INTRO SB.indd - WordPress.com

Bileflikler ve Formülleri
Anahtar Kavramlar
bileşik
formül
Hiçbir şey hatırlamıyorum.
Ben kimim? Nasıl oluştum?
Biz oluşturduk seni.
Tuz
Nasıl olur? Ben size hiç
benzemiyorum, hatta
siz de birbirinize hiç
benzemiyorsunuz.
Sizce resimlerde verilen tuz, kendisinden tamamen farklı özelliklere sahip başka
maddelerden oluşmuş olabilir mi?
Çevremizde çok çeşitli maddeler görüyoruz. Oysa doğada sadece 100 kadar element
vardır. Çevremizdeki maddeler, bu elementlerin çeşitli şekillerde bir araya gelmesiyle
oluşmaktadır. Ancak doğada elementlerin saf hâllerine ender rastlanır. Elementlerin
büyük bir ço¤unlu¤u do¤ada bunlar›n bileflikleri hâlinde bulunur. Şimdi bu bilefliklerin
oluflmas› sırasında perde arkasında gerçekleşen olayları, yapaca¤ımız etkinlikle anlamaya
çalışalım.
171
15. Etkinlik
Sorgulayalım, Araştıralım
Farklı Kimlik Kazandık
ClNa+
Sodyum elementi
•
•
•
•
•
37
104. s.
172
Klor elementi
Sodyum klorür
Yukar›daki flekilleri inceleyelim ve aşağıdaki soruları cevaplamaya çalışalım.
Sodyum klorür hangi elementlerden oluşmuştur?
Sodyum elementindeki sodyum atomlarının, birbirine yakınlığı ile sodyum klorürdeki
sodyum atomlarının birbirine yakınlığını karşılaştıralım.
Klor molekülündeki klor atomlarının birbirine yakınlı¤ı ile sodyum klorürdeki klor
atomlarının birbirine yakınlığını karşılaştıralım.
Sodyum ve klor atomlarının element hâldeki yakınlıkları ile sodyum klorürdeki
yakınlıkları neden birbirinden farklıdır?
Sodyum ve klor atomlarının ba¤ yaparak bir araya gelmesi, yeni bir madde
oluştuğunu gösterir mi?
Farklı element atomları uygun flartlarda bir araya geldiğinde yeni maddeler oluşur.
Bu yeni maddeleri oluşturan atomlar arasında kimyasal bağ bulunmaktadır. Farklı
elementlere ait atomların belirli oranlarda bir araya gelerek bağ yapmasıyla oluşan yeni
ve saf maddeye bileşik denir. Etkinlikte klor molekülünü oluşturan atomlar birbirinden
ayrılarak sodyum atomlarıyla bir araya gelmiştir. Böylece yeni madde oluşmuştur.
Bileşikler, kendilerini oluşturan elementlerden tamamen farklı fiziksel ve kimyasal
özelliklere sahiptir. Örneğin, yemek tuzu kendisini oluşturan sodyum ve klor elementlerinden
tamamen farklı özelliktedir. Sodyum elementi sadece sodyum atomlarından oluşur,
gümüş rengindedir ve bıçakla kesilebilecek kadar da yumuşaktır.
Sadece klor moleküllerinden oluşan klor elementi ise sarı yeşil renkli zehirli bir gazdır.
Sodyum ve klorun oluşturduğu sodyum klorür bileşiği ise şeffaf, kat› ve ufalanabilen özelliklere
sahip olan ve hayatımızın temel ihtiyaç maddelerinden birini oluflturan yemek tuzudur.
Yeni madde olufltu¤unda, oluflan bileflikler moleküler yapıda olabilecekleri gibi,
moleküler yap›da olmayabilirler de. Bileşikler moleküllerden oluşmuşsa bu moleküllerdeki
atomlar arasında kovalent bağ vardır. Örneğin, su, su moleküllerinden oluşmaktadır ve
suyu oluşturan hidrojen ve oksijen atomları arasında kovalent ba¤ vardır. Suda olduğu
gibi bileşikler moleküllerden meydana geliyorsa bu tür bileşikler molekül yapılı bileşik
olarak adlandırılır. Yandaki çizelgede günlük hayatta sıkça karşılaştığımız molekül yapılı
bileşiklere yer verilmiştir.
Bileşikler ve Formülleri
Maddenin Yapısı ve Özellikleri
Bileşik
Nerelerde/Hangi
Alanlarda Kullan›l›r?
