Soya Tarımı - Prof.Dr. Halis ARIOĞLU

Ç.Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ, TARLA BİTKİLERİ BÖLÜMÜ
SOYA TARIMI
HAZIRLAYAN
_____________
Prof. Dr. Halis ARIOĞLU
Ç.Ü.Ziraat Fakültesi
Tarla Bitkileri Bölümü
ADANA - 2013
SOYANIN ÖNEMİ
Soya; içerdiği değerli besin maddeleri nedeniyle 250'den fazla değişik yerlerde
kullanılmaktadır. Bu özelliği nedeniyle soya, “sarı altın” veya “ asrın harika bitkisi ” olarak
bilinmektedir.
Soya, önemli bir yağ bitkisidir. Tohumlarında % 18-24 oranında yağ bulunmaktadır.
Sarı renkli ve hoş kokulu olan soya yağı; en fazla margarin olarak tüketilmektedir. Soya yağı
insan gıdası olarak kullanıldığı gibi, sanayide hammadde olarak da geniş kullanma yerlerine
sahiptir.
Soya tohumlarında yaklaşık % 36-40 dolaylarında protein bulunmaktadır. Soya
proteini, çok değerli amino asitler içerdiğinden beslenme değeri oldukça yüksek olup,
hayvansal proteinlere çok yakındır.
Yağı alındıktan sonra geriye kalan soya küspesi; doğrudan hayvan yemlerine katkı
maddesi olarak kullanılabildiği gibi, öğütülerek elde edilen yağı alınmış soya unu gıda
maddesi ve endüstride hammadde olarak kullanılmaktadır.
Soya bir baklagil bitkisidir. Köklerinde yaşayan Rhizobium bredy japonicum bakterisi
sayesinde havanın serbest azotunu toprağı bağlamaktadır. Bu nedenle önemli bir ekim nöbeti
bitkisidir. Hem kendisinden sonra ekilecek bitkiye azotça zengin bir tarla bırakmakta, hem de
kendi ihtiyacı olan azotu karşılamaktadır. Soya sapları kolay parçalanabildiği için, toprağın
organik maddesinin artırmaktadır. Soyanın ekim nöbetine sokulması ile, toprağın verimliliği
uzun süre eksilmeden devam ettirilebilmektedir.
İKLİM İSTEĞİ
Sıcaklık: Soya yazlık bir bitkidir. Yetişme süresi boyunca 2400-3600°C sıcaklık
toplamına gereksinim duymaktadır. Soyada fotosentez için en uygun hava sıcaklığı 2530°C'dir. Hava sıcaklığı 30°C'nin üzerine çıktığında, fotosentez olumsuz yönde
etkilenmektedir. Yetişme süresi boyunca hava sıcaklığı 35°C’nin üzerine çıktığında, çiçek ve
baklalarda silkme (dökülme) başlamaktadır. Hava sıcaklığının yüksek olduğu dönemlerde
toprakta yeterince suyun (rutubetin) bulundurulması gerekmektedir. Aksi takdirde, bitkide
çiçek ve bakla dökümleri artar.
Yüksek sıcaklıkta olduğu gibi, düşük sıcaklıkta soyanın büyüme ve gelişmesini
olumsuz yönde etkilemektedir. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki; hava sıcaklığı 24°C'nin
altına düştüğünde, düşen her 0.5°C için, çiçeklenme süresi 2-3 gün gecikmiştir. Ayrıca, erken
ekimlerde, düşük hava sıcaklığı nedeniyle bitkiler hasat zamanı yeşil kalırlar.
Hava sıcaklığı yanında, toprak sıcaklığı da soyanın büyüme ve gelişmesini
etkilemektedir. Soya tohumları 4-40°C arasında çimlenebilmektedir. Çimlenme için en uygun
toprak sıcaklığı 25-30°C'dir. Toprak sıcaklığı azaldıkça, tohumun çimlenme süresi uzamakta
ve sürme gücü zayıflamaktadır. Toprak sıcaklığı bitkinin nodozite oluşturmasını da
etkilemektedir. Nodozite oluşumu için en uygun toprak sıcaklığı 27°C'dir. Toprak sıcaklığı
33°C'nin üzerine çıktığında, nodozite oluşumunun durduğu saptanmıştır.
1
Gün Uzunluğu: Soya bitkisinin büyüme ve gelişmesini etkileyen en önemli iklim
faktörlerinden biri de gün uzunluğudur. Soya kısa gün bitkisidir. Gün uzunluğu arttıkça,
çiçeklenme başlangıcı önemli ölçüde gecikmektedir. Soya'da çiçeklenme için kritik gün
uzunluğu 10-12 saat arasında değişmektedir. Geç olgunlaşan soya çeşitleri, gün uzunluğuna
daha duyarlıdırlar. Uzun gün şartlarında soya bitkisi daha fazla sayıda çiçek oluşturmakta,
ancak, çiçeklerin silkme oranı artmaktadır. Soya tarımında kısa gün koşullarının olumsuz
etkisi, 21 Hazirandan sonra yapılan ekimlerde ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, ikinci ürün
ekimleri 21 Hazirana kadar bitirilmelidir. Bu tarihe kadar yapılan ekimlerde, verim kaybı
olmaz.
Yağış: Yetişme mevsiminin yaz aylarına rastlaması nedeni ile, soya bitkisinin suya
olan ihtiyacı oldukça fazladır. Yetişme süresi boyunca toplam 500-700 mm su tüketmektedir.
Bölgelere göre değişmekle beraber soyanın haftalık su tüketimi 50 mm'ye kadar
çıkabilmektedir.
Soya tohumları çimlenebilmesi için, kendi ağırlığının % 50'si kadar su alması
gerekmektedir. Aksi halde normal bir çimlenme gösteremez. Bu nedenle, ekim tavlı (Darbız)
toprağı yapılmalıdır. Soya bitkisinin suya en fazla ihtiyaç duyduğu devre, çiçeklenme
başlangıcından, baklaların olgunlaşmasına kadar geçen süredir. Yapılan araştırmalar
göstermiştir ki; soya toplam su tüketiminin % 65-75'ini bu dönemde kullanmaktadır.
