4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 Abdullah Muaz GÜVEN
advertisement
Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 Abdullah Muaz GÜVEN 1 Necati ġAHĠN 2 DEWEY ONLU SINIFLANDIRMA SĠSTEMĠNĠN ĠSLAMĠ ĠLĠMLER TASNĠFĠ AÇISINDAN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ (ĠSAM KÜTÜPHANESĠ-NEÜ ĠLAHĠYAT FAKÜLTESĠ KÜTÜPHANESĠ ÖRNEĞĠ)3 Özet Dewey Onlu Sınıflandırma sistemi, dünya genelinde yaygın bir şekilde kullanılan önemli bir tasnif sistemidir. Melvil Dewey tarafından oluşturulan bu sistem, kitap tasnifi konusundaki ihtiyaçlara cevap vermek amacıyla geliştirilmiştir. Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminde, İslam dini 297 tasnif numarası içinde tasnif edilir. Bu sayısal değer içinde, İslami ilimlerin on alt başlığa ayrıldığını görürüz. Alt başlıklar genellikle akademik açıdan oluşan İslami ilimler tasnifiyle uyumludur. Ancak çeşitli eksiklikleri de barındırmaktadır. Bu çalışmada Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminin İslami ilimlere uygulanışı incelenecektir. Bu inceleme yapılırken İslami ilimler alanının önemli kütüphaneleri olan İSAM Kütüphanesi ile NEÜ AKİF Kütüphanesi’nin uygulamaları da ele alınacaktır. Karşılaşılan tasnif problemleri değerlendirilerek çözüm önerilerine yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Kütüphane, Tasnif, İslami İlimler, Dewey. EVALUATION OF DEWEY DECIMAL CLASSIFICATION IN TERMS OF ISLAMIC SCIENCES CLASSIFICATION Abstract The Dewey decimal classification is the important classification scheme used widely in the World. Created by Melvil Dewey, this scheme has been developed in order to respond to needs about book classification. In The Dewey decimal 1 Arş.Gör., Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Türk-İslam Edebiyatı., abdullahmuaz@gmail.com 2 Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Uzman 3 Bu çalışma 18-20 Mayıs tarihlerinde Antalya’da Alaaddin Keykubat Üniversitesi tarafından düzenlenen 2. Sosyal Bilimler Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan tebliğ genişletilerek hazırlanmıştır. Abdullah Muaz Güven _ Necati Şahin classification, the religion of Islam is classified in number 297. Within this numerical value, we can see that the Islamic sciences are divided into ten subheadings. Subheadings are often compatible with the classification of Islamic Sciences academically. However, they have several deficiencies. In this study, the application of the Dewey decimal classification to Islamic science will be examined. When this review is carried out, the applications of the ISAM Library and the NEÜ AKIF Library, two of the most important libraries in the field of Islamic sciences, will also be discussed. Common classification problems are evaluated and suggestions for solution will be given. Key Words: Library, Classification, İslamic Sciences, Dewey. 1. GĠRĠġ Kütüphanelerde kitap tasnifi hem personel açısından hem okuyucu açısından büyük önem arz eder. Doğru bir şekilde tasnif edilmeyen kitap, süreç içerisinde sorunlarla karşılaşılmasına sebep olur. Tasnif sisteminin yeterliliği ve doğru şekilde kullanımı, sorunları engelleyecek önemli hususlardandır. Kütüphanelerde kullanılan tasnif sistemleri içinde DOS olarak kısaltılan Dewey Onlu Sınıflandırma ile LC olarak kısaltılan Library of Congress (Amerikan Kongresi Kütüphanesi Sınıflandırma) sistemi en çok tercih edilen iki sistem olarak dikkati çeker. Dewey Onlu Sınıflandırma sistemi, numaratik bir tasnif sistemi iken LC ise alfabetik bir tasnif sistemidir. Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminin İslami ilimlere uygulanışı konusunda değerlendirmeler içeren bu araştırmada sistemin 15. basımı ile Fahriye Mercanlıgil Gündoğdu tarafından yapılan 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini isimli doktora tezi araştırmamızda temel alınacak, bu iki farklı teorik çalışmanın uygulamaya dönük unsurları İSAM Kütüphanesi ve NEÜ AKİF Kütüphanesi üzerinde incelenecektir. Bu çalışmalardaki tasniflerde görülen eksiklikler ve çözüm önerileri iki kütüphanedeki uygulamalar ışığında değerlendirilecektir. İnceleme alanımızda yer alan kütüphaneler ile uygulanan tasnif sistemi hakkında bilgi vererek başlayalım. 