FİİL SOYLU KELİMELER: FİİLLER (EYLEMLER)

FİİL SOYLU KELİMELER:
FİİLLER
(EYLEMLER)
FİİLLER (EYLEMLER)
• Fiiller, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu, kılışı çeşitli
ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan
kelimelerdir.
• Leksikolojik, morfolojik ve sentaktik açıdan, isimlerden
sonra en önemli kelimelerdir.
• Her cümle yargı bildirir.
• Dolayısıyla, her cümlenin fiili olması zorunludur. Bu fiil
esas, ek-fiil veya yardımcı fiil olabilir.
• Fiilsiz, cümlenin anlamı olmaz. Yargı ifade etmez.
• Kısaltılmış cümlelerde kelime olarak fiil olmamasına
rağmen, cümlenin anlamını bir önceki cümlenin veya
önceki cümlelerin fiillerindeki yargıya gönderme yapar.
• Demek ki, şöyle veya böyle, cümlede veya sentaktik
bağlamda, sanal (virtüel, daha doğrusu önceki bağlama
bağlanıldığı için sadece beyinde) veya gerçek (görülen),
o fiil mutlaka vardır.
FİİLLER (EYLEMLER)
• Temel fiillerin sayısı sınırlıdır, ancak bu
liste yabancı kökenli kelimelerle kurulan
birleşik fiillerle genişletilir.
• Türkçede fiil sayısı 8000 üzerindedir.
• Yazarken, fiillerin sonuna tire (-) eklenir.
Örneğin:
yaz-, oku-, bak-, sor-, kal-, vb.
• Tire yazılmadığı durumlarda, isimlerle
karıştırılabilir:
gül | gül-; boya | boya-, al | al-, vb.
FİİLLERİN ŞEKİLLERİ
(BİÇİMLERİ)
• Türkçede fiillerin üç şekli vardır:
1. Olumlu şekil – Fiil kök veya gövdelerinin
temel ve olumsuzluk ekini almamış
şekilleridir:
bak-, gel-, git-, var-, yaz-, vb.
2. Olumsuz şekil – Bazen konuşmacı fiili
ters anlamda vermek ister. Bu durumlarda
/-mA/ olumsuzluk eki kullanılır:
al-ma-, çiz-me-, kır-ma-, öl-me-, sar-ma-,
vb.
FİİLLERİN ŞEKİLLERİ
(BİÇİMLERİ)
3. Soru şekli – Bu şekil “mİ” soru edatıyla
yapılır. Bu edat, her zaman fiilden ayrı
yazılır. Bazen kendisinden sonra şahıs
ekleri gelebilir. Çekimli veya çekimsiz tüm
fiillerle kullanılabilir. Fiillerin soru şekli
ikidir:
a) Olumlu soru şekli: Gelecek mi?
Koştunuz mu? Yemiş misin?
b) Olumsuz soru şekli: Görmedin mi?
Durmayacak mısınız? Evlenmemiş
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
• Türkçede kullanılan tüm basit fiiller Türk
kökenlidir.
• Yabancı dillerden giren basit fiiller yoktur.
• Yabancı kelimelere Türkçe yardımcı fiiller
getirilerek birleşik fiiller elde edilmiştir.
• Dolayısıyla, Türkçede fiilleri kökenlerine
göre sınıflandırmaya gerek yoktur.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
• Yapılarına göre fiiller:
1. Basit fiiller – Bunlar aslında fiil kökleridir ve
anlamlarını genişletecek, daraltacak veya
değiştirecek herhangi bir ek almamışlardır: al-,
bak-, bul-, çiz-, gel-, git-, gör-, iç-, kız-, oku-, ver-,
vur-, yaz-, ye- vb. Dikkat: Okurken, bunların
sonundaki tire yerine /-mAk/ eki getirilir: almak,
bakmak, bulmak, çizmek, gelmek, gitmek,
görmek, içmek, kızmak, okumak, vermek,
vurmak, yazmak, yemek vb.
•
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
2. Türemiş fiiller – Fiil veya isim kök veya
gövdelerine fiil yapan ekler getirilerek
yapılır. Dolayısıyla, iki türlü türemiş fiiller
olabilir:
a) İsim soylu kelimelerden türetilen fiiller –
İsimden fiil yapan eklerle yapılırlar: baş+la, kötü+mse-, su+sa-, yaş+a- vb.
b) Fiil soylu kelimelerden türetilen fiiller –
Fiilden fiil yapan eklerle elde edilirler: an(ı)l-, çek-tir-, çık-ar-, döv-(ü)ş-, öde-t-, sev(i)n- vb.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
3. Birleşik fiiller – En az iki unsurdan
oluşan fiillerdir. Birinci unsurun türüne
göre, ikiye ayrılırlar:
a) isim unsuru + yardımcı fiil: Birinci
unsur genelde yabancı kökenlidir. Çok sık
kullanılan örnekler bitişik yazılır. Fiille
bitişik yazıldığında, bazı üç sesli yabancı
kelimelerin sonundaki ünsüz çift yazılır:
dert et-, fark et-, grip ol-, his + et- > hisset-,
kabul et-, mahıv + ol- > mahvol-, verem ol, zan + et > zannet- vb.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
• Çok nadır görünseler de, bazen Türk kökenli
kelimelerle de bu tip birleşik fiiller elde edilir:
ayırt et-, baş et-, sağ ol- vb.
• Bu fiiller çoğu zaman deyimlerle karıştırılabilir,
ancak unutmamak gerekir ki deyimleri oluşturan
kelimeler kendi asıl anlamlarını kaybeder ve
yepyeni, bazen de mantıksız anlamlar
kazanırlar: göz at-, kulak ver-, meydan oku-,
pestilini çıkar- vb.