Molekül Modeli
Su (H2O)
Su hayat›n
temel ihtiyaç
maddelerinden
biridir.
H
Amonyak (NH3)
Temizlik
malzemelerinde,
patlayıcı ve gübre
yapımında kullanılır.
Karbon dioksit
(CO2)
Kükürt dioksit
(SO2)
Yangın söndürme
tüplerinde, bitkilerin
fotosentezi
sırasında ve
gazlı içeceklerde
kullanılır.
fieker endüstrisinde
kullanılır. Hava
kirlili¤ine ve asit
ya¤murlarına
sebep olur.
O
106. s.
Bir amonyak molekülü,
bir azot atomunun
üç hidrojen atomu ile
kimyasal bağ kurmas›
sonucunda oluşur.
•
Bir karbon dioksit
molekülü, bir
karbon atomunun
iki oksijen atomuyla
kimyasal bağ kurmas›
sonucunda oluşur.
•
Bir kükürt dioksit
molekülü, bir kükürt
atomunun iki oksijen
atomuyla kimyasal
bağ kurmas›
sonucunda oluşur.
•
Bir basit şeker molekülü,
altı karbon, altı oksijen
ve 12 hidrojen
atomunun aralarında
kimyasal bağ kurmas›
sonucunda oluşur.
•
Bir hidrojen klorür
molekülü, bir
hidrojen ve bir klor
atomunun aralarında
kimyasal bağ kurmas›
sonucunda oluşur.
H
OC O
O
S O
Hidrojen
klorür (HCl)
38
•
H
Basit fleker (C6H12O6) Besin maddelerinde
bulunur.
Vücudumuzun
temel ihtiyaç
maddelerinden
biridir.
Temizlik
malzemelerinde
kullanılır.
Bir su molekülü, iki
hidrojen atomunun
bir oksijen atomu ile
kimyasal bağ kurmas›
sonucunda oluşur.
H
N
H
•
H Cl
Yukar›da verilen bilefliklerin farkl› kullan›m alanlar›n› araflt›ral›m.
173
Bileşiklerin hepsinin moleküler yapıda olmayabilece¤ini de ö¤renmifltik. Aşa¤ıda
verilen modelleri incelediğimizde, bu bileşiklerde moleküllerin bulunmadığını, iyonların
düzenli bir yığın oluşturarak bileşiği meydana getirdi¤ini fark ederiz. Örneğin, oksijen ve
kalsiyum iyonları düzenli bir örgü oluşturarak kalsiyum oksit bileşiğini meydana getirir.
Bu bileflik, kireç tafl›nda ve baz› mermer çeflitlerinde bulunmaktad›r. Benzer şekilde
sodyum iyodür bileşiği de sodyum ve iyot iyonlarının meydana getirdi¤i örgüden oluşur.
Bu bileşik, tıp alanında hastal›klar›n teflhisinde ve baz› hastal›klar›n tedavisinde ilaç olarak
kullan›lmaktad›r.
Formül: CaO
Formül: NaI
Na+
-
I
Ca
O
Moleküler yapıda olmayan bileşikleri oluşturan atomlar arasında iyonik bağ vardır. Bu
tür bileflikler iyonik yap›l› bileflik olarak adland›r›l›r. Örneğin, kalsiyum oksit bileşiğinde
kalsiyum ve oksijen iyonları arasında, sodyum iyodür bileşiğinde ise iyot ve sodyum iyonları
arasında iyonik bağ bulunmaktadır. ‹yonların bağ yapması sonucunda oluşan bileşikler,
iyonik bileşik olarak adlandırılır. Biz de 15. Etkinlik’te elementlerin oluşturabileceği iyonik
bileşi¤in formülünü yazarak adland›rabilir miyiz?
Bileşikler içerdikleri elementlere göre adlandırılır. Bileşikleri formüllerle göstermek için
element sembollerini kullanırız. Her bileşik kaç element içeriyorsa o kadar sayıda element
sembolü formülde yer alır. Şekildeki karbon dioksit bileşiğinin modelini inceleyelim.
