Amatör Bitkibilimcinin ElkitabÎ
advertisement
Amatör Bitkibilimcinin Elkitab Bu elkitabnn sahibi N Y b y B y g ç m d c B k Hazrlayan Tuba Can Resimleyen Pnar Büyükgüral Gra ik Tasarm Ayegül Doan Bircan Haziran 2009 Bu elkitabnn hazrlanmasna katklarndan dolay ç Anadolu Ormanclk Aratrma Müdürlüü’nden Uzman Biyolog Mehtap Öztekin’e teekkür ederiz. P b i B d ö b ç b T E v d Ne Güzeldir Kr Çiçekleri Yeryüzünde milyonlarca bitki türü var. Bitkibilimciler, bunlar ortak özelliklerine göre gruplara ayrr. Bunu yaparken de bazen bitkilerin gövdesini dikkate alrlar. Bazen de bitkilerin yaadklar yeri ya da genetik yaplarn... Böylece aaçlar, çallar, kr çiçekleri gibi bitki gruplar ortaya çkar. Ya da su bitkileri, çöl bitkileri, maara bitkileri. Papatyagiller, maydanozgiller, turpgiller eklinde bitki gruplar da vardr. Papatyagillerin içinde de papatya, civanperçemi, çakrdikeni gibi bitki türleri yer alr. Bu bitkiler kr çiçekleridir. Onlar krlarda, yol kenarlarnda, çayrlarda, ormanlarda görebilirsiniz. Peki kr çiçeklerini nasl tanyacaksnz? Gördüünüz bir kr çiçeinin adn nereden bileceksiniz? Bu i için bir “krçiçei tanmlama anahtar” hazrladk. Bitkibilimcilerin bitkilerin ortak özelliklerine dayanarak hazrladklar gibi. Bu anahtar kullanarak önce bitkinin çiçeinin rengini inceleyeceksiniz. Ardndan bitkinin çiçek ekline bakacaksnz. Sonra da belki çiçeklerin yapraklarn sayacaksnz. Anahtar bu ekilde kullanarak bitkinin adna ulaaksnz. Tüm kr çiçeklerini elkitabmza sdrmamz olanaksz. Elkitabmzda yalnzca yaygn bulunan kr çiçeklerine yer verdik. Ancak bu ie merak salar bitkibilimle urarsanz daha birçok kr çiçei tanyacanza inanyoruz. 1 Bitkinin bölümleri Çiçek Yaprak Gövde Kök Çiçein bölümleri Taçyapra Stigma Anter Filament Stilus Yumurtalk Çanakyapra Çanak Çiçek sap Erkek organ Dii organ Taç Çiçek ekilleri Basit Papatya benzeri Düzensiz Uzun kümeler Dairesel kümeler 2 Yaprak ekilleri (Basit) erit Dikdörtgen Elips Ters mzrak Yumurta Ters yumurta Mzrak Kalp Spatül Yaprak dizilii Yaprak ekilleri (Bileik) El Sarmal Üçgül Tüysü Dairesel Karlkl Çift tüysü Rozet 3 Dairesel Kr Çiçei Tanmlama Anahtar Bu anahtar, yalnzca baz kr çiçeklerini tanmlamada ie yarar. Tüm bitki gruplarn içermez. Anahtar uygulamaya birinci basamaktan balayn. 1 a. Çiçek rengi beyaz. 2. basamaa gidin. b. Çiçek rengi sar. 6. basamaa gidin. c. Çiçek rengi krmz. 10. basamaa gidin. d. Çiçek rengi pembe ya da mor. 11. basamaa gidin. e. Çiçek rengi mavi. 14. basamaa gidin. 2 a. Çiçek ekli basit. 3. basamaa gidin. b. Çiçek ekli papatya gibi. 5. basamaa gidin. c. Çiçek ekli düzensiz. Üçgül d. Çiçek ekli dairesel kümeler. Yabani havuç e. Çiçek ekli uzun kümeler. Beyaz korunga 3 a. Taçyapraklar 4 tane. Çobançantas b. Taçyapraklar 5 tane. 4. basamaa gidin. c. Taçyapraklar 6 tane. Akyldz a. Taç yapraklar 1-2 cm. Çanak torba eklinde. 