fiiler (eylemler)

FİİLER (EYLEMLER)
Türkçe de isim soylu sözcükler (ad, sıfat, zamir,zarf…) yanında fiil soylu sözcükler
(eylemler) de varlıkların hareketlerini, oluşlarını, kılışlarını, durumlarını karşılarlar.
İşte oluş, durum, kılış bildiren bu sözcükler fiillerdir. Fiil ,varlıkların oluşlarını, durumlarını,
kılışlarını kişi ve zamana bağlı olarak bildirirler.
Olayları dikkatlice izliyorum. Okul kapısında saatlerce konuştuk. Anlatılanları size de
aktarayım.Anlatılanları size de aktarayım.
Türkçe’de tam olarak kullanılan bir fiilde beş ayrı anlam, vardır:
1- Sözcük anlamı (edim) 2- Zaman anlamı 3- Kişi anlamı 4- Kip anlamı 5- Çatı anlamı
Sözcük Anlamı (Edim)
Fiillerin sözcük olarak (kök veya gövde şeklinde) yansıttıkları anlamdır.
Fiiller sözcük anlamlarına göre üçe ayrılır:
1-Kılış Fiilleri:
Öznenin yaptığı işin veya hareketin bir nesne üzerin ekleştiğini anlatan fiillerdir. Fiilin
yapıcısı faili öznedir, nesne alabilme özelliğine sahiptir; yani geçişli çatılı fiillerdir
Taşı(mak), incele(mek), oku(ma)k, düzelt(mek), yaz(mak), anlatabil(mek)...
Kuruyan otları topladım.Dedem bu cepheyi çok iyi düzenlemişti. Çadırları düzlüğe kurduk.
2-Oluş Fiilleri:
Bir durumun değiştiğini, bir varlığın bir durumdan başka bir duruma geçtiğini bildiren
fiillerdir. Bu fiiller, önceden bulunmayan bir özelliğin sonradan kazanılması anlamını
yansıtırlar. Oluş fiilen “olmak” yardımcı fiilinin anlamını sezdirirler. Nesne alamazlar. Yani
durum değişikliği özne üzerinde gerçekleşir
Kalınlaşmak — Kalın ol(mak) Kızarmak —Kızıl ol(’mak) Sararmak — Sarı ol(mak)
Büyümek - Büyük ol(mak), Acıkmak -Aç ol(mak), Elmalar olgunlaştı -Elmalar olgun oldu
3) Durum Fiilleri:
Öznenin içinde bulunduğu durumu yansıtırlar. Fiili gerçekleştirenin hangi koşul ve
durum içinde bulunduğu anlamı vardır.
Ağla (mak), kork(mak), üzül(mek), bayıl(mak)...
Az önce uyudu. Onu görünce çok sevinmiştim
Durum fiilleri genellikle nesne alamazlar. Fili öznenin üzerinde gerçekleşir.
FİİLLERDE ZAMAN
Eylemin bir zaman dilimi içinde yapılma özelliği vardır. Zaman, eylemin başlangıcını
ve bitişini belirtir. Zaman anlamı eylemlere eklerle kazandırılır.
Türkçe’de dört zaman vardır:
A)Geçmiş zaman- Önceden yapılan eylemleri bildirir. Eylem, önce, anlatış sonradır.
B) Şimdiki Zaman-Yapılmakta olan eylemleri bildirir.— İşle anlatış aynı andadır. Diğer bir
deyişle başlamış, devam eden eylemler şimdiki zamanla anlatılır.
C)Gelecek zaman-Yapılacak olan eylemleri bildirir. Anlatış, işten öncedir.
D)Geniş Zaman
Her zaman yapılan, yapılacak olan eylemleri anlatır. Bu nedenle bütün zamanları içerir.
Taşındık-Geçmiş zaman, Taşınıyoruz -Şimdiki zaman, Taşınacağız -Gelecek zaman
FİİLLERDE KİŞİ
Kişi
Tekil
Çoğul
Anlamı
Eylemin kim tarafından (kaçıncı kişi)
yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu bildirir. Bu anlam
(üçüncü kişi dışında) eklerle kazandırılır. Fiillerde üç
ayrı kişi vardır. Bunlar tekil ya da çoğul kullanılırlar
1.
Ben
Biz
Söz Söyleyen
2.
Sen
Siz
Söz Söylenen
3.
O
Onlar
Söz edilen (anılan)
FİLLERDE ÇEKİM
Çekimli Fiil Nedir?
Fiillerin asıl görevleri, bir işin, hareketin kim tarafından, ne zaman yapıldığını,
yapılacağını göstermesidir. Yani filler, bir kişi ve zamana bağlı olarak kullanıldıkları zaman
gerçek fiil görevlerini yapmış olurlar. Bu yüzden filler, varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri
onlarla ilgili oluşları bir zamana ve kişiye bağlayarak bildiren kelimelerdir, şeklinde tanıtılır.
