Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu

Zihin Yetersizliği ve
Otizm Spektrum
Bozukluğu
Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken • Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu
Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken
Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu
ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU
ISBN 978-605-318-634-2
DOI 10.14527/ 9786053186342
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2016, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Ekim 2016, Ankara
Yayın-Proje: Elif Bultan
Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi
Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA
(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 26687
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
BÖLÜMLER VE YAZARLARI
1.
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER
Yrd.Doç.Dr. Selma AKALIN
2.
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER
Dr. Nuray ÖNCÜL
3.
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME
Arş. Gör. Gamze ALAK
4.
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ
Dr. Meral Çilem ÖKCÜN-AKÇAMUŞ
5.
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR
Dr. Şeyda DEMİR
6.
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK ve NEDENLER
Özel Eğitim Uzmanı Ali KAYMAK
7.
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER
Dr. Gökhan TÖRET
8.
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME
Yard.Doç.Dr. Veysel AKSOY ve Araş.Gör. Şerife ŞAHİN
9.
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ
Doç. Dr. Yeşim Güleç-Aslan
10. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR
Dr. Onur ÖZDEMİR
11. ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA
(OSB) AİLELER VE TUTUMLAR
Arş. Gör. Gülefşan Özge AKBEY ve Arş. Gör. Cem KALAYCI
12. ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB):
ÜLKEMİZDE YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR
Dr. Zeynep BAHAP-KUDRET
ÖN SÖZ
Gelişimsel Yetersizlik grubu içerisinde yaygınlığı en yüksek olan iki grup olan
Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu gruplarını bu kitapta tanıtmaya
çalıştık. Kitap Özel Eğitim Öğretmenliği Lisans programında okuyan öğrenciler
başta olmak üzere Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu hakkında
güncel ve giriş düzeyinde temel bilgiler elde etmek isteyen tüm okuyucular için
hazırlanmıştır.
Kitapta Zihin Yetersizliği grubunu tanıtan beş ve Otizm Spektrum
Bozukluğu’nu tanıtan beş ve iki de ortak bölüm olmak üzere toplam 12 bölüm yer
almaktadır. Kitabın birinci bölümü Zihin Yetersizliği’nin “tanımı, sınıflandırması,
yaygınlık ve nedenleri” üzerine odaklanırken, ikinci bölümü “özellikler” üzerine,
üçüncü bölümü ise “tarama, tanılama ve değerlendirme” süreçlerine odaklanmaktadır. Zihin Yetersizliği olan bireylerin “eğitim ve öğretim süreci” kitabın dördüncü bölümünü oluştururken, beşinci bölüm Zihin Yetersizliği olan bireylerin
eğitimi alanında “iyi uygulamalar” açıklanmaktadır.
Kitabın altıncı bölümü Otizm Spektrum Bozukluğu’nun“tanımı, sınıflandırması, yaygınlık ve nedenleri” üzerine odaklanırken, yedinci bölümü “özellikler”
üzerine, sekizinci bölümü ise “tarama, tanılama ve değerlendirme” süreçlerine
odaklanmaktadır. Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin “eğitim ve öğretim
süreci” kitabın dokuzuncu bölümünü oluştururken, onuncu bölüm Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin eğitimi alanında “iyi uygulamalar” açıklanmaktadır.
Kitabın onbirinci ve onikinci bölümünde “aileler ve tutumlar” ve “ülkemizde
yasal düzenlemeler ve haklar” konularına, Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum
Bozukluğu alanları ortak ele alınarak odaklanılmıştır.
Kitabın yazımına farklı üniversitelerde özel eğitim alanında görev yapan öğretim elemanları katkı vermiştir. Başta yazarlara ve sonra PEGEM AKADEMİ’ye
kitabın okuyucular ile buluşmasını sağladıkları için teşekkür eder, kitabın özel eğitim alanına katkı getirmesini dileriz.