4 Gvgan otu b. Taç yapraklar 4-5 cm. Dip ksmlar sar. Hatmi 4 5 6 7 a. Çiçek kümesinin çap yaklak 1 cm. Dilsi beyaz çiçeklerinin ortasnda tüpsü sar çiçekler yer alr. Papatya b. Çiçek kümesinin çap yaklak 2,5 cm. Uç ksmlar pembe dilsi çiçeklerin ortasnda tüpsü krem-sar çiçekler yer alr. Koyungözü Dilsi çiçek Tüpsü çiçek a. Çiçek ekli basit. Beparmak otu b. Çiçek ekli papatya gibi. 7. basamaa gidin. c. Çiçek ekli düzensiz. 8. basamaa gidin. d. Çiçek ekli dairesel kümeler. 9. basamaa gidin. e. Çiçek ekli uzun kümeler. Dall geven a. Çiçek kümesinin çap 1-2 cm. Dilsi çiçekleri 5-13 tane. Kanarya otu b. Çiçek kümesinin çap 2-5 cm. Dilsi çiçekleri saylamayacak kadar çok. Karahindiba 8 Sütleen a. Taç 0,5 -1 cm. Dilsi çiçekleri bulunur. b. Taç 1-2 cm. Üç yaprakçktan oluur. Gazal boynuzu c. Taç 1- 3 cm. Taç yaprann ucu çentiklidir. Mayasl otu d. Taç 3-4 cm. Çanakta dikenler bulunur. Çakrdikeni 5 9 a. Çiçek kümesinin çap 4-7 cm. Bir kümede 5-10 çiçek bulunur. Binbirdelik otu b. Çiçek kümesinin çap 5-10 cm. Bir kümede 50-150 çiçek bulunur. Civanperçemi 10 a. Çiçek ekli basit. Gelincik b. Çiçek ekli papatya gibi. Kan 11 a. Çiçek ekli düzensiz. 12. basamaa gidin. b. Çiçek ekli dairesel kümeler. Çalba c. Çiçek ekli uzun kümeler. 13. basamaa gidin. damlas a. Çiçek boyu yaklak 1 cm. 12 Küçük çayr dümesi Çiçeklere rengini stiluslar verir. b. Çiçek boyu 1-2 cm. Çiçekleri salkm halinde bulunur. Yabani i c. Çiçek boyu 2-3 cm. Mor renkli tüpsü çiçekleri bulunur. Eekdikeni a. Taç 1-2 cm. Bir kümede 5-10 çiçek bulunur. 13 Geven b. Taç 2-3 cm. Bir kümede 30-40 çiçek bulunur. Adaçay 6 1 1 1 14 a. Çiçek ekli basit. 15. basamaa gidin. b. Çiçek ekli papatya gibi. Hindiba c. Çiçek ekli düzensiz. 16. basamaa gidin. d. Çiçek ekli dairesel kümeler. Dadrak e. Çiçek ekli uzun kümeler. Mükürüm 15 a. Taçyapraklar yaklak 1 cm. Çiçein ortasnda sar bir bölüm bulunur. Unutmabeni b. Taçyapraklar 1-1,5 cm. Kafes otu 16 a. Çiçek kümesinin çap 1-2,5 cm. Çanak yapraklar diken eklindedir. Boadikeni b. Çiçek kümesinin çap 2,5-5 cm. Tüpsü çiçekleri bulunur. Topuz c. Çiçek kümesinin çap 4-5 cm. Merkezinde meneke-mor, kenarnda mavi renkli çiçekler bulunur. Peygamber çiçei Sonraki bölümde bitkilerin bilimsel adlar da var. Bilimsel adlar Latince yazlr. Biliminsanlar bu adlardan tam olarak hangi türden söz edildi ini anlar. Yoksa düünün! Her ülkenin dili farkl. Bitkinin ad farkl. Bazen de iki farkl bitki türüne ayn ad veriyoruz. Yani, iin iinden çklmaz bir durum. Biliminsanlar, bu soruna çözüm olarak, her türe Latince bir ad vermi. Siz de aratrma yaparken, bitkinin Latince adn bulup bu adla arama yapabilirsiniz. Böylece tam arad nz bitkiyle ilgili bilgilere ulaabilirsiniz. 7 Beyaz Kr Çiçekleri Akyldz Ornithogalum umbellatum Zambakgillerden, çok yllk ve soanl bir bitkidir. Gövdenin tabanndan çkan yapraklar ince uzun, erit eklindedir. Kayalk yamaçlarda ve çayrlklarda görülür. Beyaz korunga Onobrychis hypargyrea Baklagillerden, çok yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi, kadifemsi tüylerle kapldr. Bileik yapraklar vardr. Kayalklarda, kireçli topraklarda ve ekilmemi tarlalarda görülür. 