yapılarına göre cümleler

YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Cümleler, yapıları bakımından dört grupta incelenir:
1. Basit Cümle
2. Birleşik Cümle
a. Girişik Birleşik Cümle
b. İç İçe Birleşik Cümle
c. İlgi Cümlesi
d. Şartlı Birleşik Cümle
3. Sıralı Cümleler
1
Örnekler:
4. Bağlı Cümle
a. Bağımlı sıralı cümle
b. Bağımsız sıralı cümle
1.BASİT CÜMLE: İçerisinde tek yargı, tek fiil, dolayısıyla isim veya fiil
cinsinden tek yüklem bulunan cümledir.
Örnekler: “Kalabalıktan biri yavaşça kürsüye doğru ilerledi.”
“İri iri şeftalileri büyük bir zevkle dalından kopardı.”
“Sözlerime içten içe gülüyorlardı.”
"Sesin andırıyor gergin bir yayı."
"Gözlerimi o saat sessiz kapayacağım."
"En büyük zaman hırsızı kararsızlıktır."
"Kitap ruhun ilacıdır."
Not: Basit cümle demek, kısa cümle demek değildir. Önemli olan cümlenin uzunluğu ya
da kısalığı değil, cümlede fiilimsi bulunmaması ve tek bir yargının tek bir yükleme
bağlanmasıdır. Örneğin, aşağıdaki cümleler uzun oldukları halde, tek yargı ve tek
yüklemden oluştukları için basit cümledir.
"Bundan tam kırk yıl önce ihtiyar bir adam ve iki oğlu, memleketin en uç noktasındaki bu
küçük kasabadaki yardımsever, çalışkan insanlarla tanıştılar."
“Bahçenin ana kapısından, üstü başı perişan, zavallı bir adam, elinde eski, yırtık bir torbayla
içeriye girdi.”
"Kongre salonunun kapısındaki uzun boylu, üniformalı görevli elimizdeki belgeleri,
kimliklerimizi, çantalarımızı uzun uzun kontrol etti."
2
B. İLGİ CÜMLESİ ( “ki” li Birleşik Cümle):
Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan
cümleciğin, temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir.
Temel cümle çoğu zaman “ki” den önceki öğedir.
Örnekler:
* Benimle konuş ki seni anlayayım.
* Dürüst ol ki insanlar sana güvensin.
* Düzenli çalış ki kazanasın.
* Şiir o kadar güzel okudu ki şaşırdım kaldım.
* Önce siz kendinize inanın ki başkaları da size inansın.
* Dikkatli dinle ki konuyu anlayasın.
Not: “Ki” li birleşik cümleleri “Bağlı cümle” içinde değerlendiren kaynaklar da vardır. Fakat
çoğunluk birleşik cümleler içinde incelediği için biz de öyle aldık.
C. İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE:
Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin yüklemin bir
öğesi durumunda bulunduğu ya da bir öğenin tamamlayıcısı olduğu cümlelerdir.
Örnekler: *Ben gidiyorum, dedi. (iç cümle temel cümlenin nesnesi)
*Öğretmenimiz, “Beni burada bekleyin.” dedi. (Nesne)
*Çantamı nereye bırakmıştım, hatırlamıyorum. (Nesne)
*Artık "Ev alma komşu al." atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum.
*Balık, çok konuşurum, ama ağzım su dolu, demiş.
*Öğretmenimin, “Savaşı önce kendi içinizde kazanmalısınız.” sözü aklımdan çıkmıyor.
2.BİRLEŞİK CÜMLE: Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir
yan cümlecikten meydana gelen cümlelerdir
*Beni soranı, gördün mü? (Yan cümlecik Temel cümlenin b.li nesnesidir.)
*Çalışan kazanır. (Yan cümlecik temel cümlenin öznesidir.)
*Seni görünce mutlu oluyorum. (Y.C.T.C nin Z.T dir.
*Seni seven insanları sen de sev.(Y.C.T.C nin B.li Nesnesidir.)
*Araba devrilince / yol gösteren / çok olur. (özne) (zarf tümleci)
*Beni dinleyin herkese teşekkür etmek istiyorum
*Gelen, gideni aratır.
D. ŞARTLI BİRLEŞİK CÜMLE: Temel cümleye şart koşan bir yan cümlecikten oluşan
Yan cümle, tam bir yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir öğesi durumunda bulunan ve
cümlelerdir. Yan cümle daima “-se, -sa” dilek-şart kipiyle çekimlenir ve çoğunlukla temel
cümleden önce gelir.
Şart cümlesi tek başına yargı bildirmez; ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme
yönlerinden tamamlar. Onun zarfı olarak kullanılır.
kendi içinde de değişik tamamlayıcı öğeler alabilen söz öbeğidir. Yan cümlecik temel cümlenin
anlamını yer, zaman, durum, koşul, kişi gibi çeşitli yönlerden tamamlar.
Örnekler:
Temel cümle, asıl yargıyı üzerinde taşıyan cümledir, çekimli fiillerle ya da ek-fiil almış isim
soylu sözcüklerle kurulur.
Birleşik cümleler, yan cümlenin özelliğine ve yükleme bağlanışına göre değişik gruplara
ayrılır:
A. GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE:
İçinde fiilimsi (isim fiil, sıfat fiil, zarf fiil)bulunan cümlelere
denir.Fiilimsinin yer aldığı bölüme yan cümle asıl yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümle denir.
Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle var demektir.
*Bir gelen olursa kitaplarını gönderirim.
*Ne zaman denize girsek dalga çıkıyordu.
*Biraz acele edersen onlara yetişirsin.
*Taşı sıksa suyunu çıkarır.
*Bir ah etsem karşıki dağlar kül olur.
*Bir kişi daha olursa kadroyu tamamlıyoruz.
