hadis
advertisement
İMAM-HATİP LİSELERİ HADİS DERS KİTABI YAZARLAR Dr. Ramazan YILDIRIM Dr. Eşref ALTAŞ Musa ŞİMŞEKÇAKAN Dr. Mehmet AKGÜL Mehmet Akif ÖZKİRAZ DEVLET KİTAPLARI BİRİNCİ BASKI .........................., 2010 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ...............................................................: 4831 DERS KİTAPLARI DİZİSİ ..........................................................................................: 1422 10.?.Y.0002.3973 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. Editör Dil Uzmanı Görsel Tasarım : Eyüp KOÇ : Dr. Secaattin TURAL : Ertuğrul ÇAKIR Dilek ANDER Emre ANDER Rehberlik Uzmanı : Erdal USLUER Program Geliştirme Uzmanı : Dr. Yalçın BAY Eğitim Teknolojisi Uzmanı : Ahmet KOPMAZ Veysel KUBAT ISBN 978-975-11-3338-0 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 17.12.2009 gün ve 253 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Yayımlar Dairesi Başkanlığının 03.03.2010 gün ve 873 sayılı yazısı ile birinci defa 48.450 adet basılmıştır. & #' ! & " & !& " ) !( ! $ $ ))&" & &* ! ) # # ') ! " * &*& " * # "& !& (" &* && & %&* & !!)&&! *&&*&&)')))* %***&& *$&! " " ) # " *$ & $ !#$&*&* &")(**# !&" ) # ')$ .. MUSTAFA KEMAL ATATURK İÇİNDEKİLER I. ÜNİTE:KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU 1. Hz. Muhammed’in Beşerî Yönü ...............................................................................................10 2. Hz. Muhammed’in Peygamberlik Yönü ..................................................................................14 3. Hz. Muhammed’in Tebliğ ve Tebyin Görevi ............................................................................16 4. Hz. Muhammed’e İtaat..............................................................................................................19 Okuma Metni: İmanla İlgili Hadis Metinleri...............................................................................22 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI 1. Hadis İlminin Konusu ve Önemi..............................................................................................27 2. Hadis İlminin Temel İslam Bilimleri ile İlişkisi.......................................................................29 3. Hadis İlminin Temel Kavramları..............................................................................................31 3.1. Hadis.................................................................................................................................32 3.2. Sünnet...............................................................................................................................32 3.3. Eser...................................................................................................................................34 3.4. Haber.................................................................................................................................35 3.5. Râvi...................................................................................................................................35 3.6. Rivayet-Mervi...................................................................................................................37 3.7. Sened-İsnad.......................................................................................................................39 3.8. Metin.................................................................................................................................41 3.9. Tarîk-Tabaka.....................................................................................................................41 3.10. Cerh ve Ta’dil..................................................................................................................41 Okuma Metni: İbadetle İlgili Hadis Metinleri..............................................................................44 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ 1. Hz. Muhammed Devrinde Hadis..............................................................................................48 2. Sahabe Döneminde Hadis.........................................................................................................50 3. Tabiîn Döneminde Hadis .........................................................................................................52 4. Hadislerin Tedvini ve Tasnifi....................................................................................................54 4.1. Tedvin ve Tasnif Faaliyetleri............................................................................................54 4.2. Temel Hadis Kaynaklarının Tasnifi........................................................................,.........57 5. Hadis Usulünün Oluşum Dönemi.............................................................................................59 6. Hadiste Şerh ve Yorum Dönemi...............................................................................................61 7. Kütüb-i Sitte Müellifleri...........................................................................................................63 8. Türkçeye Çevrilen Temel Hadis Kaynakları............................................................................67 Okuma Metni: Ahlakla İlgili Hadis Metinleri..............................................................................69 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ 1. Kaynağına Göre Hadis Çeşitleri...............................................................................................74 1.1. Kudsî Hadisler..................................................................................................................74 1.2. Merfû Hadisler..................................................................................................................75 1.3. Mevkuf Hadisler...............................................................................................................76 1.4. Maktu Hadisler.................................................................................................................76 2. Râvilerinin Sayısına Göre Hadis Çeşitleri................................................................................77 2.1. Mütevatir Hadisler............................................................................................................77 2.2. Âhâd Hadisler...................................................................................................................77 7 2.2.1. Meşhur...........................................................................................................................78 2.2.2. Aziz................................................................................................................................78 2.2.3. Garib..............................................................................................................................78 3. Sıhhat Derecesine Göre Hadis Çeşitleri...................................................................................79 3.1. Sahih Hadis ve Özellikleri.................................................................................................79 3.2. Hasen Hadis.......................................................................................................................80 3.3. Zayıf Hadis ve Çeşitleri...................................................................................................81 3.3.1. Senetteki Kopukluk ile İlgili Olanlar.......................................................................81 3.3.2. Râvinin Kusuru ile İlgili Olanlar.............................................................................83 4. Uydurma (Mevzu) Hadisler......................................................................................................84 4.1. Mevzu Hadislerin Ortaya Çıkış Nedenleri.......................................................................84 4.2. Mevzu Hadisleri Tanıma Yolları......................................................................................88 4.3. Mevzu Hadislerin Yol Açtığı Zararlar.............................................................................90 4.4. Mevzu Hadislere Karşı Alınan Önlemler.......................................................................91 Okuma Metni: Sosyal İlişkilerle İlgili Hadis Metinleri.............................................................94 V. HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ 1. Sened Tenkidinde Ölçütler......................................................................................................99 1.1. Ravinin Adaleti..............................................................................................................100 1.2. Ravinin Zabtı.................................................................................................................102 2. Metin Tenkidinde Ölçütler......................................................................................................103 2.1. Dil (İfadelerde Tutarlılık)................................................................................................104 2.2. Kur’an’a Uygunluk.........................................................................................................106 2.3. Sahih Sünnete Uygunluk................................................................................................109 2.4. Akılla Çelişmeme............................................................................................................111 2.5. Tarihi Verilere Uygunluk.................................................................................................113 Okuma Metni: Bilgi ve İlimle İlgili Hadis Metinleri...............................................................116 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI 1. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasını Konu Edinen Geleneksel Hadis İlimleri............................121 1.1. Garibu’l-Hadis................................................................................................................121 1.2. Muhtelifu’l-Hadis...........................................................................................................122 1.3. Fıkhu’l-Hadis..................................................................................................................125 1.4. Esbâbu Vurudi’l-Hadis...................................................................................................126 2. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında Modern Bilimlerin Katkısı..............................................128 3. Dinin Kaynağı Olması Bakımından Hadis ve Sünnetin Değeri.............................................130 3.1. Hadis ve Sünnetin Bağlayıcılığı....................................................................................131 3.2. Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Bütünlüğün Gözetilmesi.......................................133 3.3. Hadiste Yerellik ve Evrensellik.....................................................................................134 4. Örnek Alma ve Taklit Etme Arasındaki Fark.........................................................................136 Okuma Metni: Alışverişle İlgili Hadis Metinleri...................................................................138 SÖZLÜK.........................................................................................................................................142 KAYNAKÇA..................................................................................................................................149 8 HADİS I. ÜNİTE KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. En’âm suresinin 91. ayetini bir Kur’an mealinden okuyunuz. 2. Kehf suresinin 110. ayetinde vurgulanan ana fikir üzerinde düşününüz. 3. “Tebliğ, tebyin ve teşri” kelimelerinin sözlük anlamlarını öğreniniz. 4. Hz. Muhammed’in beşerî yönü üzerinde düşününüz. 5. Hz. Peygambere itaat etmenin ne anlama geleceği üzerinde düşününüz. 9 HADİS 1. Hz. Muhammed’in Beşerî Yönü Allah (c.c.)1, peygamberlerini insanlar arasından seçmiş ve buyruklarını onlar vasıtasıyla insanlara iletmiştir. Dolayısıyla bütün peygamberler Allah’ın emirlerini insanoğluna ulaştırmakla görevli seçkin birer beşerdirler. Bütün beşerî özelliklere sahip Hz. Muhammed (s.a.v.)2 de Allah’ın insanlara indirdiği son ilahî kitap olan Kur’an-ı Kerim’i insanlara tebliğ eden son peygamber (hatemü’l enbiya) dir. O hâlde insanları doğruya ve iyiliğe çağıran, pek çok öğüt ve emirle dolu olan bu son ilahî mesajı insanlara ulaştıran Hz. Muhammed’in Müslümanlar için taşıdığı önem ve anlamın iyi bilinmesi gerekir. Hz. Peygamberin insani yönlerini vurgulayan ayetler vardır. Kur’an’da; onun üzülmesi veya sevinmesi, acele etmesi ya da sabretmesi, hata etmesi veya isabet etmesi gibi insani niteliklerine işaret eden pek çok ayet mevcuttur. Örneğin, bir ayette şöyle buyrulmuştur; É ƥȏَ اȁÈ ȆÊƥDzÉ ǠÈ ǨÌ ÉȇƢǷÈ ȅÊǁƽÌ ÈƗƢǷÈ ȁÈ DzÊ LJÉ ǂdzơÈ “ś É ǷÈ DzÌ ǫÉ ” Æ ÊƦǷÉ ǂȇÊ È ÉȇƢǷÈ ȏÊō ƛǞÉ ÊƦَّƫÈƗǹÊÌ ƛǶÌ ǰÊ Æ ǀÈǻȏÊō ƛƢÈǻÈƗƢǷÈ ȁÈ ȆÈdzÊƛȄƷȂ Ŏ ǺǷÊ ƢǟÅ ƾÊÌ ƥƪÉ ǼÌ ǯƢ َّ “De ki: ‘Ben (Allah’ın) elçilerin(in) ilki değilim ve (onların tümü gibi) ben de bana ve size ne olacağını bilemem, sadece bana vahyolunana uyuyorum çünkü ben sadece açık bir uyarıcıyım.’ ”3 DEĞERLENDİRELİM “Ama onlar yine de şöyle diyorlar: ‘Bu nasıl peygamber ki (diğer ölümlüler gibi) yiyip içiyor, çarşı-pazar dolaşıyor? Onunla beraber bir uyarıcı olarak (görünür) bir melek gönderilseydi ya! Yahut kendisine (Allah tarafından) bir hazine verilseydi yahut (zahmetsiz) yiyip içtiği (tılsımlı) bir bahçesi olsaydı ya!’ Ve bu zalimler: ‘Eğer (Muhammed’e) uyacak olsaydınız, büyülenmiş bir adamdan başkasına (uymuş olmazdınız)!’ diyorlar. (Ey Muhammed!) Senin hakkında bak nasıl da temsiller getirdiler de (haktan) saptılar. Artık onlar doğru yolu bulamazlar. Dilerse sana, (onların dile getirdiği) bu şeylerden daha hayırlısını -içlerinde derelerin, ırmakların çağıldadığı has bahçeler- verebilecek ve senin için köşkler, konaklar yapabilecek olan (Allah) ne yüce, ne cömerttir! Hayır, onlar kıyameti (hesap vermeyi) yalanladılar. Biz ise kıyameti yalanlayanlara çılgın bir cehennem ateşi hazırlamışızdır.” (Furkân suresi, 7–11. ayetler.) Yukarıdaki ayet meallerinden hareketle Hz. Peygamberin hangi yönüne dikkat çekildiğini tespit ederek değerlendiriniz. 1 Celle celaluhu: Şanı yücedir. 2 Sallallahu aleyhi vesellem: Salat ve selam onun üzerine olsun. 3 Ahkâf suresi, 9. ayet. 10 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU Tarih boyunca peygamberler, ne PAYLAŞALIM zaman toplumu ıslah edecek bir öneride bulunsalar kendilerinden mucize istenmesi gibi olağanüstü taleplerle Hz. Peygamberin insani yönünü gösteren üç örnek bularak arkadaşlarınızla paylaşınız. karşılaşmışlardır. Hâlbuki peygamberlerin dediklerini yapmak için onlardan olağanüstü davranmalarını istemeye gerek yoktur. Aynı durum DEĞERLENDİRELİM Hz. Peygamber için de söz konusu olmuştur. O, söz konusu aşırılıkların Peygamberler neden meleklerden değil bir insanı ilah edinmeye kadar varabi- de insanlardan seçilmiştir? Aşağıdaki ayetleri leceği endişesiyle benzer tavırlara her dikkate alarak değerlendiriniz. defasında Allah’ı tenzih ederek karşı- “İnsanlara doğruluk rehberi (hidayet) lık vermiştir. Bu konuda İsrâ suresinin geldiği zaman, onların inanmalarına engel 90–93. ayetlerinde şöyle buyrulmuş- olan sadece: Allah, peygamber olarak bir tur: “Dediler ki: ‘Yerden bize bir pı- insan mı gönderdi? demiş olmalarıdır. De nar fışkırtmadıkça yahut senin hur- ki: Yeryüzünde gezip dolaşanlar melekler malardan, üzümlerden oluşan bir olsalardı biz de onlara gökten peygamber bahçen olup aralarından şarıl şarıl olarak bir melek gönderirdik.” ırmaklar akıtmadıkça yahut iddia (İsrâ suresi, 94 ve 95. ayetler.) ettiğin gibi gökyüzünü üzerimize parça parça düşürmedikçe yahut Allah’ı ve melekleri karşımıza getirmedikçe yahut altından bir evin olmadıkça; ya da göğe çıkmadıkça sana asla inanmayacağız. Bize gökten okuyacağımız bir kitap indirmedikçe göğe çıktığına da inanacak değiliz.’ De ki: Rabb’imi tenzih ederim. Ben ancak resul olarak gönderilen bir beşerim. ” “Onlar, ayrıca, ‘Neden ona (alenen) bir melek gönderilmiş değil?’ derler. Ama bir melek göndermiş olsaydık, muhakkak ki her şeyin hükmü verilip bitmiş olurdu ve onlara (pişmanlık için) başka bir fırsat tanınmazdı. Ve biz, bir meleği elçimiz olarak tayin etmiş olsaydık (bile) onun kesinlikle bir adam olarak (görünmesini) sağlardık ve böylece onları, şimdi içinde bulundukları kuşkuya yine düşürürdük.” (En’âm suresi, 8, 9. ayetler.) Peygamberler de herkes gibi bir insandır. Buna rağmen müşrikler, pey- gamberlerin ölümlü bir insan değil bir melek olmaları gerektiğini iddia etmişlerdir. Kur’an’da daha önce gönderilmiş peygamberlerle ilgili anlatımlar Hz. Peygamberin muhataplarıyla yaşadığı benzer sorunlara örnek teşkil eder. Örneğin, Hz. Nuh’un kavmi ile ilgili olarak Kur’an’da, “Bunun üzerine kendi kavminden inkâr eden ileri gelenler şöyle dediler: “Bu ancak sizin gibi bir beşerdir, size üstünlük taslamak istiyor. Eğer Allah dileseydi, bir melek gönderirdi. 11 HADİS Biz önceki atalarımızdan böyle bir şey duymadık.”4 buyrularak onların bu iddiaları dile getirilir. Hâlbuki ilahî buyrukların hayata geçirilmesi için peygamberlerin örnek alınması bir zarurettir. Bir meleği örnek almak ise mümkün değildir. Kur’an’da Hz. Peygamberin bir beşer olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca kendisi de bu konu üzerinde hassasiyetle durmuştur. Örneğin, Hz. Ömer (r.a.)’ den nakledilen bir hadiste Resulullah (s.a.v.) ın şöyle dediği rivayet edilir: “Hristiyanların Meryem oğlu İsa’ya yaptıkları gibi hakkımda aşırı övgülerde bulunmayın. Şurası muhakkak ki ben bir kulum. Benim için, ‘Allah’ın kulu ve elçisi.’ deyin.”5 Böylece Hz. Peygamber, ehlikitabın kendi NOT EDELİM Hz. Peygamber, kendisiyle ilgili aşırılıklara izin vermemiş ve bu konuda oldukça hassas davranmıştır. Nitekim onun kendisi ile ilgili olarak, “Ben Abdullah oğlu Muhammedim. Allah’ın kulu ve peygamberiyim. Beni Allah’ın bana verdiği mevkinin üstüne çıkarmanız hoşuma gitmiyor.” buyurduğu rivayet edilmiştir. peygamberleriyle ilgili olarak içine düştükleri yan- (Buharî, et-Târîhu’s-Sağîr, lış algılamalardan söz ederek çevresini uyarmış ve C 1, s. 11.) Allah’ın resulü olmasının yanı sıra onun kulu olduğunun da vurgulanmasını istemiştir. TARTIŞALIM Aşağıdaki ayeti dikkate alarak Kur’an’ın Hz. Peygamberi yiyen, içen, çarşıda pazarda gezen biri olarak tanıtmasının sebepleri üzerinde tartışınız. “De ki: Ben size, ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır.’ demiyorum. Ben gaybı da bilmem. Size ‘Ben bir meleğim de demiyorum.’ Ben sadece, bana gönderilen vahye uyuyorum…” (En’âm suresi, 50. ayet.) 4 Mü’minûn suresi, 24. ayet. 5 Buharî, Enbiya, 48. 12 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU Kur’an’da “De ki: Ben de an- NOT EDELİM cak sizin gibi bir insanım…”6 buyrularak Hz. Peygamberin bir beşer olduğunu vurgulaması istenmiştir. Örneğin; o, çevresinde bulunanlara “arkadaşım” demiş; Kur’an da bunu tasvip etmiştir.7 Onun arkadaşlarına düşkünlüğü, bir insanın gösterebileceği vefa ve dostluk örnekleriyle Ebu Mesud anlatıyor: “(Bir gün) Resulullaha bir adam geldi ve onunla konuştu. Bu sırada adamcağızın (korkudan) omuzları titremeye başladı. Bunun üzerine Resulullah, “Sakin ol! Şüphesiz ben bir kral değilim. Ben kadîd (güneşte kurutulmuş et) yiyen bir kadının oğluyum.” buyurdu. (İbn Mace, Et’ime, 30.) doludur.8 Hz. Peygamber, onlar gibi yaşayan biri olarak arkadaşlarıyla beraber bir sevgi yumağı ve dert ortağı olmuştur. Onlarla ağlamış, onlarla gülmüştür. Arkadaşları onu devlet başkanı, ordu komutanı, aile reisi, çocuklarının babası, iyi bir komşu ve arkadaş olarak pek çok konuda örnek almışlardır. Hz. Peygamber, kendisiyle ilgili olarak aşırı bir beklentinin oluşmasına müsaade etmemiştir. Örneğin, Hz. Peygamberin pek çok rivayette, “Ey Fatıma, Ey Safiye, Ey Kureyş, Ey Falan oğulları!’’ diye başlayan hitaplarını, “Ben Allah katında sizi kurtaramam (size gelecek bir şeye engel olamam).”9 şeklinde sonuçlandırmıştır. Bu anlamda aile halkı dâhil bütün arkadaşlarını bireysel sorumluluklarını yerine getirmeye ve onları kendileriyle ilgili konularda hesap verebilecekleri davranışları sergilemeye teşvik edip yönlendirmiştir. DEĞERLENDİRELİM Peygamberleri yemeyen içmeyen olağanüstü bir varlık olarak görmek isteyen kimselere karşı Kur’an’ın verdiği cevaplardan örnekler bularak değerlendiriniz. 6 Fussilet suresi, 6. ayet. 7 Tevbe suresi, 40. ayet; Sebe suresi, 46. ayet; Tekvir suresi, 22. ayet; Necm suresi, 2. ayet; Nisa suresi, 69. ayet. 8 Tevbe suresi, 128. ayet. 9 Müslim, İman, 350. 13 HADİS 2. Hz. Muhammed’in Peygamberlik Yönü Peygamberleri diğer insanlardan ayıran en temel özellik onların vahiy almalarıdır. “(Ey Muhammed!) Seni Bu anlamda Hz. Peygamber de sıradan bir ancak âlemlere rahmet olarak insan değildir. O, bir insanda bulunabilecek gönderdik.” bütün iyi ve güzel vasıflara sahiptir. Dürüst (Enbiyâ suresi, 107. ayet.) ve güvenilir biridir. Arkadaşları daha gençlik yıllarında onu ‘‘Muhammedü’l-Emin” olarak tanımışlardır. Bu yüksek vasıflarından dolayı Allah onu peygamber olarak seçmiş ve şöyle buyurmuştur: “Muhammed, Allah’ın Resu- TARTIŞALIM lüdür…”10 Aşağıdaki soruların muhtemel cevapları üzerinde arka- Peygamberlik, insanların iradesine ve seçimine bağlı değildir. Peygamberler, Al- daşlarınızla tartışınız. lah tarafından seçilirler. Bu konuda İbrahim Ayetlere suresinin 11. ayetinde, “…Allah, kulların- göre Hz. Peygamberi diğer insanlardan dan dilediğine (peygamberlik) nimetini ayıran en belirgin özellik bahşeder…” buyrulmuştur. Aldıkları vahiy nedir? konusunda peygamberlerin tercih ve tasarruf hakkı da yoktur. Kur’an’da Hz. Peygamberin Hz. Muhammed’in va- Allah’tan vahiy yoluyla gelen ilahî buyrukları hiy alan bir insan olmasıyla ör- gizlemeden, eksiltmeden ve herhangi bir ila- nekliği arasında nasıl bir ilişki vede bulunmadan insanlara olduğu gibi ulaş- vardır? tırdığı vurgulanarak şöyle buyrulur: “(Peygamber), bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş olsaydı, mutlaka onu kudretimizle yakalardık.”11 Hz. Peygamber, insanlar için “…O, Allah’ın elçisi ve Allah’ın rahmetinin bir işaretidir. Onlara adil bütün peygamberlerin ve eşit davranmış ve Allah’tan aldığı vahiyle- sonuncusudur… “ ri insanlara ayrım yapmadan ulaştırmıştır. Bu (Ahzâb suresi, 40. ayet.) konuda Enbiyâ suresinin 109. ayetinde, “… (Bana emrolunanı ayırım yapmadan) size eşit olarak bildirdim…” buyrulmuştur. 