Kısaca, zaman ve şahıs eki almış fiillere çekimli fiil denir.
Misal olarak,
Dur - u
Duruyoruz:
Fiil kökü
-
Yardımcı Ses
yor Zaman eki
uz
Kişi eki
Böyle fil kök veya gövdelerinin zaman ve şahıs eki almış biçimine ekimli fiil denir.
Fiilde üç kavram bulunur: İş, oluş,hareket-zaman ve şahıs kavramı
İş, oluş, hareket kavramı: dur- fiili. Zaman kavramı: İşin, oluşun meydana geldiği,
olduğu veya olacağı zamandır. -yor eki, yükselme işinin şimdi yapıldığını bildirmektedir.Kişi
kavramı: İşi, hareketi yapan varlıktır. Bu varlık canlı veya cansız olabilir. Durma işini yapan
biziz. Kelimenin sonundaki -uz eki biz’in karşılığıdır.
Kip Nedir?
Fiil kök veya gövdelerinin zaman ve dilek bildirmek üzere aldıkları eklere
Türkçe’de fiillerin girdiği kalıplara kip denir,
Türkçe’de fiillerin girdiği kalıplar, yani bulunduğu kipler iki çeşittir:
Basit kipler,
Birleşik kipler.
1) Basit Kipler:
Tek bir kip(zaman) eki almış fiil çekimlerine basit kip denir.
Basit kipler de ikiye ayrılır:
a-Bildirme Kipleri/Haber Kipleri
b-Dilek Kipleri
a) Bildirme/Haber Kipleri:
“Şimdiki Zaman, Geniş Zaman Gelecek Zaman, -miş’li geçmiş zaman,-di’li geçmiş
zaman”dır
Fiillerin gösterdiği işlerin, hareketlerin yapıldığı, yapılacağı, olduğu, olacağı zamanı kesin
olarak haber veren, bildiren kiplerdir. Bunlarda işin ne zaman yapıla cağı veya yapıldığı
açıktır. İşin zamanını bildirdiği, haber verdiği için bu kiplere bildirme kipleri denilmiştir.
b) Dilek Kipleri
Bir işin hareketin, yapılmasını, olmasını dilek ve şart anlamıyla bildiren kiplerdir. Dört
tanedir. Bunlar: Dilek/istek, şart, Gereklilik ve emir kipleridir.
2- Birleşik Kipler
Birden fazla zaman eki almış kiplere birleşik kipler denir. Bazı yörelerde katmerli
çekim dediğimiz üç zamanlı çekimler var ise de Türkçe’de üç tene birleşik zamanlı kip vardır.
Bunlar: “Hikaye, Rivayet ve Şart” dır.
Zamanlar
HİKAYE
BASİT ZAMANLAR
Kipler/
Fiillerin Çekim Tablosunu şöyle gösterebiliriz:
BİLDİRME/HABER KİPLERİ
-di’li Geç.
Zaman
-miş’li
Zaman
Bildim
Şimdiki zaman
Gelecek
zaman
Geniş
Zaman
Gereklilik
İstek
Şart
Bilmişim
Biliyorum
Bileceğim
Bilirim
Bilmeliyim
Bileyim
Bilsem
_
Bildin
Bilmişsin
Biliyorsun
Bileceksin
Bilirsin
Bilmelisin
Bilesin
Bilsen
Bil
Bildi
Bilmiş
Biliyor
Bilecek
Bilir
Bilmeli
Bile
Bilse
Bilsin
Bildik
Bilmişiz
Biliyoruz
Bileceğiz
Biliriz
Bilmeliyiz
Bileyim
Bilsek
_
Bildiniz
Bilmişsiniz
Biliyorsunuz
Bileceksiniz
Bilirsiniz
Bilmelisiniz
Bilesin
Bilseniz
Bilin
Bildiler
Bilmişler
Biliyorlar
Bilecekler
Bilirler
Bilmeliler
Bileler
Bilseler
Bilsinler
Bildiydim
Bilmiştim
Biliyordum
Bilecektim
Bilirdim
Bilmeliydim
Bileydim
Bilseydim
Bildiydin
Bilmiştin
Biliyordun
Bilecektin
Bilirdin
Bilmeliydin
Bileydin
Bilseydin
Bildiydi
Bilmişti
Biliyordu
Bilecekti
Bilirdi
Bilmeliydik
Bileydi
Bilseydi
Bildiydik
Bilmiştik
Biliyorduk
Bilecektik
Bilirdik
Bilmeliydik
Bileydik
Bilseydik
Bildiydiniz
Bilmiştiniz
Biliyordunuz
Bilecektiniz
Bilirdiniz
Bilmeliydiniz
Bilyeydiniz
Bilseydiniz
Bildiydiler
Bilmiştiler
Biliyorlardı