Sulama imkanının yetersiz olduğu yerlerde, soya ekimi kesinlikle yapılmamalıdır.
Yetişme süresi boyunca, özellikle çiçeklenme ve meyve oluşum devresinde bitkilerin
susuzluk stresine girmeleri halinde, çiçek ve meyve dökümleri artmaktadır. Bu nedenle,
çiçeklenme-olgunlaşma döneminde toprakta yeterince suyun bulundurulmasına çok dikkat
edilmelidir. Özellikle hava sıcaklığının 35C’nin üzerine çıktığı ve sam yelinin (Poyraz) estiği
dönemlerde, mutlak surette sulama yapılarak, toprakta yeterince su bulunması sağlanmalıdır.
Soya bitkisinin su tüketimi; hava sıcaklığına, hava nemine, güneşlenmeye ve sam
yelinin esmesine bağlı olarak değişmektedir.
TOPRAK İSTEĞİ
Soya toprak isteği bakımından fazla seçici değildir. Pamuk ve Buğdayın yetiştiği her
toprakta rahatlıkla yetişebilmektedir. Ancak, fazla kumlu ve taşlı topraklarda yetiştirildiğinde,
verim düşük olmaktadır. Soya ekilecek toprağın kumlu-tınlı, organik maddece zengin olması
halinde, tohum verimi yüksek olmaktadır. Malaz (ağır bünyeli) tabir edilen topraklarda,
düzenli bir sulama ile yüksek verim alınabilmektedir. Soyada verimin yüksek ve nodozite
oluşumunun istenilen düzeyde olabilmesi için, toprak pH'sının 6.2-6.8 arasında olması
gerekmektedir. Düşük pH derecelerinde nodül oluşumu için çok gerekli olan Molibden
elementinin alımı azalır, Aliminyum ve Mangan gibi elementlerde bitkiye toksik etkide
bulunurlar. pH'nın yüksek olması halinde ise; demir, bakır ve çinko gibi elementlerin bitkide
eksiklikleri ortaya çıkar. Bu nedenle çok kireçli topraklarda soya ekimi önerilmez. Soya
tarımı yapılacak topraklardaki tuz miktarı, 5.3 mili-mose’nin üzerinde olmaması
gerekmektedir.
2
EKİM NÖBETİ
Soya bir baklagil bitkisi olduğu için, ekim nöbetinde önemli bir yeri vardır. Havanın
serbest azotunu toprağa bağlaması ve toprakta bol miktarda organik madde bırakması nedeni
ile toprağın verimliliğini artırmaktadır. Soya bitkisi topraktan kaldırdığı azotun % 33'ünü sap,
yaprak ve köklerinde biriktirmektedir. Hasat sonrası bu kısımlar toprakta kaldığı için, dekara
8-9 kg saf azot biriktirilmiş olmaktadır. (Bakteri aşılanmış ise). Ayrıca, bir çapa bitkisi olduğu
için, kendinden sonraki bitkiye temiz ve havalanmış bir toprak bırakmaktadır. Topraktan
geçen hastalıkların önlenmesi için, her yıl aynı tarlaya soya ekiminden kaçınılmalıdır.
Bölgemizde; buğday, mısır, pamuk, yerfıstığı, patates ve kanola gibi bitkilerle ekim nöbetine
girebilmektedir.
TOPRAK HAZIRLAMA
Soyadan yüksek verim alınabilmesi için, etkili faktörlerin başında, birim alanda yeterli
sayıda bitkinin bulunması gelmektedir. Bu ise, ekilen soya tohumunun çimlenmesine bağlıdır.
Tohumların normal bir çimlenme gösterebilmeleri için, tohum yatağının çok iyi hazırlanması
ve toprakta yeterince rutubetin bulundurulması gerekmektedir.
Ana Ürün İçin Toprak Hazırlama
Normal Ekim: Soya ekimi yapılacak tarla sonbaharda pullukla veya patlatma (Çizel)
ile sürülmelidir. Tarlada pulluk tabanı meydana gelmiş ise, sonbaharda taban patlatma
yapılarak, oluşan taban taşı kırılmalıdır (Bu işlem 4-5 yıl ara ile yapıldığında yeterli
olmaktadır). Kışı bu şekilde geçiren tarla, ilkbaharda (Mart ayında) kültüvatör denilen aletler
ile karıştırılır. Ekim zamanına kadar bu şekilde bekletilen toprak, ekim zamanı geldiğinde,
gübre ve yabancı ot ilaçlarının uygulanmasından sonra, tekrardan goble-disk veya kültüvatör
geçirilerek karıştırılır. Daha sonra, üzerinden tapan geçirilerek tarla yüzeyi düzlenir ve toprak
sıkıştırılır. Topraktaki rutubet (tav, gönen, darbız) durumuna göre çekilecek tapan veya sürgü
sayısı değişmektedir. Genellikle iki tapan yeterli olmaktadır. Bu şekilde hazırlanan tarlaya
vakit geçirilmeden ekim yapılmalıdır.
Sırta Ekim: Soya ekimi yapılacak tarla sonbaharda pullukla veya patlatma (Çizel) ile
iki defa sürülmekte ve arkasından goble disk geçirilerek oluşan kesekler parçalanmalıdır.
Daha sonra sırt yapma pullukları ile sırtlar çekilir. Kışı bu şekilde geçiren tarlada; ilkbaharda
sırtların üzerinde oluşan otlar tıraşlanır, arkasından gübre ve herbisit atılır ve daha sonra
sırtlar yenilenir. Ekim öncesi; sırtlar üzerinden özel yapılmış tapan geçirilerek sırtların üzeri
bastırılır ve ekim için düzgün hale getirilir.
İkinci Ürün İçin Toprak Hazırlama:
İkinci ürün soya tarımında toprak hazırlama çok önemlidir. Tarla hazırlığı Haziran
ayında yapıldığı için, toprak tavının korunması zorlaşmaktadır. İyi bir çıkış için tohumun
nemli (tavlı) toprağa ekilmesi gerekmektedir.