10 Fetih suresi, 29. ayet. 11 Hâkka suresi, 44-45. ayetler. 14 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU Peygamberlerin Allah’ın buyruklarına muhatap olma açısından da diğer insanlardan farkı yoktur. Onlar da herkes gibi Allah’ın buyruklarına uymak zorundadırlar. Bu konuda Kur’an’da, “Kendilerine peygamber gönderilenlere mutlaka soracağız. Peygamberlere de elbette soracağız.”12 buyrularak onların sorumluluk sahibi oldukları ve hesap verecekleri vurgulanır. Bu anlamda Hz. Peygamber, hesap vereceği anlayışından hareketle herkes gibi sorumluluklarını yerine getirmiş ve kendisine farklı davranılmasını istememiştir. Hz. Muhammed’in Allah’ın resulü olduğunu kabul etmek iman esaslarındandır. İnananlar, “Şahadet ederim ki Muhammed Allah’ın kulu ve Resulü’dür.” derken bir yönüyle onun Allah’tan aldığı vahyi bize ulaştırdığını kabul ederler. Kur’an’da onların ulaşabildikleri herkese bu mesajı ilettikleri anlatılarak şöyle buyrulmuştur: “De ki: Şahitlik bakımından hangi şey daha büyüktür?’ De ki: Allah benimle sizin aranızda şahittir. İşte bu Kur’an bana, onunla sizi ve ulaştığı herkesi uyarayım diye vahyolundu. Gerçekten siz mi Allah ile beraber başka ilahlar olduğuna şahitlik ediyorsunuz? De ki: Ben şahitlik etmem. De ki: O, ancak tek bir ilahtır ve şüphesiz ben sizin Allah’a ortak koştuğunuz şeylerden uzağım.”13 LİSTELEYELİM KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED BEŞERÎ (İNSANİ) YÖNÜ PEYGAMBERLİK YÖNÜ Yemesi-İçmesi Vahiy alması 12 A’râf suresi, 6. ayet. 13 En’âm suresi, 19. ayet. 15 HADİS 3. Hz. Muhammed’in Tebliğ ve Tebyin Görevi Tebliğ; sözlükte, taşımak, götürmek, ulaştırmak anlamlarına gelir. Peygamberlerin temel görevlerinden biri “tebliğ”dir. Allah, Hz. Peygamberi kendisine ilettiklerini tebliğ etmekle görevlendirmiştir. O da bu görevini hakkıyla yerine getirmiş ve veda hutbesinde bu tebliğ görevini yerine getirdiğine insanları şahit tutmuştur. Kur’an’da, “…Peygambere düşen ancak apaçık bir tebliğdir.”14 buyrulmuştur. Allah, Hz. Peygamberin bu görevini yerine getirmesi için teşvik etmiş ve bu konuda karşılaşacağı tehlikelere karşı kendisini koruyacağını vurgulayarak şöyle buyurmuştur: “Ey Peygamber! Rabb’inden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan onun verdiği peygamberlik görevini yerine getirmemiş olursun. Allah seni (inanmayan) insanlardan koruyacaktır. Allah, hakikati inkâr eden insanları doğru yola iletmez.”15 Hz. Peygamber, tebliğinde muhataplarından gönüllü bir teslimiyet beklemiştir. Onun görevi, insanlara nasihat edip öğüt vermektir, onları zorlamak değil. Kur’an’da Ra’d suresinin 40. ayetinde, “…Sana düşen ancak mesajı tebliğ etmek, duyurmaktır; hesabı görmek ise bize aittir.” buyrularak Hz. Peygamberin sadece tebliğ yapmakla yükümlü olduğu anlatılmıştır. DEĞERLENDİRELİM Aşağıdaki ayetleri Hz. Peygamberin tebliğ metodu açısından değerlendiriniz. “O hâlde (Resulüm), öğüt ver. Çünkü sen ancak öğüt vericisin. Onların üzerinde zor (ve baskı) kullanacak biri değilsin.” (Gâşiye suresi, 21, 22. ayetler.) “Biz onların ne dediklerini çok iyi biliyoruz. Sen, onlara karşı bir zorba değilsin. O hâlde sen, benim uyarımdan korkan kimselere Kur’an ile öğüt ver. ” (Kâf suresi, 45. ayet.) “Eğer yüz çevirirlerse (bilesin ki), biz seni onlara bekçi göndermedik. Sana düşen, sadece tebliğdir…” (Şûrâ suresi, 48. ayet.) 14 Nûr suresi, 54. ayet. 15 Mâide suresi, 67. ayet. 16 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU Allah, ayetlerini insanlara ulaştırma koTARTIŞALIM nusunda Hz. Peygambere cesaret verip teşvik etmiştir. Böylece Hz. Peygamber, her türlü Tebliğ ve güvenilirlik ilişkisinin zorluğa göğüs gerebilmiş ve tebliğini kınavahyin insanlara iletilmesi açısından öneyanların kınamasına aldırış etmeden açıkça mini arkadaşlarınızla tartışınız. insanlara iletmiştir. Kur’an’da Peygamberler, “Allah’tan korkan, başka hiç kimseden korkmayan kimseler.”16 olarak tanıtılırlar. Bu vasıfları onların tebliğ ve tebyin sorumluluklarını hakkıyla yerine getirebilmelerine yardımcı olmuştur. Buna bağlı olarak Hz. Peygamberin güvenilir kişiliği onun tebliğinde önemli bir yere sahiptir. A’râf suresinin 68. ayetinde, “Size Rabb’imin buyruklarını tebliğ ediyorum. Ben sizin iyiliğinize çalışan, sizi uyaran güveneceğiniz bir insanım.” buyrularak onun bu özelliğine vurgu yapılmıştır. Peygamberlerin görevlerinden biri de “tebyin”dir. Tebyin; beyan etmek, açıklamak, izah etmek ve gerçeği ortaya koymak demektir. Bütün peygamberler, söz ve davranışlarıyla bunu yerine getirmişlerdir. Hz. Peygamber de tebliğ ettiği vahyin içeriğini insanların anlamaları için gerektiğinde açıklamalar yapmıştır. İnsanların sorularını cevaplamış ve pek çok konuda onları düşünmeye yönlendirerek ayetleri daha iyi anlamalarına yardım etmiştir. Ayetlerin açık seçik anlaşılmasının en önemli sebebi, onun ayetleri bizzat yaşayarak sergilediği davranış ve uygulamalardır. Hz. Peygamberin yaşantısı, Kur’an’a uygun bir model oluşturmuştur. Bu anlamda Nahl suresinin 44. ayetinde, “(O peygamberleri) apaçık belgeler ve kitaplarla gönderdik. İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da (üzerinde) düşünmeleri için sana bu Kur’an’ı indirdik.” buyrulmuştur. Bütün peygamberler, kendi kavimlerinin içinden seçilmiş ve vahiyler o kavmin konuşDEĞERLENDİRELİM tuğu dilde gelmiştir. Bunun sebebi peygam“Hz. Peygamberin hayatı, Kur’an’ın berlerin üstlendiği vahyi “açıklama” görevini yaşanmış hâlidir.” sözünü arkadaşlarıyeterince iyi yapabilmelerine imkân vermeknızla değerlendiriniz. tir. Ayrıca peygamberlerin bu tebliğ ve açıklama görevi kuru kuruya bir bilgi aktarımından ibaret değildir.17 Muhatapları açısından çok daha fazla faydalar içermektedir. Âl-i İmrân suresinin 164. ayetinde, “Allah, mesajlarını onlara iletmek, onları (kötülüklerden ve inkârdan) arındırmak ve onlara ilahî kelamı ve hikmeti öğretmek için içlerinden kendileri gibi (beşerden) bir 16 Ahzâb suresi, 39. ayet. 17 Talâk suresi, 11. ayet. 17 HADİS elçi çıkararak müminlere lütufta bulunmuştur…” buyrularak Hz. Peygamberin insanlara Allah’ın bir lütfu olduğu dile getirilmiştir. Hatta Kur’an’da Hz. Peygamberin getirdiklerine inanmak ile günahların bağışlanması arasında olumlu bir ilişki kurulmuştur. 18 Peygamberlerin görevlerinden biri de “teşri” dir. Teşri; kanun ve hüküm koymak anlamına gelir. Peygamberler, yaşadıkları toplumda ortaya çıkan sorunlara çözümler getirmişlerdir. Onların tebliğ ve tebyin görevlerinin yanı sıra teşri sorumlulukları da vardır. Bu konuda A’râf suresinin 157. ayetinde şöyle buyrulmuştur; “…O (Peygamber); onlara iyiliği emreder, onları kötülükten alıkoyar. Onlara iyi ve temiz şeyleri helal, kötü ve pis şeyleri haram kılar. Üzerlerindeki ağır yükleri ve zincirleri kaldırır. Ona iman edenler, ona saygı gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen nura (Kur’an’a) uyanlar var ya, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.” Bütün peygamberler gibi Hz. Muhammed de görev ve sorumluluklarını yerine getirirken insanlardan kendisi için bir karşılık beklememiştir. Bu tutumları onların dürüstlüğünün ve samimiyetinin en açık kanıtıdır. Kur’an’da, “İşte, o peygamberler, Allah’ın doğru yola ilettiği kimselerdir. (Ey Muhammed!) Sen de onların tuttuğu yola uy. De ki: “Bu tebliğe karşı sizden bir ücret istemiyorum. O (Kur’an), bütün âlemler için ancak bir uyarıdır.”19 buyrularak Hz. Peygamberin tebliğ, tebyin ve teşri sorumluluklarını yerine getirirken sadece Allah’ın rızasını gözettiği vurgulanmıştır. YORUMLAYALIM “Aralarında hükmetmesi için Allah’a ve elçisine çağrıldıkları zaman mümin olanların sözü, ‘İşittik ve itaat ettik.’ demeleridir. İşte felaha kavuşanlar bunlardır. Kim Allah’a ve Resulüne itaat ederse ve Allah’tan korkup ondan sakınırsa işte ‘kurtuluşa ve mutluluğa’ erenler bunlardır.” (Nûr suresi, 51, 52. ayetler.) Yukarıdaki ayet meallerini Hz. Peygamberin teşri görevi açısından yorumlayınız. 18 Muhammed suresi, 2. ayet. 19 En’âm suresi, 90. ayet. 18 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU 4. Hz. Muhammed’e İtaat Allah’a itaat, emir ve yasaklarına uymakYORUMLAYALIM la olur. Kur’an’da, “Kim peygambere itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur…”20 buyAşağıdaki ayetleri Hz. Peygambere rulmuştur. Nitekim ayetlerin insanlar üzesaygı açısından yorumlayınız. rinde etkili olmasını sağlamak ve ilahî reh“Müminler, ancak Allah’a ve Reberlik altında topluma çekidüzen verebilmek sulüne gönülden inanmış kimselerdir. için Hz. Peygamberin otoritesini sağlamak Onlar, o Peygamber ile ortak bir iş bir zorunluluktu. Bu yüzden Allah’a itaüzerindeyken ondan izin istemedikçe at Hz. Peygambere itaat etmek ile aynı şey bırakıp gitmezler...Elçinin çağırmasayılmış ve ona itaat edilmesi istenmiştir. sını, kendi aranızda kiminizin kimini Bu konuda Kur’an’da iman ve itaat birlikte çağırması gibi saymayın. Allah, sizden ele alınarak şöyle buyrulmuştur: “Peygambir diğerinizi siper ederek kaçanları ber, Rabb’inden kendisine indirilene iman gerçekten bilir. Böylece onun emrine etti, müminler de (iman ettiler). Her biri; aykırı davrananlar, kendilerine bir Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve peyfitnenin isabet etmesinden veya acı bir gamberlerine iman ettiler ve şöyle dediler: azabın çarpmasından sakınsınlar.” ‘Onun peygamberlerinden hiçbirini (diğerinden) ayırt etmeyiz.’ Şöyle de dediler: (Nûr suresi, 62, 63. ayetler.) ‘İşittik ve itaat ettik. Ey Rabb’imiz! Senden bağışlama dileriz. Sonunda dönüş yalnız sanadır.’ ”21 Allah, Peygamberin tebliği sonucunda oluşan adalet, özgürlük ve rahmet ortamının devam etmesi için onun desteklenmesini istemiştir. Onunla gönderilen dinin yaşaması bu desteği kaçınılmaz kılmaktadır. Allah, insanlara merhametini göstermeyi Peygamberine gösterilen itaate bağlamıştır.22 Kur’an’da Hz. Peygamberin davetine icabet edilmesi ve ona saygı duyulması üzerinde titizlikle durulmuştur. Hz. Peygamberin kendisine inananlar için bir rahmet vesilesi olduğu vurgulanarak onu üzmenin ya da incitmenin doğuracağı kötü sonuçlara karşı insanlar uyarılmıştır. Tevbe suresinin 61. ayetinde, “…O (Peygamber ki), hakkınızda hayırlı olanı (duyup dinlemek için) kulaklarını açık tutuyor. Allah’a inanıp müminlere güveniyor; (çünkü) içinizde imana erişenler için (Allah’ın) rahmeti(nin bir tecellisi)dir o. Allah’ın peygamberini incitip üzenler için elem verici bir azap vardır.” buyrulmuştur. Bu ayetlerin devamında Allah, peygamberini hoşnut etmeyi gerçek imanın bir gereği olarak ortaya koyar ve ,“…Oysa eğer gerçekten inanmış olsalardı, başka herkesten önce Allah’ı ve onun elçisini hoşnut etmeye çalışmaları gerekirdi!”23 buyurarak Hz. Peygambere itaat etmenin gerekliliği üzerinde durur. Hz. Peygamberden sonraki dönemlerde itaat, onunla gelen vahyi dikkate alıp önemsemektir. Onun aracılığı ile gelen Kur’anî ilkelere onun yaptığı gibi saygı duymak, inanmak ve onları canlı tutmaktır. Ayrıca onun sünnet olarak isimlendirilen uygulamalarını örnek almak ve yaşatmak da ona itaatin gereğidir. Allah’ın Resulüne itaat etmek müminler için önemli bir sorumluluktur. 20 Nisâ suresi, 80. ayet. 21 Bakara suresi, 285. ayet. 22 Âl-i İmrân suresi, 132. ayet; Nûr suresi, 56. ayet. 23 Tevbe suresi, 62. ayet. 19 HADİS Allah, kendisine duyulan sevginin, Hz. YORUMLAYALIM Peygambere itaat şeklinde gösterilmesini istemiştir. Hatta ona olan saygı ve bağlılığı Aşağıdaki ayetten hareketle Hz. Peygambere salavat getirmenin anlamını yorumlayınız. insanların günahlarının affı için vesile kılarak, “De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahla- “Allah ve melekleri, Peygambere salat etmekte (onun şerefini gözetmeye, şanını yüceltmeye özen göstermekte)dir. Ey inananlar, siz de ona salat edin, (onun şanını yüceltmeye özen gösterin); içtenlikle selam edin (ona esenlik dileyin). ” rınızı bağışlasın. Çünkü Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir. De ki: Allah’a ve Peygambere itaat edin...”24 buyurmuştur. Allah, Resulüne itaati karşılıksız bırakmayacağını söyleyerek teşvik etmiştir.25 Nisa suresinin 13. ayetinde, “…Kim Allah’a ve elçisine itaat ederse onu altından ırmak- (Ahzâb suresi, 56. ayet.) lar akan, içinde ebedî kalacakları cennetlere sokar. İşte büyük kurtuluş ve mutluluk budur.” buyrularak kurtuluş ve rahmetin Hz. Peygambere itaat ederek elde edilebileceğini vurgulanmıştır. Kur’an’da Hz. Peygambere itaat etmek, önemli bir görev olarak ele alınmıştır. Bu açıdan Allah, insanları peygamberine muhalefetten sakındırmaktadır.26 Peygambere muhalefet etmekle ayetleri yalanlamak benzer bir tutum olarak algılanmıştır.27 Bu konuda gelen ayetler, Hz. Peygambere itaatin önemini vurgulamaktadır. Nisâ suresinin 115. ayetinde, LİSTELEYELİM “Kendisine hidayet (doğru yol) bahşedildikten sonra Peygamber ile bağını koparan “Hz. Peygambere itaat niçin gereklidir?” sorusu çerçevesinde arkadaşlarınızla bir beyin fırtınası yapıp ulaştığınız sonuçları listeleyiniz. ve müminlerin yolundan başka bir yola sapana gelince, onu kendi tercih ettiği yolda bırakacak ve ona cehennemi tattıracağız. Ne kötü bir gidiş yeridir orası!” buyrul- 1………………......................... muştur. Böylece peygambere karşı gelmenin 2………………......................... doğuracağı sonuçlar açıklanarak insanlar uya- 3………………......................... rılmıştır. 24 Âl-i İmrân suresi, 31, 32. ayetler. 25 Hadîd suresi, 28. ayet. 26 Tevbe suresi, 63. ayet; Enfal suresi, 13. ayet; Nisâ suresi, 14. ayet; Talâk suresi, 8. ayet. 27 Mü’minûn suresi, 44. ayet. 20 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU YORUMLAYALIM Aşağıdaki ayetleri yorumlayarak “Hz. Peygambere Saygı” başlıklı bir konuşma metni hazırlayınız. “Ey iman edenler! Allah’ın ve elçisinin (emrettiği şeyin) önüne kendinizi koymayın, Allah’a karşı sorumluluğunuzun bilincinde olun. Çünkü Allah, kuşkusuz her şeyi işiten, her şeyi bilendir. Siz ey imana ermiş olanlar! Sesinizi Peygamberin sesinden daha fazla yükseltmeyin, birbirinizle yüksek sesle konuştuğunuz gibi onunla konuşmayın, yoksa bütün (güzel ve iyi) işleriniz, siz farkında olmadan boşa gitmiş olur. Bakın, Allah’ın elçisinin huzurunda seslerini kısanlar var ya, işte onlar kalpleri, kendisine karşı sorumluluk bilinci ile (doldurularak) Allah tarafından sınananlardır; onlar için bağışlanma ve büyük bir mükâfat vardır. Gerçek şu ki (Ey Peygamber) seni evinin dışından çağıranlar var ya, işte onların çoğu akıllarını kullanmazlar. Çünkü sen (kendi isteğinle) onların yanına gelinceye kadar sabret(ip bekle)selerdi, kendi lehlerine olurdu. Ama Allah yine de çok bağışlayıcıdır, bir rahmet kaynağıdır.” (Hucurât suresi, 1–5. ayetler.) Kur’an, Hz. Peygamberin, müminler arasında çıkan ihtilafların çözüm kaynağı olduğuna vurgu yapar. Bu konuda onlardan tam bir teslimiyet beklenmektedir. Nisâ suresinin 64 ve 65. ayetlerinde şöyle buyrulmuştur: “Biz her peygamberi sırf, Allah’ın izni ile itaat edilmek üzere gönderdik. Eğer onlar kendilerine zulmettikleri zaman sana gelseler de Allah’tan günahlarının bağışlamasını dileseler ve Peygamber de onlara bağışlama dileseydi, elbette Allah’ı tövbeleri çok kabul edici ve çok merhametli bulacaklardı. Hayır! Rabb’ine andolsun ki onlar, aralarında çıkan çekişmeli işlerde seni hakem yapıp sonra da verdiğin hükme, içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın, tam bir teslimiyetle boyun eğmedikçe iman etmiş olmazlar.” DEĞERLENDİRELİM Aşağıdaki ayeti Hz. Peygambere itaat etmek açısından değerlendiriniz. Allah ve Resulü bir iş hakkında hüküm verdikleri zaman, hiçbir mümin erkek ve hiçbir mümin kadın için kendi işleri konusunda tercih kullanma hakları yoktur. Kim Allah’a ve Resulüne karşı gelirse şüphesiz ki o apaçık bir şekilde sapmıştır. (Ahzâb suresi, 36. ayet.) 21 HADİS Okuma Metni: İmanla İlgili Hadis Metinleri È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō DZƢÈ È ȆÊ È ǂǸÌ ǟÈ ǺÊ ÌƥÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ -1 ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁȁÇ Ê ȀÈ ǸÉ ÌdzơȁÈ ÊǽƾÊ ÈȇȁÈ ÊǾÊǻƢLjÊ nǾÉ ÌǼǟÈ ƅơȄ Ì ǷǹÈ ȂǸÊÉ ǴLjÌ ǸÉ ÌdzơǶÊÈ ǴLJ È ǺÌ ǷÈ ǶÊÉ ǴLjÌ ǸÉ ÌdzÈơ~ È dzǺÊ É ȀÈ ÈǻƢǷÈ ǂÈ ƴÈ ǿÈ ǺÌ ǷÈ ǂÉ ƳƢ 1. … Abdullah b. Amr (r.a.)’dan rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Müslü­man dilinden ve elinden (diğer) Müslümanların selamette kaldığı kimsedir. Mu­hacir de Allah’ın yasakladıklarını terk edendir.” (Buharî, İman, 4.) È È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō É ǺÌ ǷÈƭÈ ƾÈ ƳÈ ȁÈ ÊǾȈÊǧǺō ǯ Æ ȐÈƯ~DZƢÈ È ȆÊ ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ džÇ ÈǻƗǺÌ ǟÈ -2 È ǺÌ ǷÈÊǹƢÈŻÊȍÌơƧÈȁÈ Ȑ Ê ǸÊ È Ʒ ōȏÊƛǾÉ ŎƦƸÊ ÉȇÈȏƔÈ ǂÌ ǸÈ ÌdzơƤō ƸÊ ÉȇǹÌ ÈƗȁƢǸÈ ǿÉ ơȂÈ LJƢ È ǺÊ ō ȀÊƥ ō ǷÊǾÌȈÈdzÊƛƤō ƷÈ ÈƗǾÉÉdzȂLJÉ ǁÈ ȁÈ ƅơ É ǹÈ Ƣǯ È È È Ì È É È ǾÉ ÌǼǷÊƅơ È ǀǬÌ ÉȇǹÌ ÈƗǽÉǂÈ ǰÌ ÈȇƢǸÈ ǯ nÊǁƢōǼdzơȆÊǧǥÈ É ǽÉǀÈ ǬÈ ÌǻƗǹÌ ƗƾÈ ǠÌ ÈƥÊǂǨÌ ǰÌdzơȆÊǧƽÈ ȂǠÉ ÈȇǹÌ ƗǽÈǂÈ ǰÈȇǹÌ ƗȁÈ ÊƅÊ 2. ...Enes İbn Mâlik (r.a.)’ten rivayet edildiğine göre Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Üç özellik vardır; bunlar kimde bulunursa o, imanın tadını tadar: Allah ve Resulünü, (bu ikisinden başka) herkesten fazla sevmek. Sevdiğini Allah için sevmek. Allah kendisini küfür bataklığından kurtardıktan sonra tekrar küfre dönmeyi, ateşe atılmak gibi çirkin ve tehlikeli görmek.” (Müslim, İman, 67.) È LJÉ ǁ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơDZȂ È ȐƳÉ ǁ È DZÈ ÈƘLJÅ È ǹō ÈơƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ǂǸÌ ǟÈ ǺÊ ÌƥÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ -3 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁȁÇ È ǫǂÆ ÌȈƻ ō ǶÊ Ì ǂǠÌ ÈƫǶÌ ÈdzǺÌ ǷÈ ȁ È Ljdzơ È LJÌ ÊȍÌơȅŎ ÈƗǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ nǥÊ È ǵÊ Ȑ È ǧǂÈ ǟÈ ǺÌ ǷÈ ȄÈǴǟÈ ǵÈ Ȑ È ƪÌ È ǵÈ ƢǠÈ ǘdzơ É ǠǘÌ Éƫ~DZƢÈ ō ÉƗǂÈ ǬÌ Èƫȁ 3. … Abdullah b. Amr (r.a.)’dan rivayet edildiğine göre; Resulullaha biri, ‘İslam’ın en hayırlısı hangisidir?’diye sorunca o şöyle buyurmuştur: “(İnsanlara) yemek yedirmen ve tanıdığına tanımadığına selam vermendir.” (Buharî, İman, 6.) 22 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ǺÌ ǷÈ ~DZƢÈ Ê LJÉ ǁ ǹÈ Ƣǯ È ƅơDZȂ È ǺÌ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ -4 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ È ǺÌ ǷÈ ȁÈ ǽÉ ǁƢÈ ƳÊ Ê ơǵÊ ȂÌ ÈȈÌdzơȁÈ ÊƅƢÊƥǺÊ Ê ơǵÊ ȂÌ ÈȈÌdzơȁÈ ÊƅƢÊƥǺÊ ǺÌ ǷÈ ȁÈ ǾÉ ǨÈ ÌȈǓ È ǵÌ ǂÊ ǰÌ ÉȈÌǴÈǧÊǂƻȉÌ È ƿƚÌ ÉȇÈȐÈǧÊǂƻȉÌ É ǷƚÌ ÉȇǹÈ Ƣǯ É ǷƚÌ Éȇ Ê ơǵÊ ȂÌ ÈȈÌdzơȁÈ ÊƅƢÊƥǺÊ nƪÌ ǰÉ LjÌ ÈȈÊdzȁÌ ÈơơǂÅ ÌȈƻ È DzÌ ǬÉ ÈȈÌǴÈǧÊǂƻȉÌ É ǷƚÌ ÉȇǹÈ ƢǯÈ 4. ... Ebu Hüreyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse komşusunu rahatsız etmesin. Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse ya faydalı söz söylesin veya sussun!” (Müslim, İman, 75.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō ȄōƬƷ È ȆÊ È ǶÌ ǯÉ ƾÉ ƷÈ ÈƗǺÊ É ǷƚÌ ÉȇÈȏ~DZƢÈ È džÇ ÈǻÈơǺÌ ǟÈ -5 ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁ nÊǾLjÊ ǨÌ ÈǼÊdzƤŎ ƸÊ ÉȇƢǷÈ ÊǾȈƻÊ ÈȋÊ Ƥō ƸÊ Éȇ 5. …Enes (r.a.) ’ten rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Hiçbiriniz, kendiniz için istediğini kardeşi için de istemedikçe (tam) iman etmiş olmaz.” (Buharî, İman, 7.) È LJÉ ǁ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō ËÊ ǁƾÌ ƼÉ ÌdzÈơÇƾȈÊǠLJȄÊ È ƅơDZȂ Ì ǸLJ È DZƢÈ È ƥÈơǺÌ ǟÈ 6 È ƪÉ ǠÊ È ȅÊ É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁ É ǬÉ Èȇ È dzƿÈ ȁÈ ÊǾÊƦǴÌ ǬÈ ÊƦÈǧǞÌ ǘÊ ÈƬLjÌ ÈȇǶÌ ÈdzǹÊÌ ƜÈǧÊǾÊǻƢLjÊ ǮÊ È ǺÌ ǷÈ ~DZȂ È ǴÊƦÈǧǞÌ ǘÊ ÈƬLjÌ ÈȇǶÌ ÈdzǹÊÌ ƜÈǧÊǽƾÊ ÈȈÊƥǽÉ ǂÌ ËÊȈǤÈ ÉȈÌǴÈǧơǂÅ ǰÈ ÌǼǷÉ ǶÌ ǰÉ ÌǼǷÊ ȅÈƗǁ nÊǹƢÈŻÊȍÌơǦÉ ǠÈ ǓÌ ÈƗ 6. …Ebu Saîd el-Hudrî (r.a.), Resulullah (s.a.v.)ı şöyle buyururken işittim dedi: “Kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Şayet eliyle değiştirmeye gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Diliyle değiştirmeye de gücü yetmezse kalbiyle düzeltme cihetine gitsin ki bu imanın en zayıf derecesidir.” (Müslim, İman, 78.) 23 HADİS ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Hz. Peygamberin beşerî yönünü gösteren üç özelliğini sıralayınız. 2. Hz. Peygamberin peygamberlik yönünü gösteren bir örnek veriniz. 3. Hz. Peygamberin beşerî yönüne yapılan vurgunun amacı nedir? Açıklayınız. 4. Hz. Peygamberin teşri görevinin ne anlama geldiğini belirtiniz. 5. Hz. Peygambere itaati nasıl anlamalıyız? Açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in peygamberlik yönüne ait bir özellik değildir? A) Tebliğ B) Ticaret C) Tebyin D) Teşri E) Vahiy alması 2. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberi örnek almayı engelleyen özelliklerindendir? A) Melek olması B) İnsan olması C) Aile reisi olması D) Arkadaş olması E) Komşu olması 3. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberin tebliğinin özelliklerinden biri değildir? A) Karşılık beklememesi B) Ayetleri açıklaması C) Kınayanlara aldırış etmemesi D) Vahyi gizlememesi E) İnsanları inanmaları için zorlaması 24 I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (itaat, nübüvvet, rahmet, vahiy) 1. Allah, insanlara peygamberine ………….emretmiştir. 2. Hz. Peygamber, âlemlere ………… olarak gönderilmiştir. 3. Peygamberleri diğer insanlardan ayıran en temel özellik …………. almalarıdır. Ç. Kişinin ulaşamadığı için örnek alamayacağı bir peygamber tasavvuruna sahip olması önemli bir sorundur. Bu anlamda, “İdealle gerçek arasındaki uçurum kişide umursamazlık doğurur.” sözünü örneklendirerek kısaca değerlendiriniz. 25 HADİS II. ÜNİTE HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Hz. Peygamberin sözlerini ve uygulamalarını öğrenmemizde hadis ilminin rolünü araştırınız. 2. “Hadis ve sünnet” kavramlarının anlamlarını öğreniniz. 