ilt: 42" Sayı: 1 "

HURA..PE İLE MÜCADELEN1N N1CELİGİ VE N1TEL1Gİ ÜZERİNE
Seyfettin Erşahin
KADlNLAR ARASINDAKİ HURAFELER VE
İSlAM'ıN HURAFELERE .un.•"'-•'"·
Fatına Yılmaz
tLEnş!M TEKNİKLERİ VE D !Nİ 1LET1Ş!M
Hökelekli
Y1JRTDIŞI CAM1 VE CAM1
D!N HİZMETLERİ
Yılmaz
ANLAMLI KAVRAMLARJN
SORUNU
;<,~,.~#',..._
Ali Bulut
HlJKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMES1N1N fiU.&J.Y!.U
Hilal. Duman
İKİ DÜNYA SAVAŞI ARASI DOJ\ffil\IIDE
BULGARİSTAN ınu.:>.wt.Jıvucu-.ı..d'U'•..ı.nın nru ıLıL"·"'~'"-""''--.n.ı~ru,,.-uu
KADTh."'N ESTETiK
ilt: 42"
Sayı:
1 "
AÇISININ EVE YANSIMASI
Erdemli
cak-Şubat-Mart
06 .
İSLAM HUKUKUNDA
ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMESİNİN HÜKMÜ
Hilal DUMAN*
Özet:
Toplumsal ve bireysel hayatın her alanı, İslam hukuku tarafından belirli bir
disiplin içerisinde düzenlenmiştir. Annenin çocuğunu emzirmesiyle ilgili
hükümlerde anne, baba ve çocuğun maslahatı gözetilerek bir takım
düzenlemeler yapılmıştır.
Bu makalede, annenin çocuğunu emzirmesının annenin görevi olup
annenin buna zorlanıp zorlanmayacağı, bundan dolayı annenin ücret
alıp alınayacağı ve eınzirmenin anneye ve çocuğuna faydaları gibi konular
üzerinde durulmuştur.
olmadığı,
Bir tür literatür çalışması olan bu araştırmanın sonucunda, annenin
emzirmesinin anne ve çocuğu için fizyolojik ve psikolojik
faydalarının bulunduğuna ve bunun annenin hem hakkı hem de görevi olduğuna
çocuğunu
ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler:
İslam Hukuku, Anne, Emzirme
The Judgement of the Mother's Giving Suckle to Her Baby in Islamic Law
Abstract:
As every aspect of the individual and social life has been organized by
law, the judgements and regulations relating to the mother's giving
suckle to herchildare put according to the interests ofparents and children.
Islaınic
In this article was discussed the topics of whether mother's suckle her child is a
duty for herselfor she can be forced to do that or she can be paid for it and also the
benefi ts of suckling chil d for the mather and her child.
*Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi
95
DİYANETİLMİDERGİ ·CİLT: 42 ·SAY!: I
This is a kind of literatural study. At the end of this research, it is reached
that there are physiological and psychological benefits for the mather and her
child in suckling, and at the same time it is both the· right and duty of the
mother.
Keywords:
Islaınic
Law, Mother, Suckle
Giriş
İnsanların,
akılları hayrete düşüren yaratılış mucizeleri, annelerin
bedenlerinde gerçekleşmektedir. Bebekler gibi anneler de canlı birer
mucizedir. Bebek ve anne arasındaki ilişki her an Allah'ın sonsuz ilmini,
hikmetini, kudretini ve rahmetini hatırlatmaktadır.
Yaratılı ş hikmet ve gayesi diğer canlılardan farklı olan insanoğlu bakıma ve
gözetime muhtaç olarak dünyaya gelmektedir. Bütün canlılar içinde en uzun
süreli bakıım, ihtimamı ve alakayı gerektiren yavru sadece insan yavrusudur.
İnsan yavrusunun kendi kendine yeterli duruma gelebilmesi, uzun yıllar bakılıp
beslenmesiyle ve korunmasıyla gerçekleşir. Oysa pek çok hayvan yavrusu,
doğumdan kısa bir süre sonra kendi türünün olgunluk düzeyine ulaşır.
Korunmaya, beslenmeye, şefkate, fedekarlığa, ilgiye ve sevgiye son derece
ihtiyacı olan böyle bir varlığın büyümesinde annenin varlığı son derece
önemlidir.
İşte bu hem zahmetli ve ayrıca da masraflı işin yapılmasını Allah Tea.la
insanlarda oluşturduğu analık ve babalık duyguları ile gerçekleştirirken, bu
hususun aynı zamanda onların sorumluluğunda olduğunu da beyan eder. 1
Kadın ve erkek, çocuk sevgisini de içine alan bir vasıfla yaratılmışlardır.
Onlara, çocuk doğurma, büyütme, yetiştirme, ona sevgi ve şefkat gösterme,
onunla ciddi olarak ilgilenme gibi duygular verilmiştir. Yaratılıştan sahip
olunan bu duygular olmasaydı herhalde anneler çocuk yetiştirmenin
gerektirdiği sabır ve tahammülü gösteremez, kendi beden ve ruh
ihtiyaçlarından fedakarlık ederek onların sıkıntılarını çekemez, ihtiyaçlarını
karşılayamaz, terbiyeleri ile meşgul olamazlardı.
İslam hukukunda, bütün insanların öncelikle insan olmalarından dolayı
hakları mevcuttur. İnsan olma özellikleri nedeniyle kendilerini yoktan var eden
ve onlara her türlü nimeti veren Yüce Yaratıcı'ya ve birbirlerine karşı
sorumluluklara sahiptirler. Daha sonra insanlar, sorumluluklarını yerine
getirirken ve haklarını elde ederken cinsiyetlerine göre farklılık arz ederler.
Cinsiyetiere göre farklı olan hükümler, şahısların üslendikleri rollere göre de
I Bkz: Bakara, 2/233; Tahrim, 66/6.
96
·-·~
İSLAM HUKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMESİNİN HÜKMÜ
çeşitlilik gösterir. Çünkü İslam dininde adalet esastır ve herkesin durumuna,
fıtri özelliğine göre hak ve yükümlülükler tespit
bir şema halinde şu şekilde gösterilebilir.
edilmiştir.
Bu
hiyerarşik yapı
İNSAN
Erkek
Kadın
B
~Kız
Evlat
'
Hala
İnsan Rolleri
Şemada
da görüldüğü gibi insanlar, öncelikle kadın ve erkek, daha sonra da
cinsiyete uygun rollere göre ayrılmaktadır. Araştırma konusu olan
anne, insan olması ve kadın olması nedeniyle birtakım sorumluluklara ve
2
haklara sahiptir ve onun hakkında bu özellikleri ile ilgili hükümler verilmiştir.
Bu hükümler iç içe daireler halinde, biri diğerinden. kopmaz, ayrılmaz bağlar
şeklindedir. Her ne kadar bu sıfatlar birbiriyle ilişkili ve ayrılmaz gibi görünse
de, bu araştırmada annenin _çocuğunu eınzirmesinin hükmü, bu bütün
içerisinden bazı tasnifler yapılarak, biraraya getirilmiştir.
taşıdıkları
Konuya böyle bir giriş yapıldıktan sonra, araştırma konusunun sınırını
belirlemeye yönelik önce anne kavramının sözlük ve ıstılah anlamından ve
hukuki açıdan ne ifade ettiğinden bahsedilecek, daha sonra annenin çocuğunu
emzirmedeki durumu incelenecektir.