1.1. ĠSAM Kütüphanesi İSAM Kütüphanesi, TDV İslam Ansiklopedisi’nin hazırlanması sırasında ihtiyaç duyulacak yayınları toplamak ve bunları ilim âleminin istifadesine sunmak amacı ile 1984 yılında kurulmuştur. Kütüphane, günümüzde gittikçe ehemmiyet kazanan karma kütüphaneler türüne verilebilecek örnekler arasındadır. Mevcut hizmetlerin anlatıldığı resmi internet sitesinin verilerine göre kütüphanede bulunan kitapların sayısı cilt olarak 282.000 civarındadır. Mevcut 3.829 farklı süreli yayından 800 kadarı halen takip edilmekte, toplam süreli yayın sayısı 191.000’i aşmaktadır. Zamanla İslâmiyat sahasının dışına taşarak Türk tarihi, kültürü ve edebiyatı başta olmak üzere sosyal bilimlerin pek çok alanında zenginleşen kütüphane, aralarında Ziyad Ebüzziya, Orhan Şaik Gökyay, Nejat Göyünç, Hilmi Oflaz, Nihat M. Çetin, Yavuz Argıt, Albert Hourani, Jacques Waardenburg, Kemal Beydilli, Kasım Küfrevi, Nuhoğlu Ailesi, Kathleen R. F. Burril, İlber Ortaylı, Fethi Gemuhluoğlu, Suphi Saatçi, Turgut Akpınar, Baykan Sezer, Mahmut Şakiroğlu, Melda Özata, Nihat Keklik ve Bilge Seyidoğlu’nun da bulunduğu önemli kişilerin özel koleksiyonlarına sahiptir. Yusuf İzzeddin Efendi, Hüseyin Hilmi Paşa, Kemal Batanay, Muhammed b. Tâvît et-Tancî, Cüneyd Kosal ve Halil Sahillioğlu arşivleri de kütüphanenin bünyesinde yer alır. Kütüphane temelde yüksek lisans ve doktora öğrencilerine yönelik hizmet vermektedir. TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 414 Dewey Onlu Sınıflandırma Sisteminin İslami İlimler Tasnifi Açısından Değerlendirilmesi Gelişen teknolojiyle birlikte internet üzerinden sunulan farklı hizmetler İSAM Kütüphanesi’ni alanında daha da önemli hale getirmiştir. Türkiye kütüphaneleri, ilahiyat tezleri, ilahiyat makaleleri, dokümantasyon, Osmanlıca makaleler, Osmanlıca risaleler ve Osmanlıca salnameler gibi veri tabanları üzerinden pek çok kullanıcı aktif olarak hizmet almaktadır. İlahiyat alanında yayınlanan makalelere pdf olarak ulaşma imkânı, tamamlanmış tezlerin yanı sıra devam etmekte olan tezlerin de veri tabanında bulunması İslami ilimler sahasında çalışan araştırmacılar için önemli fırsatlardandır. İSAM Türkiye Kütüphaneleri veri tabanında 122 kütüphaneye ait 717.000 eserin bibliyografik künyesi yer alır. Tezler veri tabanında kayıtlı tez künyesi sayısı 286.000 civarındadır. Yaklaşık 500.000 civarında makaleye ait bibliyografik künye makale veri tabanında sunulurken, ilahiyat makale veri tabanında 40.000 civarında makale pdf olarak yer almaktadır.4 1.2. NEÜ AKĠF Kütüphanesi 1962 yılında Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak açılan Konya Yüksek İslam Enstitüsü ile birlikte kurulan kütüphane, Enstitü’nün ilk müdürü Veli Ertan ve kayınpederi Hasan Hüsnü Erdem’e ait 10.000’i aşkın kitabın 1991’de Veli Ertan’ın vefatı akabinde hibe edilmesi neticesinde özellikle İslami ilimler açısından önemli hale gelmiştir. Önce Selçuk Üniversitesi, daha sonra Konya Üniversitesi, akabinde ad değişikliğiyle Necmettin Erbakan Üniversitesi bünyesine dâhil olan İlahiyat Fakültesi, günümüzde Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi adını almıştır. Fakülte bünyesindeki kütüphane İslami ilimler sahasında sadece Konya’nın değil bölgenin ihtiyacını önemli ölçüde karşılayacak durumdadır. NEÜ AKİF Kütüphanesi’nde basılı kitap, süreli yayın ve tezler olmak üzere 40.000’in üzerinde esere ulaşmak mümkündür. Mükerrer ve kayıtsız eserler dikkate alındığında bu sayı 50.000’i bulur. Osmanlıca ve Farsça nadir eser sayısı 5000 civarındadır. 308 adet el yazması eser vardır. Standart kütüphane hizmetlerinin yanında nadir eserlerin dijital paylaşım ortamına aktarılması çalışmaları devam etmekte, Osmanlı Türkçesi ile yazılmış eserlere e-yayın olarak katalog tarama sistemi üzerinden ulaşılabilmektedir. 1.3. Dewey Onlu Sınıflandırma Dewey Onlu Sınıflandırma sistemi, Melvil Dewey (1851-1931) tarafından 1876 yılında geliştirilen kütüphane tasnif sistemidir. Dewey bu tasnif sistemini, öğrencisi olduğu okulun kütüphanesini düzenlemek amacıyla oluşturmuştur (Aksoy, 2015: 32). Başlangıçta sınırlı bir hizmet alanına hitap eden bu sistem, sonraki süreçte tüm dünyada kullanılan bir tasnif sistemine dönüşür (Pakin, 1972: 150). Gelişen teknoloji, ilerleyen bilim ve değişen şartlara uygun şekilde sistem üzerinde sürekli güncellemeler yapılmış, içerik; kitap halinde defalarca basılmıştır. Ülkemizde de 1962 yılında 15. basımı, 1993 yılında ise 20. basımı tercüme edilerek aktif halde kullanılmıştır. Dewey Onlu Sınıflandırma sistemi açık raf düzeniyle hizmet veren kütüphanelerde tercih edilir. Bu sistemde kitaplar konu ve içeriklerine göre kendileri için tespit edilmiş olan sayısal değerlerle çeşitli disiplin başlıklarında tasnife tabi tutulurlar. Okuyucu aradığı kitabı ve o kitapla 4 Veriler için bkz. http://www.isam.org.tr/index.cfm?fuseaction=objects2.detail_content&cid=106&cat_id=2&chid=9 TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 415 Abdullah Muaz Güven _ Necati Şahin aynı konu ve türdeki kitapları aynı numara altında yan yana görme ve kolay bir şekilde bulma imkânına sahiptir. Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminde diğer sistemlerin aksine -yazar ismiyle ilgili özel uygulamalar müstesna- harf kullanılmaz, tasnif sadece rakamlarla yapılır (Pakin, 1974: 228). Temelde on ana baĢlıkta yapılan tasnif Ģu Ģekildedir: Konu Numarası Ana Konu Konu Numarası Ana Konu 000-099 Genel Konular 500-599 Doğa Bilimleri – Matematik 100-199 Felsefe – Psikoloji 600-699 Teknoloji 200-299 Din 700-799 Sanat 300-399 Toplum Bilimleri 800-899 Edebiyat – Retorik 400-499 Dil ve Dilbilim 900-999 Coğrafya – Tarih Konu ayrıntılı hale geldikçe daha spesifik numaralar kullanılır. Relatif indeks ve notasyon sistemiyle her bir kitap, konusuna göre ayrı bir bölümde kendine yer bulur. Relatif indeks herhangi bir konunun farklı disiplin başlıkları altında değerlendirilmesini sağlayan önemli bir unsurdur. Temel sayısal değerin sonuna konan noktanın akabinde verilen sayısal değer, bu ayrıntılı tasnife imkân tanır. Eklenen her bir rakam, tasnifi daha ayrıntılı hale getirir. Notasyonel hiyerarşi diyebileceğimiz bu ayrıntılı atama işlemini şu örnekle izah edebiliriz: Sosyal Bilimler 300 Eğitim 370 Yüksek Öğretim 378 Türkiye’de Yüksek Öğretim 378.561 Ülkemiz kütüphanelerinin önemli bir kısmında aktif halde kullanılan bu sistemle ilgili olarak -kaynakçada zikredildiği üzere-farklı akademik yayınlar yapılmış, sistemin olumlu ve olumsuz yönleri çeşitli açılardan ele alınmıştır. DOS sisteminde İslami ilimler dışındaki alanlarda da pek çok sorunla karşılaşılır. Diller bölümünde Arapça’nın 492.7 şeklinde değerlendirilerek sarf, nahiv, belağat gibi alt başlıklar için bir ayrım yapılmaması, Arap edebiyatının 892.7 şeklinde değerlendirilerek alt başlıkların oluşturulmaması, Osmanlı tarihi ile ilgili ayrıntılı bir tasnif yapılmışken Selçuklu tarihine ayrıntılı bir tasnif imkanı oluşturulmaması, bu eksikliklerden bazılarıdır. Gelişen ve değişen şartlara göre hissedilen eksikliklerin giderilmesi için sürekli güncellemelerin yapılması sistemin daha başarılı bir şekilde kullanılmasını sağlayacaktır. 1.4. DOS’ta Din Bilimleri Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminde din bilimleri 200-299 alanı içerisinde tasnif edilir. Hıristiyanlığa mensup insanlar tarafından geliştirilmesi sebebiyle 200 ile 300 arasına yayılan din TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 416 Dewey Onlu Sınıflandırma Sisteminin İslami İlimler Tasnifi Açısından Değerlendirilmesi bilimleri tasnifinin önemli bir kısmı Hıristiyanlık dini ve bu dinle ilgili inanç esasları, ibadetler ve mezhepler gibi konulara ayrılmış, Hıristiyanlık açısından en ince ayrıntıyı dikkate alacak bir tasnif yapılmıştır. Başta İslam olmak üzere diğer dinler ile ilgili tasnif ise çok kısa tutulmuş, hatta bazı konularla ilgili tasnif numarası dahi verilmemiştir. Konu Numarası 200-290 Ana Konu ve Temel İçerik Hıristiyanlık ve Hıristiyanlıkla İlgili Alt Konular 291 Karşılaştırmalı Din Çalışmaları 292 Klasik Din (Yunan ve Roma) 293 Cermen Dinleri 294 Hint Kökenli Dinler 295 Zerdüştlük 296 Yahudilik 297 İslam 299 Diğer Dinler Hıristiyanlığa geniş bir yer ayrılması ve diğer dinlerin daha dar çerçevede sayısal değerlerle ifade edilmiş olması, sistemin din bilimleri açısından makul ve objektif bir sınıflama anlayışıyla düzenlenmediğini gösterir. Din bilimleri tasnifinin en büyük sorunu bu dengesizliktir. Kendi kültür ve medeniyetimize ait bir tasnif sistemi ihtiyacı bu konuda vurgulanması gereken önemli bir husustur. 2. DOS’UN ĠSLAMĠ ĠLĠMLERE UYGULANIġI Dewey Onlu Sınıflandırma sistemi İslam ülkelerinde en çok tercih edilen tasnif sistemidir. Bununla birlikte en yetersiz bulunan ve üzerinde en çok genişletme ve uyarlama yapılan kısmın 297 İslam Dini bölümü olduğu görülür (Gündoğdu, 1997: IIV). Sistemin genel usulü gereği İslami İlimler on ana başlıkta değerlendirilmiş, bu ana başlıkların altında mezkûr ilimlerle ilgili alt başlıklar oluşturulmuştur. Ana başlıklar şu şekildedir: Konu Numarası 297 Konu ve İçerik İslam Dini Umumiyat 297.1 Kuran İlimleri 297.2 Tefsir 297.3 Hadis TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 417 Abdullah Muaz Güven _ Necati Şahin 297.4 Kelam 297.5 Fıkıh 297.6 İslam Mezhepleri 297.7 Tasavvuf 297.8 İslam Ahlakı 297.9 İslam Tarihi İlahiyat sahasında akademinin gelişmesi ve branşlaşmanın yaygınlaşması neticesinde alt başlıklar bir tarafa ana başlıklar açısından dahi bu tasnife eleştiriler yöneltmek mümkündür. Ancak genel itibariyle İslami ilimlerin ana başlıklarda ifade bulduğu söylenebilir. Bu sistem, ülkemizde yakın tarih içerisinde farklı kişiler tarafından güncellemelere tabi tutulmuş, her bir seferinde daha ayrıntılı hale getirilmiştir. Günümüzde ise en önemli husus İslami ilimlerle ilgili multidisipliner çalışmaların tasnifinin doğru bir şekilde yapılması meselesidir. 