Bileceklerdi
Bilirdiler
Bilmelilerdi
Bileydiler
Bilselerdi
(Bilmişlerdi)
(Biliyordular)
(Bilecektiler)
(Bilirlerdi)
(Bilelerdi)
(Bilseydiler)
Bilmişmişim
Biliyormuşum
Bilecekmişim
Bilirmişim
Bilmeliymişim
Bileymişim
Bilseymişim
Bilmişmişsin
Biliyormuşsun
Bilecekmişsin
Bilirmişsin
Bilmeliymişsin
Bileymişsin
Bilseymişsin
Bilmişmiş
Biliyormuş
Bilecekmiş
Bilirmiş
Bilmeliymiş
Bileymiş
Bilseymiş
Bilmişmişiz
Biliyormuşuz
Biliyormuşsunuz
Bilecekmişiz
Bilirmişiz
Bilmeliymişiz
Bileymişiz
Bilseymişiz
Bilecekmişsiniz
Bilirmişsiniz
Bilmeliymişsiniz
Bileymişsiniz
Bilseymişsiniz
Bileceklermiş
Bilirmişler
Bilmelilermiş
Bileymişler
Bilseymişler
(Bilelermiş)
(Bilselermiş)
Yok
Yok
ŞART
RİVAYET
Yok
BİRLEŞİK ZAMANLAR
DİLEK KİPLERİ
Geç.
Bilmişmişsiniz
Bilmişmişler
Biliyorlarmış
(Biliyormuşlar)
(Bilecekmişler)
(Bilirlermiş)
(Bilmeliymişler)
Bildiysem
Bilmişsem
Biliyorsam
Bileceksem
Bilirsem
Bilmeliysem
Bildiysen
Bilmişsen
Biliyorsan
Bileceksen
Bilirsen
Bilmeliysen
Bildiyse
Bilmişse
Biliyorsa
Bilecekse
Bilirse
Bilmeliyse
Bildiysek
Bilmişsek
Biliyorsak
Bileceksek
Bilirsek
Bilmeliysek
Bildiyseniz
Bilmişseniz
Biliyorsanız
Bilecekseniz
Bilirseniz
Bilmeliyseniz
Bildiyseler
Bilmişseler
Biliyorlarsa
Bilecekseler
Bilirlerse
Bilmeliyseler
(Bilmişlerse)
(Biliyorsalar)
(Bileceklerse)
(Bilirseler)
(Bilmelilersi)
(Bilmişlermiş)
Emir
Yok
Yok
Yok
FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN - KİP) KAYMASI
Herhangi bir kiple çekimlenmiş fiilin anlam olarak kendi anlamı dışına çıkıp başka bir
kipin anlamını yansıtacak şekilde kullanılmasına anlam kayması denir.
Diğer bir söyleyişle kullanılan kip eki, anlamca başka bir kip ekinin yerini tutmaktadır.
Yani görünüşle anlam farklıdır.
Yarın gidiyoruz. - Şimdiki zaman kip eki-, (—(i)yor gelecek zaman anlamında
kullanılmıştır.
Anlam kayması daha çok haber (bildirme) kiplerinde görülür.
a)Şimdiki Zaman Kipinde Anlam Kayması
Şimdiki Zaman Kipinde Anlam Kayması:
 Gelecek zaman bildirmek amacıyla kullanılır yani “—(i)yor” eki, “-ecek, -acak”
ekinin anlamını yansıtabilir.
Önümüzdeki yıl sınavlara giriyorum (gireceğim)
 Geçmiş zaman bildirmek amacıyla kullanılır yani“—miş...” “—di….” eklerinin
anlamını yansıtabilir.
Perşembe günü ölüyor(Ölmüş), cuma günü gömüyorlar.(Gömmüşler)
 Geniş zaman bildirmek amacıyla kullanılır; ekinin anlamını yansıtabilir: Yani”-er”
ekinin anlamını yansıtabilir.
Yazlarımı köyde geçiriyorum.(geçiririm)
b)Geniş Zaman Kipinde Anlam Kayması:
Anlatılan (—miş’li) geçmiş zaman bildirmek için kullanılır; yani “—miş...” ekinin yerini
tutar:
Fatih İstanbul’u alır(almış); azınlıkların inançlarına dokunmaz.(dokunmamış)
 Gelecek zaman bildirmek için kullanılır; yani eki “-er “eki –acak, -ecek” ekinin
anlamını yansıtabilir:
Haftaya gelirim
 Şimdiki zamanı bildirmek için kullanılır; yani “-er” eki “.-(i)yor” ekinin anlamını
yansıtabilir:
Sen hep böyle hata yaparsın.(yapıyorsun)
 Emir bildirmek için kullanılır:
Önümüzdeki yıl çalışır.(çalışacak) sınava girersin(gireceksin).