2 Ayrıntılı bilgi için bkz: Duman, Hilal, İs/(iln Hukukunda Anne İle İlgili Hükümler, basılmamış makale
97
DİYANET İLMİ DERGİ • CİLT: 42.• SAYI: I
A. Annenin
Tanımı
1. Sözlük Anlamı
Anne kelimesi, sözlükte, çocuğu olan kadın anlamına gelmektedir. Böyle
bir kadın için ana, valide tabirleri de kullanılmaktadır. 3 Anne kelimesinin
Arapça'daki karşılığı "ümm" kelimesidir. Arap dilinde, "ümm" kelimesi, bir
4
şeyin aslı, direği veya temel unsuru manasma gelmektedir. Nitekim bütün
bilgilerin kaynağı olan levh-i mahfılz için de Kur'an-ı Kerim'de; "ümmü'lkitab"5 ifadesi geçmektedir. 6
Anne anlamına gelen diğer kelimeler nine 7 valideve ebeveyn kelimeleridir.
Ebeveyn, Arapça'da biri "eb" (baba), diğeri de "ümm" (anne) olmak üzere
"eb" kelimesinin tağlibi 8 suretiyle anne ve babayı kapsamına alan bir kelime
olup "anne ve baba" demektir. 9
2. Terim Anlamı
Sosyolojik ve psikolojik açıdan bakınca toplumdan topluma farklı sebep ve
kaynaklanan, değişik "annelere" rastlamak mümkündür. İslam
hukuku açısından annenin tarifini yapmak veya anne olan kimse için bunu
belirlemek; nesep, miras, hidane, evlenme, nafaka, emzirme gibi konular için
çok önemlidir. Kur'an-ı Kerim, bir kısım mühim emirlereve kanunlara kaynak
kılınan "hakiki anne", "mecazi ve örfi anne" kapsamına giren kadınların
olduğunu belirtmiştir. Türkçe ve Arapça'da farklı kelimelerle ifade edildiği
gibi farklı anlamlara da gelen annenin "hakiki" ve "mecazi, örfi" anlamları şu
şartlardan
şekildedir:
Kur'an'a göre; "hakiki anne",
çocuğu
bizzat
doğuran kadındır.
Bu husus
Kur'an-ı Kerim'de, her ikisi de zıharla ilgili olan iki ayetle ele alınmıştır.
10
Yine miras, evlenme gibi mühim mevzularda, "hakiki" yakınlıkla,
telakki ve kararlarına dayanan bağların tesis ettiği "hükmi"
insanların
3 Rağıb el-İsfehani, "Ümm" md., el-Müfredat li Elfazı '1-Kur'an, 85; Komisyon, Meydan Larousse
Büyük Lügat ve Ansiklopedi, I, 479; Eren, Hasan ve Diğerleri, TDK Türkçe Sözlük, 73.
4 Rağıb el-İsfehil.ni, "Ümm" md., el-Müfredat li Elfazı '1-Kur'an, 85; İbn Manzilr, Muhammed b.
Mükerrem, Lisanü '1-Arab, XII, 3 I.
5 Zuhruf, 43/ 4; Ra'd, 13/39.
6 Rağıb el-İsfehil.ni, "Ümm" md., el-Miifredat li Elfazı '1-Kur'an, 85.
7 İbnü'l- Hümam, Fethu'l-Kadfr, by., 1970, III, 209; Ünal, Ali, Kur'an'da Temel Kavramlar, 583;
Çağırıcı, "Ana baba" md., GY A, I, 136.
8 Tağlib: Bir ilgiden dolayı bir kelimeyi başka bir anlamı da içine alacak şekilde kullanma sanatıdır.
(Akkavl, Fcvval İn'am, el-Mucemü'l-Mufassalfi U/Umi'l-Belağa, 396, 397; Yazır, Elmalılı Hamdi,
Hak Dinf Kur'an Dili, X, 482; Tahiru'l-Mevlevl, Edebiyat Lügatı, 140; Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve
Hukuk Terimleri Sözlüğü, 426).
9 İbn Manzilr, Lisanü'l-Arab, III, 467; Yazır, Elmalılı Hamdi, Alfabetik islam Hukuku ve Fıkıh
Jstılahları Kamusu, (Haz: Sıtkı Gülle), I, 380.
10 Mücadele, 58/ 2; Ahzab, 33/4.
98
İSLAM HUKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMESİNİN HÜKMÜ
yakınlıkların ayrıldığı ayetlerle ifade edilmektedir. Bu ayrım, hükümler
açısından ehemmiyet kazanmaktadır.
11
Mecazi ve örfi anne kapsamına giren kadınlar olarak; süt anneyı, uvey
anneyi, teyzeyi, nineyi, kayınvalideyi ve Hz peygamberin eşierini sayabiliriz.
Hürmet, saygı ve onlarla evliliğin yasak olması sebebiyle, Kur'an-ı Kerim'de 12
Hz. Peygamber'in zevceleri için de anne ifadesi kullanılmıştır.
Kur'an-ı Kerim'de, anne anlamına gelen "ümm" ve "valide" kelimeleri
tekil, ikil ve çoğul şekilleriyle daha pek çok ayette geçmektedir. 13
Peygamberlerin annelerinden genellikle sarih isimleriyle değil de, annelik
vasıfları ön plana alınarak bahsedilmiştir. 14 Aslında bu bile tek başına anneliğin
İslam' daki önemını göstermeye kafidir. Me kke' den bahsedilirken de
"şehirlerin anası" 15 ifadesinde, alemdeki bütün şehirlerin mutlak merkezi,
16
yaratılmışların kı blesi gibi önemli anlamlar hatırıatılmak istenmiştir.
konusu, yukarıda geçen anne anlamına gelen kelimeler
"çocuk doğuran kadın" anlamına gelen anne yani "hakiki anne" ve
bununla ile ilgili hükümlerdir.
Bu
araştırmanın
arasında
B. Annenin
Çocuğunu
Emzirmesinin Hükmü
Bir çocuğa süt emme devresinde kendi annesi süt emzirebildiği gibi, bazı
dummlarda başka bir kadın da emzirebilir. Bu çocuğa annesinden başka süt veren
kadın, çocuğun süt annesi olur. Arapça'da süt anne, "zı'run, murdia, ümm"
kelimeleri ile ifade edilir. Eğer, çocuğa anneden başkası ücretle süt veriyorsa, ona,
süt anne anlamında "zı'ıun" denilirY İslam hukukunda süt emzirme ile ilgili pek
çok hüküm bulunmaktadır. Hangi durumlarda çocuğu anne dışında birisinin
eınzireceği, süt annede bulunması gereken özellikler, süt emzirme akdi, süt
emzirme süresi, miktarı ve ücreti, gibi meseleler İslam hukukçulan tarafından ele
alınıp bu konuda birtakım düzenlemeler yapılmıştır. ıs
ll Ahzftb, 33/ 4, 5, 6, 40.
12 Ahziib, 33/ 6.
13 Tiihii, 20/ 38; Mü'minun, 23/ 50; A'riif, 7/ 150; Tiiha, 20/94.
14 Kasas, 281 7; Mü'minun, 23/50.
15 En'am, 6/92.
16 Yazır, Kur'an Dili, III, 463.
17 Ebu'l-Bcka, Eyyüb b. Musa el-Hüseyni el-Kefevi, ei-Külliyydtü Ebi '1-Bekd, 240; Ebu Zehra, Muhammed,
Ahvdlu 'ş-Şahsiyye, 404; Zuhayli, Vehbe, el-Fıkhu '1-lsldmf ve Edilletuhu, VII, 702; Zeydan, Abdulkerim,
el-Mufassa/ji Ahkdmi '1-Mer'e ve'!- Beyti'l-Müslfmji 'ş-Şeridti'l-lsldmiyye, IX, 473.