Prof. Dr. İbrahim H. Diken
Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu
Eş Editörler
İÇİNDEKİLER
Bölümler ve Yazarları.................................................................................................................iii
Ön Söz........................................................................................................................................... v
1. BÖLÜM
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER
GİRİŞ............................................................................................................................................. 2
ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI...................................................................................... 3
ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN SINIFLAMASI......................................................................... 10
Psikolojik Sınıflama................................................................................................................... 10
Eğitsel Sınıflama........................................................................................................................ 11
Destek Türlerine Göre Sınıflama............................................................................................. 13
ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN YAYGINLIĞI............................................................................ 15
ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN NEDENLERİ............................................................................ 16
Önemli Noktalar (Dikkat)........................................................................................................ 21
Özet............................................................................................................................................. 21
Yararlanılan Kaynaklar............................................................................................................. 23
2. BÖLÜM
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER
GİRİŞ........................................................................................................................................... 26
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖĞRENME VE
BİLİŞSEL ÖZELLİKLERİ......................................................................................................... 27
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DUYGUSAL VE
SOSYAL ÖZELLİKLERİ........................................................................................................... 32
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DİL VE KONUŞMA
ÖZELLİKLERİ........................................................................................................................... 38
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN MOTOR/FİZİKSEL VE
SAĞLIK ÖZELLİKLERİ........................................................................................................... 42
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DAVRANIŞ
ÖZELLİKLERİ........................................................................................................................... 46
Önemli Noktalar (Dikkat)........................................................................................................ 50
Özet............................................................................................................................................. 50
Yararlanılan Kaynaklar............................................................................................................. 52
viii
Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu
3. BÖLÜM
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME
GİRİŞ........................................................................................................................................... 59
ERKEN ÇOCUKLUK ÖZEL EĞİTİM (EÇÖE) HİZMETLERİ......................................... 59
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TARAMA.................................................. 65
Doğum Öncesi (Prenatal) Tarama.......................................................................................... 65
Yenidoğan (Neonatal) ve Doğum Sonrası (Postnatal) Tarama........................................... 68
Tarama Araçları......................................................................................................................... 70
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TANILAMA VE
DEĞERLENDİRME.................................................................................................................. 75
Zihinsel İşlevlerin Değerlendirilmesi..................................................................................... 76
Zihinsel işlevlerin değerlendirilmesinde kullanılan zeka testleri........................................ 77
Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi............................................................................ 81
Uyumsal becerilerin değerlendirilmesinde kullanılan ölçekler.......................................... 82
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN TANILANMASI VE
DEĞERLENDİRİLMESİNDE YAŞANAN GÜÇLÜKLER VE OLASI
ÇÖZÜM ÖNERİLERİ.............................................................................................................. 84
Önemli Noktalar (Dikkat)........................................................................................................ 87
Özet............................................................................................................................................. 88
Yararlanılan Kaynaklar............................................................................................................. 89
4. BÖLÜM
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ
GİRİŞ........................................................................................................................................... 95
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK EĞİTİM
PROGRAMLARI....................................................................................................................... 95
Erken Çocukluk Özel Eğitimi.................................................................................................. 96
Erken Müdahale/Eğitim (EM)................................................................................................. 97
Okul Öncesi Özel Eğitim.......................................................................................................... 99
İlköğretim Birinci Kademe Özel Eğitimi.............................................................................102
Okul Çağı Özel Eğitimi...........................................................................................................102
İlköğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Çocukların Eğitimi...............................104
Ortaöğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Bireylerin Eğitimi..............................105
İçindekiler
Yetişkinlik Döneminde Özel Eğitim.....................................................................................106
Okuldan Yetişkinliğe/İşe/Toplumsal Yaşama Geçiş............................................................107
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE HİZMET
SUNMA MODELLERİ...........................................................................................................111
Erken Çocukluk Döneminde Hizmet Sunma Modelleri...................................................111
Okul Çağında Hizmet Sunma Modelleri.............................................................................113
Genel Eğitim Sınıfları.............................................................................................................113
Özel Eğitim Sınıfları................................................................................................................114
Gündüzlü ve Yatılı Özel Eğitim Okulları..............................................................................115
ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN EĞİTİMİNDE
KULLANILAN ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ.......................................................................116
Doğrudan Öğretim.................................................................................................................116
Akran Aracılı Öğretim............................................................................................................118