2.1. Ġslam Ġlimleri Tasnif Cetveli İsmet Parmaksızoğlu’nun Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni’nde yayınlamış olduğu makale, Fehmi Karatay’ın 1945’te hazırladığı cetvelden sonra kütüphanelerde İslami ilimlere dair eserlerin tasnifi konusunda Dewey onlu sınıflama sistemini daha ayrıntılı hale getirmeyi amaçlayan ilk çalışmalardandır. Bu makalede Parmaksızoğlu, öncelikli olarak İslami ilimler terkibinin tanımını yapar. İslami ilimler denilince bu sahadaki ilimlerin hangi başlıklarla tasnif edileceği konusunun en önemli husus olduğunu belirtir (Parmaksızoğlu, 1957: 21). Zira on ana başlık doğru tespit edilirse alt başlıklarda karşılaşılacak muhtemel sorunlar daha kolay çözülecektir. Parmaksızoğlu, Dewey’de İslami ilimler için uygun görülen on ana başlığa sadık kalarak alt başlıklar oluşturmayı tercih etmiştir. Ancak bu makalede alt başlıklandırmanın çok ayrıntılı bir tasnifle oluşturulmadığı ve ihtiyaca yeterince cevap veremediği görülmektedir. 2.2. 15. Baskı Dewey Onlu Tasnif ve Relatif Endeks ismiyle tercüme edilen 15. baskı 1962 yılında yayınlanmıştır. 15. Baskıda yer alan İslam dini bölümü de önceki gibi Dewey’in temel on ana başlığına uygun şekilde hazırlanmıştır. Yayınlandığı süreç için oldukça ayrıntılı bir tasnife sahiptir. Özellikle tefsir ve hadis alanlarındaki ayrıntı genel itibariyle başarılı kabul edilebilir. Ancak mezhepler konusu kelam, fıkıh ve İslam mezhepleri ana konuları içerisinde net bir ayrıma tabi tutulamamış, üç farklı bölüm arasında karışık bir görüntü ortaya çıkmıştır. Ayrıca ilim dünyasında telif edilen ve yeni alt başlıklarda tasnif edilmesi gereken kitaplara yönelik ihtiyaca cevap verememesi, yeni baskılarda çözülmesi beklenen bir problem olarak değerlendirilmiştir. Çalışmamızda uygulamalarını örnek aldığımız İSAM Kütüphanesi, 15. baskıyı temel almakla birlikte karşılaşılan sorunları içtihatlarıyla çözerek bu sistemi uygulamaktadırlar. 2.2. 20. Baskı 15. baskının tercümesinde görülen eksikliklerin 1993 yılında yayınlanan 20. baskı tercümesiyle çözülmesi beklenirken bu baskı özellikle İslami ilimler açısından tam bir hayal TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 418 Dewey Onlu Sınıflandırma Sisteminin İslami İlimler Tasnifi Açısından Değerlendirilmesi kırıklığı olarak değerlendirilmiştir. 20. baskı için yapılan ilk eleştiri, çalışmanın konu uzmanları ve bilim adamlarından oluşan bir danışma kurulu istişaresiyle yapılmamış olmasına yöneliktir (Pakin, 1994: 181). Bölüm başlıkları konusunda önceki sınıflamanın terk edilerek yeni bir tasnifin yapılması ve İslami İlimlere hitap etmeyen bu tasnifin uygulanması hem önceki tasnifi kullanan kütüphanelerde ciddi bir karışıklığa yol açmakta, hem de eserleri uygun başlıklarda değerlendirememe sorununa sebep olmaktadır. O dönemde İslam dini cetvelini inceleyen konunun uzmanları önceki baskıyla çalışmaya devam etmenin daha makul olduğu konusunda hemfikir olmuşlardır (Pakin, 1994: 186). 20. baskıdaki tasnifin önceki çalışmalarda kullanılan tasnif şeklinden bir hayli farklılaşmış olması hasebiyle ve farkların ortaya konulması amacıyla burada tablo şeklinde sunulması uygun olacaktır: Konu Numarası 297 Konu ve İçerik Standart Alt bölümler 297.1 Kaynaklar, Sosyal Dinbilim, İlişkiler, İslam’ın Tutumları 297.2 Akaid ve Kelam 297.3 İslam İbadeti 297.4 İslam Yaşamı 297.5 İslam Ahlaki Dinbilimi 297.6 İslam Önderleri ve Örgütlenme 297.7 İslami Görevler, Dini Eğitim, Dini Savaşlar 297.8 İslam Mezhepleri ve Reform Hareketleri 297.9 İslam’dan Kaynaklanan Dinler Tabloda görüldüğü üzere tasnif hem önceki sürümlerle uyumsuz bir görüntü içermekte hem de İslami ilimler açısından makul olmayan bir anlayış arz etmektedir. 20. baskıdaki İslam dini tasnifi üzerine eleştirel bir makale kaleme alan Gündoğdu’nun tespit ettiği problemlerden bazılarını şöyle özetleyebiliriz: - İslam dininin tek bir numarada düzenlenmiş olması zengin kültür ve medeniyet yekûnu için yetersiz bir sınıflandırmadır. - İslam şemasının ana başlığı olarak seçilen “İslam ve İslam’dan Kaynaklanan Dinler” ifadesi kavramsal açıdan doğru bir başlık değildir. Aynı başlığın bir alt başlık olarak kullanılması da içerik açısından problem teşkil eder. Zira bu başlığın içerisinde İslam’dan kaynaklanan dinler olarak tavsif edilen maddeler aslında mezhep statüsünde değerlendirilen unsurlardır. - İslam sınıflandırma çalışmalarında ortaya konan 8 ya da 9 ana başlığın bırakılarak farklı kavram ve terkiplerle başlıklar oluşturulması uygun olmamıştır. TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 419 Abdullah Muaz Güven _ Necati Şahin - İslam hukukunun İslam dini yerine hukuk içinde değerlendirilmesi bir hatadır. - İslam ahlakı ana başlığı altında namaz, oruç, hac ve zekât gibi ibadetlerin alt başlık olarak yer alması uygun olmamıştır. - Akaid ve kelam ana başlığında kitaplara iman konusuna yer ayrılmamıştır. - İslam mezhepleri ana başlığı dar çerçevede kalmış, pek çok mezhep zikredilmemiştir (Gündoğdu, 1993: 28-30). Netice itibariyle 20. baskı İslami ilimler tasnifi açısından verimli bir uygulama olmaktan çok uzaktır. Buna rağmen günümüzde pek çok üniversite kütüphanesinde bu baskının tercih edildiğini ve İslam dini bölümünde bu tasnifi uygulama hatasının sürdürüldüğünü söyleyebiliriz. 