3
Normal Ekim: Buğday hasadından sonra toprakta yeterince tav yok ise, anız
yakılmalı veya iyice parçalanmalı ve tarla goble-disk ile yüzlek olarak işlenmelidir (yüzlek
işleme mutlak zorunlu değildir, üreticinin tercihine bağlıdır). Tarla içerisinde yeterli sayıda
tavalar çekilerek (seddeler oluşturularak) uygun bir sulama yapılmalıdır. Toprak tava gelir
gelmez, goble-disk ile yüzlek bir sürüm yapılır. Gübre ve yabancı ot ilaçlarının
uygulanmasından sonra, goble-disk ile normal derinlikte ikinci bir işleme daha yapılır.
Arkasından en az iki veya üç defa tapan geçirilir. Toprak hazırlığı tamamlandıktan sonra,
vakit geçirilmeden en kısa sürede ekim tamamlanmalıdır. Buğday hasadından hemen önce,
yeterli miktarda yağışın düşmesi halinde, sulamaya gerek duyulmadan, yukarda anlatıldığı
şeklinde toprak işleme yapılmalıdır.
Yağmurlama sisteminin olması halinde, tarla sulanmadan kuru olarak işlenmelidir. Bu
şartlarda anızın yakılması gerekli olmayabilmektedir (sapların toplanması şartıyla). Toprak
işleme goble-disk ile yapılmalıdır. Ekim yüzlek olmalı (4-5 cm) ve arkasından yağmurlama
kurulmalıdır. Ekimde geç kalınmadığı sürece, tohum kuruya ekilip, üzerine yağmurlama
kurulması önerilmemektedir. Kaymak tabakası oluşabilir ve çıkışlar tehlikeye düşer. Ayrıca,
ekimde kullanılan bakteriler canlılığını yitirebilir. En ideal ekim, tohumun tavlı toprağa
düşürülmesidir. Yani sulanarak ekim yapılmasıdır.
Sırta Ekim: Buğday hasadından sonra toprakta yeterince tav yok ise, anız yakılmalı
ve tarla goble-disk ile normal derinlikte işlenmelidir. Hemen arkasından; gübre uygulanmalı
ve goble-disk ile toprağa karıştırılmalıdır. Daha sonra sırt yapma (lister) pullukları ile sırtlar
çekilmeli ve tavalar çekilerek tav suyu verilmelidir. Toprak tava geldikten sonra, sırtların
üzeri tıraşlanmalı ve sırtlar yenilenmelidir. Arkasından herbisit uygulanmalı ve tapan
çekilerek tarla ekime hazır hale getirilmelidir. Toprak hazırlığı tamamlandıktan sonra, vakit
geçirilmeden en kısa sürede ekim tamamlanmalıdır.
Ekim sırasında mibzer baltalarının arkasına, küçük halkalardan oluşan ve her biri 10
kg. gelecek şekilde hazırlanmış demet halinde zincir bağlanmalıdır. Bazı üreticiler, zincir
kullanma yerine, ekim sonrası, ekilen yerin üzerine tapan çekmektedirler. Bu çok yanlış bir
uygulamadır. Tohumun çimlenmesini tehlikeye düşürür. Ayrıca, ekim sonrası yağışların
olması halinde, çok kalın bir kaymak tabakasının oluşmasına neden olur. Bu da çimlenmeyi
olumsuz etkiler.
Bazı üreticiler yağışlardan sonra toprak rutubetini tam olarak kontrol etmeden, toprak
hazırlığına başlamakta ve ekimi yapmaktadırlar. Soyada, tohumun çimlenebilmesi için, kendi
ağırlığının % 50’si kadar topraktan su alması gerekmektedir. Bu miktar % 40 olsa dahi, tohum
çimlenemez. Ancak, tohum su emerek şiştiği için, toprakta mevcut saprofit mantarlar
tarafından çürütülür (Tohum cılk olur veya etrafı sarı-siyah küf mantarları ile kaplanır). Bazı
üreticiler bunun nedenini bateri aşılaması olarak göstermektedirler ve ekimde soya bakterisi
kullanmamaktadırlar. Bu çok yanlış bir uygulamadır. Ekimde mutlak surette bakteri
aşılaması yapılmalıdır.
4
GÜBRELEME VE BAKTERİ AŞILAMASI
Diğer kültür bitkilerinde olduğu gibi soya bitkisi de yetişme süresi boyunca topraktan
belirli miktarda besin maddesi kaldırmaktadır. A.B.D.'de yapılan bir araştırmada; bir dekardan
380 kg soya ürünü kaldırıldığında, bitkiler tarafından bir dekar alandan; 36 kg saf N, 9 kg saf
P2O5 ve 16 kg K2O kaldırıldığı saptanmıştır. Görüldüğü gibi, soya bitkisi topraktan en fazla
azot ve potasyum kaldırmaktadır. Yapılan hesaplamalara göre; elde edilecek her 10-15 kg/da
verim için topraktan 1 kg Azot kaldırılması gerekmektedir. Ayrıca, her 40-50 kg/da verim için
1 kg P205 ve her 20-25 kg/da verim için de, 1 kg K2O kaldırılmaktadır. Bu nedenle soya
tarımında gübreleme büyük önem arzetmektedir.
Azot Gübrelemesi: Soya bir baklagil bitkisidir. Bu nedenle, azota olan ihtiyacı
oldukça fazladır. Ancak, bunun gübreleme ile karşılanması ekonomik olmamaktadır. Soya
kazık köklü bir bitkidir. Bu nedenle, kendinden önceki bitkiye verilen ve yıkanma ile ön
bitkinin etkili kök sisteminin altına inen azottan kolayca yararlanmaktadır. Ayrıca, soyanın
kendisi bir baklagil bitkisi olduğu için, ihtiyaç duyduğu azotun % 40-70’ini kendisi temin
etmekte ve fazladan da toprağa bir miktar azot bırakmaktadır. Topraktan kaldırılan azotun
büyük bir kısmı tohumda (% 67), bir kısmı sap ve anızda (% 22), çok az bir kısmı ise kökte
(% 11) birikmektedir.