3. Hz. Peygamberin sözlerinin bize kadar nasıl ulaştığını araştırınız. 4. “Cerh ve ta’dil” kelimelerinin sözlük anlamlarını bulunuz. 5. Hadis ilminin diğer temel İslam bilimleri ile ilişkisi üzerinde düşününüz. 26 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI 1. Hadis İlminin Konusu ve Önemi Hadis ilmi, Hz. Peygamberle ilgili rivayetleri senet ve metin yönüyle inceleyen, hadisleri değişik biçimleriyle değerlendiren ve bu değerlendirmenin usul ve kaidelerini belirleyen ilim dalıdır. Hadis ilminin amacı bize, Hz. Peygamberin söz, fiil, hâl ve vasıflarını bildirmektedir. Bu özelliği ile “İlmü’r-Rivâye”, “İlmü’l-Ahbâr” ve “İlmü’l-Âsâr” gibi isimlerle de anılmaktadır.1 Bu ilim dalının “Hadis İlimleri” olarak bilinen bir çok alt kolları vardır. Hadis ilmi, “Rivayetü’l-Hadis” ve “Dirayetü’l-Hadis” olmak üzere iki alt disiplinden oluşmaktadır. Rivayetü’l-Hadis ilmi, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirleriyle ilgili rivayetlerin belirlenmesini ve sonraki nesillere aktarılmasını konu edinir. Bu rivayetler; câmi, sünen, müsned ve mu’cem gibi hadis kitap türleri içerisinde toplanmışlardır. Dirayetü’l-Hadis ilmi ise hadisin sened ve metninin incelenmesi ile ilgili kuralları tespit eder ve hadisin gerçekten Hz. Peygambere ait olup olmadığının ölçülerini belirler. Hadis usulü olarak da bilinen bu ilim dalının amacı, rivayetin şartları ve çeşitlerini, râvilerin taşıma- DEĞERLENDİRELİM sı gereken özellikleri belirlemek ve hadis metinlerini incelemektir.2 Hadis ilminin amacı, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerini, ahlak ve È ǺÌ ǸÊÈ dzÆƨÈǼLjÈ ƷÆ È ƾÈ Ê LJÉ ǁÈ ȆÊǧǶÌ ǰÉ ÈdzǹƢ ǹƢ È ǯ È ǯ Ì ǬÈdz“ È ƧȂÈ LJÌ ÉƗÊƅơDZȂ ْ آǵÈ ȂÌ ÈȈÌdzơȁÈ ÈƅơȂƳÉ ǂÌ Èȇ È ÈƅơǂÈ ǯÈ È ƿȁÈ ǂÈ ƻÊ ȉơ ”ơŚ Å Êưǯ sonraki kuşaklara aktarmaktır. Hadis “Gerçek şu ki Allah’ı ve ahiret gününü umanlar ve onu her daim anan kimseler için Allah’ın elçisi güzel bir örnektir.” ilmi bu özelliğiyle Hz. Peygamberin (Ahzâb suresi, 21. ayet.) vasıflarını doğru olarak tespit edip tanınıp örnek alınması konusunda önemli bir hizmet görmektedir. Zira Yukarıdaki ayeti dikkate alarak Hz. Peygamberin örnekliğini değerlendiriniz. Hz. Peygamberin tanınması Kur’an’ın doğru anlaşılması açısından da büyük bir önem taşır. Çünkü, Hz. Peygamber yaşayan Kur’an’dır. Hadis ilmi, Hz. Peygamberi tanıtmakla, aslında Kur’an’ı tanıtmış olmaktadır. Çünkü Hz. Muhammed’in hayatı Kur’an’ın uygulanmasından ibarettir. Bu durumda hadis ilmi Kur’an’ın ilk ve en güvenilir tefsirini bize aktarma görevini de üstlenmiştir. 1 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadis, s. 39. 2 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 86, 87. 27 HADİS Hadis ilmi, Hz. Peygamberin sözlerinin sonraki dönemlere taşınarak yaygınlaşmasını sağlamıştır. Hz. Peygamberin görevi tebliğ etmek ve gerekli açıklamaları yapmaktır. O hayattayken bu görevini yerine getirmiştir. Hz. Peygamberin tebliğ ve açıklamalarının sonraki kuşaklara ulaştırılmasında ise öncelikle sahabenin rolü çok büyüktür. Çünkü sahabe Hz. Peygamberden duyduklarını ve gördüklerini ezberleyip yazarak hadislerin korunmasında ilk adımı atmıştır. Sahabenin Hz. Peygamberin sözlerini aktarması genellikle sözlü olarak rivayet etme şeklinde olmuştur. Bunun nedeni, Hz. Peygamberin ayetlerle karıştırılmasından endişe ettiği için sözlerinin herkes tarafından yazılmasını başlangıçta hoş karşılamamasıdır. Ancak, zamanla vahiy kayıt altına alınıp hadislerle karıştırılma tehlikesi ortadan kalkınca isteyen sahabeler yine Hz. Peygamberin uygun görmesiyle bildikleri hadisleri yazıya geçirmişlerdir. Hadislerin korunması ve sonraki kuşaklara aktarılması gayreti saha- TARTIŞALIM beden sonraki dönemde de sürdürülmüştür. Hadis rivayetinin kurallarıyla ilgili ilk uygulamalar hicri I. Aşağıdaki rivayetin, hadis ilminin oluşumuna etkisini tartışınız. asırdan itibaren başlamıştır. Ancak bu uygulamalar yalnızca râvilerin güvenilirliğinin sorgulanmasından ibaretti ve henüz yazılmamış sözlü Hz. Muhammed buyuruyor ki: “Sözümü işitip onu anlayıp öğrenen ve başkalarına aktaran kimsenin Allah yüzünü ağartsın.” kurallara dayandırılıyordu. Hicri II. (Tirmizî, İlim, 7; Ebu Davut, İlim; 10.) asrın başlarından itibaren tedvin çalışmaları başlamış ve böylece hadisler toplanmıştır. Hadis usulü ile ilgili müstakil ve kapsamlı eserlerin yazılması ise hicri IV. asrın başlarına denk gelmektedir.3 Bu süreç içerisinde hadis rivayeti ile ilgili konular zamanla genişleyip sistematik bir hâl almış ve böylece “hadis” bir ilim dalına dönüşmüştür. Hz. Peygambere ait olmayan sözler anlamına gelen uydurma hadislerin tespitinde hadis ilminin büyük hizmetleri olmuştur. Çünkü Hz. Peygamberin vefatından sonra, hicri I. asrın ortalarına doğru Müslümanlar 3 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 4. 28 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI arasında anlaşmazlıklar baş göstermiş ve taraflar haklı olduklarını ispatlamak için hadislere başvurmuşlardır ve bazı kötü niyetliler bu uğurda hadis uydurmaktan geri kalmamışlardır. Böylece uydurma hadisler zamanla İslam dininin Kur’an’dan sonraki ikinci kaynağı olan sünnete yönelik ciddi bir tehdit oluşturmaya başlamıştır. Bu tehlikeli gidişi gören İslam âlimleri öne sürülen hadislerin Hz. Peygambere ait olup olmadığını belirlemek amacıyla bazı kurallar belirlemişler ve bu kurallara uymayan hadisleri kabul etmemişlerdir. Böylece daha hicri I. asrın sonlarına doğru hadisleri senet yönüyle inceleyen bir “isnad sistemi” doğmuştur. Bu sistem zamanla İslamiyeti, uydurma hadis tehdidine karşı koruyacak bir kalkan görevi üstlenmiştir.4 2. Hadis İlminin Temel İslam Bilimleri ile İlişkisi Temel İslam Bilimlerinin her biri Kur’an’ın ve hadislerin doğru bir şekilde anlaşılmasının üzerinde durur. Örneğin; BİLİYOR MUYDUNUZ? fıkıh ilmi, Kur’an’ın uygulama ile ilgili “Kütüb-i Sitte” adı verilen meş- ayetlerini, kelam ilmi ise itikadî konular- hur altı hadis kitabının dördü “sünen” la ilgili ayetlerini incelemektedir. Bu ilim türü kitaplardan oluşmaktadır. “Sü- dalları ayetleri incelerken öncelikle Hz. nen” türü hadis kitapları ise daha çok Peygamberin açıklama ve uygulamalarına fıkıh ilmini ilgilendiren uygulama ile başvururlar. Hadis ilmi de Hz. Peygambere ilgili hadislerin toplanıp tasnif edildi- ait olan söz, fiil ve takrirleri tespit ederek ği kaynaklardır. Kur’an’ın anlaşılmasında ilk ve en güvenilir kaynak olan sünneti ortaya koymayı amaçlar. Bu özelliğiyle de Temel İslam Bilimleri için vazgeçilmez bir kaynak olma özelliği taşır. Kur’an’ın doğru anlaşılması ve yorumlanmasında hadis ilmi, Kur’an’ı farklı yönleriyle inceleyen tüm İslam bilimlerini doğrudan etkileyen bir kaynak durumundadır. Hadis ilmi ile ilişkili olan ilim dallarından biri de “fıkıh”tır. Fıkıh, İslam’ın amelî hükümlerini Kur’an’dan çıkarmayı amaçlar.5 4 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 276, 277. 5 Abdü’l-Kerim Zeydan, Fıkıh Usulü, s. 28, 31. 29 HADİS Fıkıh ilmi bunu yaparken öncelikle Kur’an’ın uygulama ile ilgili ayetlerinin Hz. Peygamber tarafından nasıl hayata aktarıldığını gösteren hadis ilminin verilerine bakmak zorundadır. Nitekim Kur’an’da yer almayan bir meselenin hükmünün hadiste aranması sahabe devrinden bu yana Müslümanlar arasında yerleşmiş bir uygulamadır. Hadisleri göz ardı ederek hüküm çıkarmaya çalışmak kabul görmemiştir. Bu nedenle fıkıh, başlangıçta sünnetin uygulamasına bağlı olarak gelişmiş, sonraki dönemlerde de onun kopmayan bir parçası olmuştur.6 Hz. Peygamber Kur’an’ın ilk ve en yetkin müfessiri olduğuna göre Kur’an-ı Kerim’in yorumu ile ilgilenen “tefsir ilmi”nin öncelikle başvuracağı kaynağın hadisler olması kaçınılmazdır. Bunun içindir ki başlangıçta “rivayet tefsiri”, ayetleri yalnızca hadislerle tefsir eden bir yöntem olarak ortaya çıkmıştır. Hatta rivayet tefsiri müstakil bir ilim dalı hâline gelinceye kadar hadisin bir parçası olarak varlığını sürdürmüştür. Hadis ilminin kaynaklarından “cami” türündeki eserleri meydana getiren sekiz ana bölümden birinin “tefsir” olmasının sebebi de budur. İslam’ın inanç sistemini inceleyen bilim dalı “kelam”dır. Kelam ilminde itikadi konularda “Ahad Haber” delil olarak kullanılmamaktadır. Bununla birlikte, Hz. Peygamberin İslam’ın inanç boyutunu ilgilendiren söz ve uygulamalarını aktaran sözlü ve fiili mütevatir haberler kelam ilmi için önemli kaynaklardır. Hadisler yalnızca yukarıda bahsi geçen ilim dalları ile ilişkili değildir. Örneğin, “belagat” ilmini de doğrudan ilgilendirmektedir. Kelimelerin etimolojik ve semantik yapısıyla ilgili konularda dil bilginleri hadislerden hayli faydalanmışlardır. Zira Hz. Peygamber, döneminde Arapların en fasih ve beliğ konuşan kişilerinden biri olarak kabul edilir. Bu nedenle dilciler arasında, hadisin hakem olarak kullanılması yaygın bir uygulamadır. Özellikle son dönem dil bilginleri, dil ile ilgili meselelerde hadis ilminin verilerini delil (şevâhid) olarak kullanmışlardır.7 Hadis ilmi, özellikle İslam tarihi ve siyer ilimlerini de doğrudan ilgilendiren bir kaynaktır. Zira hadis ilminin konusu bizzat Hz. Peygamberin kendisidir. Bu nedenle Hz. Peygamberin hayatını konu edinen İslam tarihi ve siyer ilimleri için en güvenilir bilgiler hadislerin bizzat kendisidir. Hadis ilminin belirlediği kurallarla, Hz. Peygamberle ilgili yalan ve yanlış haberler ayıklanmış böylece tarihçiler için de çok değerli ve güvenilir bir kaynak oluşturulmuştur. Hadis ilmi, lügat çalışmalarından fıkha kadar uzanan ilmî ve edebî branşlara sadece kaynak olarak değil, aynı zamanda “usul/yöntem” bakımından da öncülük etmiştir. Hadis âlimlerinin sahih rivayetleri belirlemek için tespit ettikleri usul ve yöntemler, diğer İslam bilimleri tarafından farklı düzeylerde uygulanmıştır. Özellikle “isnat sistemi” hadisten alınmış ve diğer ilimlerde de kullanılmıştır. Bu nedenle hadis ilminin doğrudan ya da dolaylı etkilemediği hiçbir İslam bilim dalı yoktur.8 6 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 273, 274. 7 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadis, s. 84. 8 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 273-278. 30 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI Hadis ilminin diğer İslam bilimleriyle olan ilişkisi tek yönlü bir ilişki değildir. Hadis ilmi bu bilim dallarının hemen hepsine kaynaklık etmekle birlikte kendisi de onlardan faydalanmaktadır. Hadis ilminde Hz. Peygamberle ilgili rivayetler değerlendirilip hükümler çıkarılırken ilgili İslam ilimlerinin verilerine başvurulur. BOŞLUKLARI DOLDURALIM Hadis ilminin diğer İslam ilimleriyle olan ilişkisini boşluklara yazalım. Fıkıh Kur’an-ı Kerim’de ibadet, muamelat gibi konuları içeren ayetlerin yorumlanmasında fıkıh ilminin en güvenilir kaynağı hadislerdir. İslam Tarihi Siyer .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... Hadis İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi Tefsir .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... Kelam .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... Dil Bilimleri .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... 3. Hadis İlminin Temel Kavramları Her ilim dalında olduğu gibi hadis ilminin de kendisine özgü terimleri vardır. Bu terimler “Hadis kavramları ilmi” (İlm-i Mustalahi’l-Hadis) adı altında hadis usulünün bir alt kolu olarak incelenmektedir. Hadis ilminin başlıca temel kavramları şunlardır: 31 HADİS 3.1. Hadis “Hadis” ( )حديثkelimesi sözlükte, BİLİYOR MUYDUNUZ? “yeni olan”, “sonradan meydana ge- İslam öncesinde Araplar Cahiliye Döneminin önemli gün ve olaylarını anlatmak için hadis kelimesinin çoğulu olan “ehâdis” kelimesini kullanırlardı. len”, “söz” ve “haber” anlamlarında kullanılır. Bu kelimeden türeyen fiiller “bir şeyi haber vermek, anmak ve anlatmak” gibi anlamlar ifade etmektedir.9 (Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 1, 2.) “Hadis” kelimesinin sözlük anlamlarındaki kullanımlarını Kur’an’da da görmekteyiz.10 Örneğin, Kur’an-ı Kerim “sözlerin en güzeli” anlamında; BULALIM “Ahsenü’l-Hadis” ifadesini bizzat ken- Aşağıdaki ayetlerde “hadis” kelimesi hangi anlamlarda kullanılmıştır? Bulalım. َ صا ِد قين َ ديث ِم ْثلِه اِ ْن َك ُانوا ٍ َف ْلي َْا ُتوا ِب َح disi için kullanmaktadır.11 Aynı kullanımı Hz. Peygamberin, “Sözlerin en güzeli Allah’ın kitabıdır.”12 hadisinde “Öyleyse, haydi o (Kur’an)’ın benzeri bir başka söz getirsinler bakalım; sözlerinin arkasında duruyorlarsa tabi.” de görmekteyiz. “Hadis” kelimesi başlangıçta, “Hz. Peygamberin sözü” anlamında kullanılmıştır. Ancak hadis bir ilim dalı hâline (Tûr suresi, 34. ayet.) َ َه ْل اَ ٰت ُ يك َح َو ٰ ديث م ُوسى geldikten sonra bu kavram; “Hz. Pey- “Musa’nın haberi sana gelmedi mi?” gamberin sözleri, fiilleri ve takrirleri” (Tâ-Hâ suresi, 9. ayet.) َ وَاَمَّا ب ِن ْع َم ِة َرب ِّك َف َح ِّد ْث ِ olarak tarif edilmiştir. Hatta peygambere yakınlıkları sebebiyle sahabe ve tabiine “Ve Rabb’inin nimetini her daim anlat.” ait söz ve uygulamalar da bu kavrama (Duhâ suresi, 11. ayet.) dâhil edilmiştir. Bu manada hadis, sünnet ile eş anlamlıdır.13 3.2. Sünnet “Sünnet” sözlükte “yol, gidişat, hâl, tavır, yaşam biçimi, çığır, kanun” gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Sünnet kelimesinin çoğulu “sünen”dir.14 9 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 131. 10 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 222, 223. 11 Zümer suresi, 23. ayet. 12 Buharî, Edep, 70. 13 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, s. 19. 14 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 224-226. 32 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI Sünnet kelimesi İslam öncesi Cahiliyye Döneminde; “ataların yolu, örf ve âdetleri, örnek uygulamaları” anlamında kullanılmaktaydı.15 Sünnet, Kur’an’da; “yaşam tarzı, Allah’ın âdeti, değişmeyen kanunu, yasası” anlamlarında da kullanılır. Bu kullanımlar sünnetin sözlük anlamıyla yakından ilgilidir. “Sünnet” kelimesi Hz. Peygamberin bir hadisinde de “uygulama” anlamında kullanılmaktadır. Bu hadiste şöyle buyrulur: ǾÉ ǴÈ ǧÈ ÅƨÈǼLjÈ ƷÈ ÅƨōǼLJÉ ǵÊ Ȑَ اLJÊ Ê Ǻō LJÈ ǺÌ ǷÈ ù Ì ȍÌơ Ŀ È ǸǟÈ ǺÌ ǷÈ ǂÉ ƳÌ ÈƗȁÈ ƢǿÈ ǂÉ ƳÌ ÈƗ ǹÌ ÈƗÊǂȈÈÌ ǣǺÊ Ì ǷÊǽƾÊ ǠÌ ÈƥǺÊ Ì ǷƢȀÈ ÊƥDzÊ ǵÊ Ȑَ اLJÊ È ǶÊ Ê Ǻō LJ È ǬǼÌÈȇ Ì ȍÌơĿ È ǺÌ ǷÈ ȁÈ ƔÆ ȆNj Ì ǷǎÉ Ì ǿǁÊ ȂƳÉ ÉƗǺÊ È ƨƠōȈLJÅ È ǸǟÈ ǺÌ ǷÈǁÉ ǃÊȁȁÈ ƢǿǁÈ ǃÌ ȁÊ ÊǾȈÌ ǴÈ ǟÈ ǹƢ ǺÊ È ǯÅ È ƨōǼLJÉ Ì ǷƢȀÈ ÊƥDzÊ øƔÆ ȆÌ Nj È ǶÊ È ǬǼÌÈȇǹÌ ÈƗÊǂȈÈÌ ǣǺÊ Ì ǷǎÉ Ì ǷÊǽƾÊ ǠÌ Èƥ Ì ǿǁÊ ơǃÈ ȁÌ ÈƗǺÊ “Kim İslam’da güzel bir uygulama (sünnet) başlatırsa ona hem kendi BULALIM Aşağıdaki ayetlerde “sünnet” kelimesi hangi anlamlarda kullanıldığını bulunuz. ََْق ْد َخلَ ْت ِم ْن َق ْبلِ ُك ْم ُس َن ٌن َفسي ُروا ِفى ا ض َف ْان ُظ ُروا ِ ال ْر ُ ان َعا ِقب َ َكي َ َة ْال ُم َك ِّذ َ ْف َك بين “Sizden önce (milletler hakkındaki) ilahî kanunların değişmezliğini kanıtlayan birçok olaylar gelip geçti. Öyleyse gezin yeryüzünü, hakikati yalanlayanların sonunun nasıl olduğunu görün.” (Âl-i İmân suresi, 137. ayet.) َْاِ ْس ِت ْكبَا ًرا ِفى ا ُ ِّئ َو اَل ي َحيق ْال َم ْك ُر َّ ض َو َم ْك َر ِ ال ْر ِ السي َ َ ُ َ ْ َْا َّا َّ ْ َ َ ون اِل ُسن َت ال َّو َ ِّئ اِاَّل ِباَ ْهلِه ف َهل يَنظ ُر لين فل ْن ت ِج َد ُ السي َّ ِّٰه َّٰ ِّه َ ًا َّ َ َ َ ْ َ لِ ُسن ِت الل تبْديل َولن ت ِجد لِ ُسن ِت الل ت ْحويل “Onlar yeryüzünde büyüklük taslıyor ve kötü tuzaklar kuruyorlardı. Hâlbuki kişi kazdığı kuyuya kendi düşer. Onlar öncekilere uygulanan sünnetten başkasını mı bekliyorlar? Allah’ın yasasında asla bir değişme bulamazsın, Allah’ın kanununda kesinlikle bir sapma da bulamazsın.” (Fâtır suresi, 43. ayet.) mükâfatı ve hem de kendisinden sonra o işi devam ettirenlerin mükâfatı, hiçbir şey eksiltilmeksizin verilir. Kim de İslam’da kötü bir uygulama (sünnet) başlatırsa ona da hem kendi günahı ve hem de kendisinden sonra o işi devam ettirenlerin günahı, hiçbir şey eksiltilmeksizin verilir.”16 Hadiste geçen “sünnet” kelimesi, hem olumlu ve hem de olumsuz anlamdaki âdet ve uygulamalar için geçerli olan genel bir ifade olarak kullanılmıştır. Ancak “sünnet” kelimesi zamanla, yalnızca Hz. Peygamberle ilgili kullanılan bir kavrama dönüşmüştür. Bu noktada bazen birbirinin yerine, bazen de farklı anlamlarda kullanılan “sünnet” ve “hadis” kelimelerinin kavramlaşma sürecinden bahsetmek gerekir. Zira bu süreç, bu iki kavramın anlam alanıyla ilgili ortak ve farklı yönlerin anlaşılmasına yardımcı olacaktır. “Sünnet” kavramı başlangıçta yalnızca “Hz. Peygambere ait olan uygulamaları”; “hadis” ise “Hz. Peygamberin sözlerini” ifade etmek için kullanılıyordu. Bu aşamada “sünnet” ve “hadis” arasında açık bir anlam farklılığı vardı. Bu anlamda “sünnet”e Hz. Peygamberin yaşam biçimi diyebiliriz. Hadis ise uygulamayla ilgili olsun ya da olmasın Hz. Peygamberle ilgili aktarılan rivayetleri kap15 İbn Mace, C I, Mukaddime, s. 16. 16 Müslim, Zekât, 69. 33 HADİS samaktaydı. Örneğin, Hz. Peygamberin “Allah görünüşünüze ve zenginliğinize bakmaz. Ancak kalplerinize ve amellerinize bakar.”17 sözü bir hadis olup bir uygulamayla ilgili olmadığından sünnet kapsamına girmemektedir. Ünlü hadis bilgini Ahmed b. Hanbel (öl. 241)’in hac ile ilgili bir hadisi aktardıktan sonra; “Bu hadiste beş sünnet (uygulama) vardır.” sözü ilk dönemlerdeki “sünnet”, “hadis” DEĞERLENDİRELİM ayrımını ortaya koyması bakımından Aşağıdaki rivayetlerin sünnetin hangi tügüzel bir örnektir. rüne örnek teşkil ettiğini değerlendirerek boşluğa “Sünnet” ve “hadis” kelimeleri hayazınız. disin bir ilim dalına dönüşmesi süre(……………) “Hiçbiriniz kendisi için iscinde zamanla birbirinin yerine kullatediğini, (Müslüman) kardeşi için de istemenılan eş anlamlı iki kavrama dönüştü. dikçe olgun mümin olamaz.” Böylece “Hz. Peygamberden aktarı(Buharî, İman, 7.) lan söz, davranış ve takrirlerin tümü” (…..……….) ‘‘Allah Resulü şöyle dua sünnet veya hadis olarak isimlendirilederdi: ‘Ey Allah’ım sana boyun eğdim. Sana di. Daha sonraları Hz. Peygamberin inandım. Sana güvendim. Sana yöneldim. Seyaratılışı ve ahlakıyla ilgili vasıfları nin adına mücadele ettim. Seni hakem kıldım. da tarifin içerisine dâhil edildi.18 Geçmiş ve gelecek gizli ve açık yaptıklarımı “Sünnet”; Hz. Peygamberin sözlerinden oluşan “Kavlî / sözlü sünnet”, Hz. Peygamberin davranışlarından oluşan “fiilî sünnet” ve Hz. Peygamberin karşılaştığı olaylar karşısında susarak takındığı tavrı ifade eden “takrirî sünnet” olmak üzere üç bölümden oluşur. bağışla. Evvel ve ahir sensin. Senden başka ilah yoktur.’ ” (Buharî, Teheccüd, 1.) (….……………...) “Hz. Peygamber çocukları mescitte mızraklarla harp oyunu oynarlarken gördü ve ses çıkarmadı.” (Buharî, Salat, 69.) 3.3. Eser “Eser” kelimesi sözlükte, “meydana getirilen şey, alamet, iz ve belirti” anlamlarında kullanılmıştır. Kelimenin çoğulu “âsâr”dır.19 “Haydi (Ey insan) Allah’ın rahmetinin eserlerine bir bak. Ölü toprağa nasıl da can veriyor! İşte bunu yapan, ölüleri diriltenin ta kendisidir. Zira onun güç ve kudreti her şeye yeter.”20 ayetinde “eser” kelimesi sözlük anlamıyla kullanılmıştır. Hadis ilmine ait bir terim olarak “eser”, “hadis” ile eş anlamlıdır. Kavramın başlangıçtan bu yana yaygın olan kullanımı budur.21 İmam Nevevî’nin; “Haber ister merfû, ister mevkûf, ister maktû’ 17 Müslim, Birr, 34. 18 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 15. 19 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 62. 20 Rûm suresi, 50. ayet. 21 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 7, 8. 34 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI olsun hadisçiler nazarında hepsi de eserdir.”22 sözü bu yaygın görüşü açıklamaktadır. Henüz hicri II. asırda Ebu Hanife (öl. 150 H)’nin öğrencisi olan İmam Yusuf (öl. 182 H) ve İmam Muhammed (öl. 189 H), Hz. Peygamber, sahabe ve tabiine ait rivayetleri topladıkları kitaplarına “el-Âsâr” adını vermişlerdir. Aynı şekilde bir çok âlim de hadisle ilgili yazdıkları kitapları isimlendirirken “eser” ya da “âsar” kavramlarını kullanmışlardır. İbn Hacer Askalani’nin, “Nuhbetü’l-Fiker fî Mustalahi Ehl-i’lEser” adlı eserini buna örnek olarak verebiliriz. 3.4. Haber Haber sözlükte; “bir konuyu duyurmak, hakkında bilgi aktarmak” demektir. Çoğulu “ahbar” olarak kullanılır.23 Hadis ıstılahı olarak haber kelimesi birkaç manada kullanılmıştır. “Hadis” terimiyle eş anlamlı olan kullanımı yaygındır. Bu şekli ile Hz. Peygamberin hadislerine “haber” denmiştir. Bu anlamda “haber” rivayet şekline ve râvilerine göre genel olarak “mütevâtir haber” ve “âhâd haber” olarak ikiye ayrılmaktadır. Bununla birlikte “haber” ve “eser” kavramlarını daha çok sahabe ve tabiin sözleri için; “hadis” kavramını ise Hz. Peygamberin sözleri için kullananlar da olmuştur. 3.5. Râvi Sözlükte, bir haberi anlatan, nakleden kimseye râvi denir. Çoğulu “ruvât”tır. Bir hadis terimi olarak “râvi”, “hadisi senedi ile usulüne uygun olarak nakleden kimse” demektir. Kendisinden hadis rivayet edilen, râvinin hadis aldığı hocasına ise “şeyh” denir. Rivayet edilen hadislerin sıhhati, her şeyden önce, hadisleri nakleden râvilerin belirli özellikleri taşımasına bağlıdır. Bir rivayetin kabul edilebilmesi için genel olarak râvide “akıl, zabt, adalet” ve “Müslüman” olma şartı aranır.24 Akıl, râvinin temyiz kudretine sahip olması; zabt, râvinin hadisi duyma, anlama, ezberleme ve unutmadan koruyabilme özelliklerini taşıması; adalet ise, ilahî emir ve yasaklara uyan, hak, hukuk gözeten bir kişi olması demektir. Belirlenen şartlardan herhangi birinin noksan olması, râviyi güvenilir olmaktan çıkarır. Bu durumda olan râvilerin rivayet ettikleri hadisler sahih olsalar dahi alınmaz, güvenilir olan diğer râvilerden alınır. Râvilerden hadis kabulü ve reddi ile ilgili oluşturulan bu kaideler, hadis ilminin sağlam temeller üzerine bina edildiğini gösterir. Bu hassas kaidelerin geliştirilmesindeki asıl maksat; İslam dininin Kur’an’dan sonra ikinci kaynağı olan hadisleri sağlam yollardan elde etmek ve aktarmaktır. 22 Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, s. 101. 23 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 273. 24 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 103. 