraziyeler öne
süren Dehriye’nin görüşlerini nakzetmektedir. (bkz. İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve
beyânüh, s. 52; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:8b; Fahreddin er-Râzî, Esâsu’t-takdîs, s.114;
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
db | 47
OSMAN BODUR
görülmektedir. Buna göre, hadîs, en güzel sıfatlarla muttasıf olan
Allah’ın, kendisinde bulunan sıfatların her birinden bir nüveyi Hz.
Âdem’e vermesinden bir mesel olmaktadır.65 Tenbîhü’l-Efhâm isimli
eseriyle müteşâbih hadîslerin yorumuna dair önemli izâh ve
te’vîllerine şahit olduğumuz Kasrî, bu hadîsin Allah’ın isimlerinin
insanda tecelli etmesine dair zikredilen bir mesel olduğunu ifâde
etmiştir. Buna göre hadîste ise Allah’ın mülkiyet/her şeye sahip
olma sıfatından bir nüvenin Hz. Âdem’e yani tüm insanlığa verilmiş
olduğuna dikkat çekilmiştir ki bu sayede insan kâinatta emrine verilen eşyaya müdahale etmeye muktedir olur. Kâinatta her ne varsa
hepsi Allah’ın tasarrufu ve bilgisi dâhilinde olup O, mülkünde istediği gibi adalet ve lutfüyla tasarruf sahibidir. İşte Allah Teâlâ kendi
yerine yeryüzünde halife olsun diye Âdemi yaratmış, kendisinde de
en mükemmel şekliyle bulunan, mesela; basir, âlim ve semi gibi
sıfatlarından bir nüveyi Hz. Âdem’e vermek suretiyle onu yeryüzünün halifesi kılmıştır.66 Aynı şekilde insanoğlu da kendisine verilen
akıl, fikretmek, maslahatlarını gözetme gibi hususiyetler sayesinde
yeryüzünün bir anlamda halifesi konumundadir.67 İbn Bezîze, insa48| db nın kendisine verilen bu hilafet sırrının farkında olması gerektiğini
ifâde etmiş, zira bazı hadîslerde Allah’ın nafile ibâdetlerle kendisine
yakınlaşan kimselerin; tutan eli, gören gözü, yürüyen ayağı olacağı,
mümin kulunun kalbine sığacağı gibi nakillerin de bu hilafet sırrını
açıkça vurguladığına dikkat çekmiştir.68
65
66
67
68
İbn Bezîze, Minhâcü’l-Avârîf, vr: 11a; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:3a; Kastallânî,
İrşâdu’s-sârî, XIII/228.) Ayrıca, Hz. Âdem’in uzun bir zaman geçmeden, tabiatın, gece
gündüz ve felek gibi değişik unsurların bir takviyesi olmaksızın Allah’ın takdiri ile
kendine mahsus bir sûrette yaratılması, tabiatçılar ve filozoflar tarafından dile getirilen “İnsan, varlık ve unsur aracalığıyla uzun müddet ve zamanda tekevvün eder.” şeklindeki görüşlerine bir reddiye mahiyetindedir. Nitekim bazı kimselerce, Hz. Âdem’in
bütün azalarını, Allah’ın yaratmadığı, bazı kısımlarının tabiat ve varlığın müdahalesi
ile vucüd bulduğu şeklinde birtakım safsatalar uydurulmuştur. (bkz. İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.53-54; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:8b; Fahreddin er-Râzî,
Esâsu’t-takdîs, s. 114; İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 11a,11b; İbn Bezîze, İzâhu’ssebîl, vr:3a, 4a.)
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 56-58; Fahreddin er-Râzî, Esâsu’t-takdîs,
115; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:8b; İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 12b; Kastallânî,
İrşâdu’s-sârî, 13/229; Batalyevsî, el-İnsâf, s. 181-184; Hadîsin yorumu için ayrıca bkz.
İzzüddin Ali es-Seyyid, el-Hadîsü’n-nebeviyye min vicheti’l-belâğiyye, s.329.
Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:8b-9a;İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 12b; İbn Bezîze,
İzâhu’s-sebîl, vr: 4a.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.55-57: Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:9a; İbn
Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 12b; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebil, vr:4a.
İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 13a; İbn Bezîze, “Daha önce kimsenin böyle bir
yorum da bulunduğunu görmedim.” diyerek hadîse şu yorumu da eklemiştir: Hz.
Âdem, sadece kalıptan ibaret olmayıp, onun hissi ve manevi bir yanı da vardır. Hz.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
Özetle ifâde etmek gerekirse, Allah’ın Âdem’i kendi sûretinde
yaratması, kendisine ait bir takım sıfatların nüvelerini kullarına
ihsan etmesinden bir mesel olmaktadır.69
7. Allah’ın işitme ve görme sıfatlarının misali
Bir hadîs-i nebevilerinde Allah Resûlü, “Allah size, emanetleri
ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adalete uygun
tarzda hüküm vermenizi emreder. Allah bununla, size ne de güzel
öğüt veriyor! Şüphe yok ki Allah semî ve basîrdir (sözlerinizi de, hükümlerinizi de hakkıyla işitir, bütün yaptıklarınızı hakkıyla görür)”
âyetini okumuş,70 Ebû Hureyre bu rivâyeti naklederken, başparmağı
ile kulaklarını, diğer parmaklarıyla da gözlerini kapamış ve Allah
Resûlü’nün âyeti okurken bu şekilde yaptığını aktarmıştır.71 Teşbîh
fikrine kâil olanlar, Allah Resûlü’nün böyle yapmasını delil getire-
69
70
71
Peygamber bu ifâdesiyle Hz. Âdem’in sûretinin manevi âlemde kemale erdiği gibi
maddi âlemde de kemal bulduğunu haber vermiş olmaktadır. Nitekim Allah Resûlü,
cennete girecek ilk zümrenin babaları Hz. Âdem’in sûretinde olacaklarını haber vererek bu hususiyete dikkat çekmiştir. (bkz. İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 3b.) Ayrıca zamirin Allah’a raci olması, teşrif ve tekrim kabilinden olduğuna dikkat çekilmiştir. Nasıl ki Kâbe’ye şerefini artırmak için Beytullah/Allah’ın evi denilmişse, Hz. Âdem’in bu
sıfatının şerefini artırmak için de “sûretihi” terkibiyle durum ifâde edilmiştir. (bkz. İbn
Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.58-59; Fahreddin er-Râzî, Esâsu’t-takdîs, s.116;
İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf, vr: 13a; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebil, vr:4a; Sûret hadîsi ile
ilgili Kastallânî’nin şu değerlendirmelerini kayd etmeden geçemeyeceğiz: Şöyleki, bu
hadîs hakkında temelde iki farklı temayül ortaya çıkmıştır. İlki, Teşbihi nefyedip,
te’vîlden uzak duranlar ve bu konudaki bilgiyi Allah’a havale edenler. İkincisi ise,
sûretihi terkibindeki izâfeti, Hz Âdem’in şerefine yüceliğine işaret kabilinden kabul
edip hadîsi te’vîl edenler. Sûret hadîsinin başka rivâyet tariklerinde Hz Âdem’in boyunun altmış zira olduğunun haber verilmesi, onun kendine mahsus bir yaratılış keyfiyetinin bulunduğunu göstermektedir. (bkz. Kastallânî, İrşâdu’s-sârî, XIII/229; Öte
yandan Batalyevsî, sûret hadîsiyle ilgili olarak, rivâyetin hazf edilen kısmının da dikkate alınması gerektiğini ifâde etmiştir. Ona göre, hadîste yer alan zamir, kula dönmektedir, Allah’a değil! Zira hadîsin râvisi, sebeb-i vurûdu nakletmediğinden ötürü,
ilgili hadîs zâhiren Allah hakkında kabul edilemeyecek bir anlama dönüşmüştür.(bkz.