 Bunlardan başka gelecek zaman kip eki “acak, -ecek…”. tahmin, emir, gereklilik...
bildirmek; istek kipi “emir” bildirmek amacıyla da kullanılmaktadır.
Şu yaşlı adam Neriman’ın dedesi olacak (olmalı/tahmin)
Televizyonu kapatacak (kapat), uyuyacaksın (emir)
)
FİİLLERDE YAPI
Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir
Basit (yalın), Türemiş fiiller, Birleşik Fiiller
a)Basit (yalın) Fiiller: Yapım eki almamış olan fiillerdir.
Koy -(mak) Bak -(mak), Gör -(mek) Çöz -(mek), Gez —(mek), At —(mak)
b) Türemiş fiiller: Basit sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller
ya isim soylu ya da fil soylu kök sözcüklerden türetilirler
Çiçek-ten-, it-il-, çocuk-laş-, boğ-uş-, hasta-lan-, kaç-ırc) Bileşik Fiiller: Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir.
oturuver—(mek), farkında ol—(mak),affet—(mek), kabul et—(mek), kulak as—(mak)
Bileşik fiiller oluşumları bakımından üç grupta incelenir:
1-Yardımcı fiillerle oluşturulan bileşik filler:
(İsim soylu kelime) + (Yardımcı fiil)
Türkçe’de yardımcı fiiller olarak çoğunlukla “etmek. eylemek, kılmak, olmak” fiilleri
kullanılır. sabır + et(mek), hasta + ol(mak)
nazar + et(mek), rica + et(mek), red + et(mek) (reddetmek), namaz + kıl(mak
Uyarı: Yardımcı Fiil olarak kullanılan “et-, eyle-, ol-, kıl-“filleri asıl fiil olarak da
kullanılabilir. Bunları ayırt edebilmek için anlamca kalıplaşmış, kaynaşmış olup
olmadıklarına bakılır.
2- Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:
Herhangi bir fiille “a, e, ı, u, a” seslerinden biriyle birlikte “bilmek, durmak; kalmak, gelmek,
yazmak, vermek” fiillerinden birinin kalıplaşmasıyla oluşurlar.
Yazıver-, bakakal-, okuyabil-, anlatıver-, gidebil-, uyuyakalBu fiiller, anlam özelliklerine göre beş grupta incelenirler:
a) Yeterlik Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (-e) + (bilmek), yazabil(mek), koşabil(mek), görebil(mek),...
İkinci fiil “—(e) bilmek”
anlamlarından birini kazandırır.
birinci fiile “gücü yetme, izin verme, olasılık”
Bu yükü taşıyabilirim > gücü yetme, dışarı çıkabilirsin > izin verme, iki güne kadar
gelebilirim > olasılık
Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken, genellikle ikinci fiil (bilmek) kullanılmaz.
Okuyabilmek — okuyamamak, yürüyebilmek —yürüyememek, çalışabilmek — çalışamamak
b)Tezlik Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (—i) + vermek
İkinci fiil birinciye “çabukluk, acelecilik” anlamı kazandırır.
Çözüver(mek), koşuver(mek), atlayıver(mek)…
c)Sürerlik Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (—e) + (gelmek, durmak, kalmak)
İkinci fiil, birinci fiile devamlılık anlamı kazandırır; fiilin belli bir süre devam ettiğini bildirir.
d) Yaklaşma Fiili:
(Herhangi bir fili) + (-e) + <yazmak)
İkinci fiil birinci fiile “az kalmışlık” anlamı kazandı,
Düşeyaz- (az daha düşecekti. Bayılayaz- (az daha bayılacaktı).Yurdumuz elimizden
gideyazdı.(Az daha gidecekti)
e)Isteklenme Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (—esi / —eceği) (tutmak /gelmek)
Göresi gel(mek),a ğlayacağı tut (mak)
İkinci fiil, birinci fiile “istek duyma” anlamı kazandırır.
Bunlardan başka “beklenmezlik, yapmacık” bildi bileşik fiiller de vardır.
duymazlıktan gel(mek), çıkagel- (beklenmezlik)
III Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:
İsim soylu bir kelime ile bir fiilin, anlamlarını düşündürmeyecek biçimde kaynaşıp
kalıplaşmalarıyla oluşan bileşik fiillerdir. Bunlara “deyimleşmiş bileşik fiiller de denir.