8 e Çobançantas Capsella bursa-pastoris Turpgillerden, tek yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi tüylerle kapldr. Gövdenin tabanndan çkan yapraklar ok eklindedir; rozet eklinde dizilir. Kalp eklindeki üst yapraklar daha küçüktür. Tarm alanlarnda, terk edilmi yerlerde ve çorak arazilerde görülür. Gvgan otu Silene vulgaris Karan ilgillerden, çok yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi tüysüzdür. Yapraklar mzrak eklindedir; karlkl dizilir. Tarlalarda ve yamaçlarda görülür. 9 Beyaz Kr Çiçekleri Hatmi Alcea pallida Ebegümecigillerden, çok yllk bir bitkidir. Boyu bir metreye ulaabilir. Bitkinin gövdesi pamuk gibi tüylerle Koyungözü kapldr. Yapraklar el eklindedir; Bellis perennis sarmal dizilir. Papatyagillerden, Yol kenarlarnda, çok yllk bir bitkidir. tarlalarda, çayrlarda Gövdesi tüylerle ve bozkrlarda görülür. kapldr. Gövdenin tabanndan çkan yapraklar ters Papatya mzrak eklindedir. Tripleurospermum Yol kenarlarnda, sevanense çayrlarda ve talk Papatyagillerden, çok arazilerde görülür. yllk bir bitkidir. Gövdesi seyrek tüylerle kapldr. Yapraklar ters mzrak eklindedir. Çayrlarda, nehir kenarlarnda, orman açklklarnda görülür. 10 Üçgül Trifolium repens Baklagillerden, çok yllk bir bitkidir. Boyu yaklak 20 cm’dir. Yapraklar üçgül eklindedir. Bataklklarda ve çayrlarda görülür. ü s n, r. e n n s r. a, k r. Yabani havuç Daucus carota Maydanozgillerden, tek ya da iki yllk, kazk köklü bir bitkidir. Boyu bir metreye ulaabilir. Bitkinin gövdesi sert, sakala benzer tüylerle kapldr. Bileik yapraklar vardr. Üst yapraklar alttakilerden daha küçüktür. Tarlalarda, çayrlarda, kum tepelerinde ve yol kenarlarnda görülür. 11 Sar Kr Çiçekleri Beparmak otu Potentilla reptans Gülgillerden, çok yllk ve sürüngen bir bitkidir. Yapraklar el eklindedir. Akarsu ve göl kenarlarnda, nemli, kayalk yerlerde görülür. Binbirdelik otu Hypericum perforatum Sarkantarongillerden, çok yllk bir bitkidir. Yapraklar yumurta, elips ya da mzrak eklindedir; karlkl dizilir. Yol kenarlarnda, tarlalarda, bo arazilerde ve kuru topraklarda görülür. 12 . da, Civanperçemi Achillea nobilis Papatyagillerden, çok yllk bir bitkidir. Gövdesi yumuak tüylerle kapldr. Bileik yapraklar vardr; sarmal dizilir. Ormanlarda, bozkrlarda, volkanik kayalklarda, yamaçlar ve çayrlarda görülür. Çakrdikeni Centaurea solstitialis Papatyagillerden, tek yllk ve dikenli bir bitkidir. Gövdesi pamuk gibi tüylerle kapldr. Yapraklar ince uzun, mzrak eklindedir. Çam ormanlarnda, çorak arazilerde, yamaçlarda, dalarda ve nadasa braklm tarlalarda görülür. 13 Sar Kr Çiçekleri Dall geven Astragalus graecus Baklagillerden, çok yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi yumuak tüylerle kapldr. Bileik yapraklar vardr. Yapraklar daire-elips eklindedir. Bozkrlarda, tarlalarda ve yol kenarlarnda görülür. 14 a Kanarya otu Senecio vernalis Papatyagillerden, tek yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi tüylerle kapldr. Gövdenin tabanndan çkan yapraklar yumurta-dikdörtgen eklindedir. Kumlu ve çorak yerlerde, tarlalarda, kayalk yamaçlarda görülür. Gazal boynuzu Lotus corniculatus Baklagillerden, çok yllk ve kazk köklü bir bitkidir. Yapraklar üçgül eklindedir. Çayrlarda, yamaçlarda ve nemli topraklarda görülür. 