35 HADİS Hadis ilminde râviler özellikleri ve yaşadıkları dönemlere göre sınıflandırılmış, derecelere ve tabakalara ayrılmışlardır. Bunun dışında adalet ve zabt yönünden denk olan râviler arasında tercih yaparken râvilerde bazı farklı özellikler aranmıştır. Örneğin, Ebu Hanife bu durumlarda râvinin fakih olmasını tercih sebebi olarak görmüştür. DEĞERLENDİRELİM Aşağıdaki okuma metninde yer alan konuşmayı, râvilerin güvenilirliği konusunda gösterilen hassasiyet açısından değerlendiriniz. Evzâi ile Ebu Hanife arasında “rükûya giderken ve rükûdan kalkarken namazda ellerin kaldırılması” konusunda şöyle bir konuşma geçmiştir. Ebu Hanife: Evzâî’ye ellerin kaldırılacağına dair rivayet bilmediğini söyleyince Evzâî: “Zührî’den işittim, o da Sâlim’den, Sâlim de babası Abdullah İbn Ömer’den işitmiş...” diyerek namazda rükûya giderken ve doğrulurken ellerin kaldırılacağına dair bir rivayet okur. İmam Azam da: “Bana Hammad anlattı, o da İbrahim Nehâî’den almış. Nehâî ise Alkame ve Esved’den bu ikisi ise Abdullah İbn Mes’ud’dan dinlemiş.” diye râvileri belirttikten sonra Hz. Peygamberin namazda sadece iftitah tekbiri sırasında elini kaldırdığını anlatan bir rivayet nakleder. Evzâî kendi senedinin daha makbul (âli isnad) olduğunu hatırlatınca Ebu Hanife, râvilerin fakih olması sebebiyle kendisinin delil olarak kullandığı hadisin tercihe şayan olduğunu söyler. Ebu Hanife’nin bu açıklaması karşısında Evzâî susar. (İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, C 7, s. 502, 503.) 36 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI 3. 6. Rivayet-Mervi “Rivayet” sözlükte, “bir haberi nakletmek, su taşımak” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.25 Hadis ilimlerinde “Râvi-ruvât”, “mervî-merviyyât” gibi çokça kullanılan kavramlar “rivayet” kökünden gelir. Bir hadis terimi olarak “rivayet”; “Hz. Peygambere ait söz, fiil ve takrirleri nakletme, aktarmak” demektir. Aktarılan habere ise “mervî” denir. “Rivayetü’l-Hadis” ifadesi ise hadislerin çeşitli yollarla aktarılması anlamında kullanılır. OKUYALIM-YORUMLAYALIM “Rivayet” kelimesinin anlamlarından biri olan “su taşımak”tan hareketle edebî metinlerde “pınar başı, su başı” anlamında “ser-çeşme” tabiri, Hz. Peygambere atfen kullanılarak güzel benzetmeler yapılmıştır. Hz. Peygamberin hem “âlemlere rahmet” hem de güzel “ahlak” sahibi olarak Kur’an’da övülmesi ve “su”yun halk arasında “rahmet, temizlik, saflık” sembolü olarak kullanılması özellikle şairler için tükenmez bir ilham kaynağı olmuştur. Divan edebiyatının en önemli şairlerinden olan Fuzûlî’nin Hz. Peygambere olan sevgisini ortaya koyan eserinin “Su Kasidesi” olduğunu hatırlayalım. Her beytin sonunda tekrarlanan“su” kelimesinden ötürü “Su Kasidesi” diye anılan ve “naat” türünün en güzel örneklerinden olan şiirden seçme iki beyit: Dest bûsu arzûsuyla ölürsem dostlar/ Kûze eylen toprağım sunun anınla yâre su (Dostlarım! Eğer ben onun elini öpmek arzusuyla ölürsem, mezarımın toprağıyla bir kâse yapın ve o kâseyle o sevgiliye su ikram edin.) Tıynet-i pâkini rûşen kılmış ehl-i âleme/ iktidâ kılmış tarîk-i Ahmed-i Muhtâre su ( Su Hz. Peygamberin ne kadar temiz yaratılışlı olduğunu, onun yoluna girmekle herkesi anlatmaya başlamış.) (Fuzûlî, “Kasîde Der Naat-ı Hazret-i Nebevî”) Yukarıdaki metni okuyarak Hz. Peygambere olan sevgiyi yorumlayınız. 25 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 345, 346. 37 HADİS Rivayet; sünnet, hadis, eser, haber gibi birbirine yakın ve hatta eş DEĞERLENDİRELİM anlamlı kelimelerin hepsini ifade Aşağıdaki metni sahabenin hadis rivayeti edebilecek bir kavramdır. Nitekim konusundaki gösterdiği hassasiyet açısından de- rivayet kelimesi haber, sünnet mana- ğerlendiriniz. sında da sıkça kullanılmıştır. Buharî’nin rivayetine göre Abdullah b. Rivayet ya lafzen ya da manen Zübeyr’in bir gün babası Zübeyr b. Avvam’a; olur. Lafzen rivayet, bir hadisin Hz. Resulullahtan fazla hadis rivayet etmemesinin Peygamberden duyulduğu gibi aynı sebebini sorması üzerine babası ona; “Bilesin lafızlarla aktarılmasıdır. Sahabenin ki ben Resulullahtan hemen hiç ayrılmadım, bir kısmının hadislerin lafzen riva- hep onunla beraber bulundum. Ancak ben onun yeti konusunda titiz davrandıkları ‘Kim bana yalan isnat ederse cehennemdeki ye- bilinmektedir. Bunun sebebi anlam rini hazırlasın.’ dediğini işittim. Bu nedenle sus- olarak rivayet edilmesi durumunda mayı tercih ediyorum.” demiştir. hadislerin zamanla ilk anlamlarından (Buharî, İlim, 38.) uzaklaşacağından endişe edilmesidir. Ancak lafzen rivayet edilmiş hadis sayısının çok az olmasından da anlaşılacağı gibi hadislerin anlam olarak aktarılması pratikte şartların zorunlu kıldığı bir durumdur ve yaygın olarak uygulanmıştır. Nitekim Hz. Peygamberin ezberledikleri hadisleri bir zaman sonra aynı lafızlarla hatırlamakta güçlük çektiklerini söyleyen sahabeye; haramı helal, helali haram kılmamak şartıyla bu izni verdiği bilinmektedir.26 Hadisçiler yine de Hz. Peygambere saygılarından dolayı hadisleri anlam olarak aktarırken bazı ihtiyati cümleler kullanmayı bir gelenek olarak benimsemişlerdir. Örneğin, bir hadis aktarılırken,“Resulullah bu şekilde ya da buna benzer buyurdu.” anlamında; “Kâle Rasulullah fîmâ kâl ev kemâ kâl ُ َ رسول اهللِ فيماَ َق (ال أَو كما َقال ”)قالgibi ifadeler kullanılmaktadır. 26 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, s. 63. 38 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI 3.7. Sened-İsnad BİLİYOR MUYDUNUZ? Sened sözlükte; “dayanılan, güveni- BİR SENED ÖRNEĞİ len şey, belge” anlamlarında kullanılır.27 Buharî’nin Camiu’s-Sahih’inde yer verdiği ilk hadisin senedi şöyledir: Bir hadis terimi olarak “sened”, hadisi nakleden râvilerin isim zinciridir. Bu anlamıyla sened, bir sözün Resulullaha ait olduğunu gösteren belgedir. Hadis senetlerinde rivayet lafızları È ǫÈǹƢ È ǫÈƾÉ ȈÌ ǸÈ ƸÉ ÌdzơƢÈǼÈƯƾō ƷÈ ȅÊ É ÈȈÌǨLJƢ Ŏ ǁƢǐÈ ÌǻȋÈ ÈơÇƾȈÊǠLJ È DZƢ È DZƢ È ǺÉ ÌƥȄÈȈƸÌ ÈȇƢÈǼÈƯƾō Ʒ É ÈǼÈƯƾō Ʒ È ǫÈ ō Ì ǍƢ Ç ǫȁÈ ǺÉ Ìƥ ÉƨǸÈ ǬÈ ǴǟÈ ǞÈ ǸÊ LJ È ǾÉ ōǻÈơ ȆÊ È ǿǂÈ ÌƥÊơ ǺÉ Ìƥ ƾÉ Ǹō ƸÈ ǷÉ ȆÊǻǂÈ ÈƦƻÌ ÈƗ DZƢ Ŏ ǸȈÊǸōƬdzơǶȈÊ È LJÉ ǁÈ ƪÉ ǠÌ ǸÊ LJ È ǫÈÊǂÈƦǼÌ ǸÊ ÌdzơȄǴÈ ǟÈ ƣƢ É ǬÈȇȆÊ Ê ǘō ƼÈ ÌdzơǺÈ ÌƥǂÈ ǸÈ ǟÉ ƪÉ ǠÌ ǸÊ LJ DZȂ È DZƢ È DZȂÉ Ŏ ưȈÌ Ǵō dzÈơ É É ǬÈȇǶÈ Ǵō LJÈ ȁÈ ÊǾȈÌ ǴÈ ǟÈ ƅơȄǴō ǏÊ DZȂÉ È ƅơ olarak “haddesenâ” (ƢÈǼÈƯƾō Ʒ); È “ahbarenâ” (ƢÈǻǂÈ ÈƦƻÌ ÈƗ); “enbeenâ” (ƢÈǻÈƘÈƦÌǻÈƗ); “ semi’tu” Sened’in tercümesi: lafızlar ise kısaltılarak yazılır. Hadis “Bize Humeydi nakletti. O, “Bize Süfyan söyledi.” dedi. O, “Bize Yahya b. Said el-Ensari söyledi.” dedi. O, “Bize Muhammed b. İbrahim et-Temimi haber verdi.” dedi. O da, Alkame b. Vakkas elLeysi’nin “Ömer b. el-Hattab’ın minberde “Rasulullah’ı şöyle derken işittim.” dediğini duymuş.” senetlerinin doğru okunması için bu kı- (Buharî, Bedü’l-Vahy, 1.) È ǫ); “an” (ƪÉ ǠÊ Ì ǸLJ); È “enne” (ōǹÈƗ); “kâle” (DZƢÈ (ǺÌ ǟÈ ) gibi ifadeler kullanılır. Ancak bazen senetlerde kısaltma yoluna gidilir. È ǫ) Bu kısaltma durumlarında kale (DZƢÈ kelimesi senetten çıkarılır, diğer bazı saltmaların bilinmesi gerekir. Hadis senetlerinde uygulanan kısaltmaların bazıları şöyledir; “Bize rivayet etti.” anlamındaki “haddesenâ (ƢÈǼÈƯƾō Ʒ)” È lafzı, “sena (ƢÈǼÈƯ)” ve “na (ƢÈǻ)” şeklinde; “Bana rivayet etti.” anlamındaki “haddesenî (ȆÊǼÈƯƾō Ʒ) È lafzı ise “deseni (ȆÊǼÈƯƽÈ )” ve “seni (öŘÈƯ)” şeklinde kısaltılır. “Bize haber verdi.” anlamındaki “ahbarena (ƢÈǻǂÈ ÈƦƻÌ ÈƗ)” lafzı ise “enâ (ƢÈǻÈơ)” şeklinde kısaltılır. (ƢÈǻÈƘÈƦÌǻÈƗ) lafzının da (ƢÈǻÈơ) şeklinde kısaltılmıştır. Senette yer alan râviler zinciri ile sözü Resulullaha kadar dayandırmaya “isnad” denir. Sened ve isnad birbirlerinin yerine kullanılan iki terimdir. Her iki terimin de çoğulu olarak “esânid” kelimesi kullanılır. Başlangıçta sahabenin kendi aralarında sened araştırması yapmadıkları, tabiînin de sahabeye sened sormadıkları bilinmektedir. Ancak İbn Sirin (öl. 110/728)’in bildirdiğine göre, Müslümanlar arasındaki anlaşmazlıklar artıp fitne zuhur edince hicri birinci asrın sonlarına doğru, hadis rivayet eden kimselerden sened sorulmaya başlanmıştır. Bunun sonucu olarak da hadisleri mümkün olduğunca ilk duyan kimseden almak amacıyla ‘‘rıhle’’ denilen ilim yolculukları yapılmıştır. Örneğin, Ebu Eyub el-Ensari’nin, kendi bildiği bir hadisi Resulullahtan duyan kişi olarak tanıdığı Ukbe b. Amir’den de duymak için Medine’den Mısır’a gittiği bilinmektedir.28 27 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 220, 221. 28 İsmail L. Çakan, Hadis Usulü, s. 66, 67. 39 HADİS İsnad sistemi hadis rivayetinde uy- İNCELEYELİM gulanmış köklü ve bilimsel bir tedbirdir. Müslümanlara mahsus bir uygulamadır ve amacı uydurma hadisleri Aşağıda kısaltılarak verilmiş bir se- ayıklamaktır. Abdullah b. Mübarek ned ve onun okunuşu verilmektedir. Bu senedi inceleyiniz. (öl.181 H)’in dediği gibi “İsnad din- Tirmizî’den; dendir. Eğer isnad olmasaydı isteyen È ǫÈ ȆÊ È ǫÈ ō ƣȂÉ DZƢ Ŏ DŽȈÊǷ ǂÌ ËÊƬdzơ DZƢ È ǬǠÌ Èȇ ǺÉ Ìƥ ƾÉ ȈÊǠLJÈ ƢÈǼÈƯ ƾō ƷÈ ȅÊ Ŏ ǻ ƢÈǬÊdz Ƣǘdzơ È ǫÈ ǭÊ ǁÈ ƢÈƦǸÉ Ìdz ơ ǺÉ ÌƥÊơ ƢÈǼÈƯ ƾō ƷÈ ō ƾÉ ȈÊǸƷÈ ƢÈǻ ǂÈ ÈƦƻÌ ÈƗ DZƢ É ȂÊ ǘdzơ ǺÊ Ìƥ dž Ê ÈǻÈơ ǺÌ ǟÈ Dzȇ istediğini rivayet etmeye kalkışırdı. Bu nedenle isnad, hadis ilminin teme- É LJÉ ǁÈ DZƢ È ǫÈ DZƢ È ǫÈ ǮÊ Ç dz ƢǷÈ ǶÈ Ǵō LJÈ ȁÈ ÊǾȈÌ ǴÈ ǟÈ Éƅơ ȄǴō ǏÈ Êƅ ơ DZȂ li olarak kabul edilmiştir. (Tirmizî, İman, 2.) İsnad senedin uzunluğuna göre “âli isnad” ve “nâzil isnad” olarak iki- Bu senedin okunuşu şöyledir: ye ayrılmıştır. Hadisin senedinde ko- “Kale’t-Tirmizi Haddesena Said pukluk olmadan mümkün olduğunca b. Ya’kub et-Talikani kale, haddese- az râviyle Hz. Peygambere ulaşması- na İbnu’l-Mubarek kale, ahberana na “âli isnad”; daha çok râvi ile ulaş- Hamidi’t-Tavil, an Enes b. Malik kale: Kale Rasulullah (s.a.v.)...” masına ise “nâzil isnâd” denir. ‘‘Âli isnad” “nâzil isnad”a tercih edilir. Çünkü rivayet edilen sözün söylendiği zamanla, aktarılması arasına ne kadar az zaman girerse rivayetin güvenilirliği o derece artar. Aynı şekilde râvi sayısının azlığı da rivayette hata ihtimalini azaltır. Ancak âli isnadın, nâzil isnada tercih edilmesi râvilerin adalet ve zabt yönünden eşit olması durumunda geçerlidir. Yoksa adalet ve zabt yönünden eksikliği olan râvilerden oluşan bir seneddeki râvi sayısının azlığı tek başına bir tercih sebebi değildir. 40 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI 3.8. Metin YAZALIM “Metin” hadiste, râviler zincirinden sonra gelen, Hz. Peygamberin sözünün yer aldığı kısımdır. Aslında hadis metinden ibarettir. Sened yalnızca o metnin Hz. Peygambere ait olup olmadığını belirlememize yardımcı olur. Aşağıdaki hadiste sened ve metin bölümlerini belirleyip boşluklara yazalım. ………. È ǫÈÇǁōƢnjÈƥǺÉ ÌƥơƾÉ ōǸƸÈ ǷÉ ƢÈǼÈƯōƾƷÈ È ǫÈÇƾȈÊǠLJ DZƢ È DZƢ È ǺÉ ÌƥơȄÈȈƸÌ ÈȇƢÈǼÈƯōƾƷ ȄǴō ǏȆÊ ō ÉƥÈơȆÊǼÈƯōƾƷÈ DZƢÈ ǫÈ ÉƨÈƦǠÌ NjƢ É ÈǼÈƯōƾƷÈ Ç ÈǻÈơǺÌ ǟÈ ƵÊ ōƢȈƬdzơȂ È öø ōƦǼdzơǺÊ ǟÈ dž Hadis ve fıkıh bilginleri hadisleri doğru anlamak, Hz. Peygamberin maksadını iyi kavramak anlamında “Fıkhu’l-Hadis”e önem vermişlerdir. Bu amaçla hadis metinleri farklı yönleriyle incelenmiş ve bu incelemeleri yapmak üzere farklı ilim dalları geliştirilmiştir. Hadis metinleri Kur’an ve sahih sünnete uygunluk yanında akli ilkelere ve tarihî gerçeklere ters düşmeme ve dil yönünden değerlendirmeye de tabi tutulmuştur. ơȁǂÊ øÊ ÈƥȁÈ ơȁǂÉøLjÊ ǠÈÉƫÈȏȁÈ ơȁǂÉ LjøÊ ÈȇDZƢÈ ǫÈōǶǴÈ LJÈ ȁÈ ÊǾȈÌǴÈǟÈ Éƅơ. ÉøǨÈǼÉƫÈȏȁÈ ơȁǂÉ nj Enes’ten Ebu’t-Teyyâh, ondan Şu’be, ondan Yahyâ, ondan da Muhammed İbn Beşşâr naklederek, Hz. Peygamberin şöyle dediğini rivayet etmişlerdir: ………. “Kolaylaştırınız güçleştirmeyiniz, müjdeleyiniz nefret ettirmeyiniz.” (Buharî, İlim, 11.) 3.9. Tarîk-Tabaka “Tarîk” sözlükte; yol anlamındadır. Bir hadis terimi olarak seneddeki râvilerin isimlerinin sırayla zikredildiği kısma “tarîk” denir. Bu anlamda “sened” ve “isnad” kavramlarıyla eş anlamlıdır. Ancak farklı bir özellik olarak “tarîk” bazen ana senedin farklı kollarını ya da bir râviden sonraki ayrışan kollarını ifade etmek için de kullanılır. Hadis kitaplarında yer alan “Bu hadis bu tarîkten hasendir.” gibi ifadelerle kast edilen budur. Bu anlamda kullanılan bir diğer terim ise “vecih”tir. “Tabaka” ise aynı dönemde yaşamış, birbirine yaşça yakın olan râvilerin oluşturduğu gruplara denir. Örneğin, “sahabe tabakası”, “tabiin tabakası”, “etbâu’t-tâbiin tabakası” gibi. Ayrıca hadis kitapları da özelliklerine göre tabakalar şeklinde tasnif edilmişlerdir. 3.10. Cerh ve Ta’dîl Sözlükte “cerh”, “yaralamak, kınamak” gibi anlamlarda kullanılır. Bir hadis terimi olarak “cerh”; bir râvinin adalet ve zabt yönünden eksik olduğunun, bu nedenle de rivayetlerinin kabul edilemeyeceğinin belirlenmesidir. Cerh edilmiş râviye “mecruh” denir. “Ta’dîl” ise sözlükte, “doğrultmak, düzeltmek, bir kimsenin suçsuzluğunu açıklamak, adaletini bildirmek” gibi anlamalara gelir. Bir hadis terimi olarak ise râvinin adalet ve zabt sıfatlarını taşıdığını, rivayetlerinin güvenilir olduğunu belirlemektir. Ta’dîl edilmiş râvi, sika (güvenilir), sebt (sağ- 41 HADİS lam) ve hüccet (delil) gibi olumlu vasıflarla anılır. Râvileri bu yönleriyle OKUYALIM-YORUMLAYALIM araştırıp tetkik eden ilme “cerh ve ta’dil ilmi” denir. Cerh ve ta’dil ilmi, hadis ilminin en önemli konularından birini Aşağıdaki ayeti cerh ve ta’dilin gerekliliği açısından yorumlayınız. oluşturur. Kur’an-ı Kerim, bir haberin kabul edilmeden önce o haberi getiren “Siz ey iman edenler! Fasıkın biri size (önemli) bir haberle geldiğinde durup ger- kimsenin güvenilir olup olmadığının çeği araştırın; değilse istemeden birilerini araştırılmasını ister.29 Bu nedenle ha- rencide eder, ardından da yaptığınızdan piş- disçiler geliştirdikleri cerh ve ta’dîl manlık duyarsınız.” kriterleri ile hadis rivayet eden kim- (Hucurât suresi, 6. ayet.) seleri titiz bir incelemeye tabi tutmuşlar, güvenilir bulmadıkları râvilerin haberlerini reddetmişlerdir. Cerh ve ta’dîl ilmi tarihî süreç içerisinde bir ihtiyacın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Hz. Peygamberin vefatından bir süre sonra Müslümanlar arasında birtakım anlaşmazlıklar ortaya çıkmış ve taraflar birbirlerine karşı hadisleri delil olarak kullanmışlardır. Bu süreç içerisinde bazı insanlar kendi düşüncelerinin doğruluğunu ispata yönelik olarak hadis uydurmaya kalkışmışlardır. Bu gelişmeler karşısında İslam âlimleri belirledikleri cerh ve ta’dîl kriterleriyle hadisleri senet ve metin yönünden titiz bir incelemeye tabi tutmuşlarıdır. Cerh ve ta’dîl ilminde bir râvinin Ahmet - Muhammed - Mustafa güvenilmez olduğunu gösteren on kusura “Metâin-i Aşere” (on suçlama noktası) denir. Bu kusurlardan birine veya birkaçına sahip olan râvinin rivayetleri kabul edilmez. Bu on kusurun beşi râvinin adaleti beşi de zaptıyla ilgilidir. 29 Hucurât suresi, 6. ayet. 42 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI Râvinin adaleti ile ilgili olan tenkit noktaları şunlardır: râvinin DEĞERLENDİRELİM hadis rivayetindeki yalancılığı, Aşağıdaki olayı cerh ve ta’dîl ilminin önemi râvinin günlük yaşamında ya- açısından değerlendiriniz. lancılıkla itham edilmesi, râvinin Cerh ve ta’dîl ilminin tanınmış isimlerinden İslam’ın emir ve yasaklarına Yahya b. Saîd el-Kattân (öl. 198/814) rivayetle- uyma konusundaki gevşekliği, rinden dolayı eleştirdiği kişilerden dolayı kendi- râvinin yeterince tanınmaması, sine yöneltilen: râvinin bidat ehlinden olması. Râvinin zabtı ile ilgili olan tenkit noktaları ise şunlardır: râvinin rivayetlerinde çok yanlış yapması, râvinin dikkat etmesi gereken yerlerde gaflet göstermesi, râvinin hadisin sened ve - Sen cerh ettiğin bu kişilerin kıyamet gününde karşına hasım olarak çıkmalarından korkmuyor musun? şeklindeki bir soruya: - “Hadisini müdafaa etmediğimden dolayı Resulullahın karşıma hasım olarak çıkması bu kimselerin düşmanlığına maruz kalmaktan daha çok beni korkutmaktadır.” diye cevap vermiştir. (Ahmed Nâim, Tecrid-i Sarîh Tercümesi, metninde doğru sanarak hata Mukaddime, s. 350.) yapması, râvinin sika (güvenilir) râvilerden birine muhalif olarak rivayette bulunması, râvinin hafızasının zayıf olması. Hadis ilminde sadece cerh ve ta’dîlin usul ve esaslarının belirlenmesiyle yetinilmemiş; bunun yanında, cerh ve ta’dîli yapacak kimselerde de birtakım özellikler aranmıştır. Bu özellikleri taşımayan kimselerin yaptıkları cerh ve ta’dîle ise itibar edilmemiştir. Örneğin, doğru sözlü olmak, sözünü tutmak ve günahlardan kaçınmak bu konuda râvinin sahip olması gereken önemli özelliklerden sayılmıştır. 43 HADİS Okuma Metni: İbadetle İlgili Hadis Metinleri É ǬÉ ÈȇǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È LJÉ ǁ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ƢǸÈ ōǻÊƛùDZȂ È ƅơDZȂ Ì ǸLJ È DZƢÈ È ƪÉ ǠÊ È ǂÈ ǸÈ ǟÉ ǺÌ ǟÈ 1 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁ É dzƢǸÈ ōǻÊƛȁÈ ƩƢ É ǸÈ ǟÌ ÈȋÌơ È ǺÌ ǸÈ Ê ōȈËÊǼdzƢÊƥDZƢ Ç ǂǷÌ ơDzËÊ ǰÊ ÊƅơȄÈdzÊơǾÉ ÉƫǂÈ ƴÊ Ì ȀÈǧÊǾÊdzȂLJÉ ǁÈ ȁÈ ÊƅơȄÈdzÊơǾÉ ÉƫǂÈ ƴÊ Ì ǿƪÌ ÈǻƢǯ È ǧȃȂÈ ÈǻƢǷÈ ƝÊ È ǺÌ ǷÈ ȁÈ ÊǾÊdzȂLJÉ ǁÈ ȁÈ øÊǾÌȈÈdzÊơǂÈ ƳƢ Ì ȀÈǧƢȀÈ ƸÉ ǰÊ ÌǼÈȇÇƧÈƗǂÈ ǷÌ ơÊȁÈƗƢȀÈ ÉƦȈǐÊ ÉȇƢÈȈÌǻƾÉ ÊdzǾÉÉƫǂÈ ƴÊ Ì ǿƪÌ ÈǻƢǯ È ǿÈ ƢǷÈ ȄÈdzÊơǾÉÉƫǂÈ ƴÊ 1. ...Hz. Ömer (r.a.)’den rivayet edilmiştir. O, Resulullah (s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu işittim, dedi: “Ameller niyetlere göredir. Herkese niyet ettiği şey vardır. Öyleyse kimin hicreti Allah’a ve Resulüne ise onun hicreti Allah ve Resulünedir. Kimin hicreti de elde edeceği bir dünyalığa veya nikâhlanacağı bir kadına ise onun hicreti de o hicret ettiği şeyedir.” (Buharî, Bed’ü’l-Vahy, 1; Müslim, İmâret, 155.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È LJÉ ǁ ȆÊ È ƅơDZȂ È ǹō ÈƗƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ǂÈ ǸÈ ǟÉ ǺÊ ÌƥơǺÊ ǟÈ - 2 È ǼÉƥùDZƢÈ É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁ È È džÇ ǸÌ ƻȄÈ È ǐdzơ È LJÌ ÊȍÌơ ÊƔƢÈƬȇÊƛȁÈ ÊƧȐ È ǴǟÈ ǵÉ Ȑ ō ǵÊ ƢÈǫÊƛȁÈ ǾÉÉdzȂLJÉ ǁÈ ȁÈ ǽÉ ƾÉ ÌƦǟÈ ơƾÅ Ǹō ƸÈ ǷÉ ǹō ÈƗȁÈ ƅơō É ȏÊơǾÈÈdzÊơÈȏǹÌ ƗÊƧƽÈ ƢȀÈ Nj øǹÈ ƢǔÈ ǷÈ ǁ È ǵÊ ȂÌ ǏÈ ȁÈ ƪÊ ÌȈÈƦÌdzơƲËÊ ƷÈ ȁÈ ÊƧƢǯÈ DŽō dzơ 2. ...İbn Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İslam dini beş esas üzerine kurulmuştur: Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in Allah’ın kulu ve Resulü olduğuna şehadet etmek, namaz kılmak, zekât vermek, hacca gitmek ve ramazan orucunu tutmak.” (Buharî, İman 2; Müslim, İmân, 21.) É ǬÉ ÈȇǶōÈ ǴLJÈ ȁÊ È LJÉ ǁÈ ƪÉ ǠÊ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǶÌ ÉƬÌȇÈƗǁÈ ÈƗùDZȂ È ƅơDZȂ È ǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō Ì ǸLJ È DZƢÈ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ 3 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ É ǾÉ ÌǼǷÊDzÉ LjÊ ÈƬǤÌ ÈȇǶÌ ǯÊ É ƾƷÈ ÈƗƣƢ Ç ǂō ǷÈdžÈ ǸÌ ƻ Ê ÈƦÊƥơǂÅ ȀÌ Èǻǹō ÈƗȂÌ Èdz ÈȏùơȂÉdzƢÈǫøƔÆȆÌ NjÊ È ǾÊǻǁÈ ƽÈǺÊ È ǵÇ ȂÌ ÈȇDzō ǯ Ì ǷȄǬÈ ÌƦÈȇDzÌ ǿÈ Ʃơ È ǫøƔÆȆÌ NjÊ È dzǀÈ ÈǧùDZƢÈ Ê ȂÈÈ Ǵǐdzơ øƢÈȇƢǘÈ ƼÈ ÌdzơǺÊ È ǾÊǻǁÈ ƽÈǺÊ ō DzÉ ÈưǷÈǮÊ ō ȀÊƥƅơ Ì ǷȄǬÈ ÌƦÈȇ É ȂƸÉ ǸÌ ÈȇdžÊ ǸÌ ƼÈ ÌdzơƩơ 3. ...Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edilmiştir. O, Resulullah(s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu işittim, dedi: – “Ne dersiniz? Birinizin kapısının önünde bir nehir olsa da o kimse her gün bu nehirde beş defa yıkansa kirinden bir şey kalır mı?” Sahabeler: – “O kimsenin kirinden hiçbir şey kalmaz.” dediler. Resul-i Ekrem: – “Beş vakit namaz işte bunun gibidir. Allah beş vakit namazla günahları silip yok eder.” buyurdular. (Müslim, Mesâcid, 283.) 44 II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI É ǬÉ ÈȇǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È LJÉ ǁ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ DZȂ È ƅơDZȂ Ì ǸLJ È DZƢÈ È ƪÉ ǠÊ È ǹÈ ƢǨō ǟÈ ǺÊ ÌƥǹÈ ƢǸÈ ÌưǟÉ ǺÌ ǟÈ 4 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁ È ǧÇƨǟÈ ƢǸÈ ƳȄÊ È ǧÇƨǟÈ ƢǸÈ ƳȄÊ ƢǸÈ ōǻÈƘǰÈ È ǠÌdzơȄōǴǏ Ŏ ǴǏ Ì ǻǵÈ ƢÈǫƢǸÈ ōǻÈƘǰÈ È ǺÌ ǷÈ ȁÈ DzÊ ÌȈōǴdzơǦÈ ǐÊ È ǺÌ ǷÈ ù È ǧƶÈ ÌƦǐdzơȄō È ǧƔƢÈ njÊ É DzÈ ÌȈōǴdzơȄōǴǏÈ øǾÉ ōǴǯ 4. ...Hz. Osman (r.a.)’dan rivayet edilmiştir. O, Resulullah (s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu işittim, dedi: “Kim yatsıyı cemaatle kılarsa sanki gecenin yarısını ihya etmiş gibi olur, kim de sabah namazını cemaatle kılarsa sanki gecenin tamamını namazla geçirmiş gibi olur.” (Müslim, Mesâcid, 260.) É LJÉ ǁÈ DZƢÈ È ǫDZƢÈ È ǫǾÉ ÌǼǟÈƅơ É ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈÊǾÌȈÈǴǟÈƅơ Ç ǂÉ ǠÌ ǷÈDzŎ ǯù øƨÆ ÈǫƾÈ Ǐ È ǥȁ È ƅơDZȂ È ǺÌ ǟÈ - 5 È ǂÊƥƢƳ É ȄōǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÇ 5. ...Câbir (r.a.)’den rivayet edilmiştir. O, Resulullah (s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu söylemiştir; “Her (meşru ve) güzel iş sadakadır.” (Buharî, Edep, 33.) È ǬÈ ÈǧǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ƢÈȇDZƢ È ȆÊ È DZƢÈ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ 6 ËÊ ƦōǼdzơȄÈdzÊơDzÆ ƳÉ ǁÈ ƔƢÈ Ƴ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ È ǫơǂÅ ƳÌ ÈƗǶÉ ǜÈ ǟÌ ÈƗÊƨÈǫƾÈ ǐdzơ È LJÉ ǁÈ DzÉ ǷŎ ÈƘÈƫȁÈ ǂÈ ǬÌ ǨÈ ÌdzơȄnjÈ ƼÌ ÈƫƶȈ È ƶȈ ō ȃŎ ÈƗÊƅơDZȂ È ƪÈ ÌǻÈơȁÈ ǩÈ ƾō ǐÈ ÈƫǹÌ ÈƗùDZƢÈ Æ ƸÊ Nj Æ ƸÊ Ǐ È ƾÌ ÈǫȁÈ ơÈǀǯÇ È ǹȐ È ǹȐ Ì ȀǸÌ ÉƫÈȏȁÈ ȄÊ È ǨÉ ÊdzǹÈ Ƣǯ È ǨÉ ÊdzȁÈ ơÈǀǯÇ È ǨÉ ÊdzƪÌ øÇǹȐ É ǴÉǫǵÈ ȂǬÉ ǴÌ ƸÉ ÌdzơƪÊ ǤÈ ÈǴÈƥơÈƿÊơȄōƬƷ È DzÊ ō ǼǤÈ Ìdzơ 6. ...Ebu Hüreyre (r.a.)’den şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Resulullah (s.a.v.)’a bir adam gelerek şöyle dedi: - Ey Allah’ın elçisi! Hangi sadakanın sevabı daha büyüktür? Hz. Peygamber de şöyle buyurdu: - “Sağlığın yerinde olup malına düşkün olduğun, fakirlikten korkup zenginliğe tamah ettiğin halde verdiğin sadakanın sevabı daha büyüktür. (Bu işi) can boğaza gelip de “falana şu kadar”, “filana bu kadar” demeye bırakma. Zaten o mal vârislerden şunun veya bunun olmuştur.” (Buharî, Zekât, 11; Müslim, Zekât, 92.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō ȄÊǧōȏÊơƾÈ LjÈ ƷÈ È ȆÊ È ȏùDZƢÈ ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ ǂÈ ǸÈ ǟÉ ǺÊ ÌƥơǺÊ ǟÈ 7 ƔƢÈ ÈǻƕǾÉ ǬÉ ǨÊ ÌǼÉȇȂÈ ȀÉ ÈǧÅȏƢǷÈƅơ É ǽÉƢÈƫƕDzÆ ƳÉ ǁÈ ȁÈ ÊǁƢȀÈ ōǼdzơƔƢÈ ÈǻƕȁÈ DzÊ ÌȈōǴdzơƔƢÈ ÈǻƕǽÉȂÉǴÌƬÈȇȂÈ ȀÉ ÈǧǹÈ ƕǂÌ ǬÉ Ìdzơƅơ É ǽÉƢÈƫƕDzÆ ƳÉ ǁÈ ǺÊ ÌȈÈƬÈǼÌƯơ øÊǁƢȀÈ ōǼdzơƔƢÈ ÈǻƕȁÈ DzÊ ÌȈōǴdzơ 7. ...İbni Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre, Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Sadece şu iki kimseye gıpta edilir: Biri Allah’ın kendisine Kur’an verdiği ve gece gündüz onunla meşgul olan kimse, diğeri Allah’ın kendisine mal verdiği ve bu malı gece gündüz onun yolunda harcayan kimse.” (Buharî, Tevhid, 45; Müslim, Müsafirîn, 266.) 