Soya tarımında ilk gelişmenin sağlanması için ekimden önce veya ekimle birlikte
dekara 4-6 kg. saf azot uygulanmalıdır. Bunun için ekimle beraber dekara 20 kg Diamonium
fosfat (18.46.0) veya 30 kg Kompoze (20.20.0) gübresi uygulanmalıdır. Verilen bu azot, aynı
zamanda nodozite oluşumuna da yardımcı olmaktadır. Türkiye topraklarında Rhizobium
brady japonicum bakterisi tabi olarak bulunmadığı için, ekimle birlikte mutlak surette bakteri
aşılaması yapılmalıdır. Yüksek verim için iyi bir nodozite oluşumu esastır. Aşılama yapılmaz
ise, verilecek azotlu gübre miktarını artırmak gerekmektedir. Gelişmenin durumuna ve
nodozite oluşumuna göre, üst gübreleme yapılmalıdır. Ekimde bakteri kullanılmış ise, ilk
çiçeklenme döneminde bitkiler çekilerek kök sisteminde oluşan nodozite sayısı kontrol
edilmelidir. Çok sayıda nodozite oluşumu var ise, üst azot gübrelemesine gerek yoktur.
Nodozite oluşmamış veya çok az sayıda ise, üst azot gübrelemesi yapılmalıdır. Bunun için
dekara 20 kg. üre veya 35 kg. Amonium Nitrat gübresi kullanılmalıdır. Azotlu üst gübre
uygulaması, ilk suyun önüne yapılmalıdır. Ekimle birlikte bakteri kullanılmış ise, azotlu üst
gübre 2. suyun önüne uygulanmalıdır. Ekimle birlikte hiç azotlu gübre kullanılmamış ise, üst
gübreleme birinci sudan önce yapılmalıdır. Gerek duyulur ise ikinci üst gübre uygulanmalıdır.
Soya tarımında ekimle birlikte fazla miktarda azotlu gübre kullanılmamalıdır. İlk
devrede verilen fazla miktardaki azot, bitkide nodozite oluşumun geciktirir veya engeller. Ön
bitkiye bol miktarda azotlu gübre verilmiş ise, iyi bir bakteri aşılaması yapılarak azotlu gübre
verilmeden yeterli ürün alınabilmektedir (Pataes, soğan ve karpuz yerleri için).
Gelişmenin ilk devrelerinde bazı tarlalarda görülen sarılık, azot eksikliği değildir. Bu
sarılığın nedeni, demir eksikliğidir. Özellikli bu durum, fazla kireçli topraklarda ortaya çıkar.
Gübreleme ile giderilmesi oldukça zordur. Bu sarılığın giderilebilmesi için, sıkça çapalama
yapılmalı ve çapalama her defasında derinleştirilmelidir. Zaman ilerledikçe çoğu kez, bu
sarılık kaybolmaktadır.
5
Bakteri Aşılaması: Soya bir baklagil bitkisidir. Havanın serbest azotunu toprağa
bağlayan Rhizobium bredy japonicum bakteriler sayesinde, kendi azot ihtiyaçlarını, kendileri
karşılarlar. Tohum ile birlikte toprağa verilen bu bakteriler, tohumun çimlenmesi ile oluşan
bitkinin kök sistemine yerleşirler ve çıkıştan 15 gün sonra bitkinin köklerinde ur şeklinde
nodoziteler oluştururlar ve 21 gün sonra da azot bağlama (fiksasyonu) başlar.
Soyada nodozite oluşumunu sağlayan bakteriler, Türkiye topraklarında tabi olarak
bulunmamaktadır. Bu nedenle, soya ekimi sırasında kesinlikle tohuma bakteri aşılaması
yapılmalıdır. Bakteri aşılaması yapmadan soya ekimine kalkışmak, meydana gelebilecek
verim düşüklüğünü baştan kabullenmek demektir. Soya tarımında yapılması gerekli ve
olmazsa olmaz uygulamaların başında, bakteri kullanımı gelmektedir.
Soya bakterisi güneş ışığı altında 4 dakikada canlılığını kaybetmektedir. Aşılamada
buna dikkat edilmeli ve bakteri güneş ışığından korunmalıdır (gölge yerde aşılama
yapılmalıdır). Toz şeklinde hazırlanmış bakteri kültürünün tohuma yapışmasını sağlamak
için, 1 kg şeker, 4 litre suda eritilmelidir. Tohumlar gölge bir yerde branda bez üzerine
dökülmeli ve hazırlanan şekerli su ile ekmek sular gibi hafifçe ıslatılarak iyice
karıştırılmalıdır. Daha sonra, belirlenen miktardaki bakteri tohum üzerine serpilmeli ve
tohumla birlikte iyice karıştırılmalıdır. Soya tohumu için gerekli bakteri miktarı, 1 gr
numunede bulunan canlı bakteri sayısına bağlıdır. Bakteri aşılaması sırasında fazla su
kullanılmamalıdır. Zira, fazla ıslanan tohumda kabuk soyulur ve kotiledonlar iki parçaya
ayrılır. Böyle tohumlar çimlenemezler. Aşılamayı müteakip, tohumlar hemen mibzer
kovalarına konmalı ve üzerleri bez veya kağıt parçaları ile kapatılmalıdır. Fazla miktarda
tohuma bakteri aşılaması yapılmamalı, her defasında mibzer kovalarını dolduracak kadar
tohum, bakteri ile aşılanmalıdır.
Bir yıl önce soya ekilen ve bakteri aşılaması yapılan tarlaya tekrar soya ekilmek
istendiğinde, mutlak surette yine bakteri aşılaması yapılmalıdır. Yüksek ısı, ışık ve kuraklık
gibi toprak içi faktörler, bakterilerin ölmesine neden olurlar. Topraktaki bakteri sayısı arttıkça,
tohum verimi de o nispette artmaktadır.
Fosfor Gübrelemesi: Fosfor; baklagiller için önemli bir besin maddesidir. Ekimden
önce veya ekim sırasında mutlak surette toprağa fosforlu gübreler verilmelidir. Baklagiller
kendi azotlarını temin edebildikleri halde, fosfor temin edebilme yetenekleri yoktur. Bu
nedenle, toprakta yeteri kadar fosfor yok ise, bunu gübreleme ile takviye edilmesi
gerekmektedir.