18 Rada (Emzirmc) konusunda bilgi için bkz: Sclıniln, el-Müdevvenetü '1-Kübrd, rı, 295, vd.; Kasani,
Beddiu 's-Sandifi Tertibi 'ş-Şerdi, V, 61, vd.; İbn Rüşd, Biddyetü '1-Müçtehid ve Nihdyetü '1-Muktesid,
III, 994, vd.; İbn Kudame, el-Muğni ve 'ş-Şerhu 'l-Kebir ala Metni '1-Muknf, IX, 192, vd.; Şirbini, elMuğnf'l-Muhtdc, V, 123, vd.; Behilti, Keşşdfu'l-Kmd' an Metni'l-lknd, V, 442, vd.; el-Fetdvd'/Hindiyve. 342, vd.; İbn Abidin, Reddü'/-Muhtdr a/e'd-Durri'l-Muhtdr, III, 209, vd.; Bilmen, Ömer
Nasuiıi Hukuk-ı lsldmiyye ve Isıılahat-ı Fıkhıyye Kamusu, Il, 78, vd.; Zuhayli, el-Fıkhu '1-lsldmi, VII,
697, vd.; Karaman, Hayrettin, Mukayeseli lsldm Hukuku, I, 398, vd.
99
DİY ANET İLMİ DERGi • CİLT: 42 • SA YI: ı
Emzirme konusu İslam hukukunda "rada, evlenme manileri, mifaka, iciire"
altında ele alınmıştır. Burada emzirme, sadece çocuğun annesi
üzerinde hakkı ve annenin de görevi olup olmaması açısından incelenecektir.
Çocuğu kendi annesinin emzirınesi, emzirmenin, anne için görev mi, hak mı,
anne emzirme için zorlanabilir mi, emzirme ücreti alabilir mi ve emzinnenin
faydaları gibi konular üzerinde durulacaktır.
başlıkları
1. Emzirme Mükellefiyeti
Fakihler bu konuda farklı görüşlere sahiptir. Annenin çocuğunu emzirmeye
diyaneten mecbur olduğu görüşünde hem fıkirdirler. Ancak kazaen (hukuk
bakımından) annenin emzirmeye icbar edilip edilmeyeceği konusunda görüş
ayrılığı vardır. Şöyle ki;
Maliki mezhebi dışındaki diğer mezhebler; annenin çocuğunu emzirmesinin
diyaneten vacip, kazilen vacip olmadığı görüşündedir. Bu yüzden anne zaruret
19
olması hali dışında kazaen çocuğunu emzirıneye zorlanamaz.
Çocuğun
emzirilmesi yani nafaka sorumluluğu yalnız babaya aittir, bundan dolayı baba
çocuğunu beslemek için, anneyi çocuğa süt vermesi için zorlayamaz. Anne
ister alt tabakadan olsun ister üst tabakadan olsun, ister evlilik halinde
bulunsun, ister boşanmış olsun farketmez. 2 Cumhura göre, "Emzirmeyi
tamamıatmak isteyen (baba) için, anneler çocuklarını iki tam yıl emzirirler"21
ayeti, annenin çocuğunu emzirmeye mecbur olduğunu ifade eden bir unsur
taşımaz. Bu ayetteki emir (emzirirler), nedb (teşvik) ve Allah'ın annelere
çocuklarını emzirıneleri için bir irşadıdır. Ayrıca nafakanın babaya ait
olduğuna dair, aynı ayette geçen; "onların örfe uygun olarak beslenmesi ve
giyimi baba tarafına aittir" ile başka bir ayette; "sizin için çocuğu
emzirirlerse onlara ücretlerini verin, aranızda uygun bir şekilde anlaşın" 22
ifadesi geçmektedir. Annenin çocuğunu emzirmesinin mendub olması (teşvik
edilmesi), anne sütünün çocuk için daha uygun, annenin çocuğuna şefkatinin
daha fazla ve süt vermenin çocuk için olduğu gibi anne için de bir hak
oluşundandır. Hiç kimse hakkını yerine getirmek için de mecbur tutulamaz.
Bundan zorlamayı gerektiren bir sebebin olması hali müstesnadır. 23
°
ı 9 Sehnıln, el-Müdevvene, II, 304; İbn Kudiime, el-Muğnf, IX, 3 13; İbn Kudiime el-Makdisi, eş-Şerh u '1-
Kebfr ahi Metni '1-Muknf (Muğni ile birlikte), I-XII, IX, 297; Nevevi, Kitabu 'l-Mecmu' Şerhi 'lMühezzeb li'ş-Şirdzi, XX, 210; Haddiidi, el-Cevheretü'n-Neyyire, I-II, II, 34; Şirbini, el-Muğni'l­
Muhtdc, V, 188; İbn Abi din, Reddü '1-Muhtdr, II, 422; Zuhayli, el-Fıkhu '1-İsldmf, VII, 698; Çeker,
Orhan, İsldm Hukukunda Çocuk, 162-1 64; Bilmen, !stılahat-ı Fıkhıyye, II, 426.
20 İbn Kudiiıne, el-Muğnf, IX, 3 13; İbn Kudiime el-Makdisi, eş-Şerhu '1-Kebfr, 31 3; Zuhayli, el-Fıkhu'lİsliimi, VII, 698; Zebeliivi, Kur'dn ve Sünnetle Annelik, (Tre: Yusuf Ertuğrul), 173.
21 Bakara, 2/233.
22 Talak, 65/ 6.
23 Zulıayli, el-Fıkhu 'l-İsidmi, VII, 698; Bilmen, Jstılahat-ı Fıkhıyye, II, 426, 427; Zeydiin, Mufassal,
IX, 472.
100
İSLAM HUKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMESİNİN HÜKMÜ
Malikilere göre; emzirme hem diyaneten hem de kazaen (hukuken) anneye
vaciptir. Bu nedenle anne süt emzirmeye mecbur tutulur. İmam Malik bu kanaate
varırken, aynı ayetten24 hareket etmiştir. Ona göre, ayette her ne kadar ihbarı
25
sıyga, "emzirirler" kullanıldıysa da bu ihbar, emir (emzirsinler) manasınadır.
26
Dolayısıyla anne, halen kocanın eşi yahut da ric'i talaktan iddet bekleyen kadın
ise çocuğuna süt vermekle yükümlüdür. Eğer özürsüz olarak çocuğuna süt
vermekten imtina ederse hakim onu mecbur eder. Ancak kadın üst tabakadan ise
zenginlik yahut şerefi dolayısıyla çocuğun başkasından süt almayı kabul etmesi
şartıyla- süt emzirmesi vacip değildir. 27 Bu ayetle, her zevceye veya zevce
olmayana süt verme emri verilmiştir ve süt emzirme anne üzerinde bir haktır. Üst
tabakadan olan kadın ise masiahat esasına dayalı örfe bakılarak istisna edilmiştir.
Bain talak28 ile boşanmış bir kadının ise süt emzirme görevi yoktur. Çünkü Yüce
Allah şöyle buyurmaktadır: "Onları gücünüz ölçüsünde oturduğunuz yerin
bir bölümünde oturtun, onları sıkıştırıp (gitmelerini sağlamak için)
kendilerine zarar vermeye kalkışmayın. Eğer hamile iseler, doğum
yapıncaya kadar narakalarını verin. Sizin için çocuğu emzirirlerse onlara
ücretlerini verin, aranızda uygun bir şekilde anlaşın. Eğer anlaşamazsanız
29
çocuğu, başka bir kadın emzirecektir."
