OKLÜZYON (KAVRAMLAR) DR HÜSNÜ YAVUZYILMAZ Oklüzyon (Occlusion-Kapanma-Kapanış): Oklüzyon; Çiğneme sisteminin kas sinir (neuromuscular) kontrolü ile oluşan karşıt dişler arasındaki herhangi bir temas ya da temasların varlığı olarak tanımlanır. Oklüzyon un tam ve uyumlu olarak gerçekleşmesinde dişler ile birlikte; kemikler, kaslar, bağlar, periodonsiyum ve temporomandibular eklem de etkendir. TME OKLÜZYON KAS - BAĞ DİŞ – D. DOKU OKLÜZYON KAYBINDA ETKİLENENLER FONKSİYON FONASYON ESTETİK DOKU UYUMU Mandibula nın maksilla ya göre pozisyonlarında önemli kavramlar: SENTRİK İLİŞKİ (Kemik Kemiğe Merkezi İlişki - Ligamentöz Pozisyon - Kondiler Pozisyon - Eklem Pozisyonu), MYOSENTRİK İLİŞKİ (Kassal Merkezi İlişki - MiyoMonitor Sentrik), SENTRİK OKLÜZYON (Dişler Arası Merkezi İlişki Sentrik İlişki Oklüzyonu - Kazanılmış Pozisyon), ALIŞKANLIK OKLÜZYONU (Habitüel Oklüzyon Fonksiyonel Oklüzyon - Pseudosentrik Oklüzyon), ÇALIŞAN TARAF OKLÜZYONU (Fonksiyonel Taraf Oklüzyonu - Laterotriziv Oklüzyon - Ipsilateral Oklüzyon), DENGELEYEN TARAF OKLÜZYONU (Balans Yapan Taraf Oklüzyonu - Mediotrusiv Oklüzyon Karşı Lateral Oklüzyon), FİZYOLOJİK DURUŞ POZİSYONU (Postural Pozisyon - İstirahat Pozisyonu), STATİK OKLÜZYON (Denge oklüzyonu) DİNAMİK OKLÜZYON (Artikülasyon - İşlevsel oklüzyon). DİSKLÜZYON (Oklüzal Temassızlık). SENTRİK İLİŞKİ - CENTRIC RELATION (Kemik Kemiğe Merkezi İlişki - Ligamentöz Pozisyon - Kondiler Pozisyon - Eklem Pozisyonu) SENTRİK İLİŞKİ; Belirli bir dikey boyutta kondillerin fossa atricularis ler içinde; en üst ve ortada konumlandığı maksillo-mandibular eklem pozisyonudur (Proc. condylaris ile fossa articularis arasındaki merkezi ilişki). Sentrik ilişki; mandibula hareketlerinin en uygun öncül pozisyonu olarak kabul edilebilir. Çeneler arası ilişkide tekrarlanabilir tek pozisyon türüdür. Sentrik ilişki, fonksiyonel bir durum olmaması ile sentrik oklüzyon dan ayrılmaktadır. Sentrik ilişki; her iki kondil in mandibula nın lateral hareketlerine izin verecek şekilde, eklem boşluğunun en üst ve ortadaki gerilimsiz, fizyolojik konumu olarak da kabul edilmektedir. MYOSENTRİK İLİŞKİ - MYOCENTRIC RELATION (Kassal Merkezi İlişki - Miyo-Monitör Sentrik) Başın, dik konumunda, nöromusküler denge ile alt çenenin kapanması sonucu dişler arasında ilk temasın oluştuğu durumdaki çeneler arası ilişki türüdür. Miyosenrik ilişki; sentrik ilişkinin önünde ya da yakın çevresinde belirlenebilir. SENTRİK OKLÜZYON - CENTRIC OCCLUSION (Dişler Arası Merkezi İlişki - Sentrik İlişki Oklüzyonu Kazanılmış Oklüzyon- Tüberküller Arası Temas Pozisyonu) Her iki kondil eklem boşluğunun en üst ve orta bölümünde konumlandığında alt ve üst çene dişlerinin merkezi ilişkideki maksimum temasları olarak tanımlanabilir. Sentrik oklüzyon; kondillerin pozisyonlarından bağımsız olarak meydana gelebileceği gibi, mandibula sentrik ilişki içinde olduğu zamanda mevcut dişlerin teması olarak