100`luk kelam 06.indd

OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU
OTTO 209
© MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş.
KAVRAM HARİTALARI / KELAM 01
KELAMIN
KELAMIN 100'ü
Hilmi Karaağaç
Editör: Bülent Akot
Son Okuma: Mehmet Aknar
Redaksiyon: MAK Grup Redaksiyon Ekibi
Grafik Tasarım ve Uygulama: TAVOOS
Baskı: Ertem Bas. Yay. Dağ. San. Tic. Ltd. Şti.
ISBN 978-605-9621-88-5
Sertifika No: 33205
İletişim Adresleri
Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/4
06420 Çankaya Ankara
tel.-faks: 0312. 439 01 69
www.ottoyayin.com
otto@ottoyayin.com
facebook.com/otto.yayinlari
twitter.com/ottoyayin
Hilmi Karaağaç
HİLMİ KARAAAĞAÇ
Çankırı’da doğdu (1976). İlköğrenimini Çankırı’da tamamladı.
Ankara Kalecik İmam Hatip Lisesi (1993) ve Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi’nden mezun oldu (1998). Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde İslam Kelâmı’nda Tevlid Nazariyesi adlı
teziyle yüksek lisansını (2001), Hasan Hanefi’nin Kelam İlmini Yenileme
Projesi adlı teziyle de doktorasını tamamladı (2008). Eskişehir Milli Eğitim
Müdürlüğü’ne bağlı eğitim kurumlarında öğretmen ve idareci olarak görev
yaptı (1999-2010). Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ne öğretim
üyesi olarak atandı (2010). Hâlen bu görevine devam etmektedir.
Önsöz
İslam, nüzulünden kısa bir süre sonra dünya ölçeğinde adından söz ettirmiş ve birçok alanda etkin bir din hâline gelmiştir ki bilim ve kültür
bu alanların başında gelmektedir. Müslüman bilim adamları hem beşerî
ilimlerde hem de dinî ilimlerde önemli çalışmalara imza atmışlardır. Dinî
ilimlerde yapılan faaliyetlerin temel amacı vahyi doğru şekilde anlamak,
uygulamak ve gelecek nesillere aktarmaktır. Tüm bu ameliyelerin sahih bir
surette gerçekleşmesinde kavram ve ıstılahların doğru muhteva ile ve yerli
yerinde kullanılmasının önemi aşikârdır.
İslami ilimler hicri birinci asırdan itibaren tedvin ve teşekkül sürecine
girmiştir. Bu süreçte her ilmin kendine has mana ve muhtevası bulunan
kavram ve ıstılahlara sahip olduğu görülür. Kendisine usûlu’d-dîn veya
akaid olarak İslami ilimler içerisinde mümtaz bir yer edinen kelam ilmi
de kendi sistematiğine uygun muhteva ile donanmış çok sayıda terime
sahiptir. Özellikle ilk itikadi ihtilaflar, felsefenin İslam dünyasına girmesi,
fırkalaşma ve fırkalar arası mücadele, bir yandan kelam ilminin terimlerinin artmasına diğer yandan terimlere ilmin mantığı içerisinde manalar
yüklenmesine yol açmıştır. Kelam âlimlerinin dilini ve eserlerini anlamak
ve kelami konulara muttali olabilmek için bu terimlerle kastedilen anlamları bilmek gerekmektedir.
Geçmişten günümüze İslami ilimlerde kullanılan kavram ve ıstılahları
konu edinen çeşitli sözlükler yazılmıştır. Bu çalışmalar tüm İslami ilimleri
kapsayıcı nitelikte genel sözlükler olabildiği gibi bir ilim dalına ait müstakil sözlükler de olabilmektedir.
Bu çalışmamız, kelam ilmine ait temel kavramları yine bu ilmin sınırları
içerisinde, kendilerine yüklenilen anlamlar çerçevesinde ele almayı hedeflemektedir.
Çalışmamızın hedef kitlesi İslami ilimlerle ilişkisi başlangıç düzeyinde
olanlar ile belirli düzeylerde dinî eğitim gören ortaöğretim öğrencileridir.