İşbirliği ile Öğrenme...............................................................................................................119
Yanlışsız Öğretim.....................................................................................................................120
Doğal Öğretim.........................................................................................................................121
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................122
Özet...........................................................................................................................................123
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................124
5. BÖLÜM
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR
GİRİŞ.........................................................................................................................................131
GELİŞİMSEL AÇIDAN UYGUN UYGULAMALAR........................................................131
ÖNERİLEN UYGULAMALAR............................................................................................135
Liderlik......................................................................................................................................136
Değerlendirme.........................................................................................................................137
Çevre/Ortam............................................................................................................................137
Aile............................................................................................................................................138
Öğretim.....................................................................................................................................138
Etkileşim...................................................................................................................................139
Ekip ve İşbirliği........................................................................................................................139
Geçiş..........................................................................................................................................140
ix
x
Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu
KANITA/DELİLE DAYALI YA DA BİLİMSEL DAYANAKLI
UYGULAMALAR...................................................................................................................141
Geçerliliği Kanıtlanmamış Müdahalelerin Albenisi...........................................................147
EN İYİ UYGULAMALAR.....................................................................................................149
Ailelerin Sürece Dahil Edilmesinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar......................149
Öğretim Sürecinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar..................................................149
Kapsamlı Müdahale Paketleri ve Aşamalı Modeller...........................................................151
Müdahaleye Tepki Modeli......................................................................................................154
Temel Yapı Taşları....................................................................................................................155
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................157
Özet...........................................................................................................................................157
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................159
6. BÖLÜM
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA,
YAYGINLIK ve NEDENLER
GİRİŞ.........................................................................................................................................164
TANIM.....................................................................................................................................166
TANI ve SINIFLAMA.............................................................................................................170
YAYGINLIK ve NEDENLER.................................................................................................179
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................184
Özet...........................................................................................................................................185
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................187
7. BÖLÜM
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER
GİRİŞ.........................................................................................................................................192
Duyusal Özellikler...................................................................................................................193
Akademik Beceri Özellikleri..................................................................................................195
Ebeveynleri ile Olan Etkileşimleri.........................................................................................198
Sosyal, Davranış ve Duygu Özellikleri.................................................................................200
Sosyal Özellikleri.....................................................................................................................200
Davranış Özellikleri................................................................................................................202
İçindekiler
Duygu Özellikleri....................................................................................................................204
Dil Özellikleri...........................................................................................................................205
Sözel Olmayan Sosyal İletişim Becerileri Özellikleri..........................................................210
Ortak Dikkat............................................................................................................................211
Taklit.........................................................................................................................................212
Oyun.........................................................................................................................................215
Motor Beceri Özellikleri.........................................................................................................217
Günlük Yaşam Beceri Özellikleri..........................................................................................218
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................220
Özet...........................................................................................................................................221
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................222
8. BÖLÜM
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE
DEĞERLENDİRME
GİRİŞ.........................................................................................................................................230
Tarihsel Gelişim.......................................................................................................................231
TARAMA.................................................................................................................................233
1. Düzey Tarama Modeli........................................................................................................234
2. Düzey Tarama Modeli .......................................................................................................235
TANILAMA.............................................................................................................................237
DSM-IV-TR OSB Tanı Ölçütleri..........................................................................................240
DSM-5 OSB Tanı Ölçütleri ..................................................................................................243
ICD-10 (2010) OSB Tanı Ölçütleri ......................................................................................244
DEĞERLENDİRME................................................................................................................250
Sosyal ve Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi.........................................................252