tanımlanır. Sentrik ilişkiden önde ve aşağı konumda olan sentrik oklüzyon da, dişlerin ve oklüzal temasların varlığı şarttır. SENTRİK TE KAYMA - GENİŞ SENTRİK - EKZANTRİK KAYMA - SERBEST SENTRİK (FREE CENTRİC) UZUN SENTRİK (LONG CENTRİC): Sentrik ilişki ile sentrik oklüzyon arasında eklemde; 0.1 - 0.3 mm, dişlerde 0.3 - 1 mm kadar bir boyutun varlığı kabul edilmektedir. Rotasyon yapan kondil in lateral hareketlerinin tam olarak kısıtlanmadığı bu durum, insanların % 95‘ inde görülen doğal bir veridir ve Sentrik te Kayma - Geniş Sentrik - Ekzantrik Kayma Serbest Sentrik (Free Centric) ve Uzun Sentrik (Long Centric)" olarak tanımlanır. Sentrikte kayma; dişlerin temasları sağlanmış iken mandibulanın horizontal ve sagittal düzlemde öne doğru çok sınırlı hareket edebilmesidir. Özellikle kanin rehberliğindeki oklüzyon da; lateral hareketlerde sentrik ilişki ile sentrik oklüzyon aynı noktada çakışır. Sentrik te kaymanın olmadığı bu ilişki türüne "Nokta Sentrik (Point Centric) adı verilir. Çiğneme ve yutma fonksiyonlarında mandibula çok kısa süreler ile sentrik oklüzyon konumuna gelir. SENTRİK OKLÜZYONDA SERBESTLİĞİN KISITLANMASI Ön dişler ve arka dişlerin oklüzal ilişkileri mandibulanın horizontal hareketlerini kısıtladığında sentrik oklüzyonda serbestlik kısıtlanır. Angle Class II Divizyon 2 anomalilerde, Ön dişlere uygulanan kron protezlerinin palatinal yüzleri kalın şekillendirildiğinde ALIŞKANLIK OKLÜZYONU - HABITUAL OCCLUSION (Fonksiyonel Oklüzyon - Fizyolojik Oklüzyon - Pseudo Sentrik Oklüzyon) Çiğneme ve yutma gibi fonksiyonel hareketler ile alışkanlığa bağlı mandibula hareketleri sonucunda; karşılıklı diş temasları sonucu oluşan oklüzyon türüdür. Alışkanlık oklüzyonunda mandibula; sentrik ilişkiden önde ya da daha ön ve lateral de konumlanır. Alışkanlık Oklüzyonu; ileri yaşlı bireylerde dişler ve destek diş dokularındaki fonksiyonel şekillenmelere bağlı olarak fizyolojik uyum içinde gelişen ve "Fizyolojik Oklüzyon" adı verilen oklüzyon türü kapsamında da tanımlanabilir. ÇALIŞAN TARAF OKLÜZYONU - WORKING SIDE OCCLUSION (Fonksiyonel Taraf Oklüzyonu - Laterotrusive Oklüzyon ) Mandibula nın lateral olarak hareket ettiği yönde, alt ve üst çene dişleri arasında oluşan temas durumudur. Çalışan taraftaki oklüzal ilişkide; alt ve üst çene dişlerinin bukkal ve lingual tüberkülleri yekdiğeri ile karşılıklı olarak konumlanırlar. Y A N A K DİL SAĞ TARAF ÇALIŞAN TARAF DENGELEYEN TARAF OKLÜZYONU - BALANCED SIDE OCCLUSION (Fonksiyona Girmeyen Taraf Oklüzyonu - Mediotrusive Oklüzyon Karşı Lateral Oklüzyon) Mandibulanın lateral olarak hareket ettiği yönün aksi yöne bulunan dişlerin arasında oluşan temas durumudur. Bu oklüzyon türünde mandibular dişlerin bukkal tüberkülleri, maksillar dişlerin palatinal tüberkülleri üzerinde konumlanarak dengeli temas oluştururlar . Y A N A K DİL Y A N A K Mediotrusive kontaktlar Dengeleyen taraf Laterotrusive kontaktlar Çalışan