Nesne ve Yer Tamlayicisi

NESNE
ve
YER TAMLAYICISI
NESNE
NESNE
• Bugünkü konu için önerilen literatür:
1. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi,
Akçağ Yayınları, 2008, 25-28.
2. Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi II, Anadolu Üniversitesi, 2013, 37-43.
NESNE
• Nesne, cümlede yüklemin bildirdiği ve
öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir.
• Cümlelerde nesnenin bulunması için, fiilin
geçişli olup olmadığına bakmak gerekir.
• Yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde, nesne
mutlaka vardır.
• Yüklemi geçişsiz fiil olan cümlelerde ise,
kılış ve oluş nesne üzerinde değil de
öznenin üzerindedir.
NESNE
• Örnekler:
O nedenle de Numan'a öğüt vermeye kalktım.
(geçişsiz fiil)
Göz göze geldik ve hemen başka yere baktık.
(geçişsiz fiil)
Macaristan krallarına ait bir taç olan
Krona'yı padişaha sunması için Veziriazam
İbrahim Paşa'ya vermişti. (geçişli fiil)
Onu öz oğlum gibi seveceğim. (geçişli fiil)
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
1. Nesne, geçişli fiile ya NOM ya da ACC durum
ekiyle bağlanır:
Eline bıçak aldı. (NOM)
Uzaklarda bir çocuk görmüşsüm. (NOM)
Sen bugün kalp kırdın. (NOM)
Olsun, tedirginlik insanı uyanık tutar. (ACC)
Suyu içtim, ama Türk kahvesi midemi altüst
etmeye başladı. (ACC)
Ben de onları yeryüzünden kaldırmaya ant
içtim. (ACC)
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
2. Buradan hareketle, nesneler iki çeşit olabilir:
a) Belirtisiz nesne – Nesnesi NOM
durumundadır:
Ben polisiye roman okumam.
On dokuz yaşında bir kız sevdi.
b) Belirtili nesne – Nesnesi ACC durum ekini
almıştır:
İki yaşındayken annesini, dört yaşındayken
babasını kaybeden Malet'yi dedesi büyütür.
O kendi evrenini yaratır.
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
•
Belirtisiz nesne her zaman yüklemin önünde yer alır
ve konuşmacılar tarafından somut olarak belli
olmayan bir varlığı karşılar.
• Belirtili nesne ise, konuşmacılar tarafından somut
olarak belli olan, önceden konuştukları veya bildikleri
bir varlığı karşılarlar.
3. Belirtisiz nesne ve yüklem arasında sıkı bir ilişki
vardır ve aralarına sadece bazı pekiştirme edatları
(bile, dA, dahi…) girebilir:
Çünkü sen tavuk bile kesecek olsan, düşüp
bayılıvereceksin.
Fikret eline fırça da almıştı.
Eline ekmek dahi vermedi.
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
4. Cümlede belirtili nesnenin yeri değişebilir:
Bunu bana bir çocuk anlattı.
Kız kardeşi masada bardağı kırdı.
5. Cümlede birden fazla nesne bulunabilir:
Hayatımı, prensiplerimi, her şeyimi, bir küçük
işaretinle bırakır gelirim.
Her çağ kendi rüyalarını, kendi emellerini
söyletmiş kelimeye.
Yüzlerce kişi haftalarca her gün taze yemiş,
taze sebze, taze balık yiyor.
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
6. Art arda dizilen birden fazla cümlenin nesnesi
ortak olabilir:
Türk subayı bizleri dikkatle süzdü, başıyla
selamladı.
Mektubunu okumaktan bile korkuyorum, fakat
merak da ediyorum.
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
7. Yüklemi isim soylu olan cümlelerde nesne
yoktur, ancak “bir şeyi birine borçlu olmak”
veya “bir şeyi bir şeye borçlu olmak” şeklinde
kurulan isim cümlelerinde nesne bulunabilir:
Ey yaşam güzelsin ve güzelliğini ölüme
borçlusun.
Milletvekilleri her yere rahatlıkla girip
çıkmalarını dokunulmazlıklarına borçludurlar.
Bu tercihinden de hiçbir zaman yakınmadı,
çünkü bugün zirvede olmasını o tercihe
borçluydu.
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
8. İsim soylu kelime grupları, cümlede nesne
olabilirler:
Fidye görüşüldükten sonra son rakamın
ayarlanacağını söyledi.
son rakam: sıfat tamlaması
son rakamın ayarlanacağı: belirtili isim
tamlaması (son rakamın: ty; ayarlanacağı: tn)
Dev binanın üç-dört saat önce boşalmış
olduğunu fark ettiler.