Dil ve İletişim Becerilerinin Değerlendirilmesi..................................................................254
Eğitsel değerlendirme.............................................................................................................256
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................257
Özet...........................................................................................................................................258
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................259
xi
xii
Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu
9. BÖLÜM
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ
Giriş...........................................................................................................................................264
Eğitim ve Öğretim Uygulamaları..........................................................................................265
Uygulamalı Davranış Analizi (UDA)...................................................................................266
Ayrık Denemelerle Öğretim (ADÖ) ....................................................................................268
Doğal Öğretim Yöntemleri.....................................................................................................269
Temel Tepki Öğretimi.............................................................................................................269
Erken Yoğun Davranışsal Eğitim (EYDE)............................................................................270
PCDI (Princeton Child Development Institute) Program ................................................270
Denver Erken Müdahale Modeli (The Early Start Denver Model/ESDM)......................270
EĞİTİM VE ÖĞRETİM ORTAMLARI...............................................................................271
EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİNDE DİKKAT EDİLMESİ
GEREKEN ETMENLER.........................................................................................................271
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................274
Özet...........................................................................................................................................274
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................275
10. BÖLÜM
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR
GİRİŞ.........................................................................................................................................282
İYİ UYGULAMA İLKELERİ.................................................................................................285
OSB’nin Değerlendirilmesi....................................................................................................285
OSB’ye Yönelik İlk Müdahaleler............................................................................................286
Öğretmenler İçin Genel Bir Uygulama Çerçevesi...............................................................287
KANITA DAYALI UYGULAMALAR..................................................................................288
Arttırılmak İstenen Davranışlar/Beceriler...........................................................................291
Azaltılmak İstenen Davranışlar.............................................................................................293
Yerleşmiş Uygulamalar...........................................................................................................293
Davranışsal müdahaleler........................................................................................................293
Bilişsel davranışsal müdahale paketi.....................................................................................294
Küçük çocuklara yönelik kapsamlı davranışsal müdahaleler............................................294
İçindekiler
xiii
Dil eğitimi (ifade edici)...........................................................................................................295
Model olma .............................................................................................................................295
Doğal öğretim stratejileri ......................................................................................................296
Aile eğitimi paketi ..................................................................................................................297
Akran eğitimi paketi ..............................................................................................................297
Temel tepki öğretimi ..............................................................................................................299
Çizelgeler .................................................................................................................................299
Replikler....................................................................................................................................300
Kendini yönetme ....................................................................................................................301
Sosyal beceriler paketi ...........................................................................................................302
Öykü temelli müdahaleler .....................................................................................................303
Gelişmekte Olan Uygulamalar...............................................................................................303
Destekleyici ve alternatif iletişim sistemleri........................................................................303
Gelişimsel ilişki temelli müdahaleler....................................................................................304
Teknoloji temelli müdahaleler...............................................................................................305
Yerleşmemiş Uygulamalar......................................................................................................306
Özet...........................................................................................................................................307
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................307
11. BÖLÜM
ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA (OSB)
AİLELER VE TUTUMLAR
GİRİŞ.........................................................................................................................................312
Zihinsel Yetersizliği ve OSB’li Çocuğu Olan Ailelerin Özellikleri....................................313
ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ VEYA OSB OLAN ÇOCUĞA SAHİP
AİLELERİN TEPKİLERİ VE EVRELERİ............................................................................314
AŞAMA MODELİ...................................................................................................................315
Şok ve İnkar..............................................................................................................................315
Suçluluk ve Öfke......................................................................................................................315
Pazarlık.....................................................................................................................................316
Umutsuzluk ve Depresyon.....................................................................................................316
Kabullenme..............................................................................................................................316
Kronik/Sürekli Üzüntü Modeli..............................................................................................317
xiv
Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu
Kişisel Yapılanma Modeli ......................................................................................................318
Çaresizlik, Güçsüzlük ve Anlamsızlık...................................................................................318
Ailelerin Yaşadığı Psikolojik Süreçler...................................................................................319
Ailelerin Yaşadığı Sosyal-Duygusal Süreçler.......................................................................320
TUTUM....................................................................................................................................323