Yine Malikller şöyle demişlerdir: "Hiçbir anne, çocuğu sebebiyle, hiçbir baba
30
da çocuğu yüzünden zarara uğratılmamalıdır" ayetinin anlamı şudur: Anne
çocuğun babasına zarar vermek kastı ile çocuğa süt vermekten kaçınamaz. Babanın
da anneyi çocuğuna süt emzirmekten alıkoyması helal değildir. Bütün bunlar boşama
halinde söz konusudur. Diğer bir deyişle bu, ric'i talak ile boşanmış kadın
hakkındadır. Çünkü ric'i talakda iddet esnasında evlilik devam etmektedir. Ayrıca
annenin, süt emzirınesinden dolayı nafakasında bir artış gerekmemektedir. Bain
talakta ise önceki ayetin gereği süt eınzirme ücretinin anneye verilmesi gerekir.
Çünkü bain talakla evlilik sona ennektedir.31
24 Bakara, 2/ 233.
25 Sehnün, el-Müdevvene, II, 304; İbn Kudamc, e/-Muğn~ IX, 313; İbn Kudame cl-Makdisi, eş-Şerhu'/­
Kebir, IX, 297; Nevevl, Mecmu, XX, 213; Zuhayli, e/-Fıkhu '1-isldmi, VII, 698; Zeydan, Mufassal,
IX, 473; Çeker, is/dm Hukukundaki Çocuk, 162-164.
26 Ric'i talak: Erkeğin nikah akdinden ve birleşme gerçekleştikten sonra karısını bir defa boşamasını
müteakip iddct bitmeden karısına dönerek aralarındaki eski nikahın sürmesine imkan veren talaktır.
(Bilmen, Isıılahat-ı Fıkhıyye, II, 221; Yazır, Kamus, V, 237; Erdoğan, Fıkıh Terimleri Sözlüğü, 434).
27 Schnün, el-Müdevvene, II, 305; İbn Kudame, el-Muğni, IX, 313; İbn Kudame cl-Makdisi, eş-Şerhu'l­
Kebir, IX, 297; Ncvcvl, Mecmu, XX, 213; Bilmen, lstılahat-ı Fıkhıyye, II, 427; Zuhayll, el-Fıkhu'/­
isldmi, VII, 698; Usrüşeni, is/dm Hukukunda Çocuklarla ilgili Hükümler, (Tre: İbrahim Canan), 88;
Karaman, is/dm Hukuku, ı, 398.
28 Bain talak: Zcvccsiyle cinsel temastan önce vuku bulan, sarahaten veya işareten üç sayısı veya bir
bedel içeren, ayrılığa delfılet eder bir vasıf ilc nitelenen bir şeye teşbih edilmiş bulunan talaktır.
(Bilmen, lstılahat-ı Fıkhıyye, II, 229; Yazır, Kamus, V, 216; Erdoğan, Fıkıh Terimleri Sözlüğü, 434).
29 Talak, 65/ 6.
30 Bakara, 2/ 233.
31 İbn Rüşd, Bidaye, II, 56; Zuhayll, el-F1khu '1-is/dm~ VII, 699; Zebelavi, Annelik, !74.
101
DİY ANET İLMİ DERGi • CİLT: 42 • SA YI: 1
Fakihler, şu durumlarda annenin, dinen olduğu gibi kazaen (hukuk
32
bakımından) de çocuğunu emzirmeye zorlanacağı üzerinde ittifak etmişlerdir:
1. Çocuk annesinden başka bir kadını emmezse.
2. Babanın bulunmaması halinde veya çocuğun da
tutmak için ücret verecek miktarda mali gücü yoksa.
babasının
da süt anne
3. Baba, anneden başka emzirecek birisini bulamazsa.
Annenin çocuğunu emzirmesi hakkındaki ayetler, hadisler, fakihlerin
ve aşağıda sıralanacak emzirmenin anne ve çocuk için faydaları göz
önünde bulundurulduğu zaman çocuğun, bu mucize sayılabilecek nimetten
mahrum olmaması gerektiği sonucuna varılabilir. Özellikle anne sütünün,
çocuk ve anne için faydaları düşünüldüğünde bunun anne için hukuki ve dini
bir hak ve görev olmasının yanında her şeyden önce çocuğu emzirmenin bir
insanlık görevi, ayrıca çocuğun da en doğal hakkı olduğu söylenebilir.
görüşleri
Anne sütü ile ilgili araştırmalar devam ettikçe her gün anne sütünde mevcut
olan faydalı bir nitelik daha bulunmaktadır. Bunlar, hepsini burada anlatmaya
imkan vermeyecek derecede çağalmış ve ayrıntılı bir durumdadır. Burada
sadece anne sütünün bazı yararlarından bahsedilecektir.
a. Emzirmenin
Çocuğa Faydaları
1. Anne sütü, doğumdan itibaren çocuğun gelişimini takip ederek günden
güne muhteva değiştirir. 33 Yani çocuğun ihtiyacına göre programlanır. 34
2. Anne sütü, bütün temel besin maddelerini
bebeğin hazmedebileceği
ve
ihtiyacına uygun bir kompoze halde sunar. 35 Örneğin, ilk süt veya "ağız",
ihtiva ettiği protein, mineral, hücreler, vitaminler, zengin şeker
konsantrasyonu, düşük yağ düzeyi ile tam yeni doğanın özelliklerine göredir. 36
3. Anne sütünde hiçbir suni memede olmayan koruyucu antikorlar
bulunur. 37
32 Sehm1n, el-Müdevvene, II, 304, 305; Kasanl, Bedai, IV, 40; İbn Kudame, el-Muğnf, IX, 312; İbn
Kudame el-Makdisi, eş-Şerhu'l-Kebfr, IX, 298; İbn Nüceym, Bahru'r-Raik, IV, 219; İbn Abidln,
Reddü'l-Muhtar, III, 618; Zuhayll, el-Fıkhu'l-islamf, VII, 699; Ebu Zehra, Ahval, 428; Zeydan,
Mufassal, IX, 472, 476; Döndüren, Hamdi, Delilleriyle Aile ilmihali, I, 450; Karaman, islam
Hukuku, I, 298; Çeker, islam Hukunda Çocuk, 162- 164.
33 Kutup, Seyyid, Fizila'l-i Kur'an, (Tre: Salih Uçan ve Diğerleri), XV, 33; Eşşentut, Halid Ahmed,
islamda Kız Çocuklarının Eğitimi, (Tre: Dursun Küçükbaltacıoğlu), 104-105; Erbıyık, H. İbrahim,
Sağlıklı Beslenmede Anne Sütü, İstanbul, 1996, 81-83; Çeker, islam Hukukunda Çocuk, 160-161.
34 Kutup, Fizila'l, XV, 33; Eşşentut, Kız Çocuklarının Eğitimi, 104-105, Erbıyık, Anne Sütü, 81-83;
Çeker, islam Hukukunda Çocuk, 160-161.
35 B ice, Hayati, Annenin Rehberi, 32; Erbıyık, Anne Sütü, 43.
36 Erbıyık, Anne Sütü, 43.
37 Erbıyık, Anne Sütü, 43; Tcrshakovec, Andrew M. ve Stallings, Virginia A. "Çocukta Beslenme ve
Beslenme Bozuklukları", Ne/son Essentials ofPediatrics Türkçesi, (Çeviri Editörü: Ahmed Aydın), 61-97.