taraf SAĞ LATERAL HAREKET Y A N A K Y A N A K DİL SAĞ TARAF ÇALIŞAN TARAF SOL TARAF DENGELEYEN TARAF SAĞ LATERAL HAREKET Y A N A K Y A N A K DİL SAĞ TARAF ÇALIŞAN TARAF SOL TARAF DENGELEYEN TARAF SOL LATERAL HAREKET Y A N A K Y A N A K DİL SAĞ TARAF DENGELEYEN TARAF SOL TARAF ÇALIŞAN TARAF SOL LATERAL HAREKET Y A N A K Y A N A K DİL SAĞ TARAF DENGELEYEN TARAF SOL TARAF ÇALIŞAN TARAF FİZYOLOJİK DURUŞ POZİSYONU - PHYSIOLOGIC REST POSITION (Postural Pozisyon - İstirahat Pozisyonu - Habitüel Pozisyon) Mandibulanın neuromusküler sistem tarafından oluşturulan istirahat durumunda maxillaya göre konumudur. Bu konumda alt ve üst çene dişleri arasında 0.9 - 8 mm. arasında değişen klinik olarak ortalama 2 - 4mm. olarak saptanan bir açıklık oluşur. Bu aralığa "Interoklüzal Boyut", "İstirahat Aralığı" ya da "Serbest Konuşma Aralığı (Free Way Space)" adları verilir. Fizyolojik duruş pozisyonunda mandibula 2 mm. kadar öne doğru konumlanır, bu pozisyon; başta kas tonusunu etkileyen faktörler olmak üzere, eklem bozuklukları, ağrı, yaş, diş ve destek diş dokusu hastalıkları, arka gurup dişlerin kaybı, aşırı oklüzal aşınmalar ve tek taraflı çiğneme durumlarından etkilenir. (Fizyolojik oklüzyon; çiğneme sisteminde herhangi bir patolojik süreci başlatmayan oklüzyon türü). İstirahat Vertikal Boyutu (Resting Vertical Dimension RVD) Hasta dik pozisyonda ve mandibula istirahat halinde iken üst ve alt çeneler arası boyut) Oklüzal Vertikal Boyutu (Occlusal Vertical Dimension OVD) Dişler karşılıklı olarak tam tüberkül temasında iken üst ve alt çeneler arası boyut Kapanma yüzleri arası boyut (Interocclusal Distance - IOD) Serbest konuşma aralığı (FWS Freeway Space) İstirahat vertikal boyutu ve Oklüzal vertikal boyutu (RVD –OVD) arasındaki ortalama değer 2 – 4 mm dir. Yaşla birlikte artma gösterebilir. STATİK OKLÜZYON - MAXIMUM INTERCUSPIDATION (Denge Oklüzyonu) Mandibula nın gezinme hareketleri olmaksızın üst ve alt çene dişlerinin karşılıklı kontakt durumu DİNAMİK OKLÜZYON – ARTICULATION (Fonksiyonel – İşlevsel Oklüzyon) Mandibulanın sabit maksillar diş arkı üzerinde oklüzyon durumundaki gezinme hareketleri. DİSKLÜZYON - DISCLUSION (Oklüzal Temassızlık) Mandibulanın sentrik oklüzyon dan ayrılarak harekete geçtiği zaman yan ve arka grup dişlerin oklüzal temaslarının kesilmesi durumudur. Bu terim ağzın açılması ile, tüm alt çene dişlerinin, üst çene dişlerinden ayrılması durumunu ifade etmez. Bir grup dişin ayrılması sırasında yan ya da ön bir diş ya da diş gurubunun teması söz konusu olabilir. DOĞAL DİŞLERDE OKLÜZYON TÜRLERİ Doğal dişlere sahip insanlarda genellikle üç tür oklüzyon görülür: 1 - ORGANİK OKLÜZYON (Posterior Disclusion - Karşılıklı Korumalı Oklüzyon - 1. Devre Oklüzyonu) 2 - TEK TARAFLI DENGELİ OKLÜZYON (Unilateral Blanced Occlusion - Grup Fonksiyonu - 2. Devre Oklüzyonu) 3 - ÇİFT TARAFLI DENGELİ OKLÜZYON (Bilateral Blanced Occlusion - Düz Yüzey Oklüzyonu - 3. Devre Oklüzyonu) ORGANİK OKLÜZYON (Organic Occlusion - Posterior Disclusion - Karşılıklı Korumalı Oklüzyon - 1. Devre Oklüzyonu) Sürekli dişlerin alt ve üst çene arklarında dizelenmesi ile oluşan ilk oklüzyon türüdür. 