Batelyevsî, el-İnsâf, s.179.)
Sûret hadisiyle alakalı derli toplu bilgi almak için şu çalışmalara da bakılabilir:Kahraman, Hüseyin, “Sûret Hadisi Üzerine Bağlam Esaslı Bir Tahlîl Denemesi”,
Hadis Tetkikleri Dergisi, 2003, cilt: I, sayı: 1, s. 51-70; Kahraman, Hüseyin, W. Montgomery Watt’ın İslâm ve Hadis Algısı Bağlamında “Tanrı Sûretinde Yaratılma” İsimli
Makâlesinin Tahlîl ve Tenkîdi, Marife: Bilimsel Birikim, 2006, cilt: VI, sayı: 1, s. 169194; Bu konuda ülkemizde bir yüksek lisans çalışması da bulunmaktadır. Bkz. Zekiye
Duran, “Allah Âdem’i Kendi Sûretinde Yarattı” Hadisinin İncelenmesi, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi) Cumhuriyet Üniv. Sosyal Bil. Enstitüsü, 2004.
en-Nisa, 4/58.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş'as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî, es-Sünen, haz. Heysem b.
Nizar Temim, Beyrût: Dâru’l-Erkâm, 1999, “Sünne” 19; İbn Hıbbân, Sahih,
I/498(265)
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
db | 49
OSMAN BODUR
rek, Allah’ın kulağı ve gözü olduğunu ifâde etmişler ve islâm dininin olmazsa olmaz ilkelerinden olan tevhit anlayışına münâfi bir
şekilde hadîsi yorumlamaya kalkışmışlardır.72 Açıkça bilindiği gibi,
uzuv anlamı çağrıştıran bir şekilde hadîsin yorumlanması sakıncalı
bir durumdur. Çünkü hadîste, Allah’ın görme ve işitme sıfatlarına
sahip olduğu vurgulanmış, bu sıfatların beşerinkine mevcut bir eylem şeklinde tahakkuk etmediğine, Allah’ın kendine ait
sem’i/işitmesi ve yine kendine ait ru’yeti/görmesi olduğuna dikkat
çekilmiştir.73 “O halde hadîsten kastedilen, Allah’ın görme veya
işitme uzvuna sahip olduğu ya da bu sıfatlarının övülmesi değildir,
bilakis hadîsten murad Allah’ın görme ve işitme sıfatlarına sahip
ِ
olduğudur.”74 Nitekim Arap dilinde ‫س َوقَ َمٌر َوبَ ْدٌر‬
ٌ ْ‫“ فالَ ٌن إالَّ ََش‬Falan kimse
ancak güneştir, aydır.” şeklinde bir söylem dikkatleri çekmektedir.
Bu ifâde ile kastedilen anlam, o şahsın yüce ahlâkının ve değerinin
bu şekilde bir temsîl ile ifâde edilmesinden ibarettir.75
Ayrıca metafizik âlem hakkında somut bir takım söylemler geliştirerek Allah’ın tıpkı insanların sahip olduğu gibi değişik uzuvlara
50| db malik olduğunu iddia etmek yerine, bu hadîsi, temsîl kabilinden
değerlendirip, onun gizli açık her ne varsa her şeyi işitmesinden ve
sonsuz ilmiyle her şeyden haberdar olmasından bir mesel olarak
te’vîl etmek islâmın tevhit ilkeleri açısından da oldukça yerinde bir
anlayıştır. Nitekim Kur’ân-ı Kerim’de münafıkların sıfatlarından
bahsedilirken sağır, dilsiz ve kör olduklarından dolayı hakka dönemedikleri ifâde edilmiştir.76
Görüldüğü üzere, âyette, onların göz kulak ve dil gibi uzuvlarının olmadığına değil, manevi anlamda bu sıfatlara sahip olmadıkları vurgulanmış olmaktadır. O halde, normal şartlarda uzva sahip
72
73
74
75
76
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.250; bkz. Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm,
vr:37a,37b,38a; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 23b; İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru müşkilâti
ehâdîs, vr: 17a.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.250-251; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 23b;
İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru müşkilâti ehâdîs, vr: 17a.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.251; İbn Bezîze, bu rivâyeti teşbih ve tecsîme
kail olarak yorumlayan Mücessime ve Müşebbihe’nin bu düşüncelerinin kötü niyetlerinden kaynaklandığını, onların bu te’vîllerinin mahza hata olduğuna dikkat çekmiştir. (bkz. İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 23b,38b.)
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.252; Ayrıca Kasrî, hususi ile Allah’ın bu iki
sıfatına dikkat çekilmiş olmasının çok manidar olduğunu ifâde etmiştir. Şöyleki, insan
bunun sayesinde Allah’ın her daim kendisini gördüğünü ve sözlerini işittiğini idrak
edecek, hayatını daha sistemli ve rızayı ilâhî yönünde geçirmeye gayret edecektir.
(bkz. Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 38b.)
el- Bakara, 2/18.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
oldukları halde, münafıklar hakkında kullanılan bu ifâdeyi mecâza
hamletmek mümkün ise, her türlü uzuvdan münezzeh olan Allah
Teâlâ hakkında kullanılan benzeri bir ibâreyi mecâza hamletmek,
diğerine nispetle daha uygundur.77
8. Allah’ın her türlü eksik sıfatlardan uzak olmasının
misali
Öte yandan Hz. Peygamber’den gelen başka bir hadîs-i nebevi’de “Muhakkak Deccal, şaşıdır, sizin rabbiniz asla şaşı değildir.”
şeklinde bir başka müteşâbih beyan nakledilmiştir.78 Hadîste Allah
Teâlâ’nın her şeyi görüp gözeten/basir sıfatına sahip olduğu vurgulanmıştır. Yoksa burada Allah’a uzuv isnâd etmek gibi bir gaye güdülmemiştir. Allah Teâlâ’nın Deccal gibi şaşı olmadığının özellikle
vurgulanması, Allah’ın her türlü noksan sıfatlardan münezzeh olduğunu açıkça beyan etmek için zikredilmiştir. Zira şaşılık mahiyeti
itibariyle kusur, arıza demektir.79
Bu kapsamda ifâde etmek gerekirse, Allah’ın her türlü noksan
sıfatlardan münezzeh olması, fehme takrib kabilinden temsîl sanatı
db | 51
kullanılarak bu şekilde ifâde edilmiş olmaktadır. Yoksa hadîste bilinen anlamı ile herhangi bir uzuv kasd edilmiş değildir.80
Özetle vurgulamak gerekirse, Deccâl’in şaşı olduğunun vurgulanması ve akabinde Allah Teâlâ’nın böyle bir durumdan fersah
fersah münezzeh olduğuna dikkat çekilmesi, Cenâb-ı Hakk’ın her
türlü eksik ve kusur arzeden durumlardan uzak olmasına bir mesel
şeklinde algılanmıştır.
9. Allah’ın günahlardan razı olmamasının misali
Başka bir hadîsi şerifte ise Resul-ü Ekrem, Allah Teâlâ’nın
gayur/kıskanç olmasından söz etmiş, hatta onun bu özelliğinin insanlarda bulunan bu duygudan daha baskın ve fazla olduğunu ifâde
etmek sûretiyle müteşâbih bir beyan da bulunmuştur. “Allah’tan
daha fazla kıskanan kimse yoktur. Bundan dolayı kötülüklerin gizli
77
78
79
80
İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru müşkilâti ehâdîs, vr:17a.