Ağzını açma(mak), baş koy(mak), dili tutul (mak), çam devir(mek)
* Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller, cümlenin öğeleri incelenirken bir bütün olarak alınır
* Çocuk o gün ağzını açmadı. Onu görünce dili tutuldu
Yüklem
Yüklem
EK FİİLLER
İsim soylu kelimelerin sonlarına gelerek onları bulundukları cümlenin yüklemi yapan
ya da fiillere bileşik zaman1ılık özelliği kazandıran ek durumundaki fiillerdir.
Ekfiiller “—(i)mek” fiilinden doğmuşlardır.
Ek Fillerin dört zamanı vardır. Bunlar
 Hikaye – i(di)
 Rivayet –i(miş)
 Şart –i(miş)
 Geniş Zaman –dır, -tır
Ekfiilin geniş zamanı
Ek fiilin Hikaye Biçimi:
İsim soylu kelimelerin ya da çekimli fiillerin sonuna “idi” şeklinde getirilir.
Evde+idi-evdeydi. Siz+idiniz-sizdiniz. Tehlikeli idi- tehlikeliydi. Geliyor+idim- geliyordum
Çekimi:
Hastaydım
Hastaydık
Hastaydın
Hastaydınız
Hastaydı
Hastaydılar
Çekimli fiillere getirilen “idi” ekeylemi fiile “hikaye bi leşik zaman” özelliği kazandırır.
Yıllar önce görmüştüm…gibi
Ek fiilin Şart Biçimi:
“ise” sözcüğünün (-se, -sa) şeklinde ekleşerek isim soylu kelimelerin ya da çekimli fiillerin
sonuna getirilmesiyle oluşturulur.
İsim soylu kelimelerin ya da çekimli fiillerin sonuna “-idi” şeklinde getirilir.
Güneş doğarsa yola çıkacağız.(doğar + ise). 0 deliyse ben de deliyim.(deli + ise)
Çekimi: Çocuksam
Çocuksak
Çocuksan
Çocuksanız
Çocuksa
Çocuksalar
Çekimli fiillere “şart bileşik zamanlılık” özelliği kazandırır.
Daha önce görmüşsem tanırım.
Ek Fiilin Rivayeti
İsim soylu kelimelerin ya da çekimli fillerin sonuna “-imiş” eki getirilerek yapılır.
Birleşik fillere de rivayet birleşik zamanlılık kazandırır. İsim soylu kelimeleri fiilleştirerek
yüklem yapar.
Ortalık çok sakin+miş —> Sakin + imiş. İbrahim uyuyor+muş.
Çekimi:
Çalışkanmışım
Çalışkanmışız
Çalışkanmışsın
Çalışkanmışsınız
Çalışkanmış
Çalışkanlarmış
Ek Fiilin Geniş Zamanı
Şahıs ekleri “-im, -sin, -dır” isim soylu kelimelerinin sonlarına getirilip onları yüklem
yaptığı zaman ek fiilin geniş zamanı yapılmış olur.
Bu konuda sorumlu ben+im. Tek suçlu sen+sin, Olmalı belde bu+dur.. “-dir” eki bazen
kullanılmayabilir. Buranın görevlisi bu(dur). Gibi.
Çekimi:
Göreliyim
Görevliyiz
Görelisin
Görevlisiniz
Görevli (dir)
Görevliler (dir)
“-tir” eki cümleye kesinlik veya ihtimal/olasılık anlamı kazandırır.
Çocuk uyuyor –Şimdiki Zaman- Kesinlik
Şimdi uyanmış –Başkasından duyma
Çocuk uyuyordur – ihtimal/olasılık
Şimdi uyanmıştır - ihtimal/olasılık
Tartışma burada bitmiştir – kesinlik
O da gelecektir – İhtimal/olasılık
Ek Fillerde Olumsuzluk
Ek fillerde olumsuzluk anlamı ”değil” kelimesiyle yapılır
O okul güzeldi.(olumlu), O okul güzel değildi.(olumsuz)
Dün buradaymış.(olumlu), Dün burada değilmiş.(olumsuz)
Ekmek tazeyse al.(olumlu), Ekmek taze değilse alma.(olumsuz)
Ek Fiilin Görevleri:
Basit zamanlı fiil
Ek filer iki ayrı amaçla kullanılır.
a) İsim soylu kelimelerin sonlarına getirilerek onları cümlenin yüklemi yapar
Biz buralı-y-ız. Yazısı çok güzel-di. Çocuklar melek-tir. Bizim köy karadenizin en
yüksek yeri-di. Bahar çiçek çiçek gelince güzel (dir)… gibi
Not:Yüklem oldukları halde ek fili almamış olan isim soylu kelimelerin yüklem oldukları
cümleler eksiltili cümle sayılır.
b) Çekimli fiilere getirilerek birleşik çekim yapılmasını sağlar.