2.3. 297 Ġslam Dini ve Ġslam Ġlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini 20. baskının ihtiyaçlara cevap veremeyeceğinin anlaşılması bu alanda yeni bir çalışma yapılmasını gündeme getirmiştir. Bu baskı ile ilgili olarak eleştirel bir makale kaleme alan Gündoğdu’nun doktora tezi olarak hazırlamış olduğu 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini 1997 yılında Milli Kütüphane Başkanlığı tarafından yayınlanmıştır. Bu çalışma, Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminin ilk tasnifindeki İslam dini cetvelinde yer alan başlıklara uygun şekilde hazırlanmıştır. Alt başlıklardaki ayrıntı önceki tasniflere nazaran çok detaylı bir çalışma görüntüsü vermektedir. Türk kütüphaneciliğinde İslami ilimlerle ilgili eserlerin sınıflandırılmasında büyük bir boşluğu doldurması açısından önemli bir kılavuz niteliğinde kabul edilebilir. Örnek uygulamalarını incelediğimiz NEÜ AKİF Kütüphanesi bu çalışmayı kullanmaktadır. 3. KARġILAġILAN SORUNLAR Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminin İslami ilimlerle ilgili bölümü, yeni çalışmalarla daha çok ihtiyaca cevap verecek hale gelmiş ve bu şekilde gelişmiştir. Bununla birlikte ilim dünyasında yaşanan gelişmeler ve multidisipliner çalışmalar tasnif konusunda son sözü söylemenin kolay olmadığını göstermektedir. Sistemin uygulanışındaki en temel problem yurt genelindeki kütüphanelerde tasnif sisteminin tek bir sürümünün kullanılmıyor olmasıdır. Kütüphane görevlilerinin kitap tasnifi esnasında net bir karar verme imkânına sahip olamamaları bu sebebe bağlıdır. Herhangi bir kitabın yerini tespit etmek için internet üzerinden yapılan aramalarda farklı kütüphanelerde farklı numaralandırmalarla karşılaşılmaktadır. Bu sorun ancak yerli, şartlara ve anlayışlara göre farklılık arz etmeyen, tüm kütüphanelerimizde ortak şekilde kullanılan bir tasnif sistemiyle çözülebilir. Dewey Onlu Sınıflandırma sisteminin 15. baskısı ile 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini üzerinde karşılaşılan tasnif sorunlarını İSAM Kütüphanesi ve NEÜ AKİF Kütüphanesi’ndeki uygulamalar örnekliğinde şu şekilde ifade edebiliriz: 3.1. Alan KarmaĢası İlahiyat ve İslami ilimlerin, akademi dünyasında tabi tutulduğu tasnifler ve bu alandaki fakültelerde oluşturulan bilim dalları kütüphane tasnifiyle doğrudan ilgilidir. Bununla bağlantılı olarak Dewey Onlu Sınıflandırma sistemindeki ana başlıklarla mezkûr bilim dalları arasındaki uyumsuzluk, büyük bir probleme sebep olmaktadır. Örneğin kütüphane tasnifinde İslam TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 420 Dewey Onlu Sınıflandırma Sisteminin İslami İlimler Tasnifi Açısından Değerlendirilmesi mezhepleri olarak adlandırılan alan; bilim dalı olarak kelam, fıkıh ve İslam mezhepler tarihi şeklinde üç farklı bilim dalıyla ortak paydada buluşur. Dolayısıyla bu üç bilim dalına ait eserlerin tasnifinde ciddi sıkıntılarla karşılaşılmaktadır. Örneğin itikadi mezhepler konusu kelam ve İslam mezhepleri ana başlıkları arasında kalmış, bu konunun tasnifinde net bir ayrım yapılamamıştır. İtikadi mezheplerin kelami görüşlerini içeren eserler kelam bölümünde tasnif edilebildiği gibi İslam mezhepleri bölümünde de kendilerine yer bulmuştur. İSAM kütüphanesindeki bir tasnif uygulamasıyla bu sorunu şöyle örneklendirebiliriz: 1. Kitap 2. Kitap Kitap İsmi Akidetü’ş-Şia fi’l-İmam es-Sadık ve Sairi’l- Şia İnançları : Akaidü'lEimme İmamiyye Tasnif Yeri 297.47 (Kelam) 297.62 (İslam Mezhepleri) Kitap İçeriği Şia itikadı Şia itikadı Aynı konuda yaşanan bir diğer sorun, fıkhi mezheplerin hem fıkıh başlığında hem de İslam mezhepleri başlığında değerlendirilmesidir (Dewey, 1962: 67; Gündoğdu, 1997: 46). Fıkıh alanında yazılmış eserler, İslam hukuku ile ilgili meseleleri genellikle bir mezhebe ait görüşler çerçevesinde ele alır ve o mezhebin fıkıh anlayışını ortaya koyar. Dolayısıyla bu alanı fıkhi mezheplerin anlayışlarını yansıtan bir alan olarak da değerlendirmek mümkündür. Günümüzde İslami ilimler tasnifi içinde fıkhi