Buhârî, “Tevhîd” 17; Müslim, “İman” 274; Ebû Dâvûd, “Melâhim” 14; Tirmizî, “Fiten”
60; Hâkim, el-Müstedrek, IV/530(8613); İbn Hıbbân, Sahih, XV/183(6780); Ahmed b.
Hanbel, el- Müsned, V/48(2852)
İbn Fûrek,
Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 253; bkz. Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm,
vr:37a,37b; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:38b. Ayrıca Deccal’le ilgili rivâyetlerin geniş
tahlili için bkz. İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 226a, vd); Kastallânî, İrşâdu’s-sâri,
XV/373.
İbn Hacer, Fethu’l-bârî, XIII/390; Kastallânî, İrşâdu’s-sâri, XV/373.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
olanınıda aşikâr olanını da haram kılmıştır. Allah’tan daha fazla
methe layık hiç kimse yoktur.”81 “Allah kıskanır. Mümin’de kıskanır.
Allah ise mü’minin Allah’ın kendisine haram kıldığı şeyleri yapmasını
kıskanır.”82 “Sizin efendiniz olan Sa’d b. Ubâde muhakkak çok kıskançtır. Bilin ki ben ondan daha kıskancım, Allah ise benden de kıskançtır.” gibi rivâyetlerde nebevi beyanlarda bu hususa işaret edilmiştir.83
Metinde geçen ve kıskançlık anlamına gelen “gayret” kelimesi,
beşeri anlamdaki bir duygu ve heyecan anlamını ifâde ettiğinden,
hadîsin bu meyanda anlaşılması ve yorumlanması tevhîd ilkesine
münafi olmaktadır.84 Te’vîle konu edilen bu hadîsin, Allah’ın kullarının işlediği günahlardan razı olmadığını ifâde etme adına kullanılan bir temsîl olduğuna dikkat çekilmiş, Allah Resûlü’nün sebebi
zikretmek sûretiyle müsebbebi (neticeyi) ifâde etmiş olduğuna işaret edilmiştir.85 Yani, Allah’ın gayretinden kastedilen asıl nokta,
kullarının yapmış olduğu şeylerden razı olmamasıdır.86 Dilimizde
yaygın bir kullanım olan “gayretullah’a dokunma” terkibindeki söy52| db lemde bu anlamdaki bir yorumun neticesi olsa gerektir. Başka bir
bakış açısı ile ifâde edecek olursak, arap dilinde birbirinin lazımı
olan iki durum aynı anda zikredilebilmekte, bu durumda gayret
kelimesi ile asıl vurgulanan nokta, onun bir neticesi olan yasaklanan şeylerden zecretme/uzaklaştırma anlamı olmaktadır.87 Bunun
benzeri bir kullanımı Allah Teâlâ’nın “sabırlı” olduğunu haber veren
rivâyetlerde görmek mümkündür. Arap dilinde sabır, intikam duygusunu bastırma anlamına geldiği gibi onun lâzımi manası ise ceza
vermeyi terk etmek, sakınmak gibi değişik anlamlara gelmekte ve
81
82
83
84
85
86
87
Müslim, “Tevbe” 33.
Müslim, “Tevbe” 36.
Buhârî, “Nikâh” 107.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.95; Fahreddin er-Râzî, Esâsu’t-takdîs, s.210;
İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 55b; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:10b. Ayrıca Allah’a
gayret ifâde eden hadîslerde yer alan “Şey” “Ehad” “Şahs” gibi kelimelerin Allah Teâlâ
hakkında kullanılmaları mevzûsu, âlimler arasında medar-ı münakaşa olmuştur.
Özetle ifâde edecek olursak, mevcut bir nesne hakkında kullanılan “Şey” lafzının var
olan Hak Teâlâ hakkında kullanılmasında bir beis olmasa da “Ehad” ve “Şahs” gibi kelimelerin mutlak anlamda Allah için kullanılmasının mahzurlu olduğuna işaret edilmiştir. (bkz. İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:10b; Ayrıca bkz. Kastallânî, İrşâdu’s-sâri,
XV/383.)
İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:10b,11a.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.95; Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât, s.445.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.95; Fahreddin er-Râzî, Esâsu’t-takdîs, s.210;
İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr:55b.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
Allah Teâlâ ile ilgili kullanılınca söz konusu bu lâzımi anlam üzerinden bu sıfatın te’vîl edilmesi gerekmektedir.88
O halde hadîsin te’vîlini, temsîlî anlatım kapsamında yoruma
tabi tutarak ve gayret kelimesinin lazımi anlamını dikkate alarak
“Allah, kullarını yasaklardan en çok menedendir ve o, asla kullarının yasak bir fiil işlemelerine razı değildir.” şeklinde yapmak mümkün görülmektedir.89
10. Kalplerin Allah’ın tasarrufunda olmasının misali
Yine Allah Resûlü’nden nakledilen“Müminin kalbi Allah’ın parmaklarının iki parmağı arasındadır.”90 hadîsinin yorumunda da
temsîlî anlatım dikkatleri çekmektedir. Zira hadîsin muhtevasına
bakıldığında, bu gibi ifâdelerle kastedilen anlamın, kalblerin Allahın
tasarrufunda olduğuna dair bir mesel olduğu ortaya çıkmaktadır.91
Nitekim Arapların söylemlerinde dikkati çektiği üzere, bir kişi, başkası üzerindeki güç ve kuvvetini vurgulamak isteğinde bu durumu,
“Falan kişi benim serçe parmağımdadır.” şeklinde beyan eder.92
Yine kendi malı üzerinde tasarruf yetkisine sâhip kimseye “Falanın
db | 53
kendi malı üzerinde parmağı var” denilir.93 Arap dilindeki başka bir
kullanımda ise bir başkasına iyilikte ve lütufta bulunan kimsenin
durumu, “Fulanun ala ısbain hasenin” şeklinde ifâde edilmiştir.94
Ayrıca bizim dilimizde de herhangi bir işte bir kimsenin dahli olduğunu beyan etmek için “Falancanın bu işte parmağı var.” şeklinde
88
89
90
91
92
93
94
İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr:56a.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.95; İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr:56a;
Kastallânî, İrşâdu’s-sârî, 15/382.
Hâkim, el-Müstedrek, II/289 (3140); Ahmed b. Hanbel, el -Müsned, XI/130 (6569);
Bezzar, el-Müsned, VI/431 (2460); Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, II/147(1530)
bkz. İbnü’l-Esir, Ebû’s-Seâdât el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî, en-Nihâye fî
garîbi’l-hadîs, thk. Tâhir Ahmed er-Râzî, Mahmûd Muhammed et-Tenâhî, Beyrût: elMektebetü’l-İlmiye, 1399, III/9; Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Fâik fî garîbi’l-hadîs,
thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebû’l-fadl İbrâhim, 2. Baskı, Beyrût:
Dâru’l-ma’rife, II/282; İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, s.138; İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 238-239; Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât, s.321; Kasrî, Tenbîhü’lefhâm, vr:16b; Hadîsin yorumu için bkz. Gazzâlî, İlcâmu’l-avâm, s.302, 303; Ayrıca
bakınız: Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Meâfîrî, İbnü’l-Arâbî,
Kânunu’t-te’vîl, thk. Muhammed Süleymânî, Cidde: Dâru’l-kıble, 1986/1406, s. 575,
576.
İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, s. 138; İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.
238-240; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:16b.
İbn Kuteybe, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, s. 138; İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.
238; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:16b.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 239; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:16b;İbn
Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 22b.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
bir söylem söz konusudur. Öte yandan hadîsin metninde, hususi ile
kalbin zikredilmesi, kalbin bütün bir bedenin en önemli uzvu olması ve bütün fiillerin başlangıç noktası olması itibariyledir.95
Özetle ifade etmek gerekirse mü’minin kalbinin Allah’ın iki
parmağı arasında olması, kâinatta meydana gelen her türlü fiil ve
icraatlerin Allah’ın kudreti ve tasarrufu sayesinde olduğuna dair bir
mesel şeklinde yorumlanmıştır.
11. Allah’ın kâinatı yaratıp bitirmesinin misali
Hadîs kriterleri açısından zayıf bir hadîste “Allah mahlûkatı yarattığı zaman, sırt üstü uzandı/istilka buyurdu ve bir ayağını diğer
ayağının üzerine koydu. Daha sonra ‘Bir kimseye böyle yapması yaraşmaz’ buyurdu.”96 şeklinde müteşâbih bir bilgi aktarılmıştır. İbn
Fûrek, hadîse getirmiş olduğu te’vîllerden birisinde temsîlî anlatıma
dikkat çekmiş, bu ifâdenin “Allah’ın kainatı yarattıktan sonra, yaratmaya gücü ve kuvveti varken, yaratma işine son vermesi’nden bir
mesel olduğunu ifâde etmiştir.97 Nitekim arap dilinde, evini inşa
54| db edip, bitiren bir kimsenin durumu haber veririlirken -her ne kadar
sırt üstü yatmamış olsa bile- temsîl kabilinden “İstelka ala zahrihi/Sırt üstü uzandı” şeklinde bir söylem dikkatleri çekmektedir.98
O halde hadîsi, teşbîh ve tecsîme düşmeksizin “Allah’ın kudreti
yetmesine rağmen, yaratmaya devam etmemesi”nden bir mesel
olarak kabul edip, yorumlamak İslâmî prensipler açısından daha
tutarlı görülmektedir.99
95
96
97
98
99
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 239; Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât, s.321; İbn
Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 22b; Hadîsin yorumu için ayrıca bkz. İzzüddin Ali es-Seyyid,
el-Hadîsü’n-nebeviyye min vicheti’l-belâğiyye, s.328.
Taberânî, el-Mu’cemu’l-kebir, XIX/13 (15689 ); Heysemî, Nûreddin Ali b. Ebî Bekr,
Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid, Beyrût, Dâru’l-fikr, 1412, VIII/187 (13182); İbn
Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.120. İbn Bezîze, İbn Fûrek’in şerh ettiği bu
hadîsin zayıf olduğunu, te’vîlini yapmanın abesle iştiğal olduğunu ifâde etmiştir. (bkz.
İbn Bezîze, Minhacü’l-avârîf, vr:65b.)
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.120; Fahreddin er-Râzî, Esâsu’t-takdîs, s. 187;
Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:20a,20b; İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 65b,66a; İbnü’lMüneyyir, Tefsîru müşkilâti ehâdîs, vr:11b.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.120; İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 66a;
İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru müşkilâti ehâdîs, vr:11b.
Hadîsin değişik yorumları için bkz. İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.121-122;
İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru müşkilâti ehadîs, vr: 11b.) İbn Bezîze, Minhâcü’l-avârîf,
vr:66a.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
12. Sıla-i rahim yapmanın misali
Allah Resûlü’nden nakledilen başka bir rivâyette şöyle bir bilgi
ِ ‫ِ وَص ْلُُ ومن قَََع‬
ِ ‫اَّلل من و‬
nakledilmektedir: ُُ‫ِ قَََ ْع‬
َ ‫الر ْْحَ ِن فَ َق‬
َّ ‫الرِح َم َش ْجنَةٌ م َعلََّقةٌ ِِبَْن ِك ََِب‬
َّ ‫إِ َّن‬
َ ْ َ َ َ َ َ‫َصل‬
َ َ ْ َ َّ ‫ال‬
“Rahm (karın yakınlığı, hısımlık) Rahmân (ismin)den alınmıştır. (Bu
rahm karâbeti) sık ağaçların birbirine sarılmış kökleri gibi,
Rahmân’ın menkibine/omzuna yapışmıştır. Allahu Teâlâ buyurdu ki:
" Kim akraba ziyareti yaparsa, ben de onu rahmetime erdiririm. Kim
de akraba ziyaretini keserse, ben de ondan rahmetimi keserim.”100
Hadîsin metninde yer alan ٌ‫ َش ْجنَة‬kelimesi, “bir şeyin parçası, kısmı” demek olduğu gibi, “yaprakları çok olan ağaç” anlamına da
gelmektedir.101 Sıla-i Rahim’in bu şekilde tesmiye edilmesi, nesepler
farklı farklı olsa da tıpkı ağacın dallarının kökü bir olduğu gibi,
bütün bu neseplerin de aslının bir olduğunu vurgulamak içindir.102
Hadîste sıla-i rahim yapmanın “Rahmân’ın menkibi/omzuna yapışması” arap dilinde yaygın bir kullanım olan mesel olarak yorumlanmıştır. Buna göre Arapçada bir kimse, başka birinden yardım
istediğinde ona sığındığında bunu ُِ ِ‫ت ِِبَْبل‬
ْ ‫ تَ َعلَ َق‬şeklinde ifâde etmekte- db | 55
ِ
ِ
ٍ
ِ
ِ
ِ
ِ
َّ
dir. Ayrıca ‫“ َما م ْن َدابَّة إال ه َو آخ ٌذ بنَاَصيَُ َها‬Hiç bir canlı yoktur ki mukadderatı
ِ ifâdesi de
ِ َ‫آخ ٌذ بِن‬
O’nun elinde olmasın.”103 âyetinde zikri geçen ‫اَصيَُِ َها‬
“Allah’ın dilediği gibi tasarrufta bulunmasından bir mesel” olmaktadır. Araplar, kendisine itaat eden birini ifâde ederken ‫انَصييت بيدك‬, ‫زمامي‬
‫بيدك‬,‫ قيادي بيدك‬gibi söylemler geliştirmişlerdir. Bu terkiplerde zikredilen; kıyade, zimâm ve nâsiye gibi kelimelerin hiç birisi hakiki anlamında kullanılmamıştır.104
Buradan hareketle, benzer bir kullanım olan sıla-i rahimin,
Rahmân’ın omzuna bağlı olmasını da sıla-i rahimin Allah’ın rızasına
ulaşmada önemi adına bir mesel/temsîl olarak yorumlamak tutarlı
görülmektedir. Aksi halde Allah Teâlâ’ya menkib/omuz isnâdında
100
101
102
103
104
Buhârî, “Edeb” 13; Müslim, “Birr” 17; Tirmizî, “Birr” 16; Hâkim, el-Müstedrek,
IV/157(7267); İbn Hıbbân, Sahih, II/188(444); Ahmed b. Hanbel, el- Müsned,
XI/33(6494);
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 302; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 48b; İbn
Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr: 113a; Kastallânî, İrşâdu’s-sârî, XIII/21.
Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 48b, 49a; İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr:113a; Kastallânî,
İrşâdu’s-sârî, XIII/21-22.