102
İSLAM HUKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMESİNİN HÜKMÜ
4. İçindeki A vitamini direnci arttıran çok önemli bir koruyucudur. Yine
sodyum, potasyum, i~ot ve çinko bakımından da çok zengindir. Yağ oranı ise
ine k sütünden azdır. 3
5. Anne sütünün sindirimi daha kolay olduğundan anne sütüyle beslenen
bebeklerde, ishal, kabızlık, bulantı, kusma, gaz sancısı daha az görülür. 39
6.
Bağışıklık
maddelerinin bir grubu annenin ilk günlerdeki sütünde daha
40
Böylece, Anne sütü emzirilen bebeklerde, bağırsak
infeksiyonları, orta kulak iltihabı ve solunum yolu hastalıkları başta olmak
üzere, birçok mikrobik hastalık anne sütü almayan bebeklere oranla daha az
görülür. Bebekler bakteri, virus ve mantar infeksiyanlarına ve allerjik
41
hastalıklara karşı uzun süre korumuş olurlar.
yoğun olarak bulunur.
7. Anne sütü alan bebeklerde bulaşıcı hastalıkların daha az görülmesinin
bir sebebi de anne sü~nün daima temiz, steril, uygun ısıda, taze ve herhangi
bir şekilde mikroplara bulaşma ihtimali olmadan doğrudan annenin
memesinden bebeğin ağzına geçmesidir. 42
8. Doğumdan sonraki ilk aylarda hızla gelişen bebeğin beyin dokusu için
ihtiyaç duyulan kolesterolün anne sütünde bol miktarda bulunması bebeğin
beyin gelişimini ve sonuçta zeka düzeyini olumlu olarak etkiler. Anne sütü ile
beslenen bebekler daha erken yürürler. 43
9. İn ek sütü ile beslenenlerde iki misli fazla diş çürüklüğüne
44
rastlanmaktadır. Şekerli mamalarla beslenenlerde bu fark çok daha fazladır.
10. Mama ile beslenen çocuklar, anne sütü ile beslenen bebeklere göre daha
çok kilo alırlar. Ancak bu büyüme tabii değildir. 45
ll. Her zaman
.
46
gerektırmez.
hazır
olduğu
için ekonomiktir.
Ayrıca
bir harcama
Emzirme, yalnız çocuğu beslemekle ve onun biyolojik açlığını gidermekle
kalmaz; anne ile bebeği arasında psikolojik olarak da sağlam bir ilişkinin
gelişmesini sağlar. 47 Kurulan bu ilişki, çocukta bir güven duygusunun oluşmasına
38 Erbıyık, Anne Sütü, 43.
39 B ice, Annenin Rehberi, 45; Bulduk, Sıdıka, Çocuk Beslenmesi, 25-34.
40 Bice, Annenin Rehberi, 46.
41 Bicc, Annenin Rehberi, 46; Erbıyık, Anne Sütü, 56; Eşşentut, Kız Çocuklarının Eğitimi, 103.
42 Erbıyık, Anne Sütü, 58; Bice, Annenin Rehberi, 46; Andrew, M. Tershakaoveç ve Virginia, A.
Stallings, a.g.b., Ne/son Essentia/s ofPediatrics Türkçesi, 57-61; Bulduk, Çocuk Beslenmesi, 25-34.
43 Bice, Annenin Rehberi, 47; Ataseven, Asaf, "Çocuğun Süt Dönemi ile Beslenmesi" İslamdaAile ve
Çocuk Terbiyesi, (Sempozyum Tebliğleri), 267-268; Erbıyık, Anne Sütü, 8 ı -83
44 Erbıyık, Anne Sütü, 81-83
45 Eşşentut, Kız Çocuklarının Eğitimi, 103.
46 Bulduk, Çocuk Beslenmesi, 25-34; Zebclavi, Annelik, ı 83.
47 Bice, Annenin Rehberi, 47
103
DİY ANET İLMİ DERGi ·CİLT: 42 • SA YI: I
ve çocuğun psiko-sosyal gelişmesine yol açar. Anne de ise annelik förevlerini
sevdiren ve yaptıran annelik iç güdüsünün ortaya çıkmasına sebep olur. 4
Ayrıca
annenin,
çocuğa
-özellikle emzirme dönemini de içine alan ilk
ve gösterdiği sevgi, o denli önemlidir ki, bu açığı
sonradan kapatmak çok güçtür. Anne sevgisi ve şefkatinden yoksun büyüyen
çocuklarda, çoğu kere zeka gelişiminde durgunluk, huzursuzluk, dikkatini
toplayamama, uyumsuzluk, hastalıklara karşı dirençsizlik gibi psikolojik ve
fizyolojik rahatsızlıklar görülmektedir.
yıllarda sağladığı bakım
Bir araştırmada, bir yaşından sonra yuvaya yerleştirilmiş çocuklarla, doğumdan
bir kaç hafta sonra yuvaya yerleştirilmiş çocuklar karşılaştınlmış; bir yıl anne baba
gözetiminde büyümüş çocukların, daha uyumlu, buna karşı hiç anne sevgisi
49
görmemiş olanların ise daha uyumsuz ve saldırgan olduklan görülmüştür.
b. Emzirmenin Anneye Faydaları
I. Emzirme sayesinde, anne ile bebeği arasında, sevgi ve şefkat temeline
dayanan ortak yaşama duygusunun hakim olduğu sıcak bir ilişki gelişir. Bu da
hem annenin hem de bebeğin ruh sağlığını olumlu şekilde etkiler.
2. Emzirmenin annenin ruh sağlığına olduğu gibi, beden sağlığına da olumlu
etkileri vardır. Doğum sonrasında annenin memelerinde oluşan sütün düzenli
olarak boşaltılması beyinden salgılanan oksitosin hormonunu da düzenli olarak
salgılatmakta ve düzenli olarak salgılanan oksitosin hormonu doğum sonrası anne
50
rahminin toplanarak normal halini alana kadar küçülmesini sağlamaktadır. Bu
5
durum emziren annelerde daha süratli ve erken olur. ı Oysa emziren annelerde
daima vücut hatlarının ve göğüslerinin deforme olacağı endişesi vardır. Aksine
emziren annede vücut eski haline daha çabuk döner. 52
3. Süt emzirınek, emzirme döneminde süt oluşturabilmek için annenin fazla
miktarda enerji harcayarak gebelik esnasında anne vücudunda artmış olan yağ
depolarını azaltarak annenin kolayca ve bebeğini sıkıntıya sokmadan
53
zayıflamasını sağlar.
4. Evlenmiş, gebe kalmış, doğurmuş ve emziren annelerde meme kanseri
riskinin az olduğu; hatta çocuk adeti arttıkça ve çocuklarını ne kadar uzun süre
48 Ataseven, "Çocuğun Süt Dönemi", Çocuk Terbiyesi, 263.
49 Yörükoğlu, Atalay, Çocuk Ruh Sağlıği, 33 (Pringle, K. and Bossio, V: A. Study of Dcprivcd ChildJcn:
İntellectual, Emotional and Social Development, Vita Humanan, I :65, 1958' den naklen alınmıştır).
50 B ice, Annenin Rehberi, 47; Erbıyık, Anne Sütü, 87.
51 Ataseven, "Çocuğun Süt Dönemi", Çocuk Terbiyesi, 267-268.
52 Ataseven, "Çocuğun Süt Dönemi", Çocuk Terbiyesi, 262; Nuhoğlu, Asiye, "Anne Sütü Eşsiz Bir
Gıda", Eğitim Bilim Dergisi, Haziran 1995, 85.