Zihinsel Yetersizliği veya OSB Olan Çocuğa Yönelik Tutumlar........................................325
Zihinsel Yetersizliği veya OSB olan Çocuklara Yönelik Tutumların Değiştirilmesi.......328
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................329
Özet...........................................................................................................................................329
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................330
12. BÖLÜM
ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÜLKEMİZDE
YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR
GİRİŞ.........................................................................................................................................336
YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLARA İLİŞKİN
TEMEL KAVRAMLAR..........................................................................................................337
YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN ULUSLARARASI
YASAL DÜZENLEMELER....................................................................................................339
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948).......................................................................339
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950).............................................................................339
Avrupa Sosyal Şartı (1961).....................................................................................................339
Birleşmiş Milletler Sakat Hakları Bildirisi............................................................................340
Sakatların Mesleki Rehabilitasyonu ve İstihdamı Hakkında 159 sayılı
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Sözleşmesi..................................................................340
Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989)...............................................................................341
Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar Bildirisi (1993)...................341
Özel Eğitim Hakkında Salamanca Bildirisi (1994).............................................................342
Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2006)...................................................................342
YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AMERİKA BİRLEŞİK
DEVLETLERİ’NDEKİ (ABD) YASAL DÜZENLEMELER...............................................344
Mesleki Rehabilitasyon Yasası
(Amendment to Vocational Rehabilitation Act)-(1973)....................................................345
Tüm Engelli Çocuklar için Eğitim Yasası
(Education for All Handicapped Children Act)-1975........................................................345
İçindekiler
xv
Engelli Bireylerin Eğitimi Yasası
(Individuals with Disabilities Education Act-IDEA)-(1990).............................................347
Engelli Amerikalılar Yasası
(Americans with Disabilities Act -ADA)-(1990)................................................................348
Hiçbir Çocuk Geride Kalmasın Yasası (No Child Left Behind)-(2001)...........................349
YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AVRUPA’DAKİ
YASAL DÜZENLEMELER....................................................................................................351
YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN TÜRKİYE’DEKİ YASAL
DÜZENLEMELER..................................................................................................................352
2916 sayılı Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu (1983)..............................................353
573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (1997)........................354
Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde
Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (2005)....................................................................355
Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2006)........................................................................356
TÜRKİYE’DE YASAL DÜZENLEMELER KAPSAMINDA
YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN SAHİP OLDUKLARI HAKLAR VE ALDIKLARI
HİZMETLER...........................................................................................................................359
Bakım Hizmetleri....................................................................................................................360
Eğitim Hizmetleri....................................................................................................................360
Bilgilendirme ve Bilinçlendirme Hizmetleri........................................................................361
Erişilebilirlik ve Ulaşılabilirlik Hizmetleri...........................................................................361
İstihdam Hizmetleri................................................................................................................362
Sağlık ve Sosyal Güvenlik Hizmetleri...................................................................................363
Mali Kolaylık Hizmetleri........................................................................................................364
Sosyal Hayata İlişkin Hizmetler............................................................................................364
Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................365
Özet...........................................................................................................................................366
Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................367
Yazarların Özgeçmişleri..........................................................................................................371
1. BÖLÜM
ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM,
SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER
Anahtar Kavramlar
Zihin yetersizliği, sınıflama, yaygınlık, nedenler, zihinsel işlevler, zeka, uyumsal
davranışlar, özel gereksinimli çocuklar
Öğrenme Hedefleri
Bu bölümü tamamladıktan sonra;
•
Zihin yetersizliğini tanımlayabilecek,
•
Zihin yetersizliği olan bireyleri sınıflayabilecek,
•
Zihin yetersizliğinin yaygınlığına ilişkin bilgi verebilecek,
•
Zihin yetersizliğinin nedenlerini açıklayabileceksiniz.
İçindekiler
Giriş
Zihin Yetersizliğinin Tanımı
- Zihinsel İşlevler
- Uyumsal Davranışlar
- Gelişim Dönemi (Oluşum yaşı)
Zihin Yetersizliğinin Sınıflaması
- Psikolojik sınıflama
- Eğitsel sınıflama
- Destek türlerine göre sınıflama
Zihin Yetersizliğinin Yaygınlığı
Zihin Yetersizliğinin Nedenleri
Önemli Noktalar (Dikkat)
Özet
Yararlanılan Kaynaklar
2
Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu
GİRİŞ
Özel gereksimli bireylerin varlığı insalık tarihi kadar eski olmasına karşın,
eğitimleri o kadar eskiye dayanmamaktadır. Özel gereksinimli bireylerin eğitimlerinin geç başlaması ve çeşitli evrelerden geçmesi toplumun bu bireylere karşı
bakışından ve tutumlarından kaynaklanmaktadır. Toplumun özel gereksinimli
bireylere yönelik tutumları da bilim, teknoloji ve uygarlığın gelişiminden önemli
ölçüde etkilenmektedir. Tarihte bir dönem, “sakat” olarak adlandırılan bu bireyler,
geçim sıkıntısı ve bakım sorunu gibi nedenlerle ya da kendisinin veya anne-babasının bir suçundan dolayı tanrı tarafından cezalandırıldıkları ve bu yüzden de
onlara yardım etmenin günah olarak kabul edilmesi gibi nedenlerle ölüme terk
edilerek kurtulunmaya çalışılan bireyler olmuşlardır. Bunun yanı sıra, bir dönem
bu bireyler yok edilmemiş, ancak forsalık yaptırılma, değirmen ve su dolaplarında
hayvan yerine koşulma, fuhuş ya da dilencilikte kullanılma gibi kötü işlerde çalıştırılmış ve toplumda hor görülmüşlerdir. Bazı toplumlarda ise bu bireyler cüzzamlıllar gibi ayrı koloniler halinde yaşamaya zorlanmışlardır. Ancak daha sonraları
Hristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinlerin etkisiyle ve bilimdeki gelişmelerle
birlikte, toplumun özel gereksinimli bireylere karşı bakışı ve tutumları da değişmiş, onların da insan olduğu ve insanca yaşama haklarının bulunduğu görüşü
yaygınlaşmıştır (Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1998). Günümüzde ise toplumda bireyin yeri ve önemi, eğitim hakkı, demokratik değerler ve eşitlik gibi kavramların da
etkisiyle, toplumların özel gereksinimli bireylere karşı tutumları da olumlu yönde
değişmiş, bilim ve eğitim alanındaki gelişmelerle de bu bireylere verilen eğitim ve
bakım hizmetleri de hız kazanmıştır (Sucuoğlu, 2009).