Kavramlar seçilirken ve işlenirken bu hedef gözetilmiştir. Bu hedefe binaen kavramların tertip ve düzeninde konu uyumluluğu ve önem derecesi
dikkate alınarak anlaşılır bir dil kullanılmış, muğlak ve girift ifadelerden
kaçınılmıştır. Kavramlar, kelam geleneği içerisinde, yüklendikleri anlamlar
doğrultusunda ele alınmıştır. Bu bağlamda diğer ilim dallarının kaynaklarına nadiren de olsa müracaat edilmekle birlikte genellikle kelam kaynaklarından istifade edilmiştir.
Çalışmamızın başlangıcından sonuna, tüm aşamalarında emeği ve katkısı bulunanlara teşekkür ediyorum.
Gayret bizden tevfik Allah’tandır.
Hilmi Karaağaç
Gümüşhane 2017
–
Besmele
Kur’an-ı Kerim’de Tevbe suresi hariç
bütün surelerin başında ‘besmele
bulunur. Hayatın her anında olduğu
gibi Kur’an okumaya veya ibadetleri
edaya başlayan kimse de besmeleyi
söylemelidir.
–
‫بسملة‬
Hz. Peygamber de
Müslümanlara işlerine
besmele ile başlamalarını
tavsiye etmiştir: Allah’ı zikir
ile başlanmayan her iş ebterdir
(bereketsiz ve güdüktür).
(Ahmed b. Hanbel, II, 359)
“Rahmân ve Rahîm Allah’ın adıyla” anlamına gelen
sözdür. Arapçası ‘Bismillâhirrahmânirrahîm’dir.
Müslümanlar, tüm meşru işlerinden önce bu
sözü söylerler. Buna “besmele çekmek” denir.
Bir işe besmele ile başlamak, “Bu işime Allah’ın
adını anarak, O’nun izni ve rızası ile başlıyorum.”
demektir.
–
Bir işe besmele ile başlanması,
onun Allah için yapıldığına işaret
eder. Çünkü besmele ile işe
başlayan kişi, “Ben bu işi kendim
için değil, Allah namına, O’nun
emri ile ve ancak O’nun için
yapıyorum.” demiş olur.
(Yazır, 1979: I, 43)
KAVRAM HARİTALARI / KELAMIN YÜZÜ
11
–
Kelam İlmi
‫علم الكلام‬
İslam dininin inanç esaslarını konu edinen
ilim dalıdır. Allah’ın zâtından ve sıfatlarından,
nübüvvet konularından, başlangıç ve sonuç
itibariyle yaratılmışların hallerinden bahseder.
Kelam bu konuları ele alırken İslam dininin
esaslarını kendisine temel dayanak olarak alır.
Kelam ilminin ana konuları üç
temel esas (usûl-i selâse) olarak tasnif
edilmiştir. Bunlar, uluhiyet, nübüvvet
ve ahiret konularıdır. Kelam ilminin iki
temel gayesi bulunmaktadır. İlki, İslam
dininin inanç esaslarını akli ve nakli
delillerle ispat etmektir. İkincisi ise bu
esaslara yönelik her dönemde ortaya
çıkan şüphelere cevaplar vermektir.
(Yazıcıoğlu, 1996: 6)
–
Kelam, ele aldığı konular
sebebiyle diğer dinî ilimlerin
aslını oluşturur. Bu nedenle
kelam ilmi, “eşrefu’l-ulûm”
ve “usûlu’d-dîn” olarak
nitelendirilmiştir: Kelâm, şer’î
hükümlerin esası olduğundan
“eşrefu’l-ulûm”, İslam itikâdi
konularını ele aldığından da
“reisu’l-ulûm”dur.
(et-Taftazânî, 1988: 12)
KAVRAM HARİTALARI / KELAMIN YÜZÜ
13
–
Akaid
‫عقائد‬
‘Düğümlemek’ manasındaki akd kökünden
türeyen akâid, İslam dininin inanılması zorunlu
inanç esasları anlamına gelir. Bu esaslardan
bahseden ilme de “akaid ilmi” denilir. Akaid ilmi,
tartışmaya girmeksizin inanç esaslarını kısa ve net
ifadelerle ortaya koyar.