53 Eşşentut, Kız Çocuklarının Eğitimi, 104, I 05; B ice, Annenin Rehberi, 48.
104
-~-
İSLAM HUKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMESİNİN HÜKMÜ
emzirirse o kadar meme kanserinin azaldığı keza yumurtalık kanserinin de
emziren kadınlarda az görüldüğü 55 bildirilmektedir.
54
5. Doğum sonu emzirme, annelerin adetlerinin gecikmesine, yumurtlamanın
ertelenmesine, bir tür doğum kontrolüne yani aile planlamasına imkan
tanımaktadır. İlk altı ayda% 98'lere varan koruma sağlanabilmektedir. 56
2. Emzirme Müddeti
Emme müddetini tespit etmek, daha çok ücretle emzirmelerde önem taşır.
Mesela, boşanıp iddetini bitirmiş olan anne, çocuğunu emzirdiği zaman iki yıl
doluncaya kadar ücret almayı hak eder. Ama iki yıl dolduktan sonra emzirse
bile ücret hak edemez. 57 Çocuğun emzirilme müddetinin iki yıl olduğu, bu
müddetten önce anne ve babanın karşılıklı anlaşmasıyla, çocuklarını sütten
kesebilecekleri şu ayetlerle bildirilmektedir:
"Emzirmeyi tamamiatmak isteyen (baba) için, anneler
tam yıl emzirirler ... " 58
çocuklarını
iki
"Biz insana, ana-babasına iyilik etmesini tavsiye ettik. Annesi onu zahmetle
taşıdı ve zahmetle doğurdu. Taşınması ile sütten kesilmesi, otuz ay sürer."59
Yukarıda geçen ayette bu otuz aylık müddetin iki yılı (24 ayı) emmeye
tahsis edildiğine göre geride ceninlik devresi için (30-24=) 6 ay kalmaktadır.
Bu hesaba göre normal olarak 9 ayda doğan çocuğun emme müddeti (30-9=)21
ay olur. Çocuk 7 aylıkken doğmuşsa emme müddeti (30-7=) 23 ay, 8 aylıkken,
doğmuşsa (30-8=) 22 ay eder. Böylece hamilelik müddeti azaldıkça emme
müddeti çağalır ve en fazla iki yıl (24 ay) olur. Hamilelik müddeti de
60
çoğaldıkça emme müddeti azalır.
Fukaha süt eınzirme karşılığında ücrete hak kazanına süresinin sadece iki
üzerinde ittifak etmiştir. Çocuk ne zaman iki yılını bitirirse artık süt
61
veren annenin süt eınzirıne ücreti isteme hakkı olamaz.
yıl olduğu
54 Eşşentut, Kız Çocuklarının Eğitimi, 104, 105; Biee, Annenin Rehberi, 48.
55 Karazeybek, A.Hasaıı, Anne Sütünün Önemi ve Çalışını Annenin Sorun1an, DirimAylık Tıp Dergisi, 64, 125.
56 Erbıyık, Anne Sütü, 87-88.
57 Çeker, islam Hukukunda Çocuk, 164-165.
58 Bakara, 2/ 233.
59 Ahkaf, 46/ 15.
60 İbnu'1-Arabi, Ahkdnıu '1-Kur'an, I, 273; İbn Kudiimc, el-Muğnf, IX, 204; İbn Kudiimc cl-Makdisi, eş­
Şerhu'l-Kebir, IX, 199, 200; İbn Abid1n, Reddü'l-Muhtar, III, 210, 211; Cez1r1, el-Fıkh ale'lMezahibi '1 Erbaa, lV, 250, 251.
61 Schnün, el-Müdevvene, II, 296; İbn Kudiimc c1-Makdisi, eş-Şerhu'l-Kebfr, IX, 199; 129; Ncvcv1,
Mecmu, XX, 210; Haddiid1, el-Cevhere, II, 34; Şirb1ni, el-Muğnf'l-Muhtac, V, 128; Behüt1,
Keşşdfu'l-Kına', V, 445; Dcrd1r, eş-Şerhu's-Sağir, II, 720; Hindiyye, I, 343; İbn Abid1n, Reddü'lMuhtar, III, 620; Cez1r1, el-Mezahibü '/-Erbaa, IV, 250; Usrüşen1, M. İbn Mahmud, Ahkanıu 's-Sığar,
(Tre: İbrahim Canan), 86; Ebu Zehra, Ahva!, 430; Zuhayl1, el-Fıkhu '1-islamf, VII, 702; Zeydiin,
Mujassal, IX, 494; Karaman, islam Hukuku, 345.
105
DİYANET İLMİ DERGi • CİLT: 42 ·SA YI: ı
Anne dışındaki süt annenin ve aynı şekilde evliliğin sona ermesinden sonra .
annenin kendisinin, emzirme ücretine hak kazanma süresinin başlangıcı, akit
tarihidir. Bir görüşe göre de, kadın, bu ücrete fiilen süt emzirmeye başladığı
62
tarihten itibaren hak kazanır.
3. Anne ve Ücretsiz Süt Anne Farkı (Emzirmede Annenin Sütanneye
Önceliği)
ücretsiz olarak emzirdiği yahut da yabancı bir kadının
misilden daha düşük olsa dahi-fazlasını istemediği veya ücretsiz süt
anne bulmak mümkün olmadığı durumlarda, süt emzirmekte anneye öncelik
taninacağı hususunda fakililer ittifak etmiştir. 63 Bu hükümle küçüğün maslahatı
gözetilrnek istenmiştir. Buna sebep ise annenin çocuğuna başka kadınlardan daha
çok şefkat ve merhamet duymasıdır. Diğer taraftan annenin çocuğunu emzirmekten
menedilmesi anneye zarar verir. Bu ise caiz değildir. Çünkü Yüce Allah şöyle
buyıırmaktadır: "ffiçbir anne, çocuğu sebebiyle, hiçbir baba da çocuğu yüzünden
zarara uğratılmamalıdır."64 Ayrıca bu ayet annenin, bu iki yıl süre i~erisinde
çocuğuna süt vermek hususunda daha çok hak sahibi olduğunun da delilidir. 5
Annenin
çocuğunu
alacağından-ecr-i
Eğer bedelsiz olarak süt emzirecek kadın bulunur, buna karşılık anne ücret
ister yahut annenin aldığından daha düşük ücretle süt anne bulunacak olursa
Miilikilerle, Hanbelilere göre anne ecr-i misil karşılığında süt vermek
hususunda başkalarına göre daha çok hak sahibidir. Çünkü az önce geçen
66
ayetin mutlak ifadesi bunu gerektirmektedir. Diğer taraftan anne yabancı
kadına nispetle çocuğu için daha şefkatli daha merhametlidir. Ayrıca onun
67
sütü, çocuğu için başkasının sütünden daha besleyici dir.
Hanefiler ve Şiifiller de aynı ayete dayanarak; böyle bir halde, yabancı kadına
öncelik tanıoacağı görüşündedirler. Babanın zengin yahut fakir olması arasında bir
fark yoktur. Bö~lelikle babaya karşı daha insaflı davranılmış ve. ona gelecek zarar
önlenmiş olur. 6 Bu durumda anneye şöyle denilir: Ya bu çocuğu bedelsiz olarak
62 Zuhayll, ei-Fıkhu '1-İsldmi, VII, 701.
63 Sehnun, ei-Müdevvene, II, 305; Merğinani, ei-Hiddye Şerhu Biddyeti'I-Mübtedi, I, 334; İbn Kudi'ıme,
ei-Muğnf, IX, 3 ı 4; Nevcvi, M ecmu, XX, 2 ı 3; Şirbini, ei-Muğnf'l-Muhtdc, V, ı 88; Behuti, Keşşdfo '1Kınd ', V, 487; Zuhayli, ei-Fıkhu '1-İsldmi, VII, 702; Kutup, Fizilaiii Kur'an, 175; Ebu Zehra, Ahvdl,
403; Zcydi'ın, Mufassal, IX, 474, 489.