Toplumdaki tüm bireyler, fiziksel, zihinsel, dilsel, sosyal-duygusal ve öğrenme özellikleri açısından birbirlerinden farklılıklar göstermektedir. Bireylerin bu
özelliklerindeki farklılıkları, onların bazı büyüme ve gelişme gereksinimlerinin de
farklılaşmasına neden olmaktadır. Bu bireyler özellikleri açısından önemli düzeyde farklılıklar yaşadıklarında genel eğitim ortamlarından yararlanamamakta ve
özel birtakım desteklere ve uyarlamalara ihtiyaç duymaktadırlar. Günümüzde, bu
durumdaki bireylere özel eğitim gerektiren birey denilmekte ve onların, özel olarak
yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile engel türü
ve özelliklerine uygun ortamlarda, eğitim gereksinimlerinin karşılanması için yapılan düzenlemeler olarak tanımlanan özel eğitime ihtiyaç duymaktadırlar (MEB,
1997). Zihin yetersizliği olan çocuklar, özel gereksinimli bireyler içinde yer almakta ve bu çocuklara gereksinimleri doğrultusunda özel eğitim desteği sunulmaktadır. Bu bölümde öncelikle yeni tanı ölçütlerine göre zihin yetersizliğinin tanımı
yapılacak, zihin yetersizliğinin sınıflandırılması ve yaygınlığı hakkında bilgi verilecek ve son olarak zihin yetersizliğinin nedenleri üzerinde durulacaktır.
Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler
3
ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI
Zihin yetersizliği olan bireyler özel gereksinimli bireyler arasında en popüler
olan gruptur. Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri konusunda farklı yaklaşımlar olmakla birlikte, bu bireyler genellikle öğrenme güçlüğü çeken ve günlük
yaşamlarında hep başkalarının desteğine ihtiyaç duyan kişiler olarak görülmektedir (Çifci-Tekinarslan, 2014).
Zihin yetersizliğini tanımlamaya geçmeden önce, geçmişten günümüze bu
yetersizliği tanımlamada kullanılan terimlere bakmak faydalı olacaktır. Zihin yetersizliğinin ne olduğunu anlamaya dair yapılan çalışmalar, 1900’lü yıllara kadar
dayanmaktadır. O yıllara bakıldığında, zekaca geri anlamında kullanılan ilk terimin idiot (idiocy) olduğu sanılmakta ve Yunanca’dan gelen bu terimin “meslek/
beceri sahibi olmayan kişi” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu dönemde
zihin yetersizliğini adlandırmada, durumu daha hafif olanlar için, Latince’de “zayıf ” ya da “güçsüz” anlamına gelen embesil (imbecility), durumları bundan daha
da hafif olan ve normal gelişen bireylere oldukça yakın olanlar için de aptal (simpleton) terimleri kullanılmıştır (Eripek, 2005).
Dünya’da olduğu gibi Türkiye’de de zihin yetersizliğini tanımlamaya ilişkin
çeşitli terimler kullanılmış ve bu terimler zaman içerisinde değişikliğe uğramıştır (Eripek, 2012). Ülkemizde eğitim alanında, zihin yetersizliğine ilişkin ilk
tanımlara, 1975 yılında çıkarılan “Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Hakkındaki
Yönetmelik”, 1983 yılında çıkarılan “Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu” ve
1986 yılında çıkarılan “Özel Eğitimle İlgili Kanun ve Yönetmelikler”de rastlanmaktadır. Bu yasal düzenlemelerde zihin yetersizliğini tanımlamak için ilk olarak
“geri zekalılık” terimi kullanılmıştır. Daha sonraki yıllarda ise, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün
(1992) yayınlarında “öğrenme güçlüğü”, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde
(2000) de “zihinsel öğrenme yetersizliği”, aynı yönetmeliğin 2004 yılı revizyonunda ise “zihinsel yetersizlik” terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. 1983’ten bu
yana, üniversitelerin, eğitim fakülteleri bünyesinde özel eğitim bölümleri içerisinde yer alan programlarda ise “zihin engeli” ya da “zihin engelli” terimleri kullanılmıştır. 2016 yılına gelindiğinde ise, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tarafından
üniversitelerin özel eğitim alanına ilişkin öğretmenlik programları yeniden düzenlenmiş ve bugüne kadar farklı yetersizlik türlerine göre özel eğitimin farklı
alanlarında öğretmen yetiştiren programlar “Özel Eğitim Öğretmenliği Programı”
adıyla tek bir çatı altında birleştirilmiş (YÖK, 2016a) ve bu programda okutulan
ders içeriklerinde de “zihin yetersizliği” terimi kullanılmaya başlanmıştır (YÖK,
2016b).