Hud, 11/56.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 302; Ayrıca bkz. İbn Bezîze, Minhâcu’lavârîf, vr: 113a; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr: 29b; Ayrıca bkz. İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru
müşkilâti ehadîs, vr: 14b.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
bulunmak tecsîmi ve teşbîhi netice verecektir. Daha açık ifâde etmek gerekirse, “Hz. Peygamber bize, Arap diliyle hitap etmiş olduğundan, ondan vârid olan her bir hitâbı dilin hükmünün gereğine
göre yoruma tabi tutmak gerekmektedir. Resul-ü Ekrem’den vârid
olan bir ifâde, iki yönden anlaşılmaya müsait ise, yani, ilkinde dilde
mahreci/çıkış noktası ve teşbîh ve tecsîme götürmeyen, Allah hakkında muhâl bir anlam içermeyen bir te’vîli varsa, bu te’vîlin tercih
edilmesi; hadîsi, Allah hakkında insanbiçimci bir manayı ihtiva
eden teşbîh ve tecsîm şeklinde anlamaktan daha ziyade önem arz
etmektedir.”105
O halde hadîste edebî sanatlardan mesel kullanılmıştır. Buna
göre, hadîste Allah Resûlü, sılay-ı rahimde bulunmanın pek önemli
bir iş olduğunu vurgulamak, ümmetini akraba bağlarını güçlendirmeye teşvik etmek ve akrabalık bağlarını koparmaktan şiddetle
sakınmak gibi noktalara temas etmek için, ifâde gücü bakımından
en etkili olsun diye böyle bir kullanımı tercih ederek, mesajını ümmetine haber vermiştir.106
56| db
13. Allah’ın kudreti karşısında her türlü işin kolay
olduğunun misali
Temsîlî yorum kapsamında kritik edilen başka bir rivâyette ise
şöyle geçmektedir: Yahudilerden birisi Allah Resûlü’nün yanına
gelmiş ve ona “Sana Allah’ın bütün bir insanları bir parmağıyla,
semavatı bir parmağıyla, yerleri bir parmağıyla, ağaçları bir parmağıyla ve yıldızları bir parmağıyla taşıdığını ve daha sonra da ‘Ben
Malik’im dediğine dair bir haber geldi mi?” diye soru sormuş, Allah
Resûlü de azı dişleri görülecek kadar tebessüm etmişti. Bu hadîse
üzerine “Ama onlar, Allah’ın kudret ve azametini hakkıyla takdir
edemediler” âyeti107 nâzil oldu.108
105
106
107
108
İbn Fûrek,
Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 302; İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf,
vr:113a,113b,114a; İbnü’l-Müneyyir, Tefsîru müşkilâti ehadîs, vr: 14b, 15a.
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 303; Ayrıca hadîsin yorumunda Kasrî, şu
hususlara dikkat çekmiştir: “Bil ki sıla-i rahim neseb ve iman bakımından olmak üzere
iki kısma ayrılmaktadır. Din kardeşliği olmaksızın neseb kardeşliğinin bir kıymeti yoktur. Çünkü imandan dolayı ortaya çıkan akrabalık, rabbani bir nesebtir ki, Allah bütün inananları kardeş kabul etmiş ve onları iman fıtratı üzere cem etmiştir. Neseb bakımından kardeşlik, kevni bir akrabalık; iman bakımından kardeşlik ise şer’i bir akrabalıktır. İman ve akrabalıktan kaynaklanan hukuka riâyet edenler, Allah’ın kendilerini
muhafaza edeceği kişiler olmaktadır.” (bkz. Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 49a.)
Zümer, 39/67.
Buhârî, “Tevhîd” 19; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, VII/164 (4087).
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
Hadîste mecâzî söylem çeşitlerinden temsîl sanatının olduğuna
dikkat çekilmiştir. Bu kapsam da ifâde etmek gerekirse, güçlü kuvvetli birisine bir iş izâfe edildiğinde onun bu işi parmağıyla ya da
serçe parmağıyla yerine getireceği ifâde edilerek onun gücüne işarette bulunulmaktadır. Aynı şekilde hadîste ifâde edilen unsurların
Allah’ın parmağında olduğunun ifâde edilmesi bir uzuv anlamında
değil, söz konusu hususların Allah katında çok kolay işler olduğuna
temsîlî olarak işaret etmek içindir.109
14. Allah’ın sonsuz güç ve kuvvetinin misali
Temsîlî yorumlama metoduna vereceğimiz son örnek ise Allah
Resûlü’nden “Allah’ın bileği, senin bileğinden, Allah’ın usturası/makası da senin ustura ve makasından daha kuvvetlidir.” şeklinde
nakledilen başka bir müteşâbih beyandır.110 Arap dilinde güç ve
kuvveti ifâde etme adına bu şekilde çeşitli söylemlerin olduğuna
temas eden İbn Fûrek, hadîste Allah Teâlâ’nın hâkimiyet, güç ve
kuvvetine bir temsîl olsun diye bu şekilde bir ifâdenin kullanıldığını
ifâde etmiştir.111
Bu kapsamda ifâde etmek gerekirse hadiste beşerin kolaylıkla
anlayabileceği bilek ve ustura gibi kelimeler kullanılarak, Allah’ın
sonsuz güç ve kudreti vurgulanmıştır.
15. Allah Teâlâ’nın her şeyin yaratıcısı olmasının
misâli
Konuyla ilgili olarak "Dehr'e (zaman) sövmeyin; muhakkak ki
dehr, Allah'tır"112 hadisinin de bir mesel olduğu söylenmiştir. Örneğin Araplar kendilerine bir zarar dokunduğu zaman bunu "dehr"e
nispet ederler, hatta "Dehr benim malıma, şöyle yaptı; dehrin musibetleri bana geldi" şeklindeki ifâdelerle bütün sorumluluğu dehre
yüklerlerdi. Açıkça görüldüğü üzere Hz. Peygamberin bu kavlinde,
Araplar'ın bu hatalı inançlarına atıf yapılarak, onların tanrı telakkisi
tashih edilmeye çalışılmaktadır. Hadiste zamanın tesirinin bulunmadığı gerçek yaratıcının Allah olduğu bir temsil ile belirtilmektedir. "Dehr"e nispet edilen hususların gerçek yaratıcısının
109
110
111
112
Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât, s.317;318; Kastallânî, İrşadu’s-sâri, XV/426, 470.
Hâkim, el-Müstedrek, I/25 (65), 4/181 (7364); İbn Hıbbân, Sahih, XII/432 (5615) Bu
hadîsi eserinde zikreden Hâkim, hadîsin isnâdının sahih olduğunu ifâde etmiştir. bkz.
el-Müstedrek, 1/25 (65)
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s.257; Ayrıca bkz. Beyhakî, el-Esmâ ve’s-sıfât,
s.322; Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr:18b,19a; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, vr:24a.
Ahmed b. Hanbel, V, 299, 311.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
db | 57
OSMAN BODUR
Allah olduğu vurgulanmakta ve "dehr"e sövmenin, kimi zaman söz
konusu fiillerin gerçek yaratıcısı Allah Teâlâ'nın kınanması anlamını
içereceği ifade edilmiştir.113
O halde hadiste, dehrin Allah olduğunun ifade edilmesi, kanatta meydana gelen her türlü olayın gerçek failinin Allah Teâlâ olduğu temsille ifade edilmiştir.
Sonuç
Hadîslerdeki müteşâbih ifâdeler, hadîsler etrafında geliştirilen
ve genel bir anlama probleminin adı olan müşkilü’l-hadîs başlığı
altında ele alınmış olsa da İbn Fûrek, Beyhaki, Fahreddin er-Râzî,
Muhyiddin İbn Arabî, İbn Bezize, İbnü’l-Müneyyir ve Kastallânî gibi
âlimler, müteşâbih konusunda müstakil eserler kaleme almışlardır.