NESNENİN ÖZELLİKLERİ
9. Bazen cümleler de nesne görevinde
bulunabilir:
Genç adam, kendi kendine: “Ne kadar
değişmişim?” dedi.
Dağlı çobanlar, “Size prenslerimizi
gösterelim.” dediler.
10. Cümlede nesneyi bulmak için, yükleme “ne?”,
“neyi?” veya “kimi?” soruları sorulur.
11. “Ne?” sorusunun cevabı ise, belirtisiz
nesnedir.
YER TAMLAYICISI
YER TAMLAYICISI
• Bugünkü konu için önerilen literatür:
1. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi,
Akçağ Yayınları, 2008, 29-32.
2. Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi II, Anadolu Üniversitesi, 2013, 43-47.
YER TAMLAYICISI
• Cümlede yüklemi yönelme, bulunma ve
uzaklaşma bakımından tamlayan ögeye yer
tamlayıcısı denir.
• Yer tamlayıcısı DAT (/-A/), LOC (/-DA/) ve ABL
(/-DAn/) ad durum eklerinden birini alır ve
doğrudan doğruya yükleme bağlanır:
Babam eve gitti.
Üsküp’te çok gülünç anıtlar var.
Az sonra, barakadan çıktı.
• Eski literatürde buna “dolaylı tümleç” deniliyordu.
YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ
1. Cümlede bir veya birden fazla yer tamlayıcısı
bulunabilir ve bunlar aynı veya farklı ekleri
almış olabilirler:
Rastlamıştım duvarda bir şâir arkadaşa.
Kız bileğini kuvvetle silkip komisyoncudan
kurtardı ve anasının yanına kaçtı.
Ormanlardan, derelerden, köprülerden,
tepelerden, uçurumlardan şimşek gibi geçti.
Mahallede hiç kimse ona yanaşamazdı.
Yüzükleri benden sana aldı.
YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ
2. Bazı sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir:
Muhtelif kafileler, burada birikiyor, toplanıyor…
Bu ağaç bin yıl boyunca bu topraklar üzerinde
büyümüş, gelişmiş ve meyvelerini vermiştir.
3. LOC ekli yer tamlayıcıları her cümlede, DAT ve ABL
ekli yer tamlayıcıları ise, yüklemi isim soylu olan
cümlelerde çok az kullanılır:
Her şeyde kimsenin bilmediği bir eksiklik vardı.
Bu sergilerin getireceği sanat ve güzellik terbiyesine
bilhassa biz muhtacız.
YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ
4. Bazı durum, zaman ve miktar zarfları DAT,
LOC ve ABL eklerini almalarına rağmen, yer
tamlayıcısı değil, zarf tamlayıcılarıdır:
En sonunda varmışsın bir Erzincanlıya.
Yeniden her gün açarmıi kanayan rengiyle.
Odalara çoktan karanlık basmıştı.
Tek başına tek odalı bir evde otururdu.
Birden döndüm ve oradan uzaklaştım.
Çocuk aniden fenalaştı.
Doğrudan bana geliniz.
Bu hâle senin yüzünden düştüm.
YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ
5. İsim soylu kelime grupları, cümlede yer
tamlayıcısı olabilir:
Yanağındaki gamzelerden esen kızgın bir aşk
yeli, Savapolos'u yaktı.
Bu şarkı, beni her şeyden çok sevenlere
gelsin.
Akşama, Ertan Bey’lere gidiyoruz.
Olaylar, dokuz yüz ikiden başladı.
Hafta sonları, hem eve hem arkadaşına
koşuyordu.
YER TAMLAYICISININ ÖZELLİKLERİ
6. Cümlede yer tamlayıcısını bulmak için,
yükleme
“kime?”, “kimde?”, “kimden?”,
“neye?”, “nede?”, “neden?”,
“nereye?”, “nerede?”, “nereden?”
soruları yöneltilir.
Aşağıdaki cümlelerde
nesne ve yer tamlayıcılarını bulunuz:
1. Amerikalıların öncelikle toplumlarındaki sosyal
güvenlik şemsiyesinin durumunu gözden
geçirmelerinde fayda vardır.
2. Uzaktan, dövüşe titreyerek bakan
yamaklardan biri sordu.
3. Yerde nemli toprakların arasından, ağaçların
dallarından tatlı mor renkli kıvır kıvır dumanlar
yükseliyor.
4. Orada başka birisi baba ile oğul arasında
geçen bu acı sözleri dinliyordu.
BUGÜNLÜK
BU KADAR.