4
Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu
Alanyazında yapılan bilimsel çalışmalarda ve çeşitli kurumlarda, zihin yetersizliğini tanımlamak için, “zeka özürü”, “zeka geriliği”, “zihin engeli”, “zihinsel
engel”,“zihinsel yetersizlik” ve “zihin yetersizliği” gibi farklı terimler kullanılmaktadır. Bu kitapta ise, günümüz koşullarında eğitim alanında yaygın şekilde kabul
gören ve üniversitelerin Özel Eğitim Öğretmenliği Programı’nda da yer alan “zihin yetersizliği” teriminin kullanılması tercih edilmiştir.
Zihin yetersizliği, genel anlamda bireylerin zihin gelişimindeki gecikmeler,
çevreye uygun olmayan davranışlarda bulunma, akademik, psikolojik, fiziksel,
sosyal ve dil gelişim alanlarında ortalamanın altında performansta bulunmayla
kendini göstermektedir. Zihin yetersizliği olan çocuklar, akıl yürütme, soyut kavramları anlama ve zihinsel işlemler yapmada zorluk yaşadıkları için genellikle akranlarının gerisinde kalmaktadırlar (ASPB, 2014).
DİKKAT
Akıl yürütme, soyut düşünme ve zihinsel işlemlerde güçlüklere sahip zihin
yetersizliği olan çocuklar özellikle bilişsel becerilerde akranlarını geriden
takip etmektedirler.
Alanyazında, zihin yetersizliği olan bireyler için zeka geriliği (mental retardation) ve gelişimsel yetersizlik (developmental disability) terimlerinin sıklıkla
birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir (Eripek, 2005). Gelişimsel yetersizlik,
daha çok 5 ya da daha büyük yaştaki bireylerde görülen kronik bir yetersizliktir. Bu
yetersizlik 22 yaştan önce ortaya çıkmaktadır ve birey disiplinlerarası hizmetlere
ve desteklere gereksinim duymaktadır. Gelişimsel yetersizliği olan bireylerde fiziksel ve zihinsel yetersizlikler görülebilmekte; bu bireylerin özbakım, alıcı ve ifade
edici dil, öğrenme, hareket, kendini yönlendirme, bağımsız öğrenme kapasitesi ve
ekonomik olarak kendi kendine yetebilme alanlarından üç ya da daha fazlasında
kalıcı işlevsel sınırlılıkları bulunmaktadır. Gelişimsel yetersizlik ve zihin yetersizliği tanımları arasındaki temel fark, yetersizliğin ortaya çıkış yaşı ile yetersizliğin
tanılanmasında kullanılan ölçüttür. Zihin yetersizliğini belirlemede zeka bölümü
temel ölçütlerden biri iken, gelişimsel yetersizlik tanımında zeka bölümü bir ölçüt
olarak kullanılmamaktadır (Eripek, 2005; Sucuoğlu, 2009).
Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri uzun yıllar tartışma konusu olmuştur. Zihin yetersizliğinin karmaşık bir yapıya sahip olması ve bu alanın farklı
disiplinler tarafından incelenmiş olması her disiplin alanının kendi bakış açısını
yansıtan tanımlamalar yapmasına neden olmuştur. Geçmişten günümüze zihin
yetersizliği tanımları incelendiğinde, zaman içerisinde bilim, ekonomi ve sosyal
alanlardaki gelişmelere paralel olarak, bu yetersizliğe ilişkin yapılan tanımlamala-