mezhepler, İslam hukuku (fıkıh) içinde yer bulur. Fıkhi mezheplerin hem fıkıh alanında hem de İslam mezhepleri alanında ayrı başlıklarla tasnif edilmesi karışıklığa yol açmaktadır. İncelediğimiz kütüphaneler fıkıh-İslam mezhepleri alan karmaşasını kendi içtihatlarıyla çözmüştür. Fıkhi mezhepler, fıkıh alanında değerlendirilmiş, İslam mezhepleri başlığındaki sınıflama kullanılmamış, bu başlık itikadi mezheplerin tarihine ve görüşlerine ayrılmıştır. Netice olarak bu üç alan arasında yaşanan tasnif karmaşasının uygulamada net bir şekilde çözümlenmediğini söyleyebiliriz. İtikadi mezheplerin kelam alanında, fıkhi mezheplerin İslam hukuku alanında yer alması, İslam mezhepleri alanının ise İslam mezhepler tarihi adıyla sadece tarihi boyutu ele alması ya da bütünüyle kelam alanı içinde değerlendirilmesi bu sorunun çözüm yolları olarak gösterilebilir. Tasavvuf ve edebiyat konulu eserlerde de alan karmaşası yaşanabilmektedir. Özellikle tasavvufi ve dini içerikli manzum eserlerin tasnifinde kullanılan alt başlıklar kafa karıştırıcı niteliktedir. Örneğin 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini’nde tasavvufi manzumeler, 297.78 numarasında değerlendirilirken edebiyat bölümünde tasavvuf edebiyatı, divan edebiyatı başlığı altında 819.1 numarasında yer bulmuştur. Tasavvufi manzumeler ve tasavvuf edebiyatı şeklindeki tasniflerin birbirinden ayırt edilmesi güçtür. Bu karışıklığa örnek teşkil eden bir uygulamayı NEÜ AKİF Kütüphanesi tasnifinden görelim: TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 421 Abdullah Muaz Güven _ Necati Şahin 1. Kitap 2. Kitap Kitap İsmi Dilgüşa (Kaygusuz Abdal – Tasavvufi Mesnevi-i Şerif Şiirler) Tasnif Yeri 297.78 (Tasavvufi Manzumeler) 819.1 (Divan Edebiyatı) Kitap İçeriği Tasavvufi şiir Tasavvufi şiir Mesnevi-i Şerif mesnevi nazım şekliyle yazılmış tasavvufi içeriği olan bir eserdir. Dilgüşa da aynı özellikleri gösterir. Bu nedenle içerikleri incelendiğinde farklı alanlarda değerlendirilmelerini gerektiren bir durumun söz konusu olmadığı görülür. Aynı konuyla ilgili bir başka örnek tasavvufi şiirlerin şerhlerini içeren iki kitabın tasnifi hususunda İSAM Kütüphanesi’nde karşımıza çıkar: 1. Kitap 2. Kitap Kitap İsmi Çıktım Erik Dalına-Yunus Emre’nin Bir Yunus Emre Şerhleri Şiirinin Üç şerhi Tasnif Yeri 297.7 (Tasavvuf) 811.23 (Türk Şiiri) Kitap İçeriği Tasavvufi şiir şerhi Tasavvufi şiir şerhi Bu tasnif tercihleri, edebiyat alanında yazılmış eserlerin tasavvuf alanına yönlendirilmesi neticesinde alan karmaşasına yol açmaktadır. Bu karmaşada edebiyat alanındaki sınırlı tasnif anlayışının rolü büyüktür. Gerek nazım şekilleri açısından gerekse dini-edebi türler açısından yeterli düzeyde bir tasnifin yapılmamış olması tasavvufi içerikli edebi eserlerin tasavvuf alanına yönlendirilmesi sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Tasavvufi içeriğe sahip olan edebi eserlerin, edebiyat alanı içerisinde oluşturulacak dini-edebi türler tasnifine göre sınıflandırılması daha uygun bir tercih olacaktır. Netice itibariyle tasnif sisteminde alanlar arasında daha net ayrımların yapılması ve multidisipliner konular için içerik yoğunluğunun oluştuğu ana başlıklar altında özel alanların açılması gerekmektedir. 3.2. Tasniflerde Yer Almayan Konular Belli bir zaman dilimi içinde oluşturulan tasniflerin gelişen ve değişen şartlar içerisinde bazı konuları sınıflandırmaya dâhil etmemiş olması normal kabul edilebilecek bir durumdur. Notasyon ve relatif indeksin kâfi gelmediği durumlar, tasnif sistemine yeni eklemeler yapmayı zorunlu kılar. Bu şekilde tasniflere eklenmesi gereken pek çok husus vardır. Burada bazılarını şu şekilde ifade edebiliriz: - İslami ilimler konusunda yapılan ve uygulanan tasniflerde fıkıh usulü konusunda bir başlık açılırken her bir mezhep için ayrı başlıklandırma yapılmamıştır. Fıkhi mezheplerin usul anlayışları birbirinden farklıdır. Bu farklı usul anlayışları üzerine önemli sayıda eser kütüphanelerde yer alır. Dolayısıyla usul eserlerinin mezhepler açısından bir tasnife tabi tutulması elzemdir. NEÜ AKİF Kütüphanesi mezheplerin fıkıh usullerini Hanefi fıkıh usulü için 297.50011, Şafi fıkıh usulü için 297.50012, Maliki fıkıh usulü için 297.50013 ve Hanbeli fıkıh TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 422 Dewey Onlu Sınıflandırma Sisteminin İslami İlimler Tasnifi Açısından Değerlendirilmesi usulü için 297.50014 şeklinde belirlemiştir. İSAM Kütüphanesi’nde ise sırasıyla 297.5011, 297.5012, 297.5013 ve 297.5014 alanları kullanılmaktadır. - İslam tarihi alanında yer alması gereken konulardan Emeviler, Abbasiler ve Endülüs Emevileri tarihi; tasniflerin 297 İslam bölümlerinde bulunmamaktadır. Tasnifler, İslam