Daha önce de belirtildiği gibi, dekardan elde edilecek her 40-60 kg ürün için,
topraktan 1 kg/da saf P2O5 kaldırılması gerekmektedir. Fosforlu gübrelerin tane verimini
artırması yanında, en önemli etkisi, tanelerin kalitesini yükseltmektedir. Fosforlu gübrelerin
bir başka faydası da, topraktaki azotun yararlanılabilirliğini artırmaktadır. Ekimle beraber
dekara 20 kg Diamonium Fosfat (18.46.0) gübresi kullanıldığında, soya bitkisinin ihtiyaç
duyduğu fosforun tamamı verilmiş olmaktadır.
Potasyum Gübrelemesi: Soyada azottan sonra en fazla kullanılan bitki besin maddesi
potasyumdur. Dekardan elde edilecek her 20-25 kg tane ürünü için, bitkiler tarafından
topraktan 1 kg/da saf K2O kaldırılması gerekmektedir. Potaslı gübrenin en önemli faydası;
bitkinin olgunlaşmasını sağlamakta, tohumdaki yağ oranını yükseltmekte ve bitkinin olumsuz
dış şartlara dayanıklılığını artırmaktadır. Yapılan toprak analizlerine göre, soya için
6
hesaplanan potaslı gübre miktarı, mutlak surette ekimden önce veya ekimle birlikte
verilmelidir. Türkiye topraklarında bol miktarda potas olduğu için, soya tarımında potaslı
gübre uygulaması şimdilik önerilmemektedir Ancak, toprak analizlerine göre eksikliğinin
belirlenmesi halinde, mutlak surette potaslı gübre uygulaması yapılmalıdır .
Soya tarımında; bitkinin gereksinim duyduğu temel besin maddeleri (NPK) ekim
öncesi veya sonrası, toprağa yeterince verilmesi halinde, yaprak gübrelemesine fazla
gereksinim duyulmamaktadır. Ancak, bazı özel durumlarda (Toprak pH’sına bağlı olarak),
özellikle mikro besin elementlerinin eksikliğinin görülmesi halinde, yapraktan uygulama
yapılmalıdır.
Diğer yandan soya tarımında; Crop Extra, Biomaster, Atonic ve Maxicrop gibi bitki
büyüme düzenleyicisi kimyasallar kullanılabilmekte ve sonuçta önemli verim artışları elde
edilmektedir.
TOHUMLUK VE ÇEŞİT SEÇİMİ
Çukurova bölgesinde III. ve IV. olgunlaşma gurubuna giren çeşitler seçilmeli ve
bunların ekimi tercih edilmelidir. Bugün bölgemizde üretimi yapılan soya çeşitleri; Nova,
Arısoy, Atakişi, Blaze, Bravo, Nazlıcan, Adasoy, Türksoy ve Sa.88 dir. Bu çeşitlerden
Nazlıcan mutlak surette ana ürün olarak ekilmeli, diğerleri ise hem ana ürün ve hem de ikinci
ürün olarak ekilebilmektedir. Ekimin geç kalması halinde ise; Nova veya Atakişi çeşitleri
tercih edilmelidir (daha erkenci oldukları için).
Çeşit özelliğine bakılmaksızın, ekimi yapılacak soya tohumlarında aranan başlıca
özellikler şunlardır;
a- Çimlenme oranı % 85’in üzerinde olmalı,
b- Sürme gücü yüksek olmalı,
c- Başka çeşitlerle karışık olmamalı,
d- Hastalıklarla bulaşık olmamalı,
e- Tohumlar kırık, çatlak ve buruşuk olmamalı,
f- Tohumlarda Nazara (Pis kokulu böcek) emgisi bulunmamalı,
g- Tohumlar yeni yılın(taze) ürünü olmalıdır.
h- Tohumlar sertifikalı olmalıdır. Hasat sonrası tohum desteği alınabilmesi için,
sertifikalı tohumluk kullanılması zorunludur.
SOYA EKİMİ
Ekim Zamanı: Soya tohumları toprak sıcaklığı 13-15°C'yi bulduğu zaman normal
olarak çimlenebilmektedir. Bölgemizde ana ürün olarak soya ekimi Nisan ayı ortalarında
başlamakta ve Mayıs ayı sonuna kadar devam etmektedir. Çok erken dönemde (20 nisandan
önce) ekim yapıldığında, bitkiler hasat zamanı yeşil kalmaktadırlar. İkinci ürün soya ekimi ise
buğday hasadından sonra 1-30 Haziran tarihleri arasında yapılmalıdır. 21 Hazirandan sonra
yapılan ekimlerde, gün dönümü nedeniyle verimler düşmektedir. Ekim zamanı geciktikçe,
tohum veriminin azalması yanında, ilk meyveler toprağa çok yakın oluşacağı için, hasat kaybı
da artmaktadır. İkinci ürün soya ekimi 30 Hazirana kadar bitirilmelidir. 20 Temmuzdan sonra
kesinlikle soya ekimi yapılmamalıdır.
7
Ekim Sıklığı: Soyada ekim sıklığı, çeşide ve ekim zamanına bağlı olarak
değişmektedir. Ana üründe; 25-30 bin/da, ikinci üründe ise 30-45 bin/da bitki olacak şekilde
ekim sıklığı ayarlanmalıdır. Bu bitki yoğunluğuna ulaşabilmek için; ana ürün ekimlerinde
sıra arası 70 cm, ikinci ürün ekimlerinde ise 65-70 cm olmalıdır. Ayrıca, sıra arası uzaklığına
bağlı olarak, sıra üzeri aralığı ise; birinci üründe 5-6 cm, ikinci üründe ise 3-5 cm olmalıdır.
Ekim gecikir ise, sıra üzeri mesafesi 3 cm'ye kadar düşürülmelidir. Sık ekimlerde bitkiler
fazla boylanmakta ve yatmalar oluşmaktadır. Ayrıca, çiçekte fazla sayıda silkme meydana
gelmekte ve hastalıklı bitki sayısı (Kömür çürüklüğü ve Antraknoz hastalıkları) artmaktadır.