İslam dininin itikadi hükümlerinden
bahseden akaid, dinin temelini
teşkil eder. Akaid esasları tüm ilahî
dinlerde aynı olup hiçbir değişikliğe
uğramamıştır. Bütün peygamberlerin
tebliğ ettiği akaid, tevhid inancına
dayanmaktadır.
(21/Enbiyâ, 25)
–
Akaid eserleri, bir âlim ya da mezhebin,
iman esaslarını anlama ve yorumlama
tarzını yansıtır. Müslüman âlimler çok
sayıda akaid risalesi telif etmişlerdir.
Bunların ilki ve en önemlisi Ebû Hanîfe’nin
el-Fıkhu’l-Ekber adlı risalesidir. Diğer
meşhur akaid eserlerinden bazıları
şunlardır:
Ebû Ca’fer et-Tahâvî: el-Akîdetu’t-Tahâviyye,
Ömer en-Nesefî: Akâidu’n-Nesefî,
Adududdîn el-Îcî: el-Akâidu’l-Adudiyye,
İbn Teymiyye: el-Akâidetu’l-Vâsıtıyye.
KAVRAM HARİTALARI / KELAMIN YÜZÜ
15
Hurafe
‫خرافة‬
Hurafe, akla ve gerçeğe aykırı aldatıcı boş söz,
anlamsız uygulamalar, tutarsız düşünceler
demektir. Hurafeler dinî ve mantıki temelden
yoksundur. Dinin özünde bulunmamakla birlikte
ilerleyen zamanlarda birtakım yollarla dine
girmiş, din adına ileri sürülen batıl inanç ve
uygulamalardır.
–
Bütün din ve toplumlarda hurafelere
rastlanmaktadır. Hz. Peygamber,
kendisine inzal olunan vahyi
ezberletmiş, yazıya geçirtmiş ve
Müslümanlara açıklamıştır. Bununla
birlikte zamanla İslam toplumlarının
inançlarına ve yaşantılarına
hurafeler girmiştir. Bunun başlıca
sebepleri arasında şunları saymak
mümkündür: Önceki toplumların
inanç ve uygulamaları, mitoloji,
cehalet, insanların emniyette olmayı
istedikleri korkuları, tabii yollardan
ulaşamadıkları arzularıdır (Karadaş, 2016:
39). İslam, insanı, aklını kullanarak
hakka ve hakikate çağırır. Hak, hakikat
ve dinin özüyle ilgisi olmayan boş
ve manasız inanç ve uygulamalara
müsamaha göstermez.
(Altıntaş, 2003: 122)
KAVRAM HARİTALARI / KELAMIN YÜZÜ
209
Kaynaklar
Adam, Baki, “Tevrat”, DİA, XLI, 40-45, İstanbul 2012.
Adam, Baki, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, Seba Yayınları, Ankara 1997.
Ahmed b. Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
Ak, Ahmet, “Maturidi’nin Şükür Anlayışı”, Ankara Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 47, sayı: 2, (2006),
s. 185-194.
Akbulut, Ahmet, Nübüvvet Meselesi Üzerine, Birleşik Yayıncılık, Ankara 1992.
Akdemir, Furat, “Kur’an’da İtaat Kavramı ve Peygambere İtaatin Mahiyeti”, Kelam Araştırmaları, cilt:
11/1, (2013) s. 425-442.
Akgül, Muhittin, “Kur’an’ın İlk Muhafızları: Vahiy Kâtipleri”, Diyanet İlmi Dergi, cilt: 46, sayı: 4, Ankara
2010, s. 33-48.
Ali el-Kârî, Ali b. Sultan Muhammed, Minehu’r-Ravzi’l-Ezher fî Şerhi Fıkhi’l-Ekber, Dâru’l-Beşâiri’lİslâmiyye, Beyrut 1998.
Alper, Hülya, “Nifak ya da İmanda Çatışma (Kur’an-ı Kerim Bağlamında Nifak Psikolojisi Üzerine Bir
İnceleme)”, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22 (2002/1), s. 5-24.