64 Bak ara, 2/ 233.
65 Zuhayli, ei-Fıkhu '1-İsliimi, VII, 703.
66 Bakara, 2/ 23 3.
67 Sehnun, ei-Müdevvene, II, 305; İbn Kudiime, ei-Muğnf, IX, 3 ı4; İbn Kudiime el-Makdisi, eş-Şerhu '1Kebir, IX, 295, 296; Bchuti, Keşşiifo '1-Kınd ', V, 487; İbn Abidin, Reddü '1-Muhtdr, III, 620; Zuhayli,
ei-Fıkhu '1-İsldmi, VII, 703; Zeydi'ın, Mufassal, IX, 490, 49 ı.
68 İbn Kudi'ıme, el-Muğnf, IX. 313; İbn Kudiime el-Makdisi, eş-Şerhu '1-Kebfr, IX, 296; Nevcvi,
Mecmu, XX, 213; Şirbini, el-Muğnf'l-Muhtdc, V, 188; İbn Abidin, Reddü'l-Muhtdr, III, 620; Ebu
Zehra, Ahvdl, 403; Zuhayli, ei-Fıkhu '!-İslami, VII, 703; Zeydil.n, Mufassal, IX, 490.
106
İSLAM HUKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMESİNİN HÜKMÜ
emzirirsin veya senden başkasının istediği ücret kadarını
senden daha az ücret isteyen kadına teslim edersin. 69
alırsın
veya bu
çocuğu
Görüldüğü üzere diğer konularda olduğu gibi emzirme konusunda da İslam
hukuku birtakım düzenlemeler yaparak, anne, çocuk ve babanın, her üçünün de
maslahatını gözeterek hak ve görevlerinin sınırlarını belirlemiştir.
Sonuç
Allah Teala'nın lütfuyla, mükemmel olarak dünyaya gelen, yaratılanlar
içinde iradesi eline verilen, ak;lla donanan en şerefli varlık insandır. Alem
insanlık için yaratılmış, her şey onun hizmetine sunulmuştur. Bütün
düzenlemeler onun hakkını korumaya yöneliktir. Bütün bunlar, beraberinde
insana bazı yükümlülükler de getinniştir. İslam hukukunda insana ait bu hak ve
yükümlülükler, öncelikle onun insan olmasına, sonra kadın ve erkek olarak
cinsiyetine, daha sonra da yaşamı boyunca üstlendiği rollere göre titiz bir
şekilde düzenlenmiştir.
Bu rollerden birisi olan anneliğe, toplumdan topluma farklılık gösteren
anlamlar yüklenmiştir. Mesela; kayınvalide, nine, teyze, süt anne, vs. kelimeler
anne anlamında da kullanılmaktadır. Ancak araştırmanın konusu olan anne,
meşru yollarla çocuk doğuran kadın, yani hakiki annedir.
Konu ile ilgili tartışmanın merkezini "süresi iki yıl olarak tespit edilen
emzirmenin, anne için görev mi, hak mı olduğu" sorusu oluşturmaktadır.
Fukaha bu soruya farklı cevaplar vermiştir. Ancak annenin çocuğunu
emzirmeye diyaneten mecbur olduğu görüşünde hem fikirdir. Kazaen (hukuk
bakımından) annenin emzirmeye icbar edilip edilmeyeceği konusunda ise
görüş aynlığı içerisindedir.
Annenin çocuğunu emzirmesi hakkındaki ayetler, hadisler, fakihlerin
ve yukanda sıralanan emzirmenin anne ve çocuk için faydaları
düşünüldüğünde bunun anne için hukuki ve dini bir hak ve görev olmasının
yanında her şeyden önce çocuğu emzirmenin bir insanlık görevi, ayrıca
çocuğun da en doğal hakkı olduğu söylenebilir.
görüşleri
Kaynakça
ABDULBAKi, Muhammed Fuad, (1388/1968), el-Mucemu 'l-Müfehres li elfazı 'lKur'an'i'l-Kerim, İstanbul, 1990.
AKKAVİ, Fevval İn'am, el-Mucemü'l-Mufassalji Ulumi'l-Belağa, Beyrut, 1993.
AKYÜZ, Vecdi "Ana Baba" md., DİA İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1991 ("Ana Baba"
md., DİA).
69 Derdlr, eş-Şerhu 's-Sağfr ala Akrabi 'l-Mesdlik, II, 755; Zuhayll, el-Fzkhu '!-İslami, VII, 703.
107
DİY ANET iLMi DERGi • CİLT: 42 • SAY!: I
ANDREW, M. Tershakovec ve Virginia A. Stallings "Çocukta Beslenme ve Beslenme
Bozuklukları", Nelson Essentials of Pediatrics Türkçesi (Çeviri Editörü: Ahmed
Aydın), İstanbul, 1996 (a.g.b., Temel Kadın Hastalıkları ve Doğum Bilgisi).
ATASEVEN, Asaf, "Çocuğun Süt Dönemi ile Beslenmesi" İs!amda Aile ve Çocuk
Terbiyesi, (Sempozyum Tebliğleri), Urfa, 1994 ("Çocuğun Süt Dönemi", Çocuk
Terbiyesi).
BEHÜTİ, Mansur b. Yunus b. İdr!s, (1052/1642), Keşşafu'l-Kına' an Metni'l-İkna, I-
VI, Beyrut, 1982 (Keşşafu'l-Kım1').
BİCE, Hayati, Annenin Rehberi, Ankara, 1995 (Annenin Rehberi).
BiLMEN, Ömer Nasuhi, (1971), Hukuk-ı İsldmiyye ve Istıldhdt-ı Fıkhıyye Kamusu, IVIII, İstanbul 1985 (Istılahat-ı Fıkhıyye).
BUHARi, Muhammed b. İsmail b. İbrahim, (256/869), Sahfhu 'l- Bu harf, I-VIII,
İstanbul, 1992.
BULDUK,
Sıdıka,
Çocuk Beslenmesi, Ankara, 1996 (Çocuk Beslenmesi).
CEZİRİ, Abdurrahman b. Muhammed b. İ yaz, el-Fıkh ale 'l-Mezdhibi '! Erbaa, I-V,
Kahire t.y. (Mezahibu'I Erbaa).
ÇAGIRICI, Mustafa, "Ana Baba" md., İsldm 'da İnanç ibadet ve Günlük Yaşayış
Ansiklopedisi, I-IV, İstanbul, 1997 ("Ana Baba" md., GYA).
ÇEKER, Orhan, İslam Hukukunda Çocuk, İstanbul, 1990 (İslam Hukukunda Çocuk).
DERDİR, Ebu'! Berakat Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, (1201/1786), eş-Şerhu 'sSağfr
ala Akrabi '1-Mesdlik, I-IV, Kahire, t.y.
(eş-Şerhu's-Sağir)
DÖNDÜREN, Hamdi, Delilleriyle Aile İlmihali, İstanbul, 1993 (İlmihal).
DUMAN, Hilal, İsldm Hukukunda Anne İle İlgili Hükümler, Sivas, 2002, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi).