Bunlar da önemli miktarda verim düşüklüğüne neden olmaktadır.
Tohumluk Miktarı: Dekara atılacak tohumluk miktarı; ekim sıklığına, tohumun 1000
tane ağırlığına ve tohumluk değerine göre değişmektedir. Dekara atılacak tohumluk miktarı;
6.5-8.0 kg arasında değişmektedir. Dekara atılacak tohumluk miktarı hesaplanırken; ekim
zamanı, buna bağlı olarak ekim sıklığı ve kullanılacak çeşit dikkate alınmalıdır. Ülkemizde
soya ekimi, pamuk mibzeri veya havalı mibzerler ile yapılmaktadır. Soya ekiminde pamuk
ekim mibzeri kullanılacak ise, kova içerisinde dönen dişli plakalar çıkartılarak, yerine özel
olarak yapılmış düz plakalar yerleştirilmelidir. Daha sonra kovaların dip kısımlarında uzunsilindir şeklinde bir delik açılır. Havalı mibzerlerin kullanılması durumunda ise, soya için
hazırlanmış plakalar takılarak ekim yapılır. Havalı mibzerlerde, sıra üzeri uzaklıkları
istenildiği şekilde ayarlanabilmektedir.
Ekim Derinliği: Soyada ekim derinliği, toprağın tav (gönen) durumuna ve yapısına
göre değişmektedir. Ağır topraklarda yüzlek ekim, hafif topraklarda ise, biraz daha derine
ekim yapılmalıdır. Ekim tavlı toprağa yapılacak ise, derinlik 5-6 cm olmalıdır. Toprak tavı
biraz geçmiş ise, ekim derinliği 7-8 cm’ye kadar çıkartılabilmektedir. Gerekirse, baltaların
önüne sıyırkaçlar takılarak kuru toprak kazınmalı ve tohumun nemli bölgeye düşmesi
sağlanmalıdır. Soya ekimi kuru toprağı yapılacak ve üzerine yağmurlama kurulacak ise, ekim
derinliği 4-5 cm olmalıdır. Ekimin derin yapılması halinde, yağmurlamadan sonra kaymak
tabakası oluşacağı için, tohumların sürmesi engellenmektedir.
BAKIM
Çapalama ve Yabancı Ot Kontrolü: Soya bir çapa bitkisi olduğu için, yetişme
mevsimi boyunca yabancı ot kontrolü ve toprağı havalandırmak amacıyla 2-3 defa çapalama
yapılmaktadır. Soyada ilk ara çapası; bitkiler toprak yüzüne çıkıştan 10-12 gün sonra (2-4
yapraklı dönemde) traktör ile yapılmaktadır. İlk ara çapası patlatma biçiminde olmalı ve
sıralara fazla yanaşılmamalıdır. Bitkinin gelişme durumuna göre 2. ve 3. ara çapaları
yapılmaktadır. Üçüncü çapalama genellikle birinci sulamadan sonra yapılmalıdır. Çapalamada
lister tipi çapalar kullanılmamalıdır (Sırta ekimler hariç). Lister tipi çapaların kullanılması
halinde, ilk meyveler toprağa yaklaştırıldığı için, hasat kaybı artmaktadır.
Soya tarımında yabancı otları yok etmek için 150-200 cc/da Traflen (ekim öncesi) ve
benzeri herbisitler rahatlıkla kullanılabilmektedir. Ayrıca, yabancı otlara karşı çıkış sonrası
kullanılan seçici herbisitler de bulunmaktadır. Bunlardan; Raptor Ultra geniş yapraklı otlara
8
karşı soya bitkisi 3-5 yapraklı olduğu dönemde uygulanmalı, Forward ise dar yapraklı
yabancı otlara karşı kullanılmalıdır.
Sulama: Soya tohumları, çimlenebilmesi için topraktan kendi ağırlığının % 50'si
kadar su alması gerekmektedir. Bu nedenle, soya ekimi yapılacak toprakta yeterince tav (nem)
olmalıdır. Tavlı toprağa ekilen tohum, hava sıcaklığının da normal olması ile hızla çimlenir ve
bitki büyümeye başlar. Soya bitkisi en fazla çiçeklenme-bakla oluşum dönemlerinde su
tüketmektedir. Çiçeklenme ve meyve (Bakla) oluşum döneminde bitki susuzluk stresine
girdiğinde, çiçek ve meyvelerini dökmektedir. Soya bitkisi toplam su ihtiyacının % 65-75'ini
çiçeklenme-bakla dolum devresinde kullanmaktadır. Bakla dolum devresinde bitki susuz
bırakılır ise, tohumlar küçük ve cılız kalmaktadır. Soya bitkisinin su tüketimi; hava
sıcaklığına, sam (poyraz) yelinin esmesine ve toprak yapısına bağlı olarak değişmektedir.
Soyada ilk sulama zamanı, ekim tarihine göre değişmektedir. Soya tarımında ilk
çiçekler görülmeye başlandığında birinci sulama yapılmalıdır. İlk sulamayı müteakip, hava
şartlarına bağlı olarak 12-15 gün ara ile 3-5 defa sulama yapılmaktadır. Soyada ilk sulama
zamanı gibi, son sulama zamanı da çok önemlidir. Bitkiler hafifçe sararmaya başladığında
veya en üst boğumda bulunan baklanın uç kısmına parmakla bastırıldığında, parmağı acıtacak
şekilde sertleşmiş olması durumunda son sulama yapılmalıdır. Son sulamada geç kalındığında
veya yapılmadığında, üst kısımlardaki tohumlar gelişmelerini tamamlayamazlar ve verimde %
20-30'luk bir azalma meydana gelir. Ayrıca, son sulama erken yapılır ve hasada kadar uzunca
bir süre geçerse, başta kömür çürüklüğü olmak üzere, hastalıkların zararlı etkisi artar.