45 HADİS ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Hadis ilminin konusu nedir? Açıklayınız. 2. Hadis ilminin amacını açıklayınız. 3. Hadis ilminin diğer İslam bilimleri ile ilişkisini yazınız. 4. Cerh ve ta’dîlin hadis ilmindeki önemini açıklayınız. 5. Hadis ve sünnet kavramları arasındaki farkı açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru cevaplarını işaretleyiniz. 1. Aşağıdaki kavramlardan hangisi diğerlerinden farklıdır? A) Metin B) Mervî C) Hadis D) Râvi E) Haber 2. Hadislerin güvenilirliği konusunda hadis bilginlerinin kullandığı sistemin adı nedir? A) İsnad B) Râvi C) Eser D) Haber E) Metin 3. Hadis ilminde râvilerin güvenilirliğini inceleyen disiplin aşağıdakilerden hangisidir? A) Rivayetü’l-hadis B) Sünnet C) Cerh ve ta’dil D) Lafzen rivayet E) Manen rivayet 4. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerinden farklı bir kavramdır? A) Sened B) Tarik C) Vecih D) İsnad E) Hadis 5. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi diğerlerinden farklıdır? A) Hadis-Sünnet B) Rivayet-Haber D) Tarîk-Vecih E) Cerh-Ta’dîl C) Râvi-Rical C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. (hadis ilmi, metin, usul, senet, ta’dil, cerh) 1. Senetteki râvi zincirinin farklı kollarının zikredildiği kısma .................denir. 2. Hadiste Hz. Peygamberin sözünün bulunduğu kısma ..........denir. 3. Râvinin adalet ve zabt yönünden eksik olduğunun dolayısıyla rivayetinin kabul edilemeyeceğinin belirlenmesine ………….. denir. 4. Râvinin adalet ve zabt sıfatlarını taşıdığını, rivayetlerinin güvenilir olduğunun belirlenmesine ……………. denir.” 5. Hadisin sened ve metninin incelenmesi ile ilgili usul ve kaideleri belirleyen ilim dalına ……………….. denir. 46 HADİS III. ÜNİTE HADİS TARİHİ î ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Sahabe ve tabiin dönemlerinin hangi yüzyılları kapsadığını araştırınız. 2. "Tedvin, tasnif ve şerh" kavramlarının anlamını hadis terimleri sözlüklerinden araştırınız. 3. Buharî ve Müslim hakkında bilgi toplayınız. 47 HADİS 1. Hz. Muhammed Devrinde Hadis İslam’ın tebliğ edilmeye başlanması ile birlikte Müslümanlar, Hz. Peygamberin açıklamalarını ve uygulamalarını hem takip ederek öğrenmiş hem de bunları uygulayarak sonraki nesillere aktarmışlardır. Sahabe, Peygamberimizin söz ve fillerini takip etmek için iş ve mescit arasında nöbet sistemi uygulamış, ilim meclislerine katılarak öğrenilenlerin müzakeresini yapmışlardır. Ayrıca ashab-ı suffanın eğitimi de hadis ve sünnetin yaygınlaşmasında önemli etken olmuştur. Hz. Peygamberin kendisi de dinin öğrenilmesi için soru sorulmasını, tavsiye ve uyarılarının başkalarına nakledilmesini teşvik etmiştir. Örneğin; Veda Hutbesi'nde Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Burada bulunanlar, buraya gelmeyenlere de duyursun. Olur ya burada bulunan, tebliğ ettiğini kendisinden daha iyi anlayıp kavrayacak birisine nakleder.”1 Ashab-ı Suffa'nın eğitim gördüğü Mescid-i Nebi’nin minyatürü. Peygamberimiz döneminde sözlü kültürün yaygınlığı nedeniyle ezber metodu, hadislerin korunmasında önemli bir role sahip olmuştur. Kur’an’la karışabileceği endişesiyle Peygamberimiz, tebliğin ilk yıllarında hadislerin yazılmamasını, yazılanların ise imha edilmesini istemiştir.2 Bununla birlikte daha sonra Peygamberimiz hadislerin yazıyla kayıt altına alınmasına izin vermiş ve bazı sözlerini de bizzat kendisi yazdırmıştır. Nitekim Abdullah b. Amr el-As (öl. 65/684) hadislerin yazımı için izin istemiş ve onun bu isteği Peygamberimiz tarafından uygun görülmüştür.3 Bundan dolayı Ebu Hureyre (öl. 58/678) “Hz. Peygamberin sahabilerinden onun hadisini benim kadar toplayan bir kimse yoktur. Yalnız Abdullah b. Amr müstesnadır. Çünkü o yazardı, ben yazmazdım.” demiştir.4 Yemenli Ebu Şah Peygamberimizin bir hutbesinin yazılarak kendisine verilmesini istemiş, Peygamberimiz de hutbenin yazılarak ona verilmesini emretmiştir.5 Bu rivayetler Peygamberimizin hadislerin yazılması konusunda bir yasaklamasının olmadığını gösterdiği gibi bu konuda bir emrinin de söz konusu olmadığını; sadece okuma yazma bilen ve ilme meraklı sahabenin onun sözlerinin bir kısmını yazdıklarını göstermektedir. Böylece birçok sahabi bu şekilde hadis sahifeleri oluşturmuştur. Hadisleri yazanlar arasında Abdullah b. Amr el-As (öl. 65/684), Cabir b. Abdullah (öl. 78/697), Ali b. Ebi Talib (öl. 40/661) gibi sahabiler bulunmaktadır. 1 Buharî, Hac, 133. 2 Müslim, Zühd, 72; M. Mustafa Azamî, İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 22-25. 3 Ebu Davut, İlim, 3. 4 Buharî, İlim, 40; Tirmizî, İlim, 12. 5 Buharî, Lukata, 7; Tirmizî, İlim, 12. 48 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ Hadislerin ve sünnetin tespit edilmesinde Peygamberimizin Medine’deki bazı faaliyetlerine ilişkin resmî belge niteliğindeki yazılı metinlerin de önemli bir rolü vardır. Peygamberimiz zamanından bugüne intikal eden bu yazılı vesikalar arasında barış anlaşmaları, İslam’a davet mektupları, nüfus sayımı sonuçları, asker kayıtları, beratlar, emanlar, emirnameler, vali ve komutanlarla yazışmalar, alım-satım vesikaları, zekâtla ilgili hükümler, istek üzerine verilen vesikalar gibi siyasal ve sosyal hayata ilişkin çeşitli belgeler vardır. Bu belgelerin bir kısmı birkaç satır iken bir kısmı da birkaç sayfayı bulan içeriğe sahiptir. Bu belgeler şöyle sıralanabilir: a. Medine Vesikası: Peygamberimiz, Mek-ke’den göç eden ve Medine’de yaşayan Müslümanlarla, Yahudiler ve Medine’deki diğer toplumsal gruplar arasında geçerli olacak bir vesika hazırlattı. Anayasa niteliğindeki bu vesikayla, Müslümanların ve diğer dinî ve toplumsal grupların karşılıklı olarak temel hak ve özgürlükleri garanti altına alınıyor ve birbirlerine karşı olan sorumlulukları belirtiliyordu. Bu Peygamberimizin Bizans kralı Herakleios’a gönderdiği davet mektubu ilk yazılı hadis kaynaklarından biridir. özelliğiyle Medine Vesikası sadece Müslümanlar için değil, bütün dünya tarihi için de önemli bir hukuki belgedir. Bu belgenin maddeleri çeşitli kaynaklarda verilmiştir.6 b. Dine Davet Mektupları: Peygamberimiz Medine’ye hicretinin yedinci yılında çevre ülkelerin Mekke yöneticilerini İslam’a davet eden mektuplar göndermiştir. Başta Bi- Hint Okyanusu zans, İran, Habeş, Mısır gibi ülkelerin idarecilerine gönderilen mektupların bazılarının orijinal hâlleri bugüne kadar gelmiş,7 bir kısmı da hadis kitaplarında nakledilmiştir.8 Peygamberimizin gönderdiği İslam’a davet mektupları ilk yazılı hadis kaynaklarındandır. 6 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C I, s. 202-210. 7 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber’in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu, s. 73. 8 Buharî, Cihad ve Siyer, 98, 101, 121; Megazi, 84; Libas, 50-52; Ahbarü’l-Ahadi, 4. 49 HADİS c. Çeşitli Siyasi Vesikalar: Komutanlara gönderilen mektuplar, barış antlaşmaları, emanlar, asker kayıtları, nüfus sayımı gibi çeşitli siyasi vesikalar da Peygamberimiz döneminde yazılmıştır.9 d. Dinî ve Hukuki Bildirimler: Peygamberimiz çeşitli Müslüman kabilelere zekât, öşür ve hadlerle ilgili mektuplar göndermiştir.10 Bazı alım- satımla ilgili yazılı vesikalar da yine Peygamberimiz tarafından yazdırılmıştır.11 e. Dinî Gruplarla Mektuplaşma: Peygamberimiz çeşitli konularda zaman zaman Yahudiler ve diğer dinî gruplara mektuplar göndermiş ve onlardan da mektuplar almıştır.12 Bu yazılı vesikalara ve bazı sahabilerin oluşturduğu hadis sahifelerine rağmen, Peygamberimiz döneminde sistematik ve düzenli bir hadis yazımından bahsetmek söz konusu değildir. Bundan dolayı hadislerin büyük çoğunluğu ezber yoluyla korunmuş ve sözlü olarak sonraki nesillere aktarılmıştır. 2. Sahabe Döneminde Hadis Peygamberimizin hayatta iken yaşadığı dönem ile onun vefatından başlayarak son sahabenin vefatına kadar olan dönem sahabe dönemi olarak adlandırılır. Peygamberimiz hayatta iken onun iman, ahlak, ibadet ve muamelata ilişkin bütün açıklamalarını dinleyip öğrenen sahabe, karşılaştıkları problemleri ona soruyor ve çözümlerini öğSON SAHABİ reniyorlardı. Sahabe, hastalık ve sağlığında, evinde ve mescidinde, çarşı pazarda alışEBÜ’T-TUFEYL (öl. 100/719) verişinde, insanlarla ilişkilerinde PeygamEbü’t-Tufeyl Âmir el-Leysî en son vefat berimizin yanında bulunuyorlarlardı. Bu eden sahabi olarak bilinir. Uhut Savaşı’nın yapıldığı (H 3/M 625) yılında doğdu. Resul-i bakımdan sahabe, toplumsal hayatın gelişip Ekrem’i Veda Haccı’nda Kâbe’yi tavaf ederken kurumların oluşmasına, barış ve savaşa da gördüğünü bizzat belirtmiştir. Hz. Ali’ye bizzat katılarak Peygamberimizin sözlerini yakınlığı ve ona duyduğu sevgi ile bilinen Ebü’tdinleme ve uygulamalarına şahitlik etme Tufeyl savaşlarda onun yanında yer almış, Hz. imkânına sahip olmuşlardır. Hadis ve sünAli’nin ölümünden sonra Mekke’de yaşamıştır. Rivayet ettiği hadisler başta kütüb-i sitte olmak netin kaynağı Peygamberimiz olduğundan üzere birçok hadis kitabında yer almıştır. saf şekliyle hadis ve sünnet, PeygamberiÖmer b. Abdülaziz devrine kadar yaşayan mizin yaşadığı döneme aittir. Bu dönemde Ebü’t-Tufeyl hicri 100 yılında Mekke’de vefat sahabiler, hadisleri doğrudan Peygamberietti; böylece bütün ashap arasında en son vefat mizden dinliyor ve birbirlerine aktarıyoreden sahabi olarak tanındı. lardı. Gerektiğinde Peygamberimizden teyit (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, alarak yanlış anlaşılmaları gideriyorlardı. C 10, s. 345, 346.) DÜŞÜNELİM-PAYLAŞALIM Sahabilerin, hadisleri günümüze aktarmadaki rolü üzerinde düşününüz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 9 Buharî, İlim, 8; Şurut, 15; Zekât, 55. 10 Nesaî, Kasame, 43; Buharî, Humus, 5; Zekât, 34-36, 38-40. 11 Tirmizî, Buyu, 8; Buharî, Buyu, 19. 12 Buharî, Ahkâm, 15; İstizan, 24. 50 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ Hz. Peygamberin vefatından sonra hadis ve sünnete olan ihtiyaç daha da artmıştır. Çünkü Müslüman toplumun genişlemesiyle ortaya çıkan yeni sorunların çözümü için Peygamberimizin uygulamalarını bilmek gerekmiştir. Diğer yandan hadisleri duymamış ve sünnete şahitlik etmemiş ikinci Müslüman nesil olan tabiinin hadis ve sünneti öğrenme arzusu da sahabeyi hadis ve sünnetin tespitine yöneltmiştir. Sahabiler, Hz. Peygambere isnat edilen rivayetleri kabul ederken oldukça titiz davranmış özellikle ilk dört halife Hz. Peygambere atfedilen rivayetleri ancak şahitle kabul etmişlerdir. Örneğin, Hz. Ebu Bekir, mirasla ilgili Peygamberimizin hükmünü ileten bir rivayeti ancak başka bir sahabenin şahitlik yapmasıyla kabul etmiştir. Duymadığı rivayetlerde benzer bir uygulama yapan Hz. Ömer, Peygamberimizin hadislerinin ehil olmayan kişiler tarafından istismar edilmesini önlemek için rastgele hadis rivayet edilmemesini istemiştir. Hadisin Peygamberimize aidiyetini araştırması (tahkik) ve hadis rivayetini sınırlayan tutumuyla (tahdit) Hz. Ömer, hadis usulü ilminin de gelişmesine katkı sağlamıştır. Diğer yandan, “Kim bana yalan isnat ederse cehennemdeki yerine hazırlansın.”13 şeklindeki hadisin etkisiyle bazı sahabiler hadis rivayetini terk etmişlerdir. Bütün bu titizlikleriyle birlikte hafızasına güvenen ve hadisleri yazdığı için aslına uygun olarak koruduğundan emin olan birçok sahabi de hadis rivayet etmekten çekinmemiştir. Peygamberimiz zamanında onun izniyle başlayan hadis yazma işi, sahabe döneminde önemli bir ilim faaliyeti olarak devam etmiştir. Bu faaliyetler sonucu hicri I. asırda ta­lebelerine hadis yazdıran sahabilerin sa­yısının elliye ulaştığı ifade edilmektedir.14 Örneğin; Hz. Peygamberin Yemen’e vali tayin ettiği Amr b. Hazm (öl. 53/673), Peygamberimizin dinin emir ve yasakları, zekât, diyet ve ceza konularını içeren idari ve siyasi talimatlarını muhafaza etmiştir. Yine sahabeden Cabir b. Abdullah (öl. 78/697) Peygamberimizin hacla ilgili söz ve uygulamalarını derlemiştir. OKUYALIM-ÖĞRENELİM Binden fazla rivayet eden sahabilere çok rivayet edenler anlamında müksirûn denilir. Müksirûndan kabul edilen sahabe, rivayet ettikleri hadis sayısına göre sırasıyla şu şekilde tespit edilmiştir: Ebu Hureyre, Abdullah b. Ömer, Enes b. Malik, Hz. Aişe, Abdullah b. Abbas, Cabir b. Abdullah, Ebu Said el-Hudrî. Beş yüzden fazla rivayeti olan sahabiler ise Abdullah b. Mesud, Abdullah b. Amr, Hz. Ömer ve Hz. Ali’dir. Kaynaklarda hadis yazan sahabiler arasında Semüre b. Cündeb (öl. 59/678), Abdullah b. Abbas (öl. 68/688) Abdullah b. Ömer (öl. 73/692) ve Enes b. Malik (öl. 93/711) gibi sahabilerin adları da yer almaktadır.15 Hadislerin ilk yazılı metinlerinin ortaya çıktığı bu dönemde birçok sahifenin bulunduğu bilinmektedir. Ancak orijinal olarak günümüze kadar gelebilmiş en eski hadis mecmuası, 13 Buharî, İlim, 39. 14 “Hadis”, T D V İslam Ansiklopedisi, C 15, s. 30; “Kitabet”, T D V İslam Ansiklopedisi, C 26. s. 83. 15 M. Mustafa Azami, İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 34-58; Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 41-68. 51 HADİS Ebu Hureyre’nin kendisine yazdırdığı yüz otuz sekiz hadisi derleyen Hemmam b. Münebbih (öl. 101/719)’in Sahife-i Sahiha’sıdır. Onun öğrencisi Mamer b. Raşid (öl. 153/770) vasıtasıyla bize ulaşan bu sahife hicri I. asrın ortalarında derlenmiştir.16 Hayatın bütün safhalarında Peygamberimizle birlikte olan arkadaşlarının onun söz ve davranışlarının tespit edilmesinde ve bize nakledilmesinde önemli bir konuma sahip olmaları doğaldır. Bununla birlikte on binlerce sahabe arasından sadece bin üç yüz kadar sahabenin rivayetlerinin hadis kaynaklarında nakledildiği görülür. DÜŞÜNELİM Hadis Rivayet Sayıları Bakımından Sahabiler Bazı sahabeler ikişer hadis rivayet etmiştir. Bazı sahabeler yüzden az hadis rivayet etmiştir. Müksirûn denilen yedi sahabenin her biri binden fazla hadis rivayet etmiştir. Bazı sahabeler beş yüzden fazla hadis rivayet etmiştir. Bazı sahabeler yüzden fazla hadis rivayet etmiştir. Sahabenin çoğunluğunun az sayıda hadis rivayet etmesinin sebepleri üzerinde düşününüz. 3. Tabiîn Döneminde Hadis Sahabilerle görüşerek onlardan ilim alan ikinci Müslüman nesle, sahabe nesline tabi olan ve onların ardından gelen anlamında tabiîn denilmektedir. İslami ilimlerin çoğunun ortaya çıktığı bu dönem hadis ve sünnetin yayılmasında da önemli bir role sahiptir. Sahabilerin hadis rivayetindeki titizlikleri, bazı sahabilerin hadisleri kaynağından öğrenmek için çeşitli yerlere çok meşakkatli yolculuklar yapmalarına sebep olmuştur.17 Bu titizliğin bir devamı ola16 Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam ibn Münebbih, s. 56, 83-132. 17 Buharî, İlim, 20. 52 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ rak hicri I. yüzyılın ortalarından itibaren haDÜŞÜNELİM dis uydurma girişimlerine karşı bir yandan isnad araştırması gündeme gelirken18 diğer Tabiinin ileri gelenlerinden Hüşeym b. Beşir (öl.183/779) ilim yolculuğunu yandan da ilim yolculukları artmıştır. Yeni şöyle anlatır: “Ben Kûfe’de iken Basra’da bir hadis öğrenmek, râviyi tanımak, hadisi bir hadis rivayet edildiğini işitsem, kalkıp Peygamberimize en yakın râvisinden öğhemen Basra’ya giderdim. Basra’da iken Kûfe’de bir hadis rivayet edildiğini renmek ve varsa hadisle ilgili tereddütleri işitsem hemen kalkıp oraya gider, hadisi gidermek için yapılan bu ilim yolcukları kaynağından dinlerdim.” (Kûfe ile Basra (er-rıhle fi talebi'l-ilm) tabiîler döneminde arası yaklaşık 350 km'dir.) oldukça yaygınlaşmıştır. Böylece tabiîler, (İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, C I, s. 136.) kendi bölgelerindeki sahabilerden aldıkları bilgilerle yetinmeyerek sünnetin beşiği kabul edilen Medine’ye ve Peygamberimizin vefatından sonra sahabenin farklı bölgelere dağılmış olmaları nedeniyle de Medine dışında İslam coğrafyasının her bölgesine yolcuklar yapmışlardır. Hadislerin ezber yoluyla ya da yazılarak nakledilmesi noktasındaki farklı yaklaşımlar tabiîn döneminde de varlığını sürdürmüştür. Tabiînin bir kısmı, sözlü kültürün korunmasının yolu olan ezberin zayıflayarak hafızaların tembelleşeceği ve ehlikitap kültürünün İslam kültürüne girebileceği endişesiyle hadislerin yazılmasına itiraz etmişlerdir. Bir kısmı ise ezbere yardımcı olması amacıyla hadisleri yazmış ve ezber sonrasında yazdıklarını imha etmiştir. Hadisleri yazarak öğrenmek ve onların unutulup gitmesini önlemek isteyen bir kısım tabiîn, hadisleri yazmıştır. Hadis ulemasının vefatlarıyla hadislerin kaybolması endişesi tabiîni hadisleri yazmaya yöneltmiştir. Bu sebeple hadislerin yazılmasına karşı olan bazı tabiîler zamanla hadislerin yazılmasına taraftar olmuşlar ve hadislerin biraraya getirilmesinde (tedvininde) etkin bir rol oynamışlardır. BİLGİ KUTUSU Hadis tahsilinin yollarından biri de imla yöntemi idi. İmla, bir muhaddisin rivayet ettiği hadisleri talebeye yazdırması anlamına gelen hadis yöntemidir. 18 Müslim, Mukaddime, 5. 53 HADİS Said b. el-Museyyib (öl. 94/713), Said b. Cübeyr (öl. 95/714), Şa’bî (öl. 104/722) gibi önde gelen tabiîler, hadisleri yazmışlar ve yazılarak yayılmasını teşvik etmişlerdir. Örneğin; Said b. elMüseyyib hadislerin yazılmasına izin verirken, Said b. Cübeyr, İbn Abbas’dan duyduklarını yazar, Şa’bi de “Yazı, ilmi kaydetmektir.” derdi. Tabiînin ileri gelenlerinden Hasan el-Basrî (öl. 110/728) ise âlimler arasında karşılıklı olarak elden ele dolaştırılan bazı hadis mecmualarından bahsetmektedir.19 Bu örnekler tabiîn neslinin hadislerin korunmasında büyük gayret içinde olduklarını ve hadis yazımının hicri I. asrın sonu ve hicri II. asrın başlarında iyice yaygınlaştığını göstermektedir. Tabiîn neslinin ilim yolculukları, ezberleyerek ya da yazarak yaptıkları bütün hadis faaliyetleri hadislerin yaygınlaşmasına ve korunmasına büyük katkı sağlamıştır. Tabiîn neslinin hadis ilmine en büyük katkıları ise hadislerin tedvin ve tasnifinde üstlendikleri roldür. 4. Hadislerin Tedvini ve Tasnifi 4.1. Tedvin ve Tasnif Faaliyetleri Tedvinin kelime anlamı, derleme, bir araya toplayıp kitap hâline getirmektir. Peygamberimiz döneminden itibaren sahabe ve tabiînden birçok kişi kendilerine özel sahifeler oluşturmuşlardı. Tabiîn döneminde hadislerin tamamının bir araya toplanmasına yönelik çabalar yoğunlaştı. İşte tabiîn döneminde hicri II. asırda hadislerin tamamının sözlü ve yazılı kaynaklardan resmî olarak bir araya toplanıp kitaplar hâlinde yazılması faaliyetine hadislerin tedvini denir. Peygamberimiz döneminden itibaren birçok sahabe ve onların öğrencileri kendileri için hadis yazmışlardı. “Hadisin kitabeti” adı verilen bu yazma faaliyetleri bütün hadisleri değil yalnızca belli konuları içeriyordu ve kişilerin kendi kullanımları için yazılmıştı. Yazılan bu sahifelerin bazıları, ezberlemeye yardımcı olması için kullanılıp imha edildiği gibi bazıları da hadislerin kaybolmasını önlemeye yönelikti. Ortaya çıkan bazı yeni itikadî oluşumlar, bir yandan kendi düşüncelerine uymayan hadisleri inkâr ederlerken diğer yandan da kendi düşüncelerini destekleyen hadisler uydurmaya başlamışlardı. İşte bu nedenlerle hadis uydurmayı önlemek için hadislerde isnad gündeme gelmiş ve hadislerin tedvinine dair kanaat tabiînin ileri gelenleri arasında yaygınlaşmıştır. Tabiîn döneminde hadislerin tamamı resmî bir emirle toplanıp kitaplar hâlinde yazılmıştır. 19 İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte, C I, s. 97-99. 54 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ Hadislerin yazılarak korunması konusunda bir kanaat oluşunca hicri I. asrın sonlarında Emevî halife Ömer b. Abdülaziz valilere, tanınmış âlimlere, Medine halkına ve Medine valisi Ebu Bekir b. Hazm (öl. 120/738)’a hadislerin tedvini için bir emir göndermiştir. Bu emirde halife âlimlerin ölüp gitmesiyle hadisin yok olmasından endişe duyduğunu, bu sebeple Hz. Peygamberin hadisleri­nin araştırılıp yazılması­nı istediğini ifade etmiştir.20 KONUŞALIM - BULALIM Halife Ömer b. Abdülaziz, Ebu Bekir İbn Hazm (Medine valisi)’a şöyle yazdı: “Bak, Resulullahın hadisinden ne varsa yaz. Zira ben, âlimlerin ölüp gitmesinden ve ilmin kaybolmasından korkuyorum. Resulullah (s.a.v.)ın hadisinden başka bir şey kabul etme…” (Buharî, İlim, 35.) Yukarıda anlatılan olayın hadislerin günümüze ulaşmasına katkısı üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz. İbn Şihab ez-Zührî (öl. 124/742) ve başka âlimler ulaşabildikleri hadisleri derleyerek mecmualar oluşturmuşlar ve bunları Ömer b. Abdülaziz’e sunmuşlardır. Ömer b. Abdülaziz’in bizzat kendisinin de elinde bir defterle tedvin faaliyetine katıldığı ve yürütülen faaliyeti kontrol ettiği bildirilmektedir. Halifenin emrini ilk olarak yerine getiren ve hadislerin tedvininde önemli bir rol oynayan İbn Şihab ez-Zührî şöyle demektedir: “Ömer b. Abdülaziz bize sünnetlerin toplanmasını emretti. Ona defter defter yazdık. O da yönetimi altında bulunan her yere bu defterlerden birer nüsha gönderdi.”21 Ömer b. Abdulaziz ve İbn Şihab ez-Zührî dışında Said b. Cübeyr, Said b. el-Müseyyib ve Şube b. el-Haccac da tedvinde önemli katkıları olan hadis âlimleri arasında yer alırlar. TEDVİN FAALİYETİNDE BİR KADIN: AMRE BİNT ABDURRAHMAN (öl. 106/724) Hadislerin zabt ve tespitinde Hz. Aişe gibi kadın sahabilerin de büyük hizmeti olmuştur. Bu kadınlardan birisi tabiînden Amre bint Abdurrahman’dır. Amre, Hz. Aişe’nin terbiyesinde yetişmiş bir kadındır. Bundan dolayı Hz. Aişe’nin rivayetlerini en iyi bilenlerden birisi olarak Hz. Aişe’den ve birçok sahabeden hadis rivayet etmiştir. Onun bu rivayetleri başta kütüb-i sitte olmak üzere bütün hadis kitaplarında yer almaktadır. Zührî gibi birçok âlim Hz. Aişe’nin hadislerini ondan sorup öğrenmişlerdir. Halife Ömer b. Abdülaziz, Medine Valisi İbn Hazm’a öncelikle Amre’nin rivayetlerini yazmasını emretmiştir. Amre, H 106’da 77 yaşında Medine’de vefat etmiştir. Hadislerin tedvininden sonra hadislerin tasnif aşaması başlamıştır. Tasnifin kelime anlamı, sınıflamak, sınıflara ayırmaktır. Tedvinden sonraki hadis çalışmalarının ortak adı olarak kullanılan tasnif, daha önce sıhhat durumu ve içeriği dikkate alınmadan yazıya geçirilmiş karışık hadis malzemesinin kullanımını kolaylaştıracak şekilde konularına ya da râvilerine göre yeni düzenlemelere tabi tutulması ve sistemleştirilmesi demektir. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 3, s. 95, 96’dan özetlenmiştir.) 20 Buharî, İlim, 35. 21 Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 204. 55 HADİS Tedvinden sonra hicri ikinci asırdan itibaren hadislerin sistemli birer kitap hâline getirilmesi ve böylece aranan hadisleri kolayca bulmaya imkân verecek usullerin geliştirilmesi yönündeki çalışmalar ağırlık kazanmıştır. Mekke’de İbn Cüreyc (öl. 150/767), Basra’da Said b. Ebi Arube (öl. 156/773) ve Hammad b. Seleme (öl. 167/784), Kûfe’de Süfyan es-Sevrî (öl. 161/778), Horasan ve Merv’de Abdullah b. Mubarek (öl. 181/797), Rey’de Cerir b. Abdulhamid (öl. 188/804), Şam’da Velid b. Müslim (öl. 195/811) tasnif çalışmasını yapan ilk âlimler arasında sayılırlar.22 Tasnif yapan bazı âlimler hadisleri konularına göre tasnif etmeyi ve bu şekilde “cami”, “sünen” ve “musannef” adı verilen türde hadis eserleri yazarken bazıları da hadisleri ilk râvileri olan sahabilerin adlarına göre sıralayarak “müsned” türünde kitaplar telif etmiştir. HADİSLERİ TASNİF EDEN ESERLERİN YÖNTEMLERİ Konu Bablarına Göre Tasnif (Ale’l-Ebvâb) 1. Cami: İnanç, ibadet, ahlak, adab, tefsir, tarih, yerlerin ve kişilerin fazileti gibi konularda rivayetleri içeren en kapsamlı hadis eserleri. Râvilerine Göre Tasnif (Ale’r-Rical) 3. Sünen: 2. Musannef: Peygamberi- Ahkâma dair sademiz, sahabe ce Peygamberimizden gelen rivayetleve tabiînden ri fıkıh konularına gelen ahkâmla göre tertip eden ilgili bütün eserler. Sünenler rivayetleri fı- çoğunlukla temizlik kıh konularına konusuyla başlar, göre sınıflan- sonra sırasıyla ibadet, muamelat ve dıran eserler. ukûbât konularına yer verirler. 1. Müsned: 2. Mu’cem: Hadisleri râvileri- Hadisleri râvi ne göre sıralayan adlarına, râvilerin eserler. Sahabiler yaşadığı şehirlere, faziletlerine göre râvilerin kabileleri- sıralanarak rivayet ettikleri hadisler isimlerinin altına yazılır. ne ya da müellifin hocalarının isimlerine göre tertip edilmiş eserlerdir. Hadisleri konularına göre tertip eden eserlerde örneğin; imanla ilgili hadisler “Kitâbu’l-İman” adı altında, namazla ilgili hadisler de “Kitâbu’s-Salat” adı altında yazılmıştır. Tasnif döneminden günümüze ulaşan en eski hadis mecmuası, Yemenli Ma'mer b. Raşid (öl. 153/770)’in el‑Câmi’ isimli eseridir. Bu eserde; Peygamberimiz, sahabe ve tabiinden nakledilen bin altı yüz civarında rivayet, konularına göre düzenlenmiştir. İlk hadis mecmualarından biri de Rebi’ b. Habib el-Basrî (öl. 170/787)’nin bin kadar rivayeti konularına göre düzenlediği el-Câmiu’s-Sahih adlı eseridir. Maliki mezhebinin kurucusu İmam Malik (öl. 179/795)’in derlediği el-Muvatta adlı eseri de bu dönemde tasnif edilen eserlerdendir. İçinde Peygamberimiz, sahabe ve tabiînden nakledilen bin yedi yüz civarında rivayet bulunan bu eser, musannef türünün de ilk örneği sayılmaktadır. Ebu Hanife (öl. 150/767)’nin görüşlerinin kaynaklarını gösteren ve onun iki öğrencisi Ebu Yusuf (öl. 182/798) ve İmam Muhammed (öl. 189/805)’in derledikleri Kitâbu’l‑Âsâr şeklinde isimlendirilmiş iki eser de bu dönemde tasnif edilmişlerdir.23 22 İzmirli İsmail Hakkı, Hadis Tarihi, s. 64, 65; Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 206. 23 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 31, 32. 56 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ Hicri ikinci asrın sonlarından itibaren derlenen büyük hadis koleksiyonları mevcut bütün rivayetleri içermeyi hedeflemiştir. Böylece yirmi bin civarında rivayeti içeren Abdurrezzak b. Hemmam (öl. 211/826) ve Ebu Bekir b. Ebi Şeybe (öl. 235/849)’nin el-Musannef adlı eserleri meydana gelmiştir.24 Hadisleri ilk râvileri olan sahabilerin adlarına göre sırala­yan müsned türü eserlerde ise Hz. Ebu Bekir’den rivayet edilen hadisler, Hz. Ömer’den rivayet edilen hadisler ve diğer sahabilerden rivayet edilen hadisler konularına bakılmaksızın râvilerine göre sıralanmıştır. Bu türde derlenen ilk hadis eseri Ebu Davut et-Tayâlisî (öl. 204/819)’nin el-Müsned adlı eseridir. Abdullah b. Zübeyr elHumeydî (öl. 219/834)’nin el-Müsned’i gibi pek çok müsned türü eser arasında Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855)’in el-Müsned’i en kapsamlı ve en önemlisidir. Bu eser, yaklaşık otuz bin rivayeti dokuz yüz sahabenin ismi altında toplamaktadır.25 Mu’cem türü eserlerin en bilineni ise Taberânî (öl. 360/971)’nin el‑Mu’cem adıyla küçük, orta ve büyük hacimlerde yazdığı üç eseridir.26 BİLGİ KUTUSU Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde hadisler, şu râvi sıralamasıyla tertip edilmiştir: İslam’a giriş tarihleri esas alınmak üzere önce aşere-i mübeşşerenin, sonra ehli beyit, Haşimoğulları, Mekkeli, Medineli, Kûfeli, Basralı, Suriyeli sahabilerin ve en son kadın sahabilerin rivayetleri sıralanmıştır. 4.2. Temel Hadis Kaynaklarının Tasnifi İslam toplumunda ortaya çıkan çeşitli inanç gruplarının kendi görüşlerini desteklemek için hadis uydurma faaliyetine girmeleri de hadislerin bir araya getirilerek tasnif edilmesinin önemli etkenlerinden biri olmuştur. Böylece hicri II. asırda başlayan tasnif faaliyetleri, hicri III. asırda yetişen büyük hadis âlimlerinin rivayetlerden seçerek derledikleri çalışmalarla devam etmiştir. Bu şekilde oluşan birçok hadis mecmuası arasında sahih hadisleri konularına göre tasnif eden altı tanesi “kütüb-i sitte” adıyla meşhur olmuştur. Kütüb-i sitte adıyla şöhret bulan bu eserler ve yazarları sırasıyla şunlardır: 1. el-Câmiu’s-Sahîh: Muhammed b. İsmail el-Buharî (öl. 256/870) 2. el-Câmiu’s-Sahîh: Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî (öl. 261/874) 3. es-Sünen: Ebu Davut, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (öl. 275/888) 4. es-Sünen: Muhammed b. İsa et-Tirmizî (öl. 279/892) 5. es-Sünen: Ahmed b. Şuayb en-Nesâî (öl. 303/915) 6. es-Sünen: İbn Mace, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (öl. 273/886) Buharî ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahih adlı eserleri, sahih hadisleri toplamayı amaç edindiklerinden iki sahih kitap anlamında “Sahihayn” olarak adlandırılırlar ve bu sebeple de İslam dünyasında en çok tanınan hadis kitaplarıdır. Kütüb-i sittenin sünen türündeki diğer dört kitabı ise ahkâma dair hadisleri fıkıh bölümlerine göre tertip eden eserlerdir. 24 “Hadis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 15, s. 33. 25 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 32. 26 “Hadis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 15, s. 49. 57 HADİS Altı temel hadis kitabı Kütüb-i Sitte diye isimlendirilir. Kütüb‑i Sitte'de yer alan hadislerin sıhhat dereceleri aynı olmadığı gibi bir kitap içinde de sıhhat derecesi farklı hadisler bulunabilir. Buharî, cerh ve ta'dîl yöntemleri dışında râvilerin birbirleriyle görüşmüş olmalarını da şart koştuğundan onun kitabı en güvenilir hadis kaynağı olarak kabul edilmiştir.27 Buharî ve Müslim, kitaplarında topladıkları hadislerin sağlam ve güvenilir olduğunu belirtmek için eserlerine “el-Câmiu’s-Sahih” (sahih hadisleri toplayan) adını vermişlerdir. Kütüb-i Sitte’nin diğer müellifleri de sahih hadisleri toplamayı amaç edindiklerini ifade etmişlerdir. Onlar Peygamberimizden kendilerine ulaşan rivayetleri titizlikle incelemiş ve koymuş oldukları ölçütlere göre doğru olduğuna hükmettikleri rivayetleri kitaplarına almışlardır. Onların sahih rivayetleri elde etmek için gösterdikleri samimi gayretleri, bütün Müslümanlar tarafından takdir edilmiştir. Ancak insan olmaları nedeniyle onların da bazı rivayetlerin seçiminde ve değerlendirilmesinde hataya düşmüş olabilecekleri gözden uzak tutulmamalıdır.28 Tasnifin altın çağı kabul edilen hicri III. asırda tasnif edilen bu altı eser, daha sonra gelen âlimlerce en güvenilir hadis kitapları olarak sayılmışlardır. Bu eserler, Peygamberimizin hadislerini ve sünnetini, ayrıca onun ashabının uygulamalarını bize aktarmaları bakımından önemli hadis kaynakları arasında kabul edilmiştir. BİLİYOR MUYDUNUZ? Bazı âlimler, İmam Mâlik’in “el-Muvatta’”, İmam Ahmed b. Hanbel’in “el-Müsned” ve Darimî’nin “es-Sünen”inin sahih hadisleri ihtiva etmedeki başarıları nedeniyle bu üç kitabı da Kütüb-i Sitte’ye eklemişler ve sahih hadisleri toplayan bu eserlerin tümüne “dokuz hadis kitabı” anlamında “Kütüb-i Tis’a” adını vermişlerdir. 27 İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte, C I, s. 173; İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usûlu, s. 126. 28 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 33. 58 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ 5. Hadis Usulünün Oluşum Dönemi Hadis ve sünnet, Peygamberimiz döneminden itibaren sonraki nesillere sahabe tarafından sözlü ve yazılı olarak aktarılırken bir kurala ihtiyaç duyulmamıştır. Ancak hicri birinci asrın ortalarından itibaren İslam toplumunda görülen iç çekişmeler ve siyasi mücadeleler, tarafların karşılıklı güvenlerini azalttığı gibi haklılıklarını ispat için bazı kötü niyetli kişileri de hadis uydurmaya yöneltmiştir. Böylece başta Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Ali olmak üzere sahabenin ileri gelenleri, hadis rivayet eden kimseleri güvenilirlik açısından soruşturmaya başladılar. Örneğin, Hz. Aişe yirmiye yakın sahabenin rivayetlerindeki eksik anlamadan kaynaklanan yanlışlıkları düzeltmiştir. Hz. Peygamberin yakın arkadaşlarının hadis ve sünneti aktarmadaki titizlikleri, daha sonra hadis râvilerinin eleştirilmesi düşüncesinin temelini oluşturmuştur. Böylece hicri birinci asrın ortalarından itibaren hadisleri rivayet edenlerin isimleri ve güvenilirlikleri sorulmaya başlanmıştır. İsnad adı verilen bu incelemeler sonucunda birçok yeni kural ortaya çıkmıştır. Râvileri inceleme konusunda şöhret kazananlar arasında sahabeden İbn Abbas (öl. 68/688) ve Enes b. Malik (öl. 93/711), tabiînden ve onları takip eden nesilden de Şa’bî (öl. 104/722), İbn Sirin (öl. 110/729), A’meş (öl. 148/765), Şube (öl. 160/ 777), Malik b. Enes (öl. 179/795), Abdullah b. el-Mübarek (öl. 181/797), Süfyan b. Uyeyne (öl. 197/812), Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855) gibi âlimlerin isimleri sayılabilir. Ayrıca bu dönemde hadislerin, kaynağına ve râvi sayısına göre sınıflandırılması da yapılmıştır. Sonraki yüzyıllarda hadislerin senedlerindeki kopukluklara göre zayıf hadis çeşitleri belirlenmiş ve râvilerin güvenilirliklerini tespit için bazı kavramlar geliştirilmiştir. Böylece bu konulardaki hadis terimlerini ifade etmek üzere “mustalahü’l-hadis” (hadis ıstılahları) ifadesi kullanılmıştır. Sonuç olarak hadislerin ilk olarak rivayet yönünün, diğer yandan da rivayet dışında senet ve metninin çeşitli açılardan ele alınması yaygınlaşmıştır. Hadis âlimleri hadislerin rivayeti ile onun râvilerinin ve metninin çeşitli açılardan incelenmesini birbirinden ayırmak üzere hadis ilmini rivayetü’l-hadis ve dirayetü’l-hadis olmak üzere iki kısma ayırmışlardır: a. Rivayetü’l-Hadis: Rivayet bakımından hadisleri ele alan bu kısım, Peygamberimize atfedilen söz, eylem ve davranışların bilinmesini, kaydedilmesini ve rivayetini konu edinmektedir. Hadis tarihinin ilk iki yüzyılında yoğun olarak görülen hadis faaliyeti budur. b. Dirayetü’l-Hadis: Hadisleri dirayet (yetkinlik) yönünden ele alan bu kısım ise rivayetlerin şartlarını, çeşitlerini, hükümlerini, râvilerin durumunu, rivayetlerin sınıflarını ve bu konuları içeren eserleri araştıran bir ilim dalıdır. Hadisleri kaynağı, râvi sayısı, râvilerinin güvenilirlikleri, senedleri bakımından değerlendiren kuralların ele alındığı ve açıklandığı bu hadis yöntem bilimine “hadis usulü” denilir. Amacı hadis uydurma hareketleri karşısında hadis ve sünneti korumak olan hadis usulü ilmi, isnad uygulaması ve râvi incelemesiyle hicri I. asrın ortalarında ortaya çıkmış, iki ve üçüncü asırda gelişerek dördüncü asırda da bağımsız kitaplar hâlinde ürünlerini vermiştir. Hadis usulü ilminin gelişimi uzun bir dönemi kapsadığı gibi bu ilimle ilgili literatür de zamanla gelişmiştir. 59 HADİS Hadis usulüyle ilgili ilk kurallara fıkıh kitaplarında rastlanmaktadır. Ebu Hanife’nin öğrencileri İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’in eserlerinde hadis ilmi ve hadislerle ilgili çeşitli kavramlar dağınık bir şekilde bulunmaktadır. İmam Şafii (öl. 204/819)’nin er-Risale ve İhtilafu’lHadis’inde bu tanım ve kurallar daha derli toplu yer almıştır. Müslim’in el-Camiu’s-Sahih adlı eserinin girişinde, Tirmizî’nin es-Sünen adlı eserinin sonunda hadis usulü kurallarına kısaca yer verdiklerini görürüz. Ahmed b. Hanbel, Buharî ve Müslim’in râvileri inceleyen eserleri bu çerçevede değerlendirilebilir. Yine Ali b. el-Medinî (öl. 234/849)’nin Kitâbu’l-İlel’i, İbn Ebi Hatim er‑Râzî (öl. 327/938)’nin Takdimetü’l-Cerh ve’tTa’dil’i hadis usulünün belli konularını ele alan Şehrezûrî’nin Mukaddime-i İbn Salah adıyla meşhur olan Ulûmu’l-Hadis adlı eserinin kapağı. ilk dönem eserleri arasında sayılabilir. Hadis usulüne dair ilk sistematik ve müstakil eser, Hasen b. Abdurrahman er‑Râmehürmuzî (öl. 360/971)’nin el‑Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvi ve’l-Vâi isimli eseridir. Daha sonra sırasıyla Hâkim Neysâbûrî (öl. 405/1014)’nin Marifetu Ulûmi’l-Hadis ve Hatip el-Bağdâdî (öl. 463/1071)’nin el-Kifâye fi İlmi’r-Rivâye adlı eserleri gelir. Bu üç eserin ortak özellikleri hadis usulü konularını tamamen kapsamamaları ve konularını senetli bir şekilde işlemeleridir. Hadis usulü ile ilgili sonraki dönemde yazılan eserlerden bazıları da şunlardır: - Kadı İyaz (öl. 544/1149): el-İlma‘ - Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî (öl. 643/1245): Ulûmu’l-Hadis (Mukaddimetu İbn Salah) - Şerefuddin en-Nevevî (öl. 676/1277): et-Takrîb ve’t-Teysîr - İbn Hacer el-Askalânî (öl. 852/1448): Nuhbetu’l-Fiker fî Mustalahi Ehli’l-Eser - Celâleddin es-Suyûtî (öl. 911/1505): Tedrîbu’r-Râvî - Cemaleddin el-Kâsımî (öl. 1332/1914): Kavâidu’t-Tahdîs - Tahir el-Cezâirî (öl. 1338/1920): Tevcîhu’n-Nazar Bu eserler dışında günümüzde İmam Hatip Liseleri ve İlahiyat Fakülteleri için hadis ilminin çeşitli konularını ele alan ve hadis ıstılahlarını açıklayan çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.29 29 İsmail Lütfi Çakan, Hadîs Usûlü, s. 16-22. 60 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ 6. Hadiste Şerh ve Yorum Dönemi Şerh; bir şeyi açmak, açıklamak, genişletmek ve yorumlamak anlamlarına gelir. Başta Kur’an ve hadis olmak üzere diğer ilimlere ait kitaplar gerektiğinde şerh edilerek yorumlanmıştır. Kur’an’ı açıklayan kitaplar tefsir diye adlandırılırken hadisleri çeşitli açılardan açıklayan eserler de hadis şerhleri olarak isimlendirilmiştir. Hicri üçüncü asırda Hz. Peygamberden gelen rivayet- BİLGİ KUTUSU ler, cami, sünen, musannef ve müsned türü hadis kitaplarında BİR HADİS – BİR ŞERH derlenmişti. Bu derlemelerde yer alan sahih hadisler ise seçilerek Kütüb-i Sitte ve diğer sahih hadis kitaplarında tasnif ō ƨǸÈ ǴÊ ǰÈ ÌdzÈơœǼdzơǺǟƧǂȇǂǿȂƥƗDZƢǫȁ ƨÆ ǫÈƾÈ ǏÉ È ƨÈƦŏȈǘdzơÉ Nebi (s.a.v.) buyurmuştur ki: “Güzel söz, sadakadır.” (Buharî, Edep, 34.) edilmişti. Hicri dördüncü asır “Bu muallak rivayet, Buharî’nin Kitâbu’s- sonunda ise bu eserlerde yer Sulh ve Kitâbu’l-Cihad’da senedini muttasıl alan hadisleri anlamaya yöne- olarak zikrettiği hadisin bir kısmıdır. Orada bazı lik şerh çalışmaları yapılmaya açıklamalar verildi. İbn Battal güzel sözün, sadaka başlandı. Bu şerhlerin başlıca olmasını şöyle yorumlamıştır: Malın verilmesi konularını hadislerin senedlerindeki râvilerin cerh ve ta'dîl bakımından durumlarının belirlenmesi, hadisin anlamının, ga- sebebiyle onu alanın kalbi mutlulukla dolar ve kalbindeki düşünceler gider. Güzel söz de işte bu açıdan sadakaya benzemektedir.” rip ya da birbirine zıt görünen (Bedreddin Aynî (öl. 855/145), Umdetu’l-Kârî fî kelimelerinin açıklanması ve Şerh-i Sahihi’l-Buharî, C 22, s. 113.) hadislerden hükümler çıkarılması oluşturmaktadır. İlk bağımsız şerh çalışmaları hicri dördüncü yüzyıldan itibaren Hattâbî (öl. 388/998)’nin Me’âlimü’s-Sünen adlı eseriyle başlamıştır. Ebu Davut’un es-Sünen’ine yazılmış bu şerhten itibaren başta Buharî ve Müslim’in el‑Câmiu’s-Sahih adlı eserleri üzerine çok sayıda şerhler yazılmıştır. Sadece Buharî’nin eseri üzerine yüze yakın şerh yazılmıştır. İbn Hacer el-Askalanî (öl. 852/1449)’nin Buharî şerhi olan Fethu’l-Bâri ve İmam Nevevî (öl. 676/1277) ’nin Müslim şerhi olan el-Minhâc fî Şerhi Sahîh-i Müslim b. Haccâc’ı şerh çalışmalarının en meşhurlarıdır. 61 HADİS Bu dönemde yapılan çalışmalar sadece şerhler değildir. Bunun yanında sahih hadis kitaplarının kıstaslarına uygun olan ancak onlarda yer almayan hadisleri içeren müstedrekler, hadis kitaplarındaki bir hadisi güçlendirmek için yapılan çalışmaları içeren mustahreçler, kullanım kolaylığı için hadislerin çeşitli açılardan alfabetik derlemeleri olan etraf kitapları bu dönemde yapılan çalışma türlerindendir. Yine tahriçler, hadis cüzleri, kırk hadis derlemeleri ve şemail kitapları da bu dönemde yazılmış eser türlerinden bazılarıdır. Mustahreçler: Her bın Hadis kitaplarındaki Ric han al Ç dak gi b yen alış ma ir h i râ vile ese hadisleri güçlendirmek adi ri in rler . Şemail Kitapları: Peygamberimizin fiziki ve ruhi özelliklerini, ibadet ve yaşayışını, giyim ve kuşam tarzını anlatan eserler lar s ki ı: ta- için yapılan çalışmaları içeren eserler. cele - ûn): a (Erb d r e l ciha is , d k a a l ah kH Kır âm, adis k h a rk h ı , t k e rda İbad nula o eri. k mel vb. e l r de : kler e rir d ın k ste n ı ü r a M apl lde s kit u hâ i ğ d u a old leri ih h gun Sah adis y h u n rine aya alm terle r. r e erle ay s d e r a n onl aya topl Etraf Kitapları: Şerh döneminde Kullanım kolaylığı için yapılan diğer bazı hadisleri çeşitli açılar- çalışmalar dan alfabetik olarak Hadis cüzleri/derlemeleri: Ahkâm hadislerini Tah derleyen eserler. riçle r: Ç de y eşitl er a i ese lan rleranca veri k ka lme y y nağı en h kayn adis ağın lerin ı ara ştıra n es ler. er- veya herhangi bir konudaki hadisleri derleyen eserler. Şerh ve yorum dönemi hadis tarihinin son aşamasıdır. Çünkü hadis tarihi, Hz. Peygamberin döneminden başlayarak hadislerin tespiti, rivayeti, yazılması, kitaplarda toplanması ve tasnif edilmesi süreçlerini, daha sonra da bu rivayetlerin şerh edilip yorumlanmasını içeren bir süreci ifade eder. Günümüzde de hadis ve sünnetin anlaşılması çerçevesinde şerh ve yorum tarzında çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar, Peygamberimizin örnek ahlaki kişiliğinden sosyal hayattaki uygulamalarına kadar birçok alandaki hadisleri bir araya toplamakta ve yorumlamaktadır. Böylece Peygamberimizin söz ve uygulamalarının anlaşılması ve günümüze aktarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. 62 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ HADİS TARİHİNİN GELİŞİM AŞAMALARI Sünnetin hafıza ve yazı ile tespiti anlamına gelir. Zaman olarak Hz. Peygamber ve sahabe dönemini içine alan hicri I. yüzyıldır. î â 7. Kütüb-i Sitte Müellifleri Orta Asya’nın çeşitli bölgelerinden yetişen Kütüb-i Sitte müellifleri, erken yaşlardan itibaren hadis öğrenmek ve bunları derlemek için İslam dünyasının belli başlı ilim merkezlerini dolaşmışlar ve ömürlerini bu uğurda harcamışlardır. On binlerce hadis arasından seçip derledikleri hadislerden oluşan eserleri de Müslümanların dinî ilimlerde kullandıkları en temel kaynaklar olmuşlardır. Bu altı kaynağı derleyip tasnif etmeleri bakımından bu hadis âlimlerine altı imam anlamında ‘‘eimme-i sitte’’ adı verilmiştir. Bu altı büyük hadis müellifinin hayatları kısaca şöyledir: Muhammed b. İsmail el-Buharî (öl. 256/870): Asıl adı Muhammed olan Buharî, hicri 194 yılında Buhara’da doğdu. Babası İsmail, Buharî henüz çocukken vefat etti ve onun hadise dair birçok kitabı oğluna intikal etti. On yaşında hadis öğrenmeye başlayan Buharî, öğreniminin ilk yıllarında hocası Dahilî’nin rivayet sırasında yaptığı bazı hataları düzeltmesiyle dikkatleri üzerine çekti. Annesi ve kardeşi OKUYALIM-ÖĞRENELİM Buharî Bağdat’a geldiğinde muhaddisler yüz hadisin sened ve metinlerini birbirine karıştırarak bir ilim meclisinde bu hadisleri ona sordular. Buharî onlara bu hadislerin hiçbirini okunduğu şekliyle bilmediğini söyledi ve sırasıyla hadislerin sened ve metinlerinin doğrusunu okudu. Bu olay, Buharî’nin nasıl bir hafıza gücüne ve ne kadar geniş bir hadis kültürüne sahip olduğunu göstermektedir. 63 HADİS ile hacca gitti ve hadis öğrenmek için Mekke’de kaldı. Mekke dışında Medine başta olmak üzere Bağdat, Basra, Kûfe, Şam, Humus, Mısır, Semerkant, Buhara, Merv, Belh ve Nişabur gibi şehirlere hadis öğrenmek için birçok defa yolculuk etti. Bu şehirlerde âlimlerden hadis tahsil etti ve öğrencilerine hadis dersleri verdi. Bu seyahatleri esnasında kitaplarını yanında taşımaya çaba gösterdi ve seyahatleri sonunda derlediği hadislerle geniş bir kütüphane meydana getirdi. Hadisleri yazmakla yetinmeyip ezberledi. Müslim, Tirmizî ve Ebu Hatim gibi hadis âlimleri Buharî’nin öğrencileri arasında yer aldı. Hicri 256 yılının Ramazan Bayramı gecesi Semerkant yakınlarındaki Hartenk’te vefat etti. Buhârî’nin Semerkand’da bulunan türbesi. Buharî’nin en bilinen eseri el­-Câmiu’s-Sahih olmakla birlikte onun tarih ve hadis alanında çok sayıda başka eserleri de vardır. Buharî’nin el-Câmiu’s-Sahih’i, tekrar edilen hadisler çıkarıldıktan sonra yaklaşık dört bin kadar hadis içermektedir. Buharî hadis ve tarih dışında ata binmek ve ok atmak gibi savaş sporları ve şiir gibi sanatlarla da uğraşmış bir âlimdir. î Kütüb-i Sitte müellifleri hadis tahsili için (er-Rıhle fî talebi’l-hadis) meşakkatli yolculuklar yapmışlardır. 