tarihi alanını kronolojik olarak hulefa-yı raşidin dönemiyle bitirir (Dewey, 1962: 69; Gündoğdu, 1997: 78). Oysa mezkûr dönemler de İslam tarihi içerisinde değerlendirilmelidir. Mezkûr konular İSAM Kütüphanesi’nde genel tarih alanı içinde değerlendirilirken, NEÜ AKİF Kütüphanesi’nde yeni bir açılım yapılarak Emeviler dönemi için 297.985, Endülüs Emevileri dönemi için 297.986 ve Abbasiler dönemi için 297.987 tasnif numaraları kullanılmıştır. - Hadis alanında da tasnif eksiklikleri görülür. Örneğin Hz. Peygamber’e veya sonraki iki nesle isnad edilen rivayetlerin temel kaynaklardaki yerlerini göstermek, bunların isnad ve sıhhat durumlarına işaret etmek maksatlı olarak hazırlanan tahriç türü kitaplar 15. basımda 297.334 alanında değerlendirilirken (Dewey, 1962: 66), 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini’nde yer almamaktadır. NEÜ AKİF Kütüphanesinde bu tür eserler 297.327 alanında tasnif edilmiştir. Aynı şekilde 6 temel hadis kitabını ifade eden Kütüb-i Sitte’nin, 15. basımda 297.332 içinde, 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini’nde 297.31 alanında tasnif edilmiş olmasına rağmen bu 6 altı kitaba eklenen 3 kitapla oluşan Kütüb-i Tis’a’nın tasniflerde değerlendirilmediği görülür. Eklenen bu üç kitap için 297.317, 297.318, 297.319 numaraları verilerek bu kitaplar da tasnif sistemine dahil edilebilir. Bu şekilde konu eksenli eksikliklerin görülmesi tasnif işleminin tabiatında vardır. Ancak eksikliklerin ortadan kaldırılması konusunda genelgeçerliği olan bir yöntemin uygulanamaması asıl sorunu teşkil eder. Bu nedenle geliştirilecek ortak bir sistem üzerinde tasnif konusundaki eksiklikleri giderecek ve tüm kütüphaneleri bu konuda yönlendirecek ortak bir otomasyon sistemine ihtiyaç vardır. 3.3. Bölüm-Alt Bölüm Uyumsuzluğu Dewey onlu sınıflandırma sistemi üzerinde İslami ilimlerle ilgili yapılan tasniflerde aynı konudaki kitapların farklı bölümlerde tasnif edilmesi, bazı konuların tasnife dâhil edilmemesi gibi problemlerin yanında tasnife dâhil edildiği halde üst başlığıyla uyum göstermeyen sınıflandırmalar da yer almaktadır. Sınıflama cetvellerine bakıldığında ana başlığıyla uyum arz etmeyen pek çok alt başlığa rastlamak mümkündür. Örneğin İslam medeniyet tarihi konusu, İslam tarihi içerisinde incelenebilecekken genel İslam başlığı altında 297.09 alanında tasnif edilmiştir (Dewey, 1962: 64; Gündoğdu, 1997: 21). İSAM Kütüphanesi’ndeki tasnifi örnek verelim: Kitap İsmi Tasnif Yeri Temel Alan İslam Medeniyeti Tarihi 297.09 (İslam Umumiyat) İslam Tarihi 297.9 NEÜ AKİF Kütüphanesi İslam medeniyet tarihi ile ilgili eserleri 297.909 tasnifi altında değerlendirerek bu konuda farklı bir uygulamayı devreye sokmuştur. Kanaatimizce İslam medeniyet tarihi doğrudan İslam tarihi içerisinde değerlendirilmelidir. Dewey sisteminin İslami ilimlere uygulanışında en ayrıntılı ve kullanışlı sürüm olarak kabul edilen 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini’nde Kelam TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 423 Abdullah Muaz Güven _ Necati Şahin bölümünde 297.47 alanında tasnif edilen İslam ve diğer dinler konusu ile İslam ve teknoloji konusu, bölüm-konu uyumsuzluğunu gösteren bir başka örnektir (Gündoğdu, 1997: 45). NEÜ AKİF Kütüphanesi’ndeki uygulamada bunu şu şekilde görebiliriz: Kitap İsmi Tasnif Yeri Temel Alan İslam ve Hıristiyanlığın Mukayesesi 297.473 (Kelam) Karşılaştırmalı Dinler 291 Kitap İsmi Tasnif Yeri Temel Alan Bilim ve Teknolojinin Gelişimi ile İslam Bilginlerinin Yeri 297.4796 (İslam Umumiyat) Teknoloji 600 İslam ve diğer dinler konusunun karşılaştırmalı dinler 291 alanında değerlendirilmesi daha makul olacaktır. İslam ve teknoloji konusu da aynı şekilde teknoloji alanında 297 İslam alt başlığıyla değerlendirilmelidir. İki konunun kelam alanıyla irtibatının kurulması hayli güçtür. 15. basımda ise fıkhi hükümleri içeren ilmihal kitaplarının kelam alanı içinde 297.451’de tasnif edildiği görülür (Dewey, 1962: 66). Oysa ilmihaller İslam hukuku ve ibadetlerle ilgili eserlerdir. İSAM Kütüphanesi’ndeki örnek aşağıdaki şekildedir: Kitap İsmi Tasnif Yeri Temel Alan Ameli İlmihal 297.451 (Kelam) İslam Hukuku 297.5 Edebiyat alanında değerlendirilebilecek konulardan mevlid, İslam dini cetvelinde 297.871’de yani İslam Ahlakı içerisinde, 15. basımda ise 297.924’te yani Siyer-i Nebi alanı içerisinde tasnif edilmiştir (Dewey, 1962: 69; Gündoğdu, 1997: 73). Na’t şiirleri de İslam ahlakı içinde 297.87 bölümünde tasnif edilen konulardandır. Bu konuların dini-edebi türler ana başlığında alt başlıklar halinde edebiyat alanı içerisinde değerlendirilmesi daha uygun olacaktır. Bu tasnif hatalarından bir kısmı incelediğimiz kütüphanelerin yetkilileri tarafından düzeltilmekte ise de netice itibariyle genelgeçerliği olan uygulamalara olan ihtiyaç halen devam etmektedir. Zira bireysel çözüm çabaları bireylerin tercihlerine göre şekillenerek sınırlı etki oluşturmakta ve genel bir uygulamaya dönüşmeden farklı tasnif anlayışlarını doğurmaktadır. 