KAY 361 Türk İdare Tarihi

KAY 361 Türk İdare Tarihi
Ders 1
Ortaylı, 2007, sf. 23-49
Konular:
Ortaçağ İran Yönetimi,
Bizans/ Doğu Roma Yönetimi
Neden bu dersteyiz?
 Osmanlı İmparatorluğu’nu ve Türkiye
Cumhuriyeti’ni anlamak
 Batı ve Doğu ile etkileşimler
 Akdeniz Dünyası’nda doğan 3 Roma
İmparatorluğu
 İdari kurum ve geleneklerini incelemek
 Yönetimi iyileştirme çabalarında rehber
 Kurumlar temelinde karşılaştırma yapmak
 Zaman ve mekan boyutlarında
Dersin Temel Çerçevesi
 İncelenecek alan
 Balkanlar, Tuna Boyu, Ortadoğu ve Kuzey
Afrika
 Türkiye tarihi ve toplum düzeni bir
Akdeniz sentezidir
 Dil: Arapça, Farsça, İtalyanca, Rumca,
Süryanice, Macarca, doğu ve güney Slav
dillerinden kelime ve deyimler
 Mutfak: Türk mutfağı bir Balkan ve
Ortadoğu sentezidir
Giriş: Ortadoğu ve Akdeniz Bölgesi
 Nehirlerin çevresinde ilk tarım faaliyetleri
 Kentleşme, örgütlü toplum ve devletin ortaya
çıktığı bir dünya
 Medeniyetlerin beşiği
 Tarihe yön veren büyük imparatorluklar
 Kurak ve az nüfuslu topraklarda küçük
devletlerin yaşama şansı pek yok
 Yazının kullanıldığı, bürokrasi ve
kentleşmenin doğduğu ülkeler
 Dinler ve diller mozayiği
 Kültürel etkileşim ve benzeşme
Ortadoğu ve Akdeniz
 Basit ulaşım ve haberleşme
teknolojileri
 Organik enerjiye dayanan
 Kontrol araçları yetersiz
 Posta, bürokratik örgüt, para sistemi, vb.
 Merkeziyetçi devlet?
 Mali, idari kontrol, bayındırlık, ulaştırma
görevleri önemli ölçüde küçük birimlerde
 Köylü ve zenaatçılara yerel kontrol
Sasani İranı (M.S. 224- 640)
 Doğu- Batı Rekabeti
 İran- Yunanlılar
 Partlar- Romalılar
 Büyük İskender ve Hellenizm
 M.S. 3. YY’dan sonra Sasaniler- Bizans
 Klasik bir Ortadoğu ve Akdeniz imparatorluk
modeli
 Bizans-Sasani savaşları gelecekteki İslam
fetihlerini kolaylaştırdı
 Devlet, 635 Kadisiye Savaşı ile yıkıldı.
BÜYÜK İSKENDER’İN FETİHLERİ (İ.Ö. 323)
Sasani İranı: Yönetim Sistemi
 Başvezir- vezirler sistemi
 Toprak ve nüfus envanteri




Vergi matrahı ve mükellef tespiti
Her arazinin ürünü tahmin ve kayıt edildi
Her ürün için ayrı vergi miktarı belirlendi
SONUÇ: Yolsuzluğu ve gelirlerde belirsizliği
azaltma
Vergiler
 Arazi Vergisi: Haraç
 Ürünün cinsine ve arazinin verimliliğine göre
değişir (Hasılatın 1/3 ile 1/6’sı arasında)
 Çocuk, ihtiyar ve kadınlardan alınmaz
 Baş Vergisi: Gezit (sonraki cizye)
 Köylüler dışındakiler ile Yahudi, Hıristiyan ve
şehirlilerden
 Toplumsal durum ve gelire göre değişir
 Askerlikten muafiyet sağlar
Sasani İranı: Toplum Yapısı
 Eski Hint’te olduğu gibi Kast sistemi
 “Toplumda herkes Tanrı’nın kendine verdiği yer
ve işe razı olmalı”
 Bir kast’dan diğerine geçiş yok
 Kastlar:
 Ruhban (yargıçlar, yüksek memurlar)
 Savaşçılar
 Katipler (tıp, öğretmenlik, küçük memuriyetler)
 Halk (zenaatkar ve köylüler)-asıl vergi yükü ve
angarya
 Statüler belirgin: ev büyüklükleri, giysiler, evler,
binek hayvanlar, tüketim kuralları (at, ipek)...