64 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî (öl. 261/874): Müslim b. Haccac, hicri 204 yılında Nişabur’da doğmuştur. Babası Haccac da hadis rivayetiyle uğraşan şeyhler arasındadır. Hocası Buharî gibi bütün ömrünü hadis öğrenimi için harcayan Müslim, küçük yaşta başladığı hadis tahsilini Irak, Hicaz, Şam ve Mısır bölgelerinde birçok şehri ziyaret ederek sürdürmüştür. Bu seyahatlerinde Buharî’den ve onun hocalarından dersler almış, Tirmizî başta olmak üzere birçok muhaddise de dersler vermiştir. Geçimini ticaretle sürdüren Müslim, hicri 261 yılında Nişabur’da vefat etmiştir. Müslim’in tekrar olmaksızın yaklaşık üç bin otuz üç hadis ihtiva eden el-Camiu’s-Sahih adlı BİLİYOR MUYDUNUZ? Buharî ve Müslim'in bir konuda, aynı sahabiye dayanarak rivayet ettikleri hadislere "üzerinde ittifak edilmiş" anlamında "müttefekun aleyh" hadisler denilir. meşhur eseri dışında yine hadis ve tarih alanında birçok eseri daha vardır. Ebu Davut Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (öl. 275/888): Hicri 212 yılında Sicistan’da doğan Ebu Davut, aslen Yemen’in Ezd kabilesine mensup, vakıfları olan zengin bir aileye mensuptur. Öğrenimine Sicistan’da başlayan Ebu Davut, on sekiz yaşından itibaren Bağdat, Basra, Mekke, Kûfe, Halep, Humus, Dımaşk, Mısır, Horasan, Belh ve Herat’a hadis tahsil etmek ve ders vermek için seyahat etti. Tarsus’ta yirmi yıl kaldı. Seyahatlerinde oğlunu da yanında götürerek onun da hadis hafızı olmasını sağladı. Ahmed b. Hanbel’den çeşitli fıkhî konuları öğrendi ve bunları bir kitapta topladı. Seyahatlerinde çoğu Buharî ve Müslim’in de hocası olan birçok âlimden istifade etti. Kütüb-i Sitte müelliflerinden Tirmizî ve Nesaî de onun öğrencileri arasındadır. Hayatının sonlarında Abbasi halifesinin davetiyle gittiği Basra’da hicri 275 yılında vefat etmiştir. Meşhur muhaddis ve sûfî Süfyan es-Sevrî’nin kabrinin yanına defnedil- OKUYALIM-ÖĞRENELİM Hadis âlimleri, Ebu Davut’un ilmiyle amel eden âlimlerden olduğunu belirtirler. Hadis bilgisi, ezberi, anlayışı, fıkıh bilgisi, ilmindeki sağlamlığı ayrı ayrı dile getirilmiştir. Hadislerin metin ve senetlerini çok iyi bildiği için Ebu Davut hakkında, “Hz. Davut’a demir yumuşatıldığı gibi Ebu Davut’a da hadis yumuşatılmıştır.” denilmiştir. miştir. Züht hayatıyla tanınan Ebu Davut’un dört bin sekiz yüz hadis ihtiva eden es‑Sünen’i en meşhur eseri olmakla birlikte dinî ilimlerin birçok alanında yirmiye yakın eserinin olduğu bilinmektedir. Muhammed b. İsa et-Tirmizî (öl. 279/892): Tirmizî, hicri 209 yılında Orta Asya şehirlerinden Tirmiz’de doğdu. Tirmizî, temel dini öğreniminden sonra hadis ilmi üzerinde yoğunlaştı. Hadis öğrenmek amacıyla Horasan, Irak ve Hicaz bölgelerine seyahatler yaptı. Buharî, Müslim ve Ebu Davut gibi hadis âlimlerinden dersler aldı. Hadis ilminde en yüksek dereceye ulaşanlara özgü olan hadis hafızı unvanına sahip nadir kişilerdendir. Ömrünün sonlarına doğru gözlerini yitiren Tirmizî, züht ve dindarlığı ile tanınmıştır. Hicri 279 yılında Tirmiz’de vefat etmiştir. 65 HADİS Tarih ve hadis alanlarında birçok eser yazan Tirmizî’nin en meşhur eseri, es‑Sünen diye bilinen el‑Camiu’s-Sahih’tir. Bu eserde üç bin dokuz yüz altmış iki hadis mevcuttur. BİLİYOR MUYDUNUZ? Tirmizî es-Sünen olarak da bilinen el-Camiu's-Sahih adlı eserinin ilim dünyasına çıkışını şu şekilde anlatmıştır: "Ben bu Cami-i Kebir'i yazıp bitirince, onu ilkin Hicaz âlimlerine gösterdim. Hepsi de beğendiler. Daha sonra alıp Irak âlimlerine götürdüm. Onlar da ağız birliğiyle eseri övdüler. Nihayet Horasan diyarı âlimlerine takdim ettim. Onlar da memnun oldular, bilahare eseri ilim âlemine sundum. Bu eser kimin evinde bulunursa orada konuşan bir Peygamber vardır." (Şah Veliyyullah Dehlevî, Büstanu'l-Muhaddisin, s. 197.) Ahmed b. Şuayb en-Nesaî (öl. 303/915): Nesaî, hicri 214 yılında Horasan bölgesindeki Nesâ adlı şehirde dünyaya geldi. Nesaî küçük yaşında başladığı tahsilini on beş yaşından itibaren hadis öğrenmeye yöneltti. Asrında âdet olduğu üzere her büyük muhaddis gibi hadis öğrenmek için uzun seyahatlere çıktı. Hadis öğrenme ve öğretmek için yaptığı bu yolculuklar, ölümüne kadar kesintisiz devam etti. Mekke, Medine, Tarsus, Humus, Remle gibi şehirleri ve Filistin, Horasan, Irak, Hicaz, Mısır, Şam, Cezire gibi diyarları bu amaçla dolaştı. İslam ordularının savaşlarına katıldı ve zaman zaman burada askerlere hadis dersleri de verdi. Kadılık da yapmış olan Nesaî, Şam’da Emevî halifeleri yararına hadis uydurması için kendisine yapılan baskılara karşı koyduğu için çeşitli eziyetlere maruz kaldı ve bu nedenle Mekke’ye gitti. Hicri 303 yılında Mekke’de vefat etti ve burada defnedildi. Nesaî’nin esSünen diye meşhur olmuş el‑Müctebâ’sı dışında yine hadis alanında birçok eseri vardır. NOT EDELİM Nesaî'nin bazı özellikleri: İmam Nesaî heybetli, güzel yüzlü, sıhhatli bir şahıstı. Cesaretli ve güçlüydü. İslam ordularıyla birlikte birçok fethe katılmıştı. Davut orucu tutardı. Gece ibadetinden de geri kalmazdı. Humus’ta yaptığı kadılık sırasında adaletinden dolayı halk ondan hoşnut kalmıştı. İbn Mace, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (öl. 273/887): İbn Mace, hicri 209 yılında Kazvin’de doğdu. Geleneğe uyarak on beş yaşında Kazvin’de hadis ezberlemeye başladı. Daha sonra ilim merkezlerini dolaşarak hadis öğrendi ve hadis dersleri verdi. Bunlar arasında Kûfe, Basra, Dımaşk, Bağdat, Humus, Mısır, Mekke, Medine, Rey ve Nişabur gibi ilim merkezleri bulunmaktadır. İbn Mace hicri 273’te vefat etmiştir. Hafızası kuvvetli bir muhaddis olan İbn Mace’nin en bilinen eseri es-Sünen’i dışında tarihle ilgili başka eserleri de bulunmaktadır. 66 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ 8. Türkçeye Çevrilen Temel Hadis Kaynakları Kur’an’ı bize tebliğ eden ve açıklayan Peygamberimizin hadis ve sünnetinin anlaşılması, dinin yaşanması bakımından önemlidir. Kur’an sadece belli bir ırka gönderilmediği gibi Peygamberimiz de belli bir ırkın peygamberi değildir. Bundan dolayı zamanla Arap olmayan Müslümanların çoğalmasıyla Peygamberimize atfedilen sözleri derleyen hadis kitaplarının başka dillere çevrilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede Türklerin Müslüman olmalarından itibaren birçok âlim, hadisleri Türkçeye çevirdiği gibi temel hadis kaynakları da Türkçeye çevrilmiştir. Sahih-i Buharî’den seçmeler yapılarak oluşturulan muhtasarların bazıları da Türkçeye tercüme edilmiştir. Örneğin; Zebidî (öl. 893/1488)’nin et-Tecridü’s-Sarih adlı muhtasarı Atatürk’ün emriyle Babanzade Ahmed Nâim ve Kâmil Miras tarafından tercüme ve şerh edilerek Diyanet İşleri Başkanlığınca yayımlanmış30 ve kullanım kolaylığı için kılavuz oluşturulmuştur.31 Yine Dağıstânî (öl. 1920)’nin Zübdetü’l-Buharî adlı muhtasarı da kendisi tarafından Türkçeye çevrilmiştir.32 Buharî’nin el-Câmiu’s-Sahîh adlı eseri Mehmed Sofuoğlu tarafından Sahîh-i Buhâri ve Tercemesi adıyla Türkçeye tercüme edilmiş on altı cilt olarak yayımlanmıştır.33 Daha sonra ise tercümenin kolay kullanımı için Sahih-i Buharî ve Tercemesi İndeksi hazırlanmıştır.34 Tercümenin girişinde sünnetin önemi ve eserin niçin tercüme edildiği üzerinde durulmuş, İmam Buharî’nin hayatı ve el‑Câmiu’sSahih üzerine iki araştırma eklenmiştir. Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh adlı eseri Türkçeye iki defa tercüme edilmiştir. Bunlardan ilki Meh­med Sofuoğlu tarafından Sahîh-i Müslim ve Tercemesi adıyla ve hadislerin tercümelerine yer yer kısa dipnotlar ilavesiyle sekiz cilt olarak yapılmıştır.35 Daha son­ra Ahmet Davudoğlu eseri tercüme ve şerh etmiş, bu çalışma da Sahîh-i Müs­lim Tercüme ve Şerhi adıyla son cilt fihrist olmak üzere on iki cilt olarak yayımlanmıştır.36 Bu tercümede hadislerin orijinali ve tercümeleri senedleriyle birlikte verilmiştir. Şerh kısmında ise hadisin râvileri tanıtılmış, Kütüb-i Sitte'deki diğer kaynaklarına işaret edilmiş, açıklaması yapılmış, kavramları üzerinde durulmuş ve hadisten çıkan fıkhî hükümler sıralanmıştır. 30 Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi I-XII, (çev.:Ahmed Naim – Kamil Miras), Diyanet İşleri Reisliği, İstanbul, 1928-1948. 31 Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi Kılavuzu (hzl.: Mücteba Uğur, M. Cemal Sofuoğlu), Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, 1975. 32 Ömer Ziyaeddin Dağıstanî, Zübdetü’l-Buharî I-III, İstanbul, 1341. 33 Sahih-i Buharî ve Tercemesi I-XVI (çev.: Mehmed Sofuoğlu), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1987-1989. 34 Sahih-i Buharî ve Tercemesi İndeksi (hzl.: Hikmet Tekin), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1990. 35 Sahih-i Müslim ve Tercemesi I-VIII (çev.: Mehmed Sofuoğlu), İrfan Yayınevi, İstanbul, 1967-1970. 36 Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi I-XII, (Ahmet Davudoğlu) Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1974-1980. 67 HADİS Ebu Davut’un es-Sünen’i ilk defa İbrahim Koçaşlı tarafından tercüme edilmiştir.37 Eserin ikinci tercümesi ise Sünen-i Ebu Davut Terceme ve Şerhi adıyla on altı cilt olarak yapılmış ve İstanbul’da basılmıştır.38 Bu tercümenin İsmail Lütfi Çakan tarafından yazılan mukaddimesinde sünnet kavramı üzerinde durulmuş, Ebu Davut ve eseri hakkında bilgi verilmiş, hadis ıstılahları açıklanmıştır. Orijinal metni senediyle birlikte, tercümesi ise sadece son râvisiyle verilen hadisler çeşitli açılardan da açıklanmıştır. Açıklamada hadisin izahı verilmiş, hadisten çıkarılan fıkhî hükümlere işaret edilmiş ve hadisin diğer eserlerdeki yerleri dipnotlarda gösterilmiştir. Sünen-i Tirmizî, girişine Tirmizî’nin hayatı ve bazı hadis ıstılahları eklenerek Sünen-i Tirmizî Tercümesi adıyla Osman Zeki Mollamehmetoğlu tarafından tercüme edilmiştir. Eserdeki kitap, bab ve hadisler numaralandırılmış orijinal metin senedle birlikte verilmiş, tercüme ise sadece son râvi verilerek yapılmıştır. Hadisin açıklamasında ise râviler tanıtılmış, hadisin izahı yapılmış ve çıkarılabilecek fıkhî hükümler sıralanmıştır.39 Eser daha sonra Kütüb-i Sitte'nin diğer eserlerindeki hadis numaralama sistemiyle uyumlu hâle getirilerek Abdullah Parlıyan tarafından da tercüme edilmiştir.40 Sünen-i Nesaî ise bir komisyon tarafından iki şerhiyle birlikte Sünenü’n-Neseî adıyla sekiz cilt olarak tercüme edilmiştir.41 Tercümenin girişinde İmam Nesâî, eseri şerheden Suyûtî ve Sindî hakkında bilgi verilmiştir. Senediyle birlikte verilen hadisin sadece metni tercüme edilmiş, hadisin açıklamaları ise şerhlerden tercüme edilmek suretiyle yapılmıştır. Kullanım kolaylığı için her cilt sonuna fihrist konulmuştur. Sünen-i İbn Mace, Haydar Hatipoğlu tarafından Sünen-i İbn Mace Tercemesi ve Şerhi adıyla Türkçeye çevrilmiştir.42 Giriş bölümünde İbn Mace’nin hayatı ve eser hakkında bilgi verilmiş ve hadis ilmine dair bazı ıstılahlar tanımlanmıştır. Tercümede önce bab başlığının açıklaması yapılarak hadisin orijinali ve tercümesi verilmiş, izahlar yapılmış, hadisten çıkarılabilecek fıkhî hükümlere işaret edilmiş ve dipnotlarda râviler hakkında bilgiler verilmiştir. Bu altı eser dışında bu eserlerde geçen bütün hadisleri toplayan hadis ansiklopedisi Kütüb-i Sitte, İbrahim Canan tarafından tercüme edilmiş,43 ayrıca İmam Malik’in el-Muvatta’ı,44 İmam Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i,45 ve Dârimî’nin es-Sünen’i de Türkçeye tercüme edilmiştir.46 DÜŞÜNELİM Peygamberimizin sünnetini öğrenme açısından hadislerin Türkçeye tercüme edilmesinin önemi hakkında düşününüz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 37 Sünen-i Ebu Davut Tercemesi, (çev.: İbrahim Koçaşlı), Millî Gazete Yayınları, İstanbul, 1983. 38 Sünen-i Ebu Davut Terceme ve Şerhi I-XVI (çev.: Hüseyin Kayapınar, Necati Yeniel ve Kazım Sağlam), Şamil Yayın vi, İstanbul, 1987-2003. 39 Sünen-i Tirmizî, Tercemesi I-VI (çev.: Osman Zeki Mollamehmetoğlu), Yunus Emre Yayınları, İstanbul. 40 Sünen-i Tirmizî, (çev.: Abdullah Parlıyan), Konya, 2004. 41 Sünenü’n-Neseî I-VIII (çev.: A. Muhtar Büyükçınar, Ahmet Tekin, Ö. Faruk Harman, Yaşar Erol), Kalem Yayınevi, İstanbul, 1981. 42 Sünen-i İbn Mace Tercemesi ve Şerhi I-X (çev.: Haydar Hatipoğlu), Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982-1983. 43 Hadis Külliyatı Kütüb-i Sitte I-XVIII (çev.: İbrahim Canan), Akçağ Yayınları, 1988-1994. 44 el-Muvatta I-II, (çev.: Ahmet Muhtar Büyükçınar ve diğerleri), Al-Tuğ Yayınları, İstanbul, 1982. 45 el-Müsned el-Fethü’r-Rabbâni Tertibi I-VI (çev.: Rıfat Oral-Süleyman Sarı), Ensar Yayıncılık, Konya, 2004. 46 Sünen-i Darimi I-VI, (çev.: Abdullah Aydınlı), Madve Yayınları, İstanbul, 1996. 68 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ Okuma Metni: Ahlakla İlgili Hadis Metinleri :DZÈ ÈƢǫǶÈ ōǴLJÈ ȁÈ ǾÊ ÌȈÈǴǟÈ ƅơȄ È DZÈ ȂÉ LJǁÈ ōǹÈơǾÉ ǤÈ ÈǴÈƥƾÌ ÈǫǾÉ ōǻÈơǮÇ ÊdzÈƢǷǺÌ ǟÈ ... -1 É ōǴǏƅơ È ƻÌ ÈȋÌơǺÈ LjÌ Ʒ nǩÊ Ȑ É ǶÈ Ǹŏ ÈƫÉ ِلأƪÉ ÌưǠÊ Éƥ~ 1. ...Malik’e ulaşan habere göre Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: ‘‘Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.’’ (Muvatta, Husnü'l-Hulk, 1.) :DZÈÈ ƢǬÈǧǶÊ ÌƯÊȍơْ إȁÈǂÊŏ ƦÌdzơǺÊ ǟÈǶōÈ ǴLJÈ ȁÈÊǾÌȈÈǴǟÈƅơ Ê Ȃō ōǼdzơǺÊ ǟÈ ... -2 ŏ ǁÈƢǐÌǻÈْلأơǹÊ ÈƢǠǸÌ LJ È DZÈ ȂLJ È ǺÊ ÌƥDžơ É ǁÈ ƪÉ ÌdzÈƘLJÈ DZÈÈ ƢǫȅÊ É ȄōǴǏƅơ É ơǺÉ LjÌ Ʒ È ƷƢ nDžƢ È ÊǧǭƢ È ǷÈ ǶÉ ÌƯÊإلơȁÈ ǪÊ ǴÌ Ŭ É ǂÊŎ Ʀdzơ~ É ÈōǼdzơǾÊ ÌȈǴǟÈ ǞÈ ÊǴǘō ÈȇǹÌ ÈƗƪÈ ǿÌ ǂÊ ǯÈ ȁÈ ǭÈ ǁÊ ƾÌ ǏȆ 2. ...Nevvas b. Sem’an el-Ensârî (r.a.)’den naklen, şöyle demiştir: Allah Resulü (s.a.v.)’ne iyilik ve günah hakkında soru sordum. O da şöyle buyurdu: “İyilik, güzel ahlaktır. Günah (kötülük) ise vicdanını rahatsız eden ve insanların bilmelerini istemediğin şeydir.” (Müslim, Birr, 14.) È ƢǫDZÈ È ƢǫÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ ... -3 :ǶōÈ ǴLJÈ ȁÊ È ƅơDZÉ ȂLJ È ǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō É ǁÈ DZÈ É ǴǏÊ ǩÉ ƾÉ ǐÌ ÈȇDzÉ ƳÉ ǂdzơ ŏ ǹō ÊƜÈǧǩÊ ƾÌ ǐdzƢÊ ŏ ƥǶÌ ǰÉ ÌȈÈǴǟÈ ~ ō DZơÉ DŽÈ ÈȇƢǷÈ ȁÈ ÊƨōǼƴÈ ÌdzơȄÈdzÊƛȅÊƾȀÌ ÈȇǂÊō ƦÌdzơǹō ÊƛȁÈ ǂËÊ ÊƦÌdzơȄÈdzÊƛȅÊƾȀÌ ÈȇǩÈ ƾÌ ǐdzơ É ōȇÊƛȁÈ ƢǬÅ ȇƾŏ ǏÊ Ê ƅơƾÈ ÌǼǟÊ ƤÉ ÈƬǰÌ ÉȇȄōƬƷ ǹō ÊƛȁÈ ÊǁȂƴÉ ǨÉ ÌdzơȄÈdzÊƛȅÊƾȀÌ ÈȇƣÌ È ǀǰÊ Ìdzơǹō ÊƜÈǧƣÌ È ǀǰÊ ÌdzơȁÈ ǶÌ ǯƢ ŏ ǂō ƸÈ ÈƬÈȇȁÈ È ǩÈ ƾÌ ǐdzơȃ È ƅơƾÈ ÌǼǟÊ ƤÉ ÈƬǰÌ ÉȇȄōƬƷ nƢÅƥơōǀǯÊ È ǀǰÊ Ìdzơȃǂō ƸÈ ÈƬÈȇȁÈ ƣÊ É ǀǰÌ ÈȇDzÉ ƳÉ ǂdzơ È ƣÌ È ǁƢōǼdzơȄÈdzÊƛȅÊƾȀÌ ÈȇǁȂ È ƴÉ ǨÉ Ìdzơ ō DZơÉ DŽÈ ÈȇƢǷÈ ȁÊ 3. ...Abdullah (r.a.)’tan rivayet edildiğine göre Allah’ın Elçisi (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Doğruluğu elden bırakmayınız. Çünkü doğruluk iyiliğe götürür. İyilik de cennete götürür. Kişi doğru söylemeye ve doğruluğu araştırmaya devam ederse Allah katında en doğru kişi olarak yazılır. Yalandan sakınınız. Çünkü yalan kötülüğe götürür. Kötülük de cehenneme götürür. Kişi yalan söylemeye ve yalanı araştırmaya devam ederse Allah katında en yalancı olarak yazılır.” (Müslim, Birr, 105.) 69 HADİS È ƢǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō :DZÈ È DZÈ ȂLJ É ǁ È ǹō ÈƗ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȆÊƥÈƗǺÌ ǟÈ ... -4 É ǴǏƅơ É ȆÈ ǓÊ ǁÈ É ǴǸÌ ÈȇȅÊǀōdzơƾÉ ȇÊƾnjdzơƢ nƤÊ ǔÈ ǤÈ ÌdzơƾÈ ÌǼǟÊ ǾÉ LjÈ ǨÌ ÈǻǮÊ ō ǸÈ ōǻÊƛÊƨǟÈ ǂÌ ǐdzƢÊ ō džÈ ÌȈÈdz~ Ŏ ƥƾÉ ȇÊƾnjdzơ 4. ...Ebu Hureyre (r.a.)'den nakledildiğine göre Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Güçlü kimse, güreşte güçlü olan değil, kızgınlık anında kendisine hâkim olandır.” (Buharî, Edep, 76; Müslim, Birr, 107.) È ƢǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō :DZÈ È ƅơDZÈ ȂLJ É ǁ È ǹō ÈƗǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏÊ É ȆÈ ǓÊ ǁÈ DzÇ Ǩō ǤÈ ǷÉ ǺÊ ÌƥÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ ... -5 Ê ÌdzơȄÈǴǟÈ ȆǘÊ ǠÌ ÉȇÈȏƢǷÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ȆǘÊ ǠÌ ÉȇȁÈ ǪÌ nǦǼǠ È ǧǂdzơ ŏ ƤŎ ƸÊ ÉȇǪÆ ȈÊǧǁÈ ƅơ È ǹō Êƛ~ 5. ...Abdullah b. Muğaffel (r.a.)’den naklen Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Muhakkak ki Allah nezaketle muamele eder, nezaket ve ağırbaşlılığı sever, şiddet ve kabalık karşılığında vermediğini nezaket ve ağırbaşlılık karşılığında verir.” (Ebu Davut, Edep, 10.) È È ƢǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō :DZÈ È ȆÊ É ǴǏ ō ƦōǼdzơǹō ÈƗǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ȆÈ ǓÊ ǁÈ ƧÈ ǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȆÊƥƗǺÌ ǟÈ ... -6 È ơDzÉ ǯÉ ƘÌÈȇƾÈ LjÈ ƸÈ Ìdzơǹō ÊƜÈǧƾÈ LjÈ ƸÈ ÌdzơȁÈ ǶÌ ǯƢ È ƩÈ É ōȇÊƛ~ Ê ƢǼLjÈ ū nƤÈ ǘÈ ƸÈ ÌdzơǁƢÉ ōǼdzơDzÉ ǯÉ ƘÌÈƫƢǸÈ ǯ 6. ...Ebu Hureyre (r.a.)’den naklen Nebi (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Hasetten (kıskançlıktan) sakınınız. Çünkü ateşin odunu yediği gibi kıskançlık da iyi amelleri yer bitirir.” (Ebu Davut, Edep, 44.) È ƢǫDZÈ È ƢǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ :ǶōÈ ǴLJÈ ȁÊ È ƅơDZÉ ȂLJ È ǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō É ǁȆÊ È dzDZÈ È ǁÈ Ō ƿȆÊƥÈơǺÌ ǟÈ ... -7 É ǴǏÊ É ȆÈ ǓÊ ǁ É ǸÈ ÉưÌȈƷÈ ƅơ nǺÇ LjÈ Ʒ Ç ǴƼÊ Ê dzƢƻÈ ȁÈ ƢȀÈ ƸÉ ǸÌ ÈƫƨÈ ÈǼLjÈ ƸÈ ÌdzơƨÈ ÈƠŏȈLjdzơ É ƥDžƢ È ǪÉ È ōǼdzơǪÊ ō ǞÊ ÊƦÌƫƗȁÈ ƪÈ ÌǼǯƢ È ǪÊ ōƫÊơ~ 7. ...Ebu Zer (r.a.)’den naklen şöyle demiştir. Allah Resulü (s.a.v.) bana şöyle dedi: “Nerede olursan ol, Allah’a karşı sorumluluk bilinciyle yaşa! Kötülüğün peşine hemen onu yok edecek bir iyilik yap! İnsanlara güzel ahlakla muamele et!” (Tirmizî, Birr, 55.) 70 III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplandırınız. 1. Peygamberimiz döneminde yazılan ilk yazılı hadis metinleri nelerdir? Bu metinler hakkında kısaca bilgi veriniz. 2. Sahabenin hadisleri daha sonraki nesillere ulaştırmadaki rolü nedir? Kısaca belirtiniz. 3. Tabiîn döneminde yaygınlaşan ilim yolculuklarının yapılma sebebi nedir? Belirtiniz. 4. Tasnif ne demektir? Hadisler tasnif edilirken hangi esaslar göz önüne alınmıştır? Belirtiniz. 5. Musannef, cami, müsned türü eserlerin özellikleri nelerdir? Yazınız. 6. Dirayetü’l-hadis ne demektir? Belirtiniz. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi günümüze kadar gelmiş en eski orijinal hadis mecmuasıdır? A) Hemmam b. Münebbih: Sahife-i Sahiha B) Ma'mer b. Raşid: el‑Câmi’ C) Abdurrezzak b. Hemmam: Musannef D) Rebi’ b. Habib el-Basrî: el-Câmiu’s-Sahih E) Râmehürmuzî: el‑Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvi ve’l-Vâi 2. Aşağıdakilerden hangisi kütüb-i sitte içinde yer almaz? A) Sünen-i Ebu Davut B) Sünen-i Tirmizî C) Müsned-i Ahmed b. Hanbel D) Sünen-i Nesaî E) Sünen-i İbn Mace 3. Aşağıdakilerden hangisi en son gerçekleşen hadis faaliyetlerindendir? A) Hadis usulünün oluşması B) Hadis ve sünnetin rivayet edilmesi C) Hadis ve sünnetin tedvin edilmesi D) Hadis ve sünnetin tasnif edilmesi E) Temel hadis kaynaklarının tasnif edilmesi 71 HADİS C. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanı “D”, yanlış olanı “Y” ile işaretleyiniz. (...) Buharî ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahih adlı eserleri “Sahihayn” olarak adlandırılır. (...) Ahkâma dair sadece Peygamberimizden gelen rivayetleri fıkıh konularına göre tertip eden eserler müsned türü eserlerdir. (...) Hicri 100 yılında vefat eden Ebü’t-Tufeyl Âmir el-Leysî en son vefat eden sahabedir. Ç. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanları ile doldurunuz. - İbn Şihab ez-Zührî - kütüb-i tis‘a - hadis - Abdullah b. Amr - eimme-i sitte - şemail 1. Peygamberimizin iç ve dış güzelliklerini anlatan eserler ……….………….. kitapları olarak adlandırılırlar. 2. Emevi Halifesi Ömer b. Abdülaziz’in emriyle tedvin faaliyetinde en önemli rolü üstlenen hadis âlimi ……………………………………….. dir. 3. Kütüb-i sittenin müelliflerine altı imam anlamında …………………………. ….adı verilir. 72 HADİS IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Kudsî ve merfû hadis kavramlarının ne anlama geldiğini araştırınız. 2. “Sahih, hasen, zayıf” hadis kavramlarının anlamlarını hadis terimleri sözlüklerinden bularak defterlerinize not ediniz. 3. İnsanların niçin Hz. Peygamberin adını kullanarak hadis uydurduklarını, Hadis Usulü ve Hadis Tarihi kitaplarından araştırınız. 4. Uydurma hadislerin İslam’a verebileceği zararları arkadaşlarınızla konuşunuz. 73 HADİS 1. Kaynağına Göre Hadis Çeşitleri Hadisler, rivayetin kime ait olduğunu göstermek amacıyla kaynağına göre sınıflandırılmışlardır. Bunlar sırasıyla; kudsî, merfû, mevkuf ve maktu hadislerdir. Hadis, Allah’a izafe edilmişse kudsî, Hz. Peygambere izafe edilmişse merfû, herhangi bir sahabiye izafe edilmişse mevkuf, tabiîn neslinden birine izafe edilmişse maktu adı verilmiştir. 1.1. Kudsî Hadisler Kudsî hadis, anlamı Allah’a, lafzı Hz. Peygambere ait olan hadislerdir. Allah’ın, Hz. Peygamberin kalbine bir fikir ilham etmesi ve Hz. Peygamberin de bu ilhamı kendi ifadeleriyle ortaya koymasıdır. Bunlara “ilahî” ve “rabbanî” hadisler de denir. Kudsî hadisler, ayetlerden her yönüyle farklıdır. Çünkü ayetler lafız ve mana olarak Allah’a aittir ve koruma altındadır. Bu mucizevi özellikleri nedeniyle insanların benzerini söyleme imkânı yoktur. Oysa insanı aciz bırakan bu mucizevi boyut, kudsî hadisler için söz konusu değildir. Dolayısıyla Allah kelamı diyerek kudsî hadisler ibadetlerde ayetlerin yerini alamaz. Bu tür hadisler, her ne kadar kudsî ve ilahî gibi sıfatlarla nitelendirilseler de hadis literatürü içerisinde değerlendirilirler. Kudsî hadis de nebevî hadis gibi sened ve metinden oluşur. Ancak kudsî hadis rivayet edilirken, ō È Ê É É È È È .” (Allah’ın Resulü Rabb’inden rivayetle buyurdu ki…), “ ǾÊ ËÊƥǁǺǟǾȇȁǂȇƢǸȈǧǶǴLJȁǾȈǴǟƅơȄǴǏƅơDZȂLJǁDZƢǫ È Ì È Ê Ê Ì È È Ê È ō È È Ê ÌÈ È É “ DzƳȁDŽǟƅơ È È È ō È È Ê Ì È È ȄǴǏȆƦǼdzơ ō È È ō È É DZƢǫǶǴLJȁǾȈǴǟƅơ Ê È .”(Nebi (s.a.v.)’den rivayet olunduğuna göre şöyle buyurmuştur: É ō È ËÊ Êō Ǻǟ Allah Azze ve Celle buyurdu ki…) gibi özel tabirler kullanılır. Kudsî hadis Allah’a isnat edilirken nebevî hadis Hz. Peygambere isnat edilir. Her iki hadis çeşidinin de sahihi, zayıfı ve uydurması vardır. Kudsî hadisler, genellikle Allah’ın büyüklüğünü, rah- OKUYALIM, İNCELEYELİM metinin genişliğini, kudretinin eşsizliğini, ihsan ve ikramının bolluğunu konu edinir. Kısacası Allah’ın sıfatlarından söz ederler. Helal, haram, ibadet ile ilgili hükümler bildirmezler. O yüzden Hz. Peygamberin, Kur’an’daki bir Aşağıdaki kudsî hadisi okuyarak inceleyiniz. Enes (r.a.)’ten rivayet edildiğine göre Nebi (s.a.v.)’nin Rabb’inden rivayet ettiği bir hadis-i kudsî’de Allahuteala şöyle buyurdu: “Kulum bana bir karış yaklaştığı zaman ben ona bir arşın yaklaşırım. O bana bir arşın yaklaşınca ben ona bir kulaç yaklaşırım. O bana yürüyerek geldiği zaman ben ona koşarak varırım.” prensibi insanlara kendi sözle- (Buharî, Tevhid, 50; Müslim, Zikr, 2, 3, 20–22; riyle anlatırken veya açıklarken Tevbe, 1; Tirmizî, Deavât, 131.) Allahuteala şöyle buyurdu demesi de muhtemeldir.1 1 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 44. 