Soyada sulama; tava veya yağmurlama yöntemlerine göre yapılmaktadır. Ülkemizde
yağmurlama sulama fazla yaygın değildir. Soya tarımında ilk sulama yağmurlama yapılır ise,
verim önemli miktarda artmaktadır. Ülkemizde en yaygın sulama şekli tava usulü sulamadır.
Bu sistemde; sıralara paralel olarak tavalar (Setteler) yapılır ve iki tava arasına su bırakılarak
sulama gerçekleştirilir. Tava usulü sulamada en önemli konu, tavalar arası mesafedir. Bu
mesafe, biçerdöver tablası genişliğinin katları şeklinde olmalıdır. Genellikle biçerdöver tabla
genişliği 4.0 m civarındadır. Bu nedenle 70 cm sıra arası yapılan ekimlerde; 6, 12,......,18 gibi
sıralı aralıklarla tavalar yapılmalıdır. Sulama sırasında tarlaya fazla su bırakılmamalıdır.
Göllenme sonucu bitkiler normal gelişme gösteremezler. Özellikle ilk sulamada, sulama
sonrası tarla içerisinde fazla suyun birikmesi kesinlikle önlenmelidir. Bu durum malaz tabir
edilen tarlalar için çok önemlidir.
Soyada susuzluk belirtileri olarak; bitkinin yaprakları hafifçe gevşemekte ve renkleri
matlaşmaktadır. Yapraklar el ile kontrol edildiğinde ölü bir his uyandırmaktadır. Ayrıca
bitkinin gelişmesinde bir duraklama görülmektedir.
Zararlılarla Mücadele: Soya bitkisine arız olan çok sayıda zararlı bulunmaktadır..
Ülkemizde en önemli soya zararlıları olarak;
Karadrina (Spodoptera exiqua) ve Yeşilkurt (Heliothis spp): Gelişmenin ileri
devrelerinde yeşilkurt ve karadrina zararlı olabilmektedir. Bunlar bitkinin yapraklarını ve
meyvelerini (Bakla) yemek suretiyle bitkiye zarar verirler. Sadece bitkinin yapraklarını yemek
suretiyle fazla etkili olmazlar. Çünkü; bitkinin hızlı gelişmesi sonucu zarar gören yaprakların
yerine yenileri oluştuğu için, verimde herhangi bir azalma meydana gelmemektedir. Bu
zararlıların yoğunluğu fazla olduğunda, Larvin, Karete, Flambo, Atalet, Yitaber, Match ve
Maturan gibi ilaçlar kullanılarak mücadele edilmelidir.
9
Prodenya (Sopodoptera littoralis): Bakla oluşum devresinde ortaya çıkan prodenya
yer yer etkili olmaktadır. Bitkinin yaprak ve meyvelerini yemek suretiyle bitkiye zarar
verirler. Prodenya yoğunluğunun fazla olması halinde; Larvin, Match ve Maturan gibi ilaçlar
kullanılarak mücadele yapılmalıdır.
Kokulu böcek (Nazara viridula) : Şu anda, soya tarımında en tehlikeli zararlı, kokulu
böcek olarak görülmektedir. Soya tarlasında fazla sayıda kokulu böcek görüldüğünde,
kesinlikle ilaçlama yapılmalıdır. Kokulu böcek emgisine maruz kalan bitkiler, hasat sırasında
yeşil kalmaktadırlar. Ayrıca kokulu böceğin emdiği tohumlar, normal olarak
çimlenememektedirler. Kokulu böcek, genellikle ikinci sulamadan hemen sonra ortaya
çıkmaktadır. İlk devrede bitkinin alt kısımlarında beslendiği için, çifçiler bunu göremezler.
Erginler bitkinin üst yapraklarında görüldüğünde zarar meydana gelmiştir. Bu nedenle, çok iyi
gözlem yapılmalıdır. İlaçlama ikinci sudan hemen sonra yapılmalıdır. Bu zararlıya karşı
Spermetrin grubu ilaçlar (Kral, Arrvo, Sipil, Politrin v.s) ve Deltanetrin grubu ilaçlar
(Demond, Nikriz, Decis v.s) ilaçlar kullanılmalıdır.
Kırmızı örümcek (Tetranychus spp.): Soya’da bitki ve yaprakların öz suyunu emmek
suretiyle zararlı olur. Doğal düşmanları fazla olduğu için, kırmızı örümcek için ilaçlama
önerilmemektedir.
Tütün Tripsi (Thrips tabaci): Soya bitkisinin ilk gelişme döneminde ortaya çıkar ve
bitki özsuyunu emmek suretiyle bitkinin gelişmesini engeller. Daha sonraki dönemlerde etkili
olmaz. Bu zararlıya karşı; Polo, Poleron, Dosage v.s gibi ilaçlar kullanılarak mücadele
yapılmalıdır.
Hastalıklarla Mücadele: Dünyada soya bitkisine arız olan çok sayıda hastalık
bulunmaktadır. Sulama suyunun fazla biriktiği yerlerde; Kök çürüklüğü (Phytophthora
megasperma) hastalığı görülmekte ve etkili olmaktadır. Bazı yıllar hassas çeşitlerde Downy
mildyö (Peronospora trifoliorum) hastalığı görülmektedir.) hastalığı bölgemizde yaygın
olarak görülmeye başlamıştır. Son yıllarda ise; Kömür çürüklüğü (Macrophomina
phaseolina), Antraknoz (Colletotrichum), Sap-bakla yanıklığı (Diaporthe) ve Yaprak leke
(Cercospora) hastalığı gibi hastalıklar da yaygın olarak görülmeye başlamış ve önemli verim
düşüklüğüne neden olmaktadırlar.
Soya hastalıkları ile mücadelede en emin yöntem; dayanıklı çeşitlerin kullanılması,
ekim nöbeti uygulaması, temiz tohum kullanma, tohum ilaçlaması ve üst ilaçlamanın
yapılmasıdır. Özellikle; bakla oluşumu ve bundan 15 gün sonra olmak üzere iki defa fungusit
uygulaması ile bitkiler hastalıklardan korunabilmektedir. Bunun için; Benomil (Safomil,
Fundazol v.s) veya Thiophanate Methyl içeren (Survitop, Camada v.s) ilaçlardan biri
kullanılmalıdır.