Ordu
 Komutanlar yedi asil aileden
 Yaya/ Piyade
 Savaşta köylüler ücretsiz asker
 Süvariler ve filler
Sasani İranı: Din ve Dil
 Diller ve dinler mozayiği
 Tek resmi dil yok
 Çok dilli bürokratik belgeler
 Dini renklilik
 Zerdüşt Dini (resmi din), Yahudilik, Hristiyanlık
(Nasturiler)...
 Dinden dönmenin cezası ölüm
 Mazdek ayaklanması gibi toplumsal eşitlik
talepleri
Merkez ve Eyalet Yönetimi
 Devlet teşkilatı eski Ortadoğu devletlerine
model
 Başvezir ve vezirler sistemi
 En yüksek yargıç Şehenşah
 Eyaletler (Satraplıklar, Marzbanlar)
 Ülkede 4 idari- askeri bölüm:
 Her bölgede hükümdar ailesinden bir kral naibi
ve kumandan
 Alt kademede azat denen şovalyeler ve dikhan
denen köy reisleri
 Soylular, köy reisleri, cemaat başları: vergi, askere
alma
 Gelişmiş bir posta ve yol sistemi
Sasani İranı: Kültür
 Nasihatname edebiyatı
 Firdevsi: Şehname
 Eski İran kültürünün yaşatılması
 Nizamülmülk’ün Siyasetname’sine etkiler
 Sasani devleti İslam İmparatorluğu’na
katılınca
 İran İslamlaştı
 İran kültür ve devlet örgütü de gelişen
İslam İmparatorluğu’na model oldu
BİZANS (DOĞU ROMA)
 11 asırlık bir devlet
 Devamlı kendini yenileyen bir organizma
 İran, İslam İmparatorluğu ve Akdeniz
İtalyan devletleri ile sürekli bir etkileşim
 Başlangıç Noktası
 Kavimler Göçü ve Roma’nın ikiye
ayrılması
“Bizans” Terimi: Yerleşmiş Bir Yanlış
Konstantinopolis şehrinin 4. Asır öncesi
adı
 Bizans, 16.YY’dan itibaren Batı Avrupa’lı
tarihçilerin kullandığı bir terim
 Halk kendine “Romalı” derdi
 Türkler de bu halka “Rum”, ülkeye de
“İklim-i Rum” demişledir
Mevlana Celaleddin Rumi
KAVİMLER GÖÇÜ
ROMA İMPARATORLUĞU’NUN BÖLÜNMESİ
BİZANS VE BARBAR KAVİMLER
BİZANS İMPARATORLUĞU SINIRLARI
Roma İmparatorluğu
 Batı ve Doğu (Roma) Eyaletleri
 Resmi bölünme M.S. 395’da
 Batı eyaletlerinin çöküşü
 Kültürel farklılık
 Kuzeybatı ve kuzey Avrupa’da Romalılık
 Roma Hukuku
 Romanize edilmiş Hristiyanlık
 Latince kullanımı ile yaşayacak
 Doğu’da ise Roma’nın kurumları yaşayacak
 Romalıların gelişinden önce Hellenize olmuş bir alan
 Roma dili ve kültürü burada karşısında yerleşik
kültürler ve dinler bulmuş
Devlet teşkilatı, din ve felsefede etkileşim
Roma Mirası
 Bölünme ve yıkılma sonrası Roma
İmparatorluğu’nun merkezi doğuya
kaymıştır
 Yunanistan, İran, Mezopotamya ve Suriye
 Mirasa sahip çıkanlar Roma’yı 4. ve 5.