18-30 yaş gurubu bireylerde görüldüğünden "1. Devre Oklüzyonu" olarak da tanımlanır Sentrik oklüzyon da tüm olarak temas halinde olan dişler, mandibula nın gezinme hareketlerinde kanin ya da ön grup dişlerin rehberliğinde oklüzyon dan ayrılırlar (Posterior Disclusion). Bu tür oklüzyon da yan ve arka grup dişler de tüberküller in çatışması engellenir. ORGANİK OKLÜZYON (1.Devre Oklüzyonu, Karşılıklı korumalı oklüzyon, Posterior Disclusion) 1- Kanin Rehberliğindeki Organik Oklüzyon (Kanin koruyuculu oklüzyon) 2- Ön Grup Rehberliğindeki Organik Oklüzyon, (Ön grup koruyuculu oklüzyon) KARŞILIKLI KORUMALI OKLÜZYON Organic Occlusion - Posterior Disclusion –1. Devre Oklüzyonuna “Karşılıklı Korumalı Oklüzyon” adının verilmesinde ki amaç ön gurup dişlerin ve arka grup dişlerin birbirleri üzerine gelen kuvvetleri karşılayarak dengelemelerindendir. Ön grup dişler mandibulanın tüm gezinme hareketlerinde arka grup dişleri korurken, tüberkül temaslarının olduğu (intercuspal) pozisyonda arka grup dişler ön grup dişleri korumaktadır. Maloklüzyonlar da (Class II-III), tersine yada çapraz kapanış vakalarında ve ön dişlerde destek doku problemi oluştuğunda karşılıklı korumalı oklüzyon oluşmaz. 1- KANİN REHBERLİĞİNDEKİ ORGANİK OKLÜZYON (Kanin Koruyuculu Oklüzyon) Sentrik oklüzyonda temasta olan yan ve arka grup dişler mandibulanın sağ ve sol lateral hareketlerinde kanin dişlerinin teması ile oklüzal ilişkiden ayrılırlar (Posterior Disclusion). Alt çenenin lateral hareketlerinde sadece kaninler temas ederken, öne harekette kesici diş grubunun teması oluşur. Kanin rehberliğindeki oklüzyon doğal dişler için, çiğneme fonksiyonuna en uygun ve etkin ideal bir oklüzyon türüdür. Bu tür oklüzyon da; desteği yeterli ve morfolojik yapısı uygun üst kanin dişleri, içbükey palatinal yüzleri ile alt kanin dişlerinin vestibül yüzlerine temasla, mandibula yı içe ve sentrik pozisyona doğru yönlendirirler. Sonuçta çiğneme kuvvetleri vertikal yönde ve etkin olarak uygulanır. KANİN KORUYUCULU OKLÜZYON UN DEZAVANTAJLARI Kanal tedavili kaninler (kron-kök kırığı), Post ve kron uygulanan kaninler (uzun eksen kırığı), Köprü gövdesi olarak kullanılan kaninler (tutucuların simantasyonunda başarısızlık). Yeterli diş desteği bulunmayan hareketli ve tam protezler, 2- ÖN GRUP REHBERLİĞİNDEKİ ORGANİK OKLÜZYON (Ön Gurup Koruyuculu Oklüzyon) Sentrik oklüzyonda temasta olan yan ve arka grup dişler mandibulanın sağ ve sol lateral hareketlerinde ön grup dişler (orta ve yan kesici dişler) ve kanin dişlerinin birlikte, karşılıklı teması ile oklüzal ilişkiden ayrılırlar (Posterior Disclusion). Bu tür oklüzyonda; çiğneme kuvvetlerinin dişlerin uzun esenine paralel yönlendirilmeleri