Alper, Ömer Mahir, “İtaat”, DİA, XXIII, 444-445, İstanbul 2001.
Altıntaş, Ramazan, “İnsanın Zihin Halleri”, (İslam İnanç Esasları El Kitabı içinde), Grafiker Yayınları,
Ankara 2013.
Altıntaş, Ramazan, “İslâm Anlayışında Bid’at ve Hurâfenin Çerçevesi”, Dini Araştırmalar, (2003), cilt: 6,
sayı: 16, s. 111-123.
Altıntaş, Ramazan, “Yazgıcı ve Özgürlükçü Tevekkül Anlayışının Çalışma Hayatına Etkileri”, Dini Araştırmalar, (2000), cilt: 3, sayı: 7, s. 113-136.
Ardoğan, Recep, Âmentü Şerhi İslam İnanç Esasları, KLM Yayıncılık, İstanbul 2015.
Arpaguş, Hatice Kelpetin, “Kelime-i Tevhid”, DİA, XXV, 214, Ankara 2002.
Arslan, Hulusi ve Mustafa Bozkurt, Sistematik Kelam, TDV Yayınları, Malatya 2015.
Atay, Hüseyin, İslam’ın İnanç Esasları, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1992.
Atay, Hüseyin, Kur’an’a Göre Araştırmalar I-V, Ankara 1995.
Atay, Hüseyin, Kur’an’da İman Esasları ve Kader Sorunu, Atay ve Atay, Ankara 2009.
Aydın, Hayati, “İslam İnançları Açısından Mucize, Kerâmet, Sihir ve İstidrâc Kavramları Üzerine Bir
İnceleme”, Sakarya Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, cilt: 17, sayı: 36, (2015) s. 105-137.
Aydın, Hüseyin, “Meleklere İman”, (İslam İnanç Esasları El Kitabı içinde), Grafiker Yayınları, Ankara 2013.
Aydın, Ömer, Kur’an-ı Kerim’de İman-Amel İlişkisi, İşaret Yayınları, İstanbul 2007.
Aydın, Zeynel Abidin, “Hz. Peygamber’in Ümmîliği Meselesi”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, cilt: 1, sayı: 2, Gümüşhane 2012, s. 287-307.
Aydınlı, Abdullah ve İsmail Lütfi Çakan, “Aşere-i Mübeşşere”, DİA, III, 547, İstanbul 1991.
Bebek, Adil, Matürîdî’de Günah Problemi, Rağbet Yayınları, İstanbul 1998.
Biçer, Ramazan, “Şeytan ve Şeyâtîn”, (İslam İnanç Esasları El Kitabı içinde), Grafiker Yayınları, Ankara 2013.
el-Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl, es-Sahîh, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
Bulut, Mehmet, Ehl-i Sünnet ve Şia’da İsmet İnancı, Risale Yayınları, İstanbul 1991.
el-Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf, (çev. Ömer Türker), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Yayınları, İstanbul 2015.
Cebeci, Lütfullah, “İsrâfil”, DİA, XXIII, 180-181, İstanbul 2001.
el-Cuveynî, İmâmu’l-Harameyn, Kitâbu’l-İrşâd, (çev. A. B. Baloğlu, S. Yılmaz, M. İlhan, F. Sancar), TDV
Yayınları, Ankara 2010.
Çağrıcı, Mustafa, “İhsan”, DİA, XXI, 544-546, İstanbul 2000.
Çağrıcı, Mustafa, “Taassup”, DİA, XXXIX, 285-286, İstanbul 2010.
Çağrıcı, Mustafa, “Tevekkül”, DİA, XLI, 1-2, İstanbul 2012.
Çelebi, İlyas, İslam’ın İnanç Esasları, İsam Yayınları, İstanbul 2009a.
Çelebi, İlyas, Kitaplara İman, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015.
Çelebi, İlyas, “Kıyamet”, (Kelam El Kitabı içinde), Grafiker Yayınları, Ankara 2015, s. 484-485.