Bu âlimler müteşâbih hadisleri yorumlamada bazı ilkeler belirlemiş
ve yeni yorum metotları geliştirmişlerdir. Bu metotlar arasında en
dikkat çeken edebi yorum metodudur. Edebi yorumda teşbih ve
temsillerin önemli bir yeri vardır. Temsil, araştırmamızda zikrettiğimiz rivâyetlerin yorumunda görüldüğü üzere, müşahede ötesi
58| db
konuların, metafizik âleme ait bilgilerin, fizik âlemin lisânıyla sunulmasında önemli bir anlatım metodudur. Hadislerde zahiren
müşkil görünen birçok husus temsil olduğu dikkate alınarak yorumlandığında çözüme kavuşmaktadır.
Müteşâbih hadîs metinlerinde yer alan temsil sanatının en
önemli özelliklerinden birisi, hadîsin manasına kuvvet kazandırmasıdır. Söz gelimi, Allah Teâlâ’nın kulun tevbesine karşı ferahının/sevincinin çölde devesini kaybedip de sonradan bulan kimsenin
113
İbn Fûrek, Müşkilü'l-hadîs ve Beyânüh, , s. 275, 276; Ayrıca bkz. İbn Bezîze, Minhâcu’lavârîf, vr:103b; İbn Bezîze, İzâhu’s-sebîl, 26a. İbn Battal, Ebû’l-Hasen Ali b. Halef b.
Abdü’l-Melik, Şerhu Sahihi’l-Buhârî, thk. Ebû Temim Yasir b. İbrahim, Riyad, Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003, IX/337; İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, X/565; Bedreddin Ayni,
Umdetü’l-Kari, XVIII/227; Kastallânî, İrşadu’s-sâri, XI/59.) Kastallânî, İrşadu’s-sâri,
XI/59.) İbn Bezîze’nin hadîse getirmiş olduğu şu yorumu da burada zikretmeyi kayda
değer görmekteyiz: “Bu hadîste Allah’ın ezelî ve ebedî var olduğu vurgulanmıştır. Zira
Araplar, dehri bu anlama gelecek şekilde kullanırlar. Hadîste, Dehrin Allah olduğunun hatırlatılması da bu hikmete mepnidir. Yani Allah Teâlâ, evvel ve ahirdir. Onun
nihâyeti ve başlangıcı yoktur. (İbn Bezîze, Minhâcu’l-avârîf, vr:103b; İbn Bezîze,
İzâhu’s-sebîl, vr: 26a.) Bu hadisle ilgili derlitoplu bilgi almak için bkz. (Karahan, Abdullah, Zamana Sövmeyi Yasaklayan Hadisin Tenkid ve Tetkiki, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008, cilt: XVII, sayı: 2, s. 463-518.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
sevinç ve mutluluğuna temsil edilmesinde114 bu anlamda bir örnek
dikkatleri çekmektedir. Zira burada Allah’ın kendisine yönelen kullarına mukabil duymuş olduğu memnuniyet, fizikî anlamda bir olaya kıyas edilerek mananın kuvvetlenmesi temin edilmiştir.
Allah Teâlâ’nın sıfatlarının anlatıldığı bazı rivâyetlerde de temsil sanatı da kullanılmıştır. Bunun en önemli sebebi, metafizik âleme ait hakikatlerin fizikî âlemin argümanlarıyla doğrudan anlatılmasının oldukça zor olmasıdır. Bu sebeple Cenâb-ı Hakk’a ait bazı
sıfatların anlatımında temsil sanatının yeri ve önemi kaçınılmazdır.
Mesela, Allah’ın isimlerinin insanda tecelli etmesine misal getirilen
“Allah Âdem’i kendi sûretinde yarattı.”115 hadîsinde bunun örneği
görülmektedir. Buna göre, hadîste en güzel sıfatlarla muttasıf olan
Allah’ın, kendisinde bulunan sıfatların her birinden bir nüveyi Hz.
Âdem’e vermesi hususu böyle bir kullanım ile vurgulanmış olmaktadır. Yine “Muhakkak Deccal, şaşıdır, sizin rabbiniz asla şaşı değildir.” şeklinde nakledilen müteşâbih hadiste de116 Allah’ın her türlü
noksan sıfatlardan münezzeh olduğu böylece dikkatlere sunulmuştur. Öte yandan temsil sanatı, Cenab-ı Hakk’ın fiillerini anlatımda db | 59
da kullanılmıştır. Mesela “Müminin kalbi Allah’ın parmaklarının iki
parmağı arasındadır.”117 hadîsi, kâinatta meydana gelen her türlü
fiil ve icraatlerin Allah’ın kudreti ve tasarrufu sayesinde olduğuna
dair bir mesel şeklinde yorumlanmıştır. Buna göre Allah Teâlâ, ezelî
ilmi ve kudretiyle kâinatta meydana gelen her bir olayın tek yaratıcısıdır. Onun ilminin ve kudretinin haricinde bir güç ve kuvvetten
söz edilemez.
Bazen temsil, bazı müteşâbih hadîslerde terğib ve terhib için
kullanılmıştır. Örneğin “Rahm (karın yakınlığı, hısımlık) Rahmân
(ismin)den alınmıştır. (Bu rahm karâbeti) sık ağaçların birbirine
sarılmış kökleri gibi, Rahmân’ın menkibine/omzuna yapışmıştır. Allahu Teâlâ buyurdu ki: " Kim akraba ziyareti yaparsa, ben de onu
114
115
116
117
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahîhü’l-Buhârî, thk. Mustafa Dîb elBuga, Dımaşk: Daru İbn Kesîr, Beyrût: el-Yemâme, 1990/1410, “Daavât” 4; Tirmizî,
“Kıyamet” 49.
bkz. Buhârî, “İsti’zan” 1; Müslim, Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nîsâbûrî Müslim b. elHaccâc, Sahihi Müslim, İstanbul: el-Mektebetü'l-İslâmiyye, ts, “Birr” 115; İbn Hıbbân,
Sahih, XII/419 (5605); Abdu’r-rezzâk, el-Musannef, X/384 (19435)
Buhârî, “Tevhîd” 17; Müslim, “İman” 274; Ebû Dâvûd, “Melâhim” 14; Tirmizî, “Fiten”
60; Hâkim, el-Müstedrek, IV/530(8613); İbn Hıbbân, Sahih, XV/183(6780); Ahmed b.
Hanbel, el- Müsned, V/48(2852)
Hâkim, el-Müstedrek, II/289 (3140); Ahmed b. Hanbel, el -Müsned, XI/130 (6569);
Bezzar, el-Müsned, VI/431 (2460); Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, II/147(1530)
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
OSMAN BODUR
rahmetime erdiririm. Kim de akraba ziyaretini keserse, ben de ondan
rahmetimi keserim.”118 hadisinde akraba ziyaretine bir teşvik söz
konusudur. Buna göre, hadîste Allah Resûlü, sıla-i rahimde bulunmanın pek önemli bir iş olduğunu vurgulamak, ümmetini akraba
bağlarını güçlendirmeye teşvik etmek ve akrabalık bağlarını koparmaktan şiddetle sakınmak gibi noktalara böyle bir ifâdeyi tercih
ederek dikkat çekmiştir.119
Özetle ifâde etmek gerekirse, metafizik âlem ile fizikî âlem arasındaki irtibatı sağlayan müteşâbih ifâdelerin anlaşılmasında temsil
sanatı oldukça önemlidir. Zira bu sanat sayesinde idrakimizin ve
kavrayışımızın ötesinde bulunan bazı hakikatler, bizim anlayabileceğimiz bir takım kelimelerle haber verilmektedir. Bu anlamda Allah’ın isim ve sıfatlarının haber verilmesi, mananın kuvvetlenmesi,
terğib ve terhib de bulunulması gibi hedefler çerçevesinde temsil
sanatı yaygın olarak kullanılmaktadır.