ile ön gurup dişlerin kesici ve parçalayıcı fonksiyonları daha etkin hale gelmektedir. TEK TARAFLI DENGELİ OKLÜZYON (Unilateral Balanced Occlusion - Grup Fonksiyonu - 2. Devre Oklüzyonu) Çalışan tarafta dişler temasta iken dengeleyen tarafta temas olmaması ile karakterize oklüzyon türüdür.Temasta olan dişler kuvveti dağıtarak dengelen taraftaki dişleri korur. Tek taraflı dengeli oklüzyon, 30 - 50 yaş arası kişilerde görülür ve organik oklüzyon ile çift taraflı dengeli oklüzyon arasında bir geçiş olarak kabul edilebilir. Bu tür oklüzyon; genç bireylerde görülen organik oklüzyon un; süreli fonksiyona ve aşınmaya (Erosion - Abrasion - Attrision) bağlı olarak rehber dişlerdeki kayıp sonucu değişimi ile de oluşabildiğinden "2. Devre Oklüzyonu" olarak da tanımlanmaktadır. Çalışan tarafta birkaç dişin teması ile oluşan tek taraflı dengeli oklüzyon a "Parsiyel Grup Fonksiyonu" adı verilir. GRUP FONKSİYONU OKLÜZYONUNUN DEZAVANTAJLARI •Posteriorda derin tüberküllü diş kullanmak •Posterior porselen restorasyonlar •Posterior restorasyonların tekrarlayan kırıkları •Tam ark kron protezleri uygulandığında ÇİFT TARAFLI DENGELİ OKLÜZYON (Bilateral Balanced Occlusion – Düz yüzey oklüzyonu 3. Devre Oklüzyonu) Mandibulanın tüm lateral hareketlerinde alt ve üst çene arklarındaki dişlerin çalışan ve dengeleyen taraflarda, karşılıklı ve süreli temasları olarak tanımlanır. Bu tür oklüzyon doğal dentisyon da nadir görülür. Çiğneme kasları iyi gelişmiş 50 yaş üstü bireylerde, tek taraflı dengeli oklüzyonu takip eden devrede görüldüğünden "3. Devre Oklüzyonu" adı da verilir. Bu tür oklüzyon; genç ve orta yaşlı bireylerde görülen organik ve gurup fonksiyonu oklüzyonların; süreli fonksiyon ve aşınmaya bağlı olarak tüm dişlerde sürtünme sonucu madde kaybı ile oluşur. ÇİFT TARAFLI DENGELİ OKLÜZYONUN DEZAVANTAJLARI •Tüberkülsüz diş kullanmak •Seramik (porselen-zirkonyum) diş ve restorasyonlar •1. ve 2. devre oklüzyonlarına oranla fonksiyon yetersizliği. Oklüzyonun iskeletsel sınıflandırılması Class I: Nötroklüzyon, Class II: Distoklüzyon-Retrognatik pozisyon: Class II divizyon 1 Class II divizyon 2 ClassIII: Meziyooklüzyon-Prognatik pozisyon. I III II Class I: Nötroklüzyon Mandibulanın maksilla ya göre normal pozisyonda konumlandığı oklüzyon. Alt dişler üst dişlerin ½ tüberkül boyu lingual ve mesialin de konumlanırlar. Üst 1.büyükazının meziyopalatinal tüberkülü alt 1.büyükazının santral fossası na yerleşir (Oküzyon anahtarı). Üst köpek dişi alt köpek dişinin distal yarısı ile alt 1. küçük azı dişinin mesial yarısında konumlanır. Serbest konuşma aralığı 2-2.5 mm kadardır. Class I: Farklı Nötroklüzyon Tanımları ÜST 1.MOLARIN MB TÜBERKÜLÜ ALT 1. MOLARIN SANTRAL FOSSASINA YERLEŞİR KARTZ SINIFLANDIRMASI: ÜST1.KA, ALT 1. VE 2. KA ARASINDA YERLEŞİR ÜST 1.MOLARIN DB TÜBERKÜLÜ ALT 1. VE 2. MOLARIN OKLÜZAL EMBRAZÜRÜNE YERLEŞİR. Class II: Distoklüzyon-retrognatik pozisyon: Class