2+
Oksijen atomu
2-
OC O
Oksijen atomu
Karbon atomu
Modele baktığımızda bu molekülün karbon ve oksijen elementlerinden oluştuğunu
fark ederiz. Modelde iki oksijen atomu ve bir karbon atomu yer almaktadır. Bu sebeple
bileşiğin formülünü yazarken bileşiği oluşturan en küçük birimin içerdiği elementlerin
sembolleri ve atom sayısı belirtilir. ‹ncelediğimiz modeldeki karbon dioksit molekülü “CO2”
formülü ile gösterilir. Bu formül bize bir tane karbon (C) atomu ile iki tane oksijen (O)
atomunun bir araya gelerek karbon dioksit (CO2) bilefli¤ini oluflturdu¤unu göstermektedir.
Bileşiklerin formüllerine bakarak bu moleküllerin hangi elementlerden oluştuğunu ve kaç
atom içerdiğini anlayabiliriz.
174
Bileşikler ve Formülleri
Maddenin Yapısı ve Özellikleri
HCl
1 hidrojen atomu
1 klor atomu
C6H12O6
6 karbon atomu
39
107. s.
12 hidrojen atomu
6 oksijen atomu
Bileşiklerin hangi elementlerden oluştuğunu bileşik ve elementlerdeki molekülleri ve
bu moleküllerdeki atomları ayırt etmek amacıyla aşağıdaki etkinliği yapalım.
16. Etkinlik
Sorgulayalım, Araştıralım
Hangisi Moleküllü?
Bunlar› Yapal›m
Kutucuklarda verilen modelleri inceleyelim.
40
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Sonuca Varal›m
Aşağıdaki soruları bu modellere göre defterimize cevaplayalım.
• Yukar›da verilen her modelin molekülü var m›? Molekülü oldu¤unu düflündü¤ümüz
modelleri defterimize çizelim ve çizimimizin üzerinde atomları gösterelim.
Hangi kutu/kutularda yer alan modeller;
• Elementi temsil etmektedir?
• Bileşiği temsil etmektedir?
• Bu modeller kaç çeşit atom içermektedir?
Hangi kutu/kutularda bulunan yapılar;
• Elektronlarını ortaklaşa kullanarak bağ oluşturmuştur?
• ‹yonik bağ içermektedir?
• Molekül içermez?
Kutularda bulunan bileşiklerin kaç çeflit element atomu içerdiklerini sırasıyla belirtelim.
107. s.
175
41
108. s.
Etkinliğimizde çeşitli element ve bileşikleri inceledik. Elementler tek çeşit atom
içerirken, bileşikler en az iki farklı element atomundan oluşmaktadır.
Bu konuda farklı element atomlarının kimyasal bağ oluflturmalar›yla yeni ve saf maddelerin
meydana geldi¤ini fark ettik ve oluflan bu yeni maddeleri bileşik olarak adlandırdık. Ayrıca
günlük hayatta karşılaştığımız bazı bileşikleri ve bunların formüllerini öğrendik.
Kendimizi De¤erlendirelim
Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.
Aşağıda birbiri ile bağlantılı cümleleri içeren bir etkinlik verilmifltir. Bu cümlelerin
do¤ru (D) ya da yanl›fl (Y) oldu¤una karar vererek ilgili çizgi yönünde ilerleyelim. Her
bir karar›m›z bir sonraki aflamay› etkileyecektir. Verece¤imiz cevaplarla farkl› yollardan
sekiz ayr› ç›k›fl noktas›na ulaflabiliriz. Do¤ru ç›k›fl› bulal›m.
Ç
1.
B Farkl› elemente ait
atomlar bir araya
gelerek yeni bir
madde oluşturmaz.
D
A
D
D
Y
Bileşik kendisini
oluşturan
elementlerden farklı
özelliklere sahiptir.
Bileşi¤in formulüne
bakarak hangi
elementleri içerdi¤ini
anlayabiliriz.
Bileşikler formüllerle
gösterildi¤i gibi
sembollerle de
gösterilebilir.
E
Y
Hem elementlerin
hem de bileşiklerin
molekülü olabilir.
D
F
Y
Y
D
Y
1. Çıkış
2. Çıkış
3. Çıkış
4. Çıkış
5. Çıkış
Bileşikler atomik
yapıda bulunabilir.
C
D
Elementler sadece
atomlardan,
bileşikler de sadece
moleküllerden oluşur.
D
Y
D
Y
6. Çıkış
7. Çıkış
8. Çıkış
2. Afla¤›da verilen yap› modellerini sembol/formüllerini defterimize yazal›m. Hangilerinin
bilefli¤e hangilerinin elemente ait oldu¤unu belirtelim.
Yap› Modeli
N
H H
H
H Cl
O O
Na
176
Formül/Sembol
Bileflik/Element