15 Sar Kr Çiçekleri Karahindiba Taraxacum officinale Papatyagillerden, çok yllk bir bitkidir. Yapraklar ince uzun ve ters yumurta eklindedir, ancak kenarlar trtk trtktr; rozet eklinde dizilir. Kurak alanlarda görülür. 16 Sütleen Euphorbia aleppica Sütleengillerden, tek yllk bir bitkidir. Gövdenin tabannda sk dallanma vardr. Yapraklar dikensi ve erit eklindedir. Kayalk yamaçlarda, bozkrlarda, nehir ve yol kenarlarnda, tarlalarda görülür. Mayasl otu Ajuga chamaepitys Ballbabagillerden, tek, iki ya da çok yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi tüylerle kapldr. Bileik yapraklar vardr. Tal yamaçlarda, bozkrlarda, tarla kenarlarnda görülür. 17 Krmz Kr Çiçekleri Gelincik Papaver rhoeas Gelincikgillerden, tek yllk bir bitkidir. Gövdesi tüylerle kapldr. Bileik yapraklar vardr. Yapraklar, elips eklindedir. Yol kenarlarnda, ekili alanlarda görülür. 18 Kan damlas Adonis aestivalis Düünçiçeigillerden, tek yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesinin alt ksm tüylerle kapldr. Bileik yapraklar vardr. Yapraklar erit eklindedir. Tarlalarda, kayalk yamaçlarda, bozkrlarda görülür. r. 19 Pembe-Mor Kr Çiçekleri Adaçay Salvia sclarea Ballbabagillerden, iki ya da çok yllk bir bitkidir. Boyu 1 m’ye ulaabilir. Yapraklar elips eklindedir. Talk yamaçlarda, ormanlarda, tarlalarda ve yol kenarlarnda görülür. Ça Ph Ba bi 70 gö tü eli yo or ta 20 Eekdikeni Onopordum turcicum Papatyagillerden, iki yllk bir bitkidir. Boyu 2 m’ye ulaabilir. Bitkinin gövdesi tüylerle kapldr. Gövdenin tabanndan çkan yapraklar elips eklindedir. Gövde yapraklar daha incedir. Yaprak uçlar ve çiçek kenarlar batc dikenlerle kapldr. Bozkrlarda, nehir kenarlarnda, nadasa braklm tarlalarda ve yol kenarlarnda görülür. ki . Çalba Phlomis pungens Ballbabagillerden, çok yllk bir bitkidir. Boyu 70 cm’ye kadar uzar. Bitkinin gövdesi yldzs yumuak tüylerle kapldr. Yapraklar elips eklindedir. Bozkrlarda, yol kenarlarnda, çam ormanlarnda, nadasa braklm tarlalarda görülür. 21 Pembe-Mor Kr Çiçekleri Geven Astragalus strictifolius Baklagillerden, çok yllk, çalya benzeyen bir bitkidir. Bileik yapraklar vardr. Yapraklar elips eklindedir. Uçlar dikenlidir. Da yamaçlarnda ve bozkrlarda görülür. Küçük çayr dümesi Sanguisorba minor Gülgillerden, çok yllk bir bitkidir. Bileik yapraklar vardr. Yapraklar yumurta eklindedir. Tarlalarda, çorak arazilerde, yamaçlarda, ormanlarda ve çayrlarda görülür. 22 Yabani i r Vicia cracca Baklagillerden, çok yllk bir bitkidir. Bileik yapraklar vardr. Yapraklar elips, mzrak eklindedir. Çayrlarda, tarla kenarlarnda, çam orman açklklar ve talk arazilerde görülür. a 23 Mavi Kr Çiçekleri Boadikeni Eryngium campestre Maydanozgillerden, çok yllk bir bitkidir. Bileik yapraklar vardr. Yapraklar erit eklindedir. Alttaki yapraklarn sap yoktur, üsttekilerin vardr. Bozkrlarda, yol kenarlarnda, çayrlarda ve çorak arazilerde görülür. Dadrak Salvia verticillata Ballbabagillerden, iki ya da çok yllk ve kazk köklü bir bitkidir. Yapraklar yumurta eklindedir. Çayrlarda, yol kenarlarnda, kayalk yamaçlarda ve çorak arazilerde görülür. 