EBU'L-BEKA, Eyyub b. Musa el-Hüseyn! el-Kefev!, (1094/1683), el-Külliyydtü Ebi'lBekii, Bulak, 1253.
EBÜ ZEHRA, Muhammed, (139411974),Ahvdlu'ş-Şahsiyye, Kahire, 1957 (Ahval).
ERBIYIK, H. İbrahim, Sağlıklı Beslenmede Anne Sütü, İstanbul, 1996 (Anne Sütü).
ERDOGAN, Mehmet, Fık1h ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1998 (Fıkıh
Terimleri Sözlüğü).
EREN, Hasan ve DİÖERLERİ, TDK Türkçe Sözlük, I-II, Ankara, 1981.
EŞŞENTUT, Halid Ahmed, İslamda Kız Çocuklarının Eğitimi (Tre: Dursun Küçük
Baltacıoğlu), İstanbul, 1996 (Kız Çocuklarının Eğitimi).
(Ebu 'I-Muzaffer Muhyidd!n Muhammed Bahadır Alemgir
Şeyh
Nizarn başkanlığında bir koroisyana
hazırlattırılmıştır.), I-VI, Beyrut, 1991, (Hindiyye).
el-Feteva 'l-Hindiyye,
(1118/1706)
tarafından,
HADDADİ, Ebu Bekr b. Ali , el-Cevheretü 'n-Neyyire, I-II, İstanbul, 1978 (el-
Cevhere).
108
- "HL -~ -- -----
-~
İSLAM HUKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRliJESİNİN HÜKMÜ
İBN AsiDIN, Muhiunmed b. Ömeri'l-Hanefi, (1252/1836), Reddü'l-Muhtar ale'd~
Durri 'l-Mulıtar, I-VIII, İstanbul ı 984 (Reddü'ı-Muhtar).
İBNU'L-ARABİ, EbU Bekr Muhammed b. Abdillah, (543/1148), Alıkamu 'l-Kur'an, IIV, Beyrut, 1988 (Ahkam).
İBN KUDAME, Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed, (620/1223), el-Muğnf ve'ş­
Şerlıu '1-Kebfr ala Metni '1-Muknf, I-XII, Beyrut, ı4ı2 (el-Muğnl).
İBN KUDAME el-Makdisi, İbn Kudame Şemsüddln Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ebi
Ömer Muhammed, (682/1283), eş-Şerhu'l-Kebfr ala Metni'l-Muknf (Muğni ile
birlikte), I-XII, Beyrut, 14ı2 (eş-Şerhu'l-Keb!r).
İBN MANZUR, Muhammed b. Mükerrem, (7lllı311 ), Lisanü 'l-Arab, I-XV, Beyrut,
1990 (Lisanü'l-Arab).
İBN NÜCEYM, Zeynuddin b. İbrahim, (970/ı562), Balıru'r-Raik, I-VIII, Mısır, 1993
(Bahr).
İBN RÜŞD, Ebu'l Velid Muhammed, (595/1198), Bidayetü 'l-Müçtehid ve Nilıdyetül­
Muktesid, I-V, Beyrut, 1995 (Bidaye).
İBNUL HÜMAM, Kemalüddin el-Hanefi, (86ı/1456), Fetlıü'l-Kadfr, I-X, by., 1970
(Fethü'l-Kadir).
KARAMAN, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, I- III, İstanbul, 1996 (İslam
Hukuku).
KARAZEYBEK, A.Hasan, "Anne Sütünün Önemi ve Çalışan Annenin Sorunları",
DirimAylık Tıp Dergisi, İstanbul, 1989.
KAsANi, Alaüddin Ebu Bekr b. Mes'udi'l-Hanefı, (587/lı9ı), Bedaiu's-Sanai fi
Tertibi 'ş-Şerai, I-X, Beyrut, ı 997 (Bedai).
KOMiSYON, Kur 'an-ı Kerim ve Türkçe Açıklamalı Meali, Medine, ı 992.
KOMİSYON, Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi, I-XII, İstanbul. 1992.
KOMiSYON, el-Mucemu 'l-Arabiyyi '1-Esasi, Tunus, 1988.
KUTUP, Seyyid, Fizilalif Kur 'an (Tre: Salih Uçan ve Diğerleri), İstanbul, 1995
(Fizila'l).
MERGİNANİ, Ali b. Ebu Bekr, (59311197), el-Hidaye Şerlıu Bidayeti '1-Mübtedi, I-II,
Beyıut,
t.y. (el-Hidaye).
NEVEVİ, Ebu Zekeriya Muhyiddin, (676/1277), Kitabu'l-Mecmu' Şerlıi'l-Mülıezzeb
li 'ş-Şirazi, I-XXIII, by., 1995 (Mecmu).
NUHOGLU, Asiye, "Anne Sütü Eşsiz Bir Gıda", Eğitim Bilim Dergisi, İstanbul, ı999
("Anne Sütü Eşsiz Bir Gıda", EBD).
RAGIB el-İSFEHANİ, (502/ı 108), el-Miifi'edat li Elfazı '!-Kur 'ô.n, Şam, ı 4 ı 2.
SEHNÜN, İbn Said et-Tennuhi, (240/854), el-Miidevvenetii 'l-Kiibra, I-VI, Beyrut,
1994 (el-Müdevvene).
ŞİRBİNi, Muhammed b. Ahmed el-Hatib, (97711570), Muğni 'l- Muhtac, I-VI, Beyıut,
1994 (Muğni'l- Muhtac).
109
r
i
DİY ANET İLMİ DERGi • CİLT: 42 • SA YI: I
--------------------------------------
TAHİRU'L-MEVLEVİ, Edebiyat Lügatı, İstanbul, 1973.
TİRMİZİ, Muhammed b.İsa b. Sevre, (279/892), Sünenü't-Tirmizf, I-V, İstanbul, 1992.
USRÜŞENİ, M. İbn Mahmud, Ahkdmu's-Sığdr, (Tre: İbrahim Canan), İstanbul, 1984
(Ahkamu's-Sığar).
ÜNAL, Ali, Kur 'an 'da Temel Kavramlar, İstanbul, 1990 (Temel Kavramlar).
WENSİNCK, A.J. (135811 939), el-Mucemu 'l-Müfehres li elfazı 'l-Hadfsi 'n-Nebevf,
Leiden, 1955.
YAZIR, Elmalılı Hamdi, (1361/1942), Hak Dini Kur'an Dili, I-X, İstanbul, t.y (Kur'an
Dili).
_ _ _, Alfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kdmusu, I-V, İstanbul, 1997
(Kamus).
YÖRÜKOGLU, Atalay, Çocuk Ruh Sağlığı, Ankara, 1989. (Pringle, K. and Bossio, V:
A. Study of deprived children: İntellectual, emotional and social development,
Vita Humanan, 1:65, 1958, alınmış) (Çocuk Ruh Sağlığı).
ZEBELAVİ, Muhammed es-Seyyid Muhammed, Kur'an ve Sünnette Annelik, (Tre:
Yusuf Ertuğrul), Konya, 1987 (Annelik).
ZEYD AN, Abdulkerim, el-Mufassal fi Ahkami 'l-Mer'e ve'!- Beyti 'l-Müslim
Şeriati 'l-İslamiyye, I-XI, Beyrut, I 415 (el-Mufassal).
ji'ş­
ZUHAYLİ, Vehbe, el-Fıkhu'l-İslamf ve Edilletuhu, I-IX, Dımaşk, 1996 (el-Fıkhu'I­
İslam!).
110
-
-
~--
--
---
~
-