HASAT
Normal gelişmesini tamamlayan soya bitkisi, yavaş yavaş olgunlaşmaya başlar.
Tanedeki rutubet oranı % 50'ye düştüğünde, tohum fizyolojik olarak maximum olgunluğa
erişmektedir. Hasat olgunluğu yaklaştıkça, tanedeki nem oranı düşer. Bu sırada soya
bitkisinin sap ve yaprakları sararmaya başlar ve daha sonra da yapraklar dökülür. Soyada
yaprakların dökülmesinden 5 gün gibi kısa bir süre sonra, tohumdaki nem oranı % 15'e
10
düşmektedir. Tanedeki nem % 13-15'e düştüğünde, hasat zamanı gelmiştir ve vakit
geçirilmeden hasada başlanılmalıdır. Tanedeki rutubet oranı % 13'ün altına düştüğünde
baklalar çatlamaya başlar ve tohum dökülür. Hasatta geç kalındığında ve tanedeki rutubet
oranı % 10-11'in altına düştüğünde, hasat kaybını azaltmak için, geceleyin veya sabahın erken
saatlerinde çiğ kurumadan hasat yapılmalıdır.
Normal koşullarda hasat olgunluğuna gelmiş soya bitkilerinde, yapraklar dökülür,
bitkinin sap ve baklaları sararır. Hasat zamanında bitkinin sap ve yapraklarının yeşil kalması
değişik nedenlerden kaynaklanmaktadır. Bunlar daha önceki bölümlerde açıklanmıştır.
Bölgemiz koşullarında ekim zamanlarına bağlı olarak soya hasadı; 15 Eylül-30 Ekim tarihleri
arasında yapılmaktadır.
Soya hasadı biçerdöver ile yapılmaktadır. Ülkemizde, soya hasadında normal buğday
biçerdöverleri kullanılmaktadır. Bu nedenle hasat kaybı fazla olmaktadır. Hasat sırasında
biçerdöver tablalarının seddelerin üzerine gelmesi önlenmelidir. Sulama için tavalar
oluşturulurken, biçerdöverlerin iş genişlikleri göz önüne alınmış ise, bu sorun ortaya
çıkmamaktadır. Eğer sulama tavaları gelişi güzel oluşturulmuş ise, önce tava araları hasat
edilmeli, sonra seddelerin üzerine başlanılmalıdır.
Tanedeki rutubet oranının % 13'ün altına düşmesi halinde, baklaların çatlaması ve
hasat sırasında biçerdöver dolabının çarpması nedeniyle kayıplar meydana gelmektedir. Bu
nedenle, hasat geciktirilmemeli veya geç kalındığında geceleri hasat yapılmalıdır.
KURUTMA VE DEPOLAMA
Hasat sonrası, üründeki rutubet oranı % 14-15'in üzerinde olduğunda, kurutma
işlemine gerek duyulmaktadır. Yüksek rutubetteki soya ürünü depolanacak olur ise, ürün kısa
sürede kızışmakta ve bozulmaktadır. Kurutma işlemi güneş altında veya kurutma tesislerinde
yapılmaktadır. Uzun süre depolanacak soyalarda rutubet oranı % 13'ün altında olmalıdır.
Soya ürünü yüksek sıcaklıkta kurutulduğunda tohum kabuğu çatlamaktadır. Yapılan
araştırmalar göstermiştir ki, soya için en uygun kurutma; 38°C'nin altındaki sıcaklık
derecesinde ve % 40-50 nispi nemde yapılmalıdır. Üretici açısından en uygun kurutma açıkta
ve güneş altında yapılmaktadır. Tohum olarak kullanılacak soyalar ise biraz nemli (%14-15)
biçilmeli ve gölge bir yerde kurutulmalıdır.
11
ARISOY
Ürün Cinsi :
Soya
Islah Edildiği Yıl :
2006
Islah Eden Kuruluş :
Ç.Ü.Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü
Tescil Ettiren Kuruluş : Ç.Ü.Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü
Prof. Dr. H.Halis ARIOĞLU
Islah Eden Kişi :
Islah Yöntemi :
Yetişme Süresi :
Melezleme
Bitki boyu: 80-120 cm, İlk Bakla Yüksekliği: 15-25 cm, 1000 Tohum
Ağırlığı: 140-160 g, Göbek Rengi: Kızıl, Yağ Oranı: %19-23, Protein
Oranı:% 28-37
3.Olgunlaşma Grubu, 90-110 Gün (Ekim zamanına göre değişiyor)
Verim Potansiyeli :
Ana Ürün: 450-550 kg/da, İkinci Ürün: 350-450 kg/da
Önerilen Bölgeler :
Eğe, Akdeniz, Karadeniz, Güneydoğu ve İç Anadolu Bölgeleri
Tohum Temini :
Atlas Tohum (Martoğlu Tarım)
Tohum ve Bitkisel
Özellikleri :
ATAKİŞİ
Ürün Cinsi :
Soya
Islah Edildiği Yıl :
2006
Islah Eden Kuruluş :
Ç.Ü.Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü
Tescil Ettiren Kuruluş : Ç.Ü.Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü
Prof. Dr. H.Halis ARIOĞLU
Islah Eden Kişi :
Islah Yöntemi :
Melezleme
Tohum ve Bitkisel
Özellikleri :
Bitki boyu: 90-125 cm, İlk Bakla Yüksekliği: 15-25 cm, 1000 Tohum Ağırlığı:
140-160 g, Göbek Rengi: Kızıl Yağ Oranı: %19-23, Protein Oranı:% 27-34
Yetişme Süresi :
3.Olgunlaşma Grubu, 90-110 Gün (Ekim zamanına göre değişiyor)
Verim Potansiyeli :
Ana Ürün: 450-550 kg/da, İkinci Ürün: 350-450 kg/da
Önerilen Bölgeler :
Eğe, Akdeniz, Karadeniz, Güneydoğu ve İç Anadolu Bölgeleri
Tohum Temini :
Atlas Tohum (Martoğlu Tarım)
12