Bu yaz geri geliyormuş. (şimdiki zamanın rivayeti) gel-(i)-yor(şimdiki zaman)-muş(rivayet)
Not:”var,yok “ kelimeleri yüklem olduğu zaman ek fiil almayabilirler.
Bu işte bir dahlim yok. Şu an gelemem işim var… gibi
FİİLİMSİLER
Fiil kökenli olup isim sıfat zarf gibi kullanılan kelimeleri fiilimsi( eylemsi) denir.
Fiilimsiler şu özellikleri yansıtır:
 Fiilden türemişlerdir.
 Fili anlamlarını sürdürmektedirler.
 isim, sıfat, zarf göreviyle kullanılırlar.
 Yan cümlecik oluştururlar.
Bu nedenle fiilden türemiş her isim soylu sözcük, değildir.
Açılan kapı.(fiilimsi)
Açık kapı. (sıfat fakat fiil anlamı yok,sıfat fiil değil)
Fiilimsiler cümlede üstlendikleri görevlere göre üçe ayılır:
İsim filler,
Sıfat filler (Ortaçlar),
Zarf filler (Bağ fiiller, Ulaçlar
a) İsim Fiiller:
Fiil kökenli olup isim gibi kullanılan kelimelere isim fil denir. İsmin hal ekini iyelik
ekini ve çoğul eklerini alabilirler.
Fiillerden isim fil türeten ekler şunlardır:-mak -mek, -ma –me, -ış, iş
Bunları öneklerle açıklayalım:
ı) -mak (-mek): Mastar ekidir. Fiil kök veya gövdelerini isimleştirir.
Okumak eylemlerin en soylusudur. (oku-mak-isim fiil)
Uyumak yarı ölmektir.(uyu-ma-isim fiil)
Öğretmen okuyuşumu beğendi.(oku-(y)-uş-isim fiil)
c) Sıfat Filer (Ortaçlar)
Fiil kökenli olup sıfat gibi kullanılan kelimelere sıfat fiil(ortaç) denir.
Fiillerden sıfat fiil türeten ekler şunlardır:
-acak-ecek, -an-en, -dık-dik,- ası-esi, -dık-dik, -madık-medik, -mış-miş, -r-ar-er…vb.
Akacak kan damarda durmaz.
Uyuyan yılanın kuyruğuna basma.
Verirsen veresiye(mal), batarsın kara suya.
Ateş düştüğü yeri yakar.
Ummadık taş baş yarar.
Bunu okumuş adamlardan beklemezdik.
Misafirlere güler yüz geleneğin en önemli yüzüdür... Örneklerinde olduğu gibi.
c)Zarf Fiiller(Bağ fiiller, ulaçlar)
Fiil kökenli olup zarf gibi kullanılan kelimelere zarf fiil(bağ fiil ya da ulaç)denir.
Fiillerden zarf fiil yapan ekler şunlardır:
-arak-erek, -a-e, -alı-eli, -ınca-ince, -ıp-ip, -iken, -r…-maz -mez…vb.
Borç gülerek gelir ağlayarak gider
Köye dinlene dinlene altı saatte vardık.
Sen gittin gideli açmadı gökler.
Gülünce gözlerinde çiçekler açıyor.
Bu Çanakkale Mahşeri’ni okuyup özetleyeceğim.
O kadar gitmişken anneme bir selam götür ne olur.
Çocuk o kadar yorulmuş ki yatar yatmaz uyudu… örneklerinde olduğu gibi…
FİİLLERDE ÇATI
Fiillerde Çatı Özellikleri:
(Özne — yüklem, nesne — yüklem ilişkisi)
Fiillerin özne ve nesnelerine göre yansıttıkları anlam özelliklerine çatı denir. Fiiller
çatı bakımından iki grupta incelenir:
A)NESNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI:
— Nesne — yüklem ilişkisi — Bu bakımdan fiiller ikiye ayrılır:
1. Geçişli çatılı fiiller:
Nesne alabilen, yani yüklem olarak kullanıldıkları cümlelerde, istenirse, nesne
bulundurabilen fiillerdir. “Neyi, kimi” sorularına cevap verebilirler. Öznenin yaptığı iş, bir
varlık üzerinde gerçekleşir.
Doldurmak> Neyi doldurmak= Bardağı
Nesne
Okşamak> Kimi okşamak? = Çocuğu
Nesne
Taşımak, silmek, kırmak, boyamak, seyretmek, ütülemek, dikmek... gibi fiiller geçişlidir.