Asır’da yıkan aynı kavimlerdir
 10. ve 11. Asır sonrasında ortaya çıkan Rönesans
ile bu mirasa sahip çıkmışlardır
 15.-16. Asırlarda Rusya Çarlığı kendini mirasçı
saymıştır
 18. Asır’da aydınlanma filozofları Bizans’ı
despotizm ve entrika ile özdeşleştirmişlerdir
Farklılıklar
Roma
Doğu Roma/ Bizans
Diarchie (İmparator- Senato) Monarşi (Senato törensel,
simgesel bir kurum)
Ruhani/ Dünyevi otorite
ayrımı
Papalar imparatora taç
giydirir (imparatorun tescili)
İmparator kilisenin başı
Cesaro-papizm
Patrik, imparatora taç giydirir
(patriğin tescili)
Eyalet idaresinde askeri ve
mülki amir ayrı
Sürekli savaşlar nedeniyle askeri
ve mülki amir aynı
Kölelik var
5. Asır’dan sonra kölelik
terkediliyor
İmparator
 Tanrısal irade ile göreve gelir
 Dünyevi ve ilahi otoritenin tek kişide
birleşmesi
 Cesaro-papizm
 Baş kanun koyucu, en yüksek yargıç, idari,
mali ve askeri otorite
 Tayin ve aziller onun elinde
 Yetkisini sınırlayanlar
 Kanunlar
 Kilise
 Toprak sahipleri
Bizans’lı Kimdir?
 Bizans’lı sayılmanın şartları:
 İyi bir Hıristiyan olmak
 İmparatora itaat
 Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamalarına
tabii olan kimse olmak
 Etnik köken önemsiz
Kültür
Nasihatname edebiyatı
 İmparatorun görevleri
Adalet, dini sapmaları önlemek, vb.
 Amaç: Toplum düzeninin korunması
Rönesans ile yeni bir düzen öngören
yeni bir nasihatnamecilik çeşidi
Machiavelli, Prens
Merkezi Örgüt
 İmparatorluk Başkatibi
 Senato Başkanı
 Aynı zamanda başkentin yargıcı ve belediye başkanı
 Zamanla Sasani başveziri gibi bir başbakan ortaya
çıkmıştır
 Anadolu ve Rumeli’nin idari ve askeri yönetimi bir
görevliye
 Osmanlı’daki beylerbeyine benzer
 Saray hizmetleri, posta, istihbarat gibi konularda
kullanılan tsavisios (çavuş) denen kavaslar
 İran’da da benzer uygulama
Ordu
1. Özellikle sınır eyaletlerinde bulunan
şovalyeler
 Toprağı işlemede, savunma ve savaşa katılma
2. Hassa ordusu
3. Donanma
 Akdeniz’i kontrol edemedi
 Önce Arap-İslam, sonra da İtalyan
Cumhuriyetleri ile rekabet edemedi
 Ege ve Akdeniz’de bazı amirallik eyaletleri vardı
 Osmanlı’da Kaptanpaşa eyaletleri
Diplomasi
 Sürekli saldırı altında bir yaşam
 Çözüm: Step kabilelerini birbirine kırdırmak, ittifaklar
kurup ittifaklar bozmak (Bizans usulü diplomasi)
 Cömert hediyeler, haraç vermek, evlenme ile akrabalık
kurmak, barbarlar arasında Hıristiyanlığı yaymak
 Sınır anlaşmazlıklarını çözmek ve barbar kavimlerle
görüşmek yetkisi sınır valilerine verilmişti
 Osmanlı’da da aynı
 Çevredeki tüm hükümdar ve devletler protokol
bakımından eşit görülmez
 Osmanlı ve İran gibi
 Yabancı ülkelerde elçilik heyetleri yok
Hukuk ve İdare
 Roma hukuk sistemini geliştirip dünyaya aktarma
 Roma kanunları toplansa ancak küçük bir kitap olur
 Aslolan prensip, gelenek ve yorumlar
 Medeni Hukuk Külliyatı (Corpus Iuris Civilis)
 Önce Latince, sonra Yunanca
 Önce şahıs, borçlar ve eşya hukuku
 Sonra medeni hukuk ve ceza hukuku
 Hristiyanlığı kabul eden Slav ve Ruslar için model
 Osmanlı’da Ortodoks tebaya uygulanmıştır