4. SONUÇ Dewey Onlu Sınıflandırma sistemi yeni uygulanmaya başlayan diğer tasnif sistemlerine nazaran ülkemizde daha ziyade tercih edilmektedir. Bu tercihte sistemin kullanışlı olması yanında üzerinde yapılan çalışmaların fazlalığı ve tarih içerisinde edinilen tecrübe de etkilidir. İslami ilimler sahasında da aynı durumdan söz edilebilir. Necmettin Erbakan Üniversitesi’nin diğer kütüphanelerinde LC tasnif sistemine geçilmişken AKİF Kütüphanesi’nde Dewey sistemiyle çalışmaya devam edilmesi bunu gösteren bir örnektir. Dewey Onlu Sınıflandırma sistemi üzerine İslami ilimler sahasında yapılan çalışmalarda görülen eksikliklerden ilki kelam-fıkıh-İslam mezhepleri ve tasavvuf-edebiyat alanlarındaki tasniflerde görülen alan karmaşasıdır. Aynı ya da benzer konulu çalışmaların iki farklı bölümde TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 424 Dewey Onlu Sınıflandırma Sisteminin İslami İlimler Tasnifi Açısından Değerlendirilmesi gösterilmesi, süreç içinde aynı içerikli kitapların farklı bölümlerde tasnif edilmesi sorununa yol açmıştır. Teorik olarak tüm mezhepleri içeren İslam mezhepleri bölümü pratik uygulamada itikadi mezheplere ayrılmış durumdadır. Bununla birlikte itikadi mezheplerin hem kelam hem de İslam mezhepleri bölümünde değerlendirilmesi karışıklığa sebep olur. Dolayısıyla kelam ve İslam mezhepleri adı altında oluşturulacak ve kelami meselelerle itikadi mezhepleri ele alacak yeni bir bölüm, bu karışıklığa çözüm olabilir. 297.6 İslam mezhepleri bölümü ise akademik adlandırmaya uygun şekilde İslam mezhepler tarihi başlığıyla sadece tarihi boyutu ele alabilir. Tasavvuf ve edebiyat konusunda da edebi-dini metinlerin bütünüyle edebiyat alanına yönlendirilmesi tutarlılık açısından tercih edilebilir bir seçenek olacaktır. Tasniflerde yer almayan konular problemi, doğal bir problem olarak değerlendirilebilir. Gelişen şartlara göre ortaya çıkan yeni durumların tasnif sistemlerinde yer almaması doğaldır. Buna karşın kütüphanelerde kitap tasnifi sürekli güncelleme gerektiren bir durumdur. Yeni durumlara ayak uydurabilen bir tasnif sistemi, ancak önceki düzene zarar vermeyen güncellemelerle mümkündür. Tasnif uygulamalarını incelediğimiz iki kütüphanede, net olmayan durumlarda yapılan doğru ve yanlış, farklı tasnif örneklerini görmekteyiz. Tasnif sisteminde yer almayan konularda çıkarımlarla yeni ve doğru sınıflamalar yapılabildiği gibi hatalı sınıflamalar da yapılabilmektedir. Ancak esas olan uzun bir süreç içinde bu yeni tespitlerle gelişen tasnif sisteminde tutarlılığı sağlayabilmek olacaktır. Aksi takdirde kitap sayısı artıp, kütüphane genişledikçe açık raf düzeninin okuyucu açısından sağladığı avantajlardan faydalanılamama i riski ortaya çıkacaktır. Karşılaşılan problemlerin dayandığı en önemli husus kendimize ait bir tasnif sistemine sahip olmayışımızdır. Özellikle İslami ilimler sahasında akademik açıdan oluşan ilimler tasnifi göz önünde tutularak hazırlanan ve tüm kütüphanelerde ortak şekilde kullanılacak olan bir tasnif sistemine ihtiyaç vardır. Her bir ilim dalında alanın uzmanlarıyla yapılacak istişareler neticesinde tasnif hatası barındırmayan bir sistem oluşturulabilir. KAYNAKLAR Aksoy, Sedat (2015), Sistematik ve Alfabetik Sınıflama Düzenlerinin Bilgiye, Belgeye Konusal Erişim Açısından Karşılaştırılması, İstanbul: Gece Kitaplığı. Dewey, Melvil (1962), Dewey Onlu Tasnif ve Relatif Endeks (edit. Hızır, Nusret – Argon, İkbal), İstanbul: MEB Basımevi. ______, (1993), Dewey Onlu Sınıflama ve Bağıntılı Dizin (F. Nil Ayhan çev.), Ankara: Milli Kütüphane Başkanlığı Yayınları. Gündoğdu, Fahriye (1993), Dewey Onlu Sınıflandırması ve İslam Literatürünün Sınıflandırma Sorunları, TKD, 7/1, 21-32. _______, (1997), 297 İslam Dini ve İslam İlimleri Sınıflama Cetveli ve Bağlantılı Dizini, Ankara: Milli Kütüphane Başkanlığı Yayınları. Pakin, Erol (1972), Dewey Tasnif Sistemi’nin Türkiye’de Uygulanması, TKDB, 21/3, 150-158. _______, (1974), Dewey Tasnif Sistemi İle Evrensel Onlu Sınıflama’nın Uygulama Alanları, TKDB, 23/4, 227-232. ______, (1994), Dewey Onlu Sınıflandırma’nın 20. Standart Baskısının Türkçe’ye Çevirisi Üzerine Eleştiriler, TKD, 8/3, 180-187. Parmaksızoğlu, İsmet (1957), İslami İlimleri Tasnif Cetveli, TKDB, 6/3, 19-31. TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 4, Sayı: 12, Eylül 2017, s. 413-425 425