60| db
Kaynakça
Abdü’r-Rezzâk, Ebû Bekir b. Hemmâm es-San’ânî, el-Musannef, thk. Habîb er-Rahmân elA’zamî, Beyrût: el-Mektebetü’l-islâmiyye, 1403.
Ahmed b. Abdu’r-rahman b. Osman b. el-Kâdî, Mezhebü Ehli’-tefvîz fî nusûsi’s-sıfât, 2.
Baskı, Riyad: Dâru’l-âsıma, 2003/1424.
Ali el-Kârî, Nûreddîn Ali b. Muhammed b. Sultan, Mirkâtu’l-mefâtîh şerhi mişkâti’lmisâbîh, Beyrût: Dâru’l-fikr,2010/1432.
Ali es-Seyyid, İzzüddîn, el-Hadîsü’n-nebeviyye min vicheti’l-belâğiyye, Beyrût: Dâru İkrâ,
1984/1404.
Aydınlı, Abdullah, Hadîs Istılahları Sözlüğü, İstanbul: Hadîsevi, 2006.
Aynî, Ebû Muhammed Bedreddîn Mahmûd b. Ahmed b.Mûsâ el-Hanefî, Umdetü'l-kârî
şerhi Sahîhi'l-Buhârî, Beyrût: Dâru ihyâi’-türâsi’l-arabî, ts.
________, Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd, Riyad, Meketebetü’r-rüşd, 1999/1420.
Baktır, Mehmet, “Mütekaddimun Selefiyye ve Düşünce Yapısı”,“Kelâm İlmi’nin Yeniden
İnşasında Geleneğin Yeri” Sempozyumu, 13-15 Eylül, 2004, s.226-246.
118
119
Buhârî, “Edeb” 13; Müslim, “Birr” 17; Tirmizî, “Birr” 16; Hâkim, el-Müstedrek,
IV/157(7267); İbn Hıbbân, Sahih, II/188(444); Ahmed b. Hanbel, el- Müsned,
XI/33(6494);
İbn Fûrek, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh, s. 303; Ayrıca hadîsin yorumunda Kasrî, şu
hususlara dikkat çekmiştir: “Bil ki sıla-i rahim neseb ve iman bakımından olmak üzere
iki kısma ayrılmaktadır. Din kardeşliği olmaksızın neseb kardeşliğinin bir kıymeti yoktur. Çünkü imandan dolayı ortaya çıkan akrabalık, rabbani bir nesebtir ki, Allah bütün inananları kardeş kabul etmiş ve onları iman fıtratı üzere cem etmiştir. Neseb bakımından kardeşlik, kevni bir akrabalık; iman bakımından kardeşlik ise şer’i bir akrabalıktır. İman ve akrabalıktan kaynaklanan hukuka riâyet edenler, Allah’ın kendilerini
muhafaza edeceği kişiler olmaktadır.” (bkz. Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm, vr: 49a.)
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
el-Batalyevsî, Ebû Muhammed b. Abdullah b. Muhammed İbnü’s-seyyid, el-İnsâf fi’ttenbîh ale’l-meânî ve’l-esbâbi’l-elleti evcebe’l-ihtilâfi beyne’l-müslimin fî erâihim,
thk. Muhammed Rıdvan ed-Dâye, Dımaşk: Dâru’l-fikr, 2003/1424.
Bayraktar, İbrahim, Edebî ve İlmî Açıdan Hadîs, İzmir: Işık Yay., 1994.
el-Beğavî, Hüseyin b. el-Mes’ud, Şerhu’s-sünne, thk. Şuayb Arnavût, Muhammed Züheyr
eş-Şâvîş, 2. Baskı, Beyrût: Mektebetü’l-islâmiyye, 1403/1983.
________, Şuabu’l-imân, thk. Muhammed es-Saîd Besyûni Zağlûl, Beyrût: Dâru kütübi’lilmiye, 1410.
________, el-Esmâ ve’s-sıfât, Kâhire: el-Mektebe el-Ezheriyye, 1999/1419.
________, Sünenü’l-Kübra, thk. Muhammed Abdü’l-kâdir Ata, Mekke: Dâru’l-beyzâ,
1414/1994.
Budak, Ali, “Haberi Sıfatlara Dair Rivâyetlerin Te’vîl Yoluyla Çözümü Bağlamında
Râzî’nin Esâsu’t-takdîs Adlı Eseri” Hitit Üniv. İlah. Fak. Dergisi, 2011/1, c. 10,
sayı: 19. s.37-77.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahîhü’l-Buhârî, thk. Mustafa Dîb el-Buga,
Dımaşk: Daru İbn Kesîr, Beyrût: el-Yemâme, 1990/1410.
Dahîllulah b. Mahmud, el-Ezverî, et-Te’vîlu fî’s-sıfâti’l-ilâhiyyât ve mevkıfu’s-selefi minh,
Riyad, 1431.
Dölek, Âdem, Hadîslerde Teşbîh ve Temsîller, İstanbul: Yeni Akademi Yay., 2006.
Duran Zekiye, “Allah Âdem’i Kendi Sûretinde Yarattı” Hadisinin İncelenmesi, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi) Cumhuriyet Üniv. Sosyal Bil. Enstitüsü, 2004.
Ebû’l-Bekkâ, Eyyüb b. Mûsâ el-Hüseynî Kefevî, el-Külliyât Mu’cem fi’l-Mustalahâti ve’lfurûki’l-luğaviyye, thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mısrî, Beyrût: Müessetü’rrisâle, 1998/1419.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş'as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî, es-Sünen, haz. Heysem b.
Nizar Temim, Beyrût: Dâru’l-Erkâm, 1999.
Gazzâlî, Ebû Hâmid HuccetülislâmMuhammed b. Muhammed, İlcâmu’l-avâm an ilmi’lkelâm, Mecmûatü Resaili’l-imâm el-Gazzâlî, Beyrût: Dâru’l-fikr, 2010.
________, Kânunu’t-te’vîl, thk. Mahmûd Beycu, yy, 1993/1413.
Gulvânî, Muhammed Cabir Feyyâz, el-Emsâl fî’l-hadîsi’n-nebevî eş-şerif, 1. Baskı, elMa’hedü’l-islâmiyye li’l-fikri’l-islâmî silsiletü resâilü’l-câmiati, 1993/1414.
Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ale's-Sahihayn, Haydarabad:
Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1915.
Hâkim, Tirmizî, Ebû Abdulah Muhammed b. Ali, el-Emsâlü mine’l-kitâbi ve’s-sünne, thk.
es-Seyyid el-Cemîlî, Beyrût: Daru İbn Zeydun, 1985.
Heysemî, Nûreddin Ali b. Ebî Bekr, Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid, Beyrût, Dâru’lfikr, 1412.
İbn Arabî, Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali, Reddü'l-müteşâbih ile'l-muhkem
mine'l-âyâti’l-Kur'âniyye ve'l-ehâdîsi’n-nebeviyye, Kahire: Âlemü’l-Fikr, 1977.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Meâfîrî, Kanûnu’t-te’vîl,
thk. Muhammed Süleymânî, Cidde: Dâru’l-Kıble, 1986/1406.
İbn Battal, Ebû’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdü’l-Melik, Şerhu Sahihi’l-Buhârî, thk. Ebû
Temim Yasir b. İbrahim, Riyad, Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
İbn Bezîze, Abdü’l-aziz b. İbrahim el-Kureşî, İzâhus’-sebîl ilâ menâhi’t-te’vîl ve telhîsu
Müşkil İbn Fûrek, Yazma, Dâru’l-kütübi’l-mısrıyye, Hadîs Bölümü, nr:271. 49 varak.