*Sınava iyi hazırlanmışsa, onu mutlaka kazanır.
*Bir fırsat bulursam size de uğrarım.
3. SIRALI CÜMLE:
Aralarında az ya da çok anlam ilgisi bulunan cümlelerin
virgül veya noktalı virgül ile birbirine bağlanmasıyla kurulan cümlelerdir.
………..ÖZET……….
3
Sıralı cümleler, bağımlı sıralı cümle ve bağımsız sıralı cümle olarak iki grupta incelenir.
* Basit
cümlede tek yüklem vardır, yüklemden başka eylem bildiren sözcük yoktur. Basit
cümleler yüklemlerine göre fiil ya da isim cümlesi olabilir.
A. BAĞIMLI SIRALI CÜMLELER: Anlam bakımından birbirini tamamlayan ve
aralarında en az bir ortak öge bulunan sıralı cümlelerdir.
Örnekler:
4
"Çok küçük bir başarı çok büyük bir plandan daha iyidir."
* Yaşam, geriye bakarak anlaşılır; ileriye bakarak yaşanır. (Özne ortak)
* Hastayı buraya getirin, muayene edelim. (Nesne ortak)
* Çocuklar evde ders çalışıyor, anneleri ise televizyon seyrediyor. ( D.T. ortak)
* Öğrenciler kitaplarını aldı, çantalarına koydu. (Özne ortak)
* Basit cümle kısa cümle demek değildir.
"Bir hayli soğuk bir kış gününün sabahında, emekli orman memuru ve iki oğlu,kasabanın
denize en yakın noktasındaki evlerinden atlarıyla şehre doğru yola çıktılar." (Basit c.)
* Beni aramış ama bulamamış (Özne ve nesne ortak)
*Hava bulutsuz, insan kedersiz olmaz. (Yüklem ortak)
B. BAĞIMSIZ SIRALI CÜMLELER: Aralarında sadece anlam ilgisi bulunan, hiçbir
* Bileşik
cümlede de tek yüklem vardır; ancak yüklemin dışında eylem bildiren en az bir
sözcük daha vardır.
"Çok konuşan az iş yapar."
ögesi ortak olmayan sıralı cümlelerdir.
Örnekler:
* Evden sessizce çıktık, sokakta lambalar yanmıyordu.
* Sıralı
* Yağmur durmuştu, yollar çamurdan görünmüyordu.
* O geziyordu, ben çalışıyordum.
virgülle bağlanır.
“Kanı kanla yumazlar, kanı su ile yurlar.”
* Bahar gelmiş, ağaçlar çiçek açmış, kuşlar yuvalarından çıkmış, dereler dolup
taşmıştı.
* Bağlı
* Sabahları yavaş yavaş gökyüzü aydınlanır, karanlık çekilir gider, güneş altın
ışıklarıyla köyümüzün üzerinde parlamaya başlardı.
bağlaçların, ayrı yüklemleri olan cümleleri bağlaması gerekir.
3. BAĞLI CÜMLE:
Bağlı cümle, biçim olarak sıralı cümleye çok yakındır. Sıralı
cümlenin içindeki cümleler birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanır. Bağlı cümlede ise
cümleler birbirine bağlaçlarla bağlanır.
Bağlı cümlede cümleler birbirine "ama, ancak, fakat, lakin, ne var ki, ne yazık ki, yalnız,
çünkü, oysa, oysaki, mademki, ve, veya, ne...ne, halbuki..." gibi bağlaçlarla bağlanır.
Örnekler:
* Çocuk kalemi eline aldı ve koskocaman bir kedi resmi çizdi.
* Okula geliyorsunuz fakat derslerinizi hiç dinlemiyorsunuz.
* Geç olsun da güç olmasın.
* Allah her kuşun rızkını verir ancak yuvasına koymaz.
* Herkes davul çalar ama çomağı makama uyduramaz.
* Vicdanı tertemizdi çünkü onu hiç kullanmamıştı.
cümlede en az iki yüklem (iki cümle) vardır; cümleler birbirine virgül ya da noktalı
cümlede de birbirine bağlı en az iki yüklem vardır; cümleler birbirine bağlaçlarla
bağlanır. İçinde bağlaç olan her cümle bağlı cümle değildir. Bağlı cümle sayılabilmesi için
"Artık bu bahçelere ne kuşlar uğruyor, ne çocuklar." (Bağlı cümle değil, özneleri bağlamış.)
“Ne bu şehre gelirim, ne bir daha böyle insanlarla görüşürüm.” (Bağlı cümle)
"Bağı süsleyen bülbüldür, fakat inciri kargalar yer." (Bağlı cümle)
* Bazı kaynaklar, sıralı ve bağlı cümleleri bir başlıkta ele almaktadır.
* “ki” bağlacıyla kurulan birleşik cümlelerin, kimi kaynaklarda “birleşik cümle”, kimi
kaynaklarda da “bağlı cümle” başlığı altında incelendiği görülmektedir.
NOT: Bazı kaynaklarda bağlı cümleler ayrı bir madde olarak alınmaz, sıralı cümleler içinde * Bir cümle, yapı bakımından basit, birleşik, bağlı, sıralı cümlelerden ancak birine dahil
değerlendirilir.
Aslında hem sıralı cümleler hem de bağlı cümleler birleşik cümledir. Sadece biçim
bakımından farklı yapıldıkları için kimi kaynaklarda ayrı incelenirler. Sonuç itibariyle, cümleler
yapıları bakımından “Basit cümle” ve “Birleşik cümle” olarak iki grupta da değerlendirilebilir.
olabilir. Birleşik, bağlı ve sıralı cümleleri oluşturan cümleler de ayrı ayrı basit, birleşik,
sıralı veya bağlı olabilir.