Çelebi, İlyas, “Sıfat”, DİA, XXXVII, 100-106, İstanbul 2009b.
Çelebi, İlyas, “Şeytan”, DİA, XXXIX, 99-101, İstanbul 2010.
ed-Devvânî, Celâluddîn Muhammed b. Es’ad b. Muhammed, Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye, Şirket-i Hayriye-i
Sahafiyye, İstanbul 1305.
Dumlu, Ömer, “Suhuf”, DİA, XXXVII, 477-478, İstanbul 2009.
Düzgün, Şaban Ali, Allah Tabiat ve Tarih, Lotus Yayınevi, Ankara 2005.
Düzgün, Şaban Ali, Din Birey ve Toplum, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
Düzgün, Şaban Ali, “İnsanın Doğası (Fıtratı) Ve Özgürlüğü Üzerine”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, cilt:
14, sayı: 2 (2016), s. 322-342.
Ebû Dâvûd, Suleymân b. Eş’as, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
Ebû Hanîfe, Nu’mân b. Sâbit, el-Fıkhu’l-Ekber, (İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri içinde, çev. Mustafa Öz), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
Ertürk, Mustafa, , “Havz-ı Kevser”, DİA, XVI, 546-549, İstanbul 1997.
Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, TDV Yayınları, Ankara 2010.
Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir, (çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul 1999.
Esen, Muammer, “Peygamberlere İman”, (İslam İnanç Esasları El Kitabı içinde), Grafiker Yayınları, Ankara 2013.
Esen, Muammer, Kelâmullah Tartışmaları ve el-Hayde, Araştırma Yayınları, Ankara 2005.
Fazlur Rahman, Allah’ın Elçisi ve Mesajı Makaleler-1, (çev. Adil Çiftçi), Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1997.
el-Gazâlî, Ebû Hâmid, İhyâu Ulûmu’d-Dîn, (çev. Ahmed Serdaroğlu), Bedir Yayınevi, İstanbul 1974.
Gölcük, Şerafeddin, Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997.
Güneş, Kamil, Meleklere İman, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015.
Gürkan, Salime Leyla, “Zebûr”, DİA, XLIV, 171-173, İstanbul 2013.
Harman, Ömer Faruk, “İncil”, DİA, XXII, 270-276, İstanbul 2000.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992.
İzutsu, Toshihiko, Kur’an’da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, (çev. Selahattin Ayaz), Pınar Yayınları, İstanbul 1997.
KAVRAM HARİTALARI / KELAMIN YÜZÜ
211
KAVRAM HARİTALARI
100’LÜK KİTAPLAR
200’LÜK KİTAPLAR
300’LÜK KİTAPLAR
1. Tefsir
1. Tefsir
1. Tefsir
2. Hadis
2. Hadis
2. Hadis
3. Fıkıh
3. Fıkıh
3. Fıkıh
4. Kelam
4. Kelam
4. Kelam
5. Siyer
5. Siyer
5. Siyer
6. İslam Tarihi
6. İslam Tarihi
6. İslam Tarihi
7. Mezhepler Tarihi
7. Mezhepler Tarihi
7. Mezhepler Tarihi
8. Arap Dili
8. Arap Dili
8. Arap Dili
9. Tasavvuf
9. Tasavvuf
9. Tasavvuf
10. Mantık
10. Mantık
10. Mantık
11. İslam Edebiyatı
11. İslam Edebiyatı
11. İslam Edebiyatı
12. İslam Sanat Tarihi
12. İslam Sanat Tarihi
12. İslam Sanat Tarihi
13. İslam Felsefesi
13. İslam Felsefesi
13. İslam Felsefesi
14. Dinler Tarihi
14. Dinler Tarihi
14. Dinler Tarihi
15. Din Eğitimi
15. Din Eğitimi
15. Din Eğitimi
16. Din Psikolojisi
16. Din Psikolojisi
16. Din Psikolojisi
17. Din Sosyolojisi
17. Din Sosyolojisi
17. Din Sosyolojisi
18. Türk Dinî Musikisi
18. Türk Dinî Musikisi
18. Türk Dinî Musikisi