 12. Asır sonrası Batı Avrupa’da kilise hukukuna karşı
laik hukuk doktrinini doğurmuştur
Eyalet İdaresi
 Önceleri Oriens (Küçük Asya, Mezopotamya ve Suriye)
ve Illyricum (Balkanlar) denilen ikili bölümlenme
 Eyaletlerin başında sivil bir vali ve bir kumandan vardı
 Sürekli savaşlar sonucu tek kişide görevler toplandı
Piskoposlar ve casuslar yoluyla merkezin denetimi
 Maliye ve yargı merkezden tayin edilen memurların
görevi
 Bu yüksek düzey memurlar doğrudan imparator ile
yazışabilirdi
 Eyalette güçler ayrılığı
Toprak Rejimi
Toprak sınıflandırması
1. Hükümdar toprağı
2. Miri Arazi- Dirlik
3. Kilise ya da özel mülkiyete ait
 Toprak aristokrasisi
 Ezilmek istenmesine rağmen gücünü korumuştur
 Serbest köylüler ve serfler

 Devlet, göçlere ve toprak terkine müsaade etmezdi
 Kölelik 5. YY’dan itibaren tasfiye edildi
Toprak Rejimi-2
 5. ve 6. Asırlarda manastırların toprakları da
büyüdü
 Manastır feodalizmi
 Tepki: İkonoklast, putkırıcılık hareketi
 Askere dirlik olarak verilen topraklar
 Tahrir işlemi
 Zamanla toprak beyleri ve derebeyler;
tekfurlar
Vergiler
Toprak vergisi
 Önce ayni, sonra para olarak
Hristiyan olmayan şehirli ve
köylülerden “kefaletion” (cizyeye
benzer)
Diğer vergiler
 Tapu, yem, otlak, ağıl ve gerdek resimleri
Şehirler
 Esnaf Loncaları
 Ticaretin kontrolü (kalite kontrolü, üretim miktarı,
istihdam ve satış fiyatının sınırlandırılması-narh-)
 Pazar yerlerinin seçilmesi ve kurulması
 Şehrin yöneticileri ve kolluk kuvvetleri
 Belirli kamu hizmetlerinin sağlanması
 Savaşta donanma, barışta iaşe
 İhracat ve ithalatta seçici devlet kontrolü
 İpek, tuzlu balık
 Zabıta görevi: Agoranomos (Osmanlı’da muhtesip)
 Hipparkos (Hakim ve belediye görevlisi)
Ticaret
 Çin ve Ortadoğu ile ticaret hatları
 Anadolu ve Trakya dışındaki parçalar imparatorluk ile
ticari olarak bütünleşemedi
 Mısır, Kuzey Afrika ve Suriye
 Ulaşım teknolojisi geri
 Dere ve katır kervanları
 Yelkenli gemiler
 Yollar güvensiz (toplu ticaret)
 Tüccar grubu gelişemedi
 Düşük statü
 Serbest piyasa koşulları yok
 Sermaye birikimi olamadı
 Selçuklu ile savaşlar sonrası İtalyan şehirlerine gümrük
muafiyetleri- sömürü
Bizans’da Konuşulan Diller
Çok dillilik
 Roma mirası Latince
 Mezopotamya’da Süryaniler Aramca
 Güneyde Arapça
 Mısır’da Kobtça konuşur
Anlaşma dili (Lingua franca) Yunanca
 Seçkinler, kendi dilleri yanında Yunanca’yı
da iyi biliyordu
Bizans’da Din
 Çok dinli bir ülke
 Maniheizm, Mazdek dini, İslamiyet, Yahudilik
 Ana eksen Ortodoks Hristiyanlık
 Ortodoks Kilisesi’nin etki alanı
Hellenler
Balkanlarda Bulgarlar, Makedonlar, Romenler,
kısmen Arnavutlar, Sırplar ve Karadağlılar
Kuzeyde Rusya, Ukrayna ve Belorusya
Doğuda Suriye ve Filistin’de Ortodoks Hristiyan
Araplar
Etkileşim
 10. Asra kadar tüm Avrupa’yı
etkilemiştir
 Hukuk ve yönetim sistemi
 Mimari, protokol, giyim tarzı
 Osmanlı yönetimi üzerinde Bizans
etkileri
 Kurumlar arasında devamlılık var mı?
 Yoksa Osmanlı kurumlarının kökleri İran,
İlhanlı ve Asyai Türk geleneklerinde mi?