24 Hindiba Cichorium intybus Papatyagillerden, çok yllk bir bitkidir. Gövdenin tabanndan çkan yapraklar mzrak eklindedir. Gövde yapraklar daha küçüktür. Çayrlarda, terk edilmi alanlarda ve tarlalarda görülür. Kafes otu Anchusa azurea Hodangillerden, çok yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi kaba tüylerle kapldr. Tüyleri batcdr.Yapraklar elips eklindedir. Tarlalarda ve kurak bozkrlarda görülür. 25 Mavi Kr Çiçekleri Mükürüm Muscari aucheri Zambakgillerden, çok yllk ve soanl bir bitkidir. Gövdenin tabanndan çkan yapraklar erit eklindedir. Ormanlarda, sulak çayrlarda, yol kenarlarnda ve tal yamaçlarda görülür. Peygamber çiçei Centaurea pichleri Papatyagillerden, çok yllk bir bitkidir. Yapraklar erit eklindedir. Bozkrlar ve kayalk yamaçlarda görülür. 266 Topuz Echinops ritro Papatyagillerden, çok yllk bir bitkidir. Boyu 40 cm’ye kadar uzar. Bitkinin gövdesi beyaz tüylerle kapldr. Yapraklar mzrak eklindedir. Uçlar dikenlidir. Kayalk bozkrlar, nehir yataklar ve ekilmemi tarlalarda görülür. Unutmabeni Myosotis alpestris Hodangillerden, çok yllk bir bitkidir. Bitkinin gövdesi tüylerle kapldr. Yapraklar elips eklindedir. Bozkrlarda görülür. 27 Dizin Latince Dizin Adaçay 20 Akyldz 8 Achillea nobilis 13 Adonis aestivalis 19 Ajuga chamaepitys 17 Alcea pallida 10 Anchusa azurea 25 Astragalus graecus 14 Astragalus strictifolius 22 Beparmak otu 12 Beyaz korunga 8 Binbirdelikotu 12 Civanperçemi 13 Çakrdikeni 13 Çalba 21 Çobançantas 9 Dadrak 24 Dall geven 14 Eekdikeni 21 Gazal boynuzu 15 Gelincik 18 Geven 22 Gvgan otu 9 Hatmi 10 Hindiba 25 Kafes otu 25 Kan damlas 19 Kanarya otu 15 Karahindiba 16 Koyungözü 10 Küçük çayr dügmesi 23 Mayasl otu 17 Mükürüm 26 Papatya 10 Peygamber çiçegi 26 Sütlegen 17 Topuz 27 Unutmabeni 27 Üçgül 11 Yabani g 23 Yabani havuç 11 Bellis perennis 10 Capsella bursa-pastoris 9 Centaurea pichleri 26 Centaurea solstitialis 13 Cichorium intybus 25 Daucus carota 11 Echinops ritro 27 Eryngium campestre 24 Euphorbia aleppica 17 Hypericum perforatum 12 Lotus corniculatus 15 Muscari aucheri 26 Myosotis alpestris 27 Onobrychis hypargyrea a8 Onopordum turcicum 21 Ornithogalum umbellatum tum 8 Papaver rhoeas 18 Phlomis pungens 21 Potentilla reptans 12 Salvia sclarea 20 Salvia verticillata 24 Sanguisorba minor 23 Senecio vernalis 15 Silene vulgaris 9 Taraxacum ofcinale 16 6 Trifolium repens 11 Tripleurospermum sevanense anense 11 Vicia cracca 23 0 1 2 3 4 5 6 Büyüteç Cetvel Cmbz Kalem Renkli boya kalemleri Gözlem defteri Paket lastii Fotoraf makinesi... Bu cetveli, bitkilerin boyutlarn ölçmek için kullanabilirsiniz. Amatör Bitkibilimcinin ine Yarayacak Araç ve Gereçler 7 8 9 10 11 12 13 Gözlem yapmaya giderken yannza, malzemelerinizi koyabileceiniz bir srt çantas, apka, güne gözlüü, güne kremi, yamurluk, su ve sandviç alabilirsiniz. 14 Bilim Çocuk dergisinin 138. saysnn ekidir.