II divizyon 1 Class II divizyon 2 Maksilla mandibula ya göre ileri itim pozisyonundadır. Class II divizyon 1: Ön gurup dişler normal dizidedir, Class II divizyon 2: Üst ön orta kesiciler üst yan kesicilerin palatinalin de konumlanırlar. Üst 1.büyük azı alt 1.büyük azının önünde yer alır. Serbest konuşma aralığı 4.5-5mm kadardır. ClassIII: Meziyooklüzyon-prognatik pozisyon Mandibula maksillaya göre ileri itim pozisyonundadır. Alt 1.büyü kazı dişinin bukkal gelişim oluğu üst 1.büyü kazı dişinin meziyo bukkal tüberkülü nün önünde yer alır. Serbest konuşma aralığı 0.3mm dir. İdeal doğal oklüzyonda Kondiller fossa artikülaris içinde en ön, üst ve iç konumda olup sentrik ilişki ve sentrik oklüzyon aynı noktadadır. Oklüzal kuvvetler dişlerin uzun eksenlerine yönlenecek yapıda düzenlenmiştir. Ön dişlerin rehberliği mandibular hareketler ile uyumludur. Çalışan taraf temasta iken çalışmayan tarafta disklüzyon oluşur, Mandibulanın öne hareketinde arka gurup dişlerde disklüzyon oluşur. PROTETİK TEDAVİDE İDEAL OKLÜZYON KRİTERLERİ (HY) Kuvvetler dişlerin uzun akslarına paralel olmalı ve eşit olarak dağılmalı, Lateral kuvvetler minumum düzeyde olmalı, Sentrik ilişki ve sentrik oklüzyon pozisyonları çakışmalı, Dişler çiğneme ve yutma fonksiyonları süresince temasta olmalı, Dişlerde sallanma, eğilme ya da yer değiştirme olmamalı, Anatomik yapılar fizyolojik hareketlere uyumlu olmalı, Bireye özel; kontakt, kontur ve diş formu verilmeli, Dişler hiçbir pozisyonda birbirlerini engellememeli, mandibula nın sınır hareketlerinde posterior temaslar olmamalı, İlk temaslar geniş yüzey şeklinde değil, noktalar biçiminde olmalı, Üst dişlerin palatinal içbükeylikleri ön rehberlik için uygun olmalı, Minimum kas gücü ile maksimum fonksiyonel etkinlik oluşturulmalıdır. SERBEST SONLU BÖLÜMLÜ PROTEZLER İLE TAM PROTEZLERDE Bireye özel; kontakt, kontur ve diş formu verilmeli, Diş arkları neutral zone bölgesinde konumlanmalı, Dar oklüzal tabla ile çiğneme basıncı azaltılarak etkin çiğneme sağlanmalı, Bilateral ve protrusive balans sağlanmalı BİLATERAL OKLÜZAL BALANS: Sentrik ve sentrik dışı hareketlerde arkın her iki tarafındaki dişlerde en az üç noktada temas ile denge düzlemi oluşturulmalıdır. PROTRUSİVE OKLÜZAL BALANS: Mandibulanın öne doğru hareketinde düz ve devamlı oklüzal kontaktlar ile oklüzal ve insizal temas sağlanmalıdır. Optimum oklüzyon Hastanın fonksiyonlarında yakınmaları olmayan, muayene ile hekim tarafından gözlenen patolojik koşullar taşımayan, dişler ve destek dokuların sağlıklı durumda korunmasını sağlayan, stabil, işlevsel ve uyumlu oklüzyon türüdür. Optimum Oklüzyon Kriterleri Sağlanamaz İse: Ağrı, kripitasyon, sublüksasyon gibi TME sorunları, Alt çene hareketlerini sağlayan kaslarda spazm veya ağrı, Baş, boyun, omuz kaslarında yakınmalar, Dişler arası temasta kayıp, Aşınma, çatlama ve kırıklar, Kök rezorpsiyon ları ve hipersementozis oluşabilir. -------