Uyarı:Geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne kullanılmayabilir. Nesnenin
kullanılmaması, fiilin geçişliliğini etkilemez. Yüklem geçişli olduğu halde nesne kullanılmamış
olur.İstenirse, cümleye nesne eklene bilir.
Yıllar önce satmıştık. > Bu cümlede nesne yoktur; ancak istersek, “Yıllar önce evimizi
satmıştık şeklinde nesne ekleyebiliriz. Çünkü, “satmak” fiili geçişlidir.
2) Geçişsiz Çatılı Fiiller:
Nesne alamayan, yani yüklem olduğu cümlelerde, is tense de, nesne kullanılamayan
fiillerdir. Bu fiiller “neyi, kimi” sorularına cevap veremezler; öznenin yaptığı iş başka bir
varlığı etkilemez, kendi üzerinde kalır.
Darılmak
Sevinmek
Doymak
Üzülmek
Ağlamak
kelimelere “neyi, kimi” sorusu sorulduğunda cevap vermezler.
Bayılmak... bu
Konuşulanlara kulak asmazdı.(yüklem Geçişsiz)
“Neyi kulak asmamak? = Cevap yok.
Uyarı:
Bazı fiiller bulundukları cümledeki anlamlarına göre geçişili veya geçişsiz olabilirler.
Gezmek, çalmak, yüzmek, sürmek, geçmek...
Dereyi zorla geçtik. (geçişli fiil)
Ben bu dersten geçtim. (geçişsiz fiil)
Biraz bu koyda yüzeceğiz(geçişsiz fiil)
3) Oldurgan fiiller
Geçişsiz fiil tabanlarına “—(i)t, —(i)r, —tir” ekleri getirilerek geçişlilik özelliği
kazandırılabilir. Böyle fiillere “OLDURGAN” fiiller denir.
(Geçişsiz fiil) + (—it, —ir, —tir) = oldurgan fili
Kaçmak
Kaç - ır– mak. Ağlamak geçişsiz Ağla - t - mak oldurgan
Kaçmak (geçişsiz)-kaçırmak(oldurgan)
Ağlamak(geçişsiz)- ağlatmak(oldurgan)
Ölmek(geçişsiz - öldürmek(oldurgan)…gibi
4) Ettirgen fiiller.
Geçişli fiillerin tabanlarına “—(i)t, —(i)r, —tir” ekleri getirilerek geçişliliğin derecesi
artırılabilir. Böyle fillere “ETTİRGEN” filler denir.
Çözmek ( geçişli)- çözdürmek (ettirgen).Yıkamak (geçişli) Yıkatmak(ettirgen)
Kırmak (geçişli) kırdırmak(ettirgen).Saklamak (geçişli) saklatmak(ettirgen)…gibi
Uyarı:
Ettirgen fiillerle oldurgan fiiller aynı eklerle oluşturulduğundan bunları
karıştırmamalıyız. “—it, —ir, —tir” eklerinden birini alan fiil ya oldurgan ya da ettirgendir.
Özneleri yapıcı olanlara oldurgan; yaptırıcı olanlara ettirgen deriz.
Fiillerin geçişliliği kullanılan bu eklerlerle daha da artırılabilir.
Çöz-dür-t-mek (iki defa geçişlilik artırılmış)…gibi
* Bazı fiiller aldıkları eklerle geçişli (oldurgan) olurken yapılarında değişiklik olur.
Gelmek - gel - dir — mek, ge — tir — mek.Uzanmak — Uzan — dır — mak, uza - t - mak
Görünmek — görün — dür — mek, göstermek Gitmek — git — tir — mek, götürmek
B) ÖZNELERINE GÖRE FHL ÇATILARI:
— Özne — Yüklem ilişkisi —
Fiiller, özne — yüklem ilişkisi bakımından dört grupta incelenir:
1) Etken Çatılı Filler:
Gerçek (yapıcı) özne alabilen, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne,
bildirilen eylemin yapıcısı olan fiiller etken çatılıdır.
Bu salonu Mehmet Usta boyadı.(etken)
Yahya Kemal şiirlerinde sonsuzluk duygusunu işlemiştir. (etken)
2) Edilgen Çatılı Filler:
Gerçek özne (yapıcı) alamayan, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne,
bildirilen eylemin yapıcısı değil, başkaları tarafından yapılan eylemlerden etkilenen bir varlık
olan fiillerdir.Yani aslında nesnedir. Bunlar yüklem oldukları cümlelerde “sözde özne” alırlar.
Edilgenlik özelliği, eylem tabanlarına “—in, —il” eki getirilerek kazandırılır.
Çiçekler masanın üzerine serpildi.(edilgen— Etkilenen)
İsyancılar kısa sürede kent dışına çıkarıldılar. .(edilgen— Etkilenen)
Uyarı:
Edilgen fiillerin bazıları geçişili, bazıları geçişsizdir. Edilgen — geçişli fiiler özne
alır, bu Özneler ”sözde özne” denir.