• Bu mantıksızlık birleşik fiillerde görülmez, daha
doğrusu, birleşik fiili oluşturan kelimeler kendi
asıl anlamlarını kaybetmemişlerdir.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
b) En az iki fiilden oluşan birleşik fiiller Bunlardan birinci fiil asıl unsur ve esas
fiildir, ikinci fiil ise yardımcı unsurdur ve
tasvir fiili olarak adlandırılır. Bağlanmaları,
esas fiilin sonuna /-А/, /-İ/ veya /-İp/ zarf-fiil
ekleri getirilerek yapılır.
Tasvir fiili esas fiilin anlamını kısmen
değiştirdiği için, /-А/ ve /-İ/ ekleriyle elde
edilen birleşik fiiller bitişik yazılır.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
Böyle kurulmuş fiiller beş tipte olabilirler:
1. Yeterlik fiilleri - „/-A/ bil-“ şeklindeki yapılardır:
koş-a bil- > koşabil-, oku-(y)a bil- > okuyabil-,
sev-e bil- > sevebilmek vb. Olumsuz şekillerde,
tasvir fiili tamamen düşer: koşama- (< koş-a øme- < koşabilme-), yapama- (< yap-a ø-me- <
yapabilme-) vb. Dikkat: Basit ve yeterlik fiillerinin
olumsuz şekillerinde tek görülen morfolojik fark,
zarf-fiil ekindedir:
gel-me- || gel-e-me-.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
2. Tezlik fiilleri - „/-İ/ ver-“ şeklinde yapılırlar:
al-ı ver- > alıver-, gel-i ver- > geliver-, oku(y)u ver- > okuyuver-, yaz-ı ver- > yazıvervb.
Tasvir fiili esas fiile tezlik anlamı katar.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
3. Süreklilik fiilleri – Elde edilen birleşik fiilin
anlamı, esas fiilin anlamından biraz daha uzun
sürer. Bazen bu “sürmek” sadece sözdedir,
semantiktir, daha doğrusu tarzla alakalıdır.
Birinci unsur /-A/, /-İ/ veya /-İp/ zarf-fiil eklerinden
birini aldıktan sonra; „dur-“, „gel-“, „kal-“, „gör-“,
„ko-“ veya „koy-“ tasvir fiillerinden biri gelerek
yapılırlar. İlk iki ekle kurulan yapılar bitişik yazılır:
al-ı koy- > alıkoy-,
bekle-(y)e dur- > bekleyedur-,
don-a kal- > donakal-,
koş-a gel- > koşagel-,
verme- (y)e gör- > vermeyegör-, vb.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
4. Yaklaşma fiilleri – Anlamda bir yaklaşma
görülür. Önceki birleşik fiiller kadar sık
kullanılmaz. „/-A/ yaz-“ şeklinde yapılır:
ağla-(y)a yaz- > ağlayayaz- (ağlayacak
gibi yapılmak, ağlayarak bir şey yapmak),
bayıl-a yaz- > bayılayaz- (bayılacak gibi
yapılmak, çok yorgun şekilde bir şey
yapmak), vb.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
5. Uzaklaşma fiilleri – Bu fiillerde, esas fiilin
anlamında bir semantik uzaklaşma
hissedilmektedir. Eski şekilleri „-A git-“
şeklindedir: ol-a git- > olagit-, söylen-e git> söylenegit- vb. Bugün ise „/-İp/ git-“ şekli
kullanılır ve eskilerine kıyasen, ayrı
yazılırlar: akıp git-, dalıp git-, sürünüp gitvb.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
• Referanslarına göre, fiiller üçe ayrılabilir:
1. Oluş bildiren fiiller - Bir oluş veya süreç bildiren
geçişsiz fiillerdir: аk-, büyü-, çürü-, güzelleş-, kok, parla-, patla-, sız-, tüt- vb.
2. Kılış ve kılınış bildiren fiiller - Bir kılış, kılınış
veya aktivite bildiren geçişli fiillerdir: boya-, böl-,
ek-, giy-, kapa-, öğret-, pişir-, seç- vb.
3. Durum ve tasvir bildiren fiiller – Harekette
olmayan bir durum ve tasvir bildiren ve genelde
geçişsiz olan fiillerdir: alış-, bekle-, dinle-, şaşır-,
uyu-, üşü-, yat- vb. Çok azı geçişli fiillerdir:
beğen-, özle- vb.
FİİLLERİN
SINIFLANDIRILMASI
• Fiiller kendibaşlarına sentaktik eksende iş görürler,
çünkü kendi anlamları vardır ve bir hareketi karşılarlar.
Ancak, çok küçük bir kısmının kendi anlamları yoktur ve
sadece birleşik fiil kurarken isim soylu kelimelerle
beraber kullanılır ve anlam katarlar.
• Dolayısıyla, anlamlarına göre fiiller ikiye ayrılır:
1. Esas fiiller – Bunlar kendi başına tam anlamlı fiillerdir:
bak-, gez-, gözle-, küçümse-, yak- vb.
2. Yardımcı fiiller – Bunların kendi başına anlamları
yoktur. Sadece kendilerinden önce gelen isim soylu
kelimeyle semantik birleşme yaptıklarında, anlamları
sezilebilir. Görevli veya tasvif fiilleri olarak da
adlandırılabilirler: buyur-, et-, eyle-, ol-, bul-, kıl-, ver- vb.
TEŞEKKÜR
EDERİM