________, Minhâcu’l-avârîf ilâ rûhi’l-meârif fî şerh-i Müşkili’l-hadîs, Yazma, Dâru’lkütübi’l-Mısrıyye, Hadîs Bölümü, nr:2557, 252 varak.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
db | 61
OSMAN BODUR
62| db
İbnü’l-Esir, Ebû’s-Seâdât el-Mübârek b. Muhammed el-Cezerî, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs,
thk. Tâhir Ahmed er-Râzî, Mahmûd Muhammed et-Tenâhî, Beyrût: elMektebetü’l-İlmiye, 1399.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed el-Hasen el-İsbahânî, Müşkilü’l-hadîs ve beyânüh,
Beyrût: Âlemü’l-kütüb, 1985/1405.
________, Kitâbu müşkili’l-hadîs ev Te’vîlü’l-ahbâri’l-müteşâbihe, thk. Daniel Gimaret,
Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fıransiyyi li’d-dirâseti’l-arabiyye, 2003.
İbn Hacer, Ebü'l-fazl Şehâbeddîn Ahmed İbn Hacer el-Askâlânî, Fethü'l-bârî bi-şerhi
Sahihi'l-Buhârî, thk. Abdülaziz b. Abdullah b. Abdurrahman b. Baz, Muhammed
Fuâd Abdülbâkî, Muhibbüddin el-Hatîb, Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, ts.
İbn Hanbel, Ahmed, eş-Şeybânî Ebû Abdi’llah, el-Müsned, nşr. Şuayb Arnavût ve Diğerleri, Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1999/1420.
________, İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî, Sahîhu
İbn Hibbân, thk. Şuayb el-Arnavût, Beyrût: Müessesetü’r-risâle, 1993/1414.
________, İbn Huzeyme, Muhammed b. İshak b. Huzeyme Ebû Bekir es-Sülemî enNîsâbûrî, Sahihu İbn Huzeyme, thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî, Beyrût: elMektebetü’l-islâmiyye 1970/1390.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, 1.Baskı.
Lübnan: Müessesetü’l-küütübi’s-sekâfiyye, 1408/1988.
________, el-İhtilâf fi'l-lafz ve'r-red ale'l-Cehmiyye ve'l-Müşebbihe, Beyrût: Dâru kütübi’lilmiye, 1405/1985.
İbnü’l- Müneyyir, Ahmed b. Muhammed b. Mansûr el-Mâlikî, Tefsîru müşkilâti ehâdis bi
şekli zâhirihâ, Yazma, Mısır: Dâru’l-kütübi’l-kavmiyye, nr: 68772, 22 Varak.
İbn Receb, Ebü'l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahman b. Ahmed, Câmiu’l-Ulûm ve’l-Hikem,
Beyrût: Daru’l-Ma’rife, 1408.
Kahraman, Hüseyin, “Sûret Hadisi Üzerine Bağlam Esaslı Bir Tahlîl Denemesi”, Hadis
Tetkikleri Dergisi, 2003, cilt: I, sayı: 1, s. 51-70.
________, W. Montgomery Watt’ın İslâm ve Hadis Algısı Bağlamında “Tanrı Sûretinde
Yaratılma” İsimli Makâlesinin Tahlîl ve Tenkîdi, Marife: Bilimsel Birikim, 2006,
cilt: VI, sayı: 1, s. 169-194.
________, Abdullah, Zamana Sövmeyi Yasaklayan Hadisin Tenkid ve Tetkiki, Uludağ
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008, cilt: XVII, sayı: 2, s. 463-518.
Kasrî, Ebû Muhammed Abdü’l-celil b. Mûsâ el-Kasrî, Tenbihü’l-efhâm fî şerhi müşkili
Hadîsihi Aleyhi’s-Salâtü ve’s-selâm, Süleymaniye Ktp Mahmut Paşa, nr:107, 52
Varak.
Kastallânî, Ebû’l-Abbâs Şihâbuddin Ahmed b. Muhammed, İrşâdu’s-sârî li şerh-i sahîhi’lBuhârî, Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996.
Kazan, Ramazan, Edebî Üslup Açısından Hadîs Metinleri, (Basılmamış Doktora Tezi)
Isparta: SDÜSBF, 2005.
Keskin Halife, “Eş’ârî’nin Allah’ın Sıfatları Ve Varlığı Hakkında Kullandığı Bazı Argümanların Değerlendirilmesi”, Ç.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, TemmuzAralık 2003.
Kılıç, Sadık, “Kur’ân Ve Hadîslerde Temsîlî Anlatım Örnekleri, (İnsani, İlahi ve Uhrevi
Hakikatlerin Sunumu Bağlamında Semantik ve Pedagojik Bir Deneme”, İslâmî
İlimler Dergisi, Yıl: 5 Sayı: 1, Bahar, 2010, s.11-40.
Kırbaşoğlu, M.Hayri, Ehl-i Sünnetin Kurucu Ataları Ashâbu’l-hadîse Göre Allah’ın Sıfatları
Meselesi, Ankara: Otto Yay., 2011.
DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
MÜTEŞÂBİH HADÎSLERİN YORUMUNDA TEMSÎL SANATI
________, Müteşâbihât Hakkındaki Yaklaşımların Değerlendirilmesi ve Yeni Bir Yaklaşım
Önerisi" (1. Kur'ân Sempozyumu, Teblîğler-Müzakereler), Ankara, 1994, s. 363374.
________, Mübârekfûrî, Ebû’l-Ala Muhammed b. Abdirrahman b. Abdirrahim, Tuhfetü’lahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
Müslim, Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nîsâbûrî Müslim b. el-Haccâc, Sahihi Müslim, İstanbul: el-Mektebetü'l-İslâmiyye, ts.
Oruçhan, Osman, Hadîs ve Bilim, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2011.
Öz, Selahattin, Kâdı Abdülcebbar ve Kâdî Beydâvî’nin Müteşâbih Âyetlere Yaklaşımının
Mukayesesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: MÜSBF, İstanbul, 2011.
Râmehürmüzî, Ebû’l-Hasen b. Abdü’r-rahman b. Hallâd, Emsâlü’l-hadîs, thk. Ahmed
Abdü’l-fettâh Temmâm, Beyrût: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1409.
er-Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Esâsu’t-takdîs, thk.
Ahmed Hicâzî es-Sekka, Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1986.
es-Sabbâğ, Muhammed, el-Hadîsü’n-nebevî, mustalahuhu belâğâtuhu kütübih, Beyrût: elMektebe’l-islâmîyye, 1990.
Taberânî, Ebû’l-Kasım Süleyman b. Ahmed, el-Mu’cemu’l-kebir, Musul: Mektebetü’l-ulum
ve’l-hikem, 1404/1983.
________, el-Mu’cemü’l-Evsat, thk.Tarık b. Ivadu’l-llah b. Muhammed, Abdü’l-muhsin b.
İbrahim el-Hüseynî, Kahire: Daru’l-haremeyn, 1415.
Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî Tahâvî, Şerhu müşkili'l-âsâr,
thk. Şuayb el-Arnavût, Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1994/1415.
Tekineş, Ayhan, Hadîsleri Anlama Problemi, İstanbul: Işık yay., 2002.
Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre es-Sülemi Tirmizî, es-Sünen, thk. Ahmed
Muhammed Şâkir, Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1978/1398.
Yurdagür, Metin, Allah’ın Sıfatları Esmâü’l-hüsna, İstanbul: Ma’rifet Yay., 1984.
________, “Haberi Sıfatları Anlamada Metod” Erciyes Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, Kayseri,
1983, s.249-264.
Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ,el-Fâik fî garîbi’lhadîs, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebû’l-fadl İbrâhim, 2. Baskı,
Lübnan: Dâru’l-ma’rife, ts.

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 3
db | 63