Sualler çözülecekti. (sual-sözde özne-çözmek geçişli)
Edilgen — geçişsiz fiillerin yüklem oldukları cümlelerde özne olmaz.
Bataklıklar geçildikten sonra köye ulaşıldı (Edilgen — geçişsiz)
Saatlerce yürünecekti (Edilgen — geçişsiz)
3) Dönüşlü Çatılı Fiiller:
Yüklem olarak kullanıldıkları cümlelerde aldıkları özneler hem bildirilen eylemin
yapıcısı, hem de kendi yaptığı eylemden yine kendisinin etkilendiği fiillerdir. Bu de “kendi
kendinelik” anlamı da vardır. Yani özne yaptığı işten aynı zamanda kendisi de etkileniyorsa
bu tür filer dönüşlü fiillerdir.
Çocuk yerde sürünüyordu.(Çocuk yerde kendini sürüyordu.)
Toplantıya ben de katıldım.(Toplantıya ben de kendimi kattım.)
Kadir sabahleyin kalktı yıkandı tarandı okula gitti. (yıkanma,taranma işini yapan ve
etkilenen aynı kişi)
Bakınmak, sevinmek, sürtünmek, görünmez, gezini gibi.
Örneklerde görüldüğü gibi etken fiil tabanlarına rilen “—in, —il” eki “kendini, kendine, kendi
kendini, kendine” sözlerinin yerini tutmaktadır.
Övünmek — Kendini övmek, Bürünmek — Kendini bürümek, Örtünmek — Kendini örtmek
Uyarı:
Edilgen fiillerde kullanılan eklerle dönüşlü fiillerde kullanılan ekler aynıdır. Bu bakımdan
karıştırılmamalıdır. Özne — yüklem ilişkisine bakılarak edilgenlikle dönüşlülük
belirlenmelidir. Dönüşlü fiillerde özne hem işi yapar hem de yaptığı işten etkilenir. Hem fail
hem de nesnedir.
 isim soylu kelimelere “—len, —lan” eki getirilerek oluşturulan bazı fiillerde de
dönüşlülük anlamı vardır:
Sinir — len — mek Hoş — lan — mak...
 Cümlelerde dönüşlülük anlamı fiil tabanlarına getirilen “—in, —il” ekiyle
kazandırılabildiği gibi, dönüşlülük zamiri olan “kendi” sözcüğüyle de kazandırılabilir.
Bu durumda yüklemdeki fiil, etken kalır.
Genç kız saatlerce boyandı.(dönüşlü fiil), Genç kız saatlerce kendini boyadı.(Etken fiil)
3) İşteş Çatılı Fiiller:
Bildirilen eylemin birden çok kişi, varlık tarafından veya karşılıklı yapıldığını bildiren;
nitelikte eşitlik anlamı da yansıtabilen fiillerdir.
Etken eylem tabanlarına “—ış, —iş, —uş, —üş” eklerinden biri getirilerek oluşturulan
işteş fiiller üç ayrı anlam yansıtırlar:
Karşılıklı yapma: Saatlerce bakıştık. Yok yere dövüştüler. Yıllardır yazışıyoruz
Bu fiillerde kullanılan “—iş” eki “birbirine, birbirini” sözlerinin yerini tutar:
İtişmek — Birbirini itmek, Buluşmak — Birbirini bulmak
Birlikte yapma:
Çocuklar oynaşıyor. Kuzular meleşti. Kuşlar uçuştu
Bu fiillerde kullanılan “—iş” eki “birlikte, beraberce” sözlerinin yerini tutar:
Öğrenciler gülüşüyordu — Birlikte gülüyordu.
Kaçışmak — Beraberce kaçmak.
Nitelikte eşitlik:
Otlar kartlaştı. Ufuk kızıllaşmıştı. Onlar da yoksullaştı
Bu fiiller isim soylu kelimelere “—leş, —laş” eki getirilerek oluşturulur. Aldıkları
özne, kendine özgü niteliği kaybederek fiilde bulunan isim soylu sözcüğün niteliğini kazanır.
Çocuklaşmak — Çocuğa eşit olmak. Eşekleşmek — Eşeğe eşit olmak
Not:Bazı fiillerin kendilerinde işteşlik anlamı vardır. Yani etken fiil tabanlarına “—iş” eki
getirilmediği halde “karşılıklı yapma” anlamı yansıtırlar.
Güreşmek, barışmak, savaşmak.., gibi.
“—ış, —iş eki alan her fiilde işteşlik özelliği yoktur.
Sıkışmak, dolaşmak,...gibi