74 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ NOT EDELİM Kudsî hadisler konusunda birçok müstakil eser yazılmıştır. Aliyyu’l-kârî’nin “elEhâdîsu’l-kudsiyye” si ile el-Münâvî’nin “el-İthâfâtu’s-Seniyye bi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye”si H. Hüsnü Erdem tarafından “Kırk Kudsî Hadis” ve “İlahî Hadisler” adıyla Türkçeye çevrilmiş ve yayımlanmıştır. 1.2. Merfû Hadisler Hz. Peygambere isnat edilen bütün söz, fiil ve takrirlere merfû hadis denir. Esasen Hz. Peygambere ait bütün nakiller ‘hadis’ diye adlandırıldığı hâlde, hadisin ‘merfû’ gibi bir sıfatla isimlendirilişi, sahabe ve tabiîn sözlerinden ayırt etmek içindir.2 ُ َم َي ُقōلى اهللُ َعلَ ْي ِه َو َسلōص َ ْت َر ُس ُ س ِمع: Sahabe tarafından genellikle ول َ ِول اهلل َ “Allah’ın Resulünden işittim, ُ ُ ان َر ُس ُ َ َ َ َ َك şöyle buyurdu.” yahut َمōلى اهلل َعل ْي ِه َو َسلō ص َ ِ قال َر ُسول اهلل: “Allah’ın Resulü buyurdu ki.” yahut ول َ َُم َي ْف َعلōلى اهللُ َعلَ ْي ِه َو َسلō ص ُ ُ َ ْت َر ُس ُ رأي. َ “… َ ِ“ اهللAllah’ın Resulü şöyle yapardı.” veya َم َي ْف َعلōلى اهلل َعلَ ْي ِه َو َسلōص َ ِول اهلل ْ ْ ُ َ َ “Peygamberin huzurunda şöyle ْ َف َعل َنا ِب َخ/ف َعل ُت. şöyle yaparken gördüm.” ya da َمōلى اهلل َعل ْي ِه َو َسلōص َ النبى ِō ض َر ِة yaptım./yapardık.” denilerek rivayet edilen tüm hadisler merfûdur. É dzơȂÈ ǷÌ ÈƗȁÈ ǶÌ ǯÊ É LJÉ ǁÈ DZƢ È ǫÈ DZƢ È ǫÈ ǾÉ ǼÌ ǟÈ ÉƅơȆÈ ǓÊ ǁÈ ÈƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȆÊƥÈƗǺÌ ǟÈ É ǁȂÈ ǏȄ ǶÌ ǰÊ ō ƛ~ǶÈ Ǵō LJÈ ȁÈ ÊǾȈÌ ǴÈ ǟÈ ÉƅơȄǴō ǏÊ É ÈdzÊƛǂÉ ǜÉ ǼÌÈȇÈȏÈƅơǹÊ È ƅơDZȂ É dzƢǸÈ ǟÌ ÈƗȁÈ ǶÌ ǰÊ É ƥȂǴÉ ǫÉ ȄÈdzÊƛǂÉ ǜÉ ǼÌÈȇǺÌ ǰÊ ÈdzȁÈ nǶÌ ǰÊ Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Allah suretlerinize (görünüşünüze) ve mallarınıza bakmaz. Ancak kalplerinize ve amellerinize bakar.” 3 Herhangi bir sahabenin, geçmiş peygamberler veya gelecekte cereyan edecek olaylar ya da işlenmesi hâlinde işleyene sevap yahut azap gerekecek konular gibi şahsi görüş ve kanaate dayanması mümkün olmayan mevzulara dair verdiği haberler de merfû hadis olarak kabul edilir. Bu tür hadislere “hükmen merfû hadis” denir. Sahabe, verdiği bilgileri Resulullahtan duyduğunu DEĞERLENDİRELİM Aşağıdaki hadisi merfû hadis özellkileri açısından değerlendiriniz. Ebu Saîd ve Ebu Hüreyre ’den rivayet edildiğine göre Resulullah şöyle buyurdu: İsrailî nakillerde bulunanlardan olmaması gerekir. “Yorgunluk, sürekli hastalık, tasa, keder, sıkıntı ve gamdan, ayağına batan dikene varıncaya kadar Müslümanın başına gelen her şeyi, Allah, onun hatalarını bağışlamaya vesile kılar.” Aksi hâlde verdiği bilginin İsrâiliyyattan olması (Buharî, Merdâ, 1.) açıklamasa bile konuların özelliği açısından onları, Resulullahtan duymuş olduğu ya da en azından Hz. Peygamberden öğrenmiş olan bir başka sahabeden işitmiş olduğu düşünülür. Haberleri veren sahabenin mümkündür. 4 2 Ali Yardım, Hadis I, s. 37. 3 Müslim, Birr, 34. 4 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 101. 75 HADİS Sahabenin Hz. Peygamber dönemine işaretle, “Şu işi yapmamız bize emredildi.”; “Şu işten nehyolunduk.”; “Resulullah aramızda olduğu hâlde şöyle derdik.”; “Bu işi yapmakta bir sakınca görmezdik.”; “Sünnet bu şekildedir.”; “Şu iş sünnettendir.” şeklinde yapıp söyledikleriyle ilgili rivayetleri ve açıklamaları da âlimlerin büyük çoğunluğuna göre merfû hadis hükmündedir.5 1.3. Mevkuf Hadisler Sahabilerden söz, fiil ve takrir olarak rivayet edilen haberlerdir. Buna göre bir râvinin, “Falan sahabi şöyle dedi, şunu yaptı, yanında şöyle bir olay meydana gelince sesini çıkarmadı.” diye naklettiği rivayetler mevkuftur. Bu haberlere mevkuf denilmesi, isnadın sahabide kalmış olması sebebiyledir. Ancak isnadı sahabide kalmış her habere mevkuf denilemeyeceği, bu haberlerden bir kısmının ‘hükmen merfu’ olduğu unutulmamalıdır. Mevkuf hadisler, dinde kesin delil olarak kullanılmazlar. Ancak Kur’an ve Hz. Peygamberin sünnetine uygun olanlar, vaaz ve nasihat amacıyla veya sahabenin güzel ahlakını ve uygulamasını ortaya koymak için kullanılabilir. Örneğin; Abdullah b. Mesud’un “Bir müneccime veya kâhine giderek onların söylediklerini kabul eden kişi Hz. Muhammed (s.a.v.)’e nazil olanı inkâr etmiş demektir.”6 sözü sahabenin görüşlerini öğrenmek açısından önemlidir. Mevkuf hadisler de merfû hadisler gibi râvileri ve isnadları yönünden sahih, zayıf hatta uydurma olabilirler. 1.4. Maktu Hadisler Sahabeden sonraki nesil olarak bilinen tabiînden söz, fiil ve takrir olarak rivayet edilen haberlere maktu hadis denilmiştir. Maktu hadis, mevkuf hadis gibi dinde delil olarak kabul edilmemiştir.7 İNCELEYELİM Aşağıdaki hadisi maktu hadisin özellikleri açısından inceleyiniz. Abdürrezzak b. Hemmam’ın Ma’mer b. Raşid’den onun da İbni Şihab ez-Zühri’den naklettiğine göre; Ma’mer dedi ki Zühri’ye, bir yere yaslanarak yemek yemeyi sordum. Zühri bana “Sakıncası yok.” diye cevap verdi. (İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 104.) 5 A. Naim, Tecrid Tercümesi, Mukaddime, s. 137-139. 6 Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 176. 7 A. Naim, Tecrid Tercümesi, Mukaddime, s. 135. 76 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ 2. Râvilerinin Sayılarına Göre Hadis Çeşitleri Râvi sayısı açısından hadisler mütevatir ve âhâd olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. 2.1. Mütevatir Hadisler Yalan üzerinde birleşmeleri aklen mümkün olmayan çok sayıda râviler topluluğunun, her nesilde, yine kendileri gibi bir topluluktan rivayet ettiği, işitme ve görmeye dayanan hadise mütevatir hadis denir. Mütevatir hadisin bu şekilde aktarılmasına da tevatür denir. Râvilerin sayısının çok olması, onların yalan üzerine birleşip asılsız bir haber uyduramayacak olmaları bakımından önemlidir. Mütevatir hadisler, rivayet edilme yönünden lafzî ve manevî olmak üzere ikiye ayrılır: a) Lafzî mütevatir: Senedin başından sonuna kadar her tabakada bütün râvilerin aynı lafızlarla rivayet ettikleri hadistir. Mutlak manâda mütevatir denildiğinde lafzî mütevatir anlaşılır. Bu tür hadisler oldukça azdır. Lafzî mütevatir hadislere, “Kim bana, bilerek yalan isnad ederse cehennemdeki yerine hazırlansın.”8 hadisi misal olarak verilebilir. b) Manevî mütevatir: Lafızları değişik olduğu hâlde aynı anlamı ifade eden rivayetlerdir. Bu tür haberlerde bütün râviler ortak bir anlamda birleşirler. Manevî mütevatir hadisler, lafzî mütevatire göre oldukça fazladır. Dua sırasında ellerin kaldırılması bu çeşit mütevatire örnek gösterilebilir. Çünkü Hz. Peygamberin dua sırasında ellerini kaldırdığına dair birçok hadis rivayet edilmiştir. Fakat bu rivayetler değişik olaylarla ilgili, değişik şekillerde ve farklı ifadelerle nakledilmiştir. Bütün rivayetlerin birleştiği ortak anlam, dua sırasında ellerin kaldırılmış olmasıdır. Beş vakit namaz, oruç, zekât, hac gibi ibadetlerin yapılış şekilleri de mütevatir sünnete örnek olarak verilebilir. 2.2. Âhâd Hadisler Hadis terimi olarak âhâd; mütevatir hadis şartlarını taşımayan hadislere denir. Bu tür rivayetlere haber-i vâhid ve haber-i âhâd da denir. Bir hadisi rivayet edenlerin çokluğu bazı tabakalarda mütevatir derecesine ulaşmış olsa bile, bazı tabakalarda sayı azalmışsa mütevatirin şartı ortadan kalkmış ve hadis âhâd hadisler arasında yer almış olur. Mütevatir hadisler sayıca çok az olduğu için Hz. Peygamberden rivayet edilen hadislerin büyük çoğunluğunu âhâd hadisler teşkil eder. Âhâd hadislere şu hadis misal olarak verilebilir: É dzƢǸÈ ōǻÊƛȁÈ ƩƢ É ǸÈ ǟÌ ȋÈ ÌơƢǸÈ ōǻƛ~ È ǺÌ ǸÈ ǧÈ ȃȂÈ ÈǻƢǷÈ ƝÊ Ê ōȈŏǼdzƢÊƥDZƢ Ç ǂǷÌ ơDzŏ ǰÊ ÊǾÊdzȂLJÉ ǁÈ ȁÈ ÊƅơȄÈdzÊƛǾÉ ÉƫǂÈ ƴÊ Ì ȀǧÈ ÊǾÊdzȂLJÉ ǁÈ ȁÈ ÊƅơȄÈdzÊƛǾÉ ÉƫǂÈ ƴÊ Ì ǿƪÌ ÈǻƢǯ È ǺÌ ǷÈ ȁÈ nÊǾȈÌÈdzƛǂÈ ƳƢ È ǿÈ ƢǷÈ ȄÈdzÊƛǾÉ ÉƫǂÈ ƴÊ Ì ȀǧÈ ƢȀÈ ƸÉ ǰÊ ǼÌÈȇÇƧÈƗǂÈ ǷÌ ÊơȁÌ ÈƗƢȀÈ ÉƦȈǐÊ ÉȇƢÈȈÌǻƾÉ ÊdzǾÉ ÉƫǂÈ ƴÊ Ì ǿƪÌ ÈǻƢǯ “Yapılan işler niyetlere göre değerlenir. Herkes yaptığı işin karşılığını niyetine göre alır. Kimin niyeti Allah’a ve Resulüne varmak, onlara hicret etmekse eline geçecek sevap da Allah’a ve Resulüne hicret sevabıdır. Kim de elde edeceği bir dünyalığa veya evleneceği bir kadına kavuşmak için yola çıkmışsa onun hicreti de hicret ettiği şeye göre değerlenir.”9 Yukarıdaki hadisi, Hz. Peygamberden yalnız Hz. Ömer, Ömer’den yalnız Alkame, Alkame’den yalnız Muhammed b. İbrahim, Muhammed b. İbrahim’den de yalnız Yahya b. Saîd rivayet ettiği için hadis, sahih olmakla beraber âhâd hadis olarak değerlendirilir.10 8 Buharî, İlim, 38; Müslim, Zühd, 82. 9 Buharî, Bed’ü’l-vahy, 1, İman, 41, Nikâh, 5; Müslim, İmâret, 155. 10 A.Naim, Tecrid-i Sarih Tercemesi, Mukaddime, s.104. 77 HADİS Âhâd hadisler her tabakada onları rivayet eden râvilerin sayılarına göre “meşhur”, “aziz” ve “garib” olmak üzere üç kısma ayrılır. 2.2.1. Meşhur Sözlük manası şöhrete ulaşmış, halk arasında şöhret kazanmış demektir. Bu nedenle sözlük anlamına uygun olarak halk arasında şöhret bulmuş rivayetler de meşhur olarak nitelendirilmiştir. Hadis ilmindeki terim manası ise “Herhangi bir tabakada en az üç râvisi bulunan hadislerdir.” Başka bir ifadeyle eğer bir hadis tabakasından birinde sadece üç râvi tarafından rivayet edilmiş ise diğer tabakalarda râvi sayısı mütevatir hadisin râvi sayısına ulaşmış olsa bile o hadis yine meşhur bir hadistir. Bu hadis türüne; “Allah, ilmi insanların hafızalarından silip unutturmak suretiyle değil, âlimleri vefat ettirmek suretiyle ortadan kaldırır. Nihayet ortada âlim kalmayınca halk birtakım cahil insanları kendilerine lider seçer; bunlara bir şeyler sorulur; onlar da rastgele bilmeden cevap verirler. Böylece hem kendileri doğru yoldan saparlar hem de başkalarını saptırırlar.”11 hadisi örnek olarak verilmektedir.12 2.2.2. Aziz Herhangi bir tabakada râvi sayısı en az ikiye düşmüş olan hadislere “aziz hadis” denilmiştir. Bazı tabakalarda üç veya üçün üstünde râvisi bulunan bir hadis meşhur iken sonraki tabakalarından birinde bu sayı ikiye düşecek olursa hadis meşhur olmaktan çıkar ve aziz olur. 2.2.3. Garib Lügatte tek, yalnız ve kimsesiz kalmış kişi manasına gelen garib kelimesi, hadis ilminde, herhangi bir tabakada tek bir râvisi bulunan hadisler hakkında kullanılmıştır. Garib hadislere bazen “ferd” denildiği de olmuştur. Buna göre ferd ile garibin eş anlamlı kullanılabildiği anlaşılır. Meşhur, aziz veya garib bir hadis sahih de olabilir zayıf da olabilir. Bu sebepledir ki en az üç râvisi olan meşhur hadisin, tek râvisi olan garib hadisten daha sahih olacağı sanılmamalıdır. Zira hadisin sahihlik şartları vardır ve ancak bu şartlara uyan hadis sahih olabilir.13 İNCELEYELİM Aşağıdaki aziz ve garib hadisi inceleyiniz ve aralarındaki farka dikkat ediniz. “Sizden biriniz, ben kendisine ana babasından, çoluk çocuğundan ve bütün insanlardan daha sevgili olmadıkça tam manasıyla iman etmiş olmaz.” (Buharî, İman 8; Müslim, İman 70.) Bu hadisi Hz. Peygamber (s.a.v.)den Enes ve Ebu Hureyre; Enes’ten Katâde ve Abdulazîz b. Suheyb; Katâde’den Şu’be ve Said; Abdulaziz’den İsmail b. Uleyye ve Abdulvâris; bunların herbirinden sayıları ikiden fazla olan raviler rivayet etmişlerdir. Hz. Ömer(r.a.)’in Hz. Peygamber (s.a.v.)den rivayet ettiği, “Ameller ancak niyetlere göredir…” (Buharî, Bed’ül-vahy, 1; Müslim, İmâre,155.) hadisi meşhur garibtir. Bu hadisi Hz. Ömer’den sadece Alkame b. Vakkâs, Alkame’den Muhammed b. İbrahim, Muhammed’den sadece Yahya b. Sa’d el-Ensârî rivayet etmiştir. Yahya’dan ise birçok râvi rivayet etmiş ve hadis meşhur olmuştur. 11 Buharî, İlim, 34; Müslim, İlim, 13. 12 Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 176. 13 Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam-Hatip Liseleri İçin Hadis 2, s. 69. 78 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ 3. Sıhhat Derecesine Göre Hadis Çeşitleri İslamiyetin ikinci kaynağını oluşturan hadislerin sahih olup olmadığını tespit etmek hem Hz. Peygambere duyulan saygının hem de dinin doğru anlaşılmasının bir gereğidir. Bu yüzden İslam âlimleri bu nokta üzerinde hassasiyetle durmuşlar ve hadisleri sıhhat derecelerine göre sahih, hasen ve zayıf olmak üzere üç kısma ayırmışlardır. 3.1. Sahih Hadis ve Özellikleri Resulullaha ait olduğunda usül bakımından herhangi bir tereddüt bulunmayan, sıhhatine hükmedilmiş olan hadistir. Sahih hadis “Adalet ve zabt sahibi râvilerin muttasıl senetle rivayet ettikleri, şâz ve muallel olmayan hadistir.” NOT EDELİM Sahih Hadisin Özellikleri Sahih hadisin râvileri adildir. Adil olma, râvinin adalet sıfatına sahip olması demektir. Adalet ise insanı, takva sahibi yapan bir özelliktir. Bu vasfa sahip olan râvi Allah ve Resulünün emir ve yasaklarına uyar, günahtan kaçınır, kişiliğini zedeleyecek söz ve davranışlardan uzak durur. Sahih hadisin râvileri zabt sahibidir. Zabt, işitilen bir şeyi aradan uzun yıllar geçmiş olsa bile bir başkasına rivayet edinceye kadar hiçbir kelime unutmadan veya kelimelerinde hiçbir değişiklik yapmadan işitildiği şekilde hatırlayabilme gücüdür. Sahih hadisin senedi muttasıldır. Senedin muttasıl olması, isnatta yer alan ilk râviden son ravisine varıncaya kadar isnadın kesintisiz olmasıdır. Başka bir deyişle, her râvi, kendisinden hadis naklettiği şeyhiyle/hocasıyla buluşması ve hadisi bizzat ondan almasıdır. Sahih hadis şâz değildir. Hadis ilminde şâz, râvinin rivayet ettiği hadisle, aynı hadisi rivayet eden diğer râvilere aykırı düşmesi ve bu rivayetinde tek kalmasıdır. Bu râvi güvenilir olsa bile, sayıca çok olan diğer güvenilir râvilerin rivayetleri tercih olunduğu için tek kalan râvinin hadisi şâz sayılır ve hadis terk edilir. Terk edilen hadis ise zayıftır. Sahih hadis muallel değildir. Kendisinde illet/kusur bulunan hadislere muallel denir. Dış görünüşü itibariyle sahih görünmekle birlikte, konunun uzmanlarınca fark edilebilecek gizli bir kusur taşımasıdır. Bu kusur sebebiyle hadis, zayıf hadis olarak kabul edilir. 79 HADİS Sahih hadisleri ilk defa toplayan ve tasnif eden İmam Buharî (öl. 256 H) ve onun talebesi İmam Müslim (öl. 261 H) olmuştur.14 Sahih hadisler, İslam ulemasının ittifakı ile kendileriyle amel edilmesi vacip olan hadislerdir.15 BİLİYOR MUYDUNUZ? Sahih hadisler sadece Kütüb-ü Sitte’de mi bulunur? Hadisler çoğu kere, “Bu, Kütüb-ü Sitte’de var mı?” veya “Buharî ve Müslim bunu nakletmiş mi?” gibi sorularla araştırılmaktadır. Bu tür sorular, aslında, sahih hadislerin sadece Kütüb-ü Sitte’de veya Buharî ve Müslim’in el-Câmi’u’s-Sahîh’lerinde bulunduğu, bunların dışındaki hadis kitaplarına güvenilemeyeceği kanaatinden kaynaklanmaktadır. Bu, çoğu kişinin her şeyi Kur’an’da aramasına benzemektedir. Her şeyi Kur’an’da aramak nasıl hatalı bir tutum ise hadis diye duyulan her sözü de mutlaka Buharî ya da Müslim’de bulmaya çalışmak yahut Kütüb-ü Sitte’de görmek istemek de en azından o kadar hatalıdır. Bu düşünceden vazgeçilmelidir. Zira Buharî de Müslim de “bütün sahih hadisleri toplamak” amacıyla kitaplarını tasnif etmiş değillerdir. Kitaplarına aldıkları hadislerin kendi şartlarına göre “sahih” olmasına dikkat etmişler, fakat bütün sahihleri toplamak gibi bir çalışma içine girmemişlerdir. Buharî ve Müslim dışında hatta Kütüb-ü Sitte dışında kalan diğer hadis kitaplarında da sahih hadisler bulunmaktadır. Şu kadar var ki âlimler, Buharî ve Müslim’in her ikisinin birden kitabına aldığı (müttefakun aleyh) hadisleri, en güvenilir sahih hadisler olarak kabul etmişlerdir. (M.Yaşar Kandemir, İ. Lütfi Çakan, Raşit Küçük, Riyazü’s-Salihin Terc. ve Şerhi, C 1, s. 42’den uyarlanmıştır.) 3.2. Hasen Hadis Sahih ile zayıf arasında yer alan, ancak sahihe daha yakın olan bir hadis çeşididir. İlk olarak Tirmizî (öl. 279 H) tarafından kullanılan hasen terimi, “Sahihlik şartlarını taşımakla birlikte râvileri zabt yönünden güvenilir râviler derecesine çıkamayan/zayıf râvilerin rivayet ettikleri hadislerdir.” diye tarif edilmiştir. Hasen hadisin, sahih hadisten ayrıldığı tek yön râvinin zabt açısından kusurlu olmasıdır. 14 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 92. 15 Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, s. 389. 80 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ Tirmizî’nin de içerisinde olduğu hadis imamlarının rivayet ettikleri hasen hadise misal olarak, “Ümmetimi (veya insanları) zora sokmaktan endişe etmeseydim, onlara her namaz vaktinde misvakla dişlerini temizlemelerini emrederdim.”16 hadisi verilebilir. Bu hadisin senedinde bulunan Muhammed b. Amr hafıza ve zabt yönünden kusurlu bulunarak tenkit edilmiştir.17 Hasen hadisle amel konusunda hadis imamlarının çoğu, sahih hadisler gibi delil olarak kullanılabileceği görüşündedirler. 3.3. Zayıf Hadis ve Çeşitleri Zayıf hadis, sahih ve hasen hadiste bulunması gereken şartları taşımayan fakat uydurma olarak da isimlendirilemeyen hadistir. Zayıflık, ya hadisin senedindeki kopukluk ya râvisinin adalet ve zabtındaki bir kusur ya da metnin şâz ve illetli olması gibi hususlarda söz konusu olur. Zayıf hadis çeşitlerinin bir kısmı senetteki kopukluktan diğer bir kısmı da râvinin kusurundan kaynaklanır. 3.3.1. Senetteki Kopukluk ile İlgili Olanlar İsnattaki kopukluk, bir veya birkaç râvinin düşmesiyle meydana gelen kopukluktur. Bu düşme isnadın başında, ortasında veya sonunda oluşuna ve düşen râvinin bir veya daha fazla olmasına göre Mürsel, Munkatı’, Mu’dal, Muallak ve Müdelles hadis ismini alır. 1. Mürsel Hadis: Tabiînin, sahabeyi atlayarak doğrudan Hz. Peygambere isnadla “Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle dedi” veya “şöyle yaptı” gibi ifadelerle rivayet ettikleri hadislerdir. Mürsel hadisin zayıf olması, isnattan sahabinin atlanarak rivayet zincirinde kopukluk meydana gelmesi sebebiyledir. Aşağıdaki şekilde18 görüldüğü gibi senetteki sahabe râvi atlanarak hadis nakledilmiştir. Hz. Peygamber Sahabe Tabiîn Tebei Tabiîn Müellif (Buharî, Müslim vb.) 2. Munkatı’ Hadis: Etbâ`ut-tabiînin, tabiîni atlayarak sahabiden naklettiği hadise munkatı` dendiği gibi, senedin ortasından bir veya ardarda olmamak şartıyla birden fazla râvinin düştüğü hadis diye de tarif edilmiştir. Senedinde müphem bir kişinin bulunduğu hadis de munkatı` olarak değerlendirilmiştir. Munkatı’ hadis hüküm çıkarmada delil olarak kullanılmaz. 16 Buharî, Cum’a, 8; Müslim, Tahâret, 42; Tirmizî, Tahâret, 18. 17 A.Naim, Tecrid-i Sarih Tercemesi, Mukaddime, s. 201. 18 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 49, 50. 81 HADİS Sahabe Hz. Peygamber Tabiîn Tebei Tabiîn Tebei Tabiîn X Müellif (Buharî, Müslim vb.) Senette tabii râvi düşmüştür. Hz. Peygamber Sahabe Tabiîn Y Z Müellif (Buharî, Müslim vb.) Senetteki tabiî râvi ile birlikte sonraki tabakalardan Y râvisi düşmüştür. 3. Mu’dal Hadis: Senedinde peş peşe iki ve daha fazla râvinin düştüğü ve bu sebeple zayıf sayılan hadistir. Delil olarak kullanılmaz. Hz. Peygamber Sahabe Tabiîn Tebei Tabiîn Müellif (Buharî, Müslim vb.) Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi sahabi ve tabii râvi peş peşe düşmüştür. 4. Muallak Hadis: Senedin baş tarafından bir veya birkaç râvi ya da tamamının ismini zikretmeden rivayet edilen hadistir. Hz. Peygamber Sahabe Tabiîn Tebei Tabiîn Müellif (Buharî, Müslim vb.) Yukarıdaki şekilde hadisi nakleden müellif, isnadın tamamını atlayarak, doğrudan Hz. Peygamberden rivayet etmiştir. Hz. Peygamber Sahabe Tabiîn Tebei Tabiîn Müellif (Buharî, Müslim vb.) Yukarıdaki şekilde müellif, senedin başındaki tebei tabiînden hadis alması gerekirken onu atlayıp tabiînden hadisi rivayet etmiştir. NOT EDELİM Son dönem hadis kitaplarında sadece sahabe râvisi zikredilerek yapılan rivayetler de muallaktırlar. Ancak bunların asıl kaynaklarda senetleri muttasıl olarak yer aldığından, sıhhatlerinden hiçbir şey kaybetmezler. 82 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ 5. Müdelles Hadis: Sözlükte; alışveriş sırasında satıcının sattığı malın kusurunu gizleyerek müşterisini aldatması anlamına gelen tedlis kelimesinden türeyen müdelles, hadis terimi olarak bir râvinin, çağdaşı olup görüştüğü fakat hadis almadığı veya çağdaşı olduğu hâlde görüşmediği bir şeyhten işittiğini zannettirecek şekilde rivayet ettiği hadis türüdür. Burada râvi, hadis aldığı gerçek kişiyi gizlemekle hem insanları aldatmış hem de rivayetin kusurunu gizlemiştir. Bu sebeple delil olarak kullanılmamıştır. Z Tebei Tabiîn X Y Müellif Hz. Peygamber Sahabe Tabiîn Yukarıdaki şekilde X, hadisi Z’den aldığı hâlde, zayıflığı vb. nedenlerle Z’yi gizleyerek diğer rivayetleri kendisinden aldığı esas şeyhi tebei tabiînden almış gibi göstermektedir. Hâlbuki bu rivayeti çeşitli nedenlerle almadığı esas şeyhi (tebei tabiîn) yerine, ondan alan bir başka râviden (Z) almış, fakat bunu gizlemiştir.19 3.3.2. Râvinin Kusuru ile İlgili Olanlar Râvide, tenkit noktalarından biri veya bir kaçının bulunması sebebiyle zayıf kabul edilen hadislerdir. 1. Münker Hadis: Zayıf bir râvinin, güvenilir bir râviye veya râvilere aykırı olarak rivayet ettiği ve bu rivayetiyle tek kaldığı hadise münker hadis denilir. Bu durumda zayıf râvinin rivayeti terk edilerek güvenilir râvinin hadisi tercih edilir. 2. Metruk Hadis: Yalancılıkla itham olunan; çok yanılma, fısk, gaflet gibi kusurlardan birini taşıyan râvinin tek başına rivayet ettiği hadislere denir. Râvinin hadiste yalanı görülmemiş olsa bile diğer konuşmalarda yalancılıkla tanınması veya vehim ve gaflet sahibi bir kimse olması, rivayet ettiği hadisin metruk sayılması için yeterlidir.20 Metruk hadisler çok zayıftır; hiçbir şekilde itibar edilmez. 3. Muallel Hadis: Dış görünüşü bakımından sahih olmakla beraber bu sıhhati yok edebilecek gizli bir illete sahip olan hadislere muallel denir. Bir hadisin sıhhatine engel teşkil eden illet, senette veya metinde bulunabilir. Her iki hâlde dışardan fark edilemeyecek şekilde kapalı olduğundan hadis illetlerini meydana çıkarmak çok zordur. Muallel hadis, hüküm çıkarmakta kullanılamaz. 4. Müdrec Hadis: Hadisteki bir kelimeyi açıklamak ve hüküm çıkarmak gibi bir amaçla yada yanılarak başka kimselerin sözlerinin karıştığı hadislere müdrec hadisler denir. Bir râvinin rivayet ettiği hadisin metnine veya senedine ne maksatla olursa olsun yaptığı ilaveye ise idrac denir. Tariften de anlaşılacağı üzere idrac hadisin senedinde veya metninde olur. 5. Mevzû Hadis: Hz. Peygamber adına yalan uydurmakla cerh edilmiş bir râvinin rivayetleridir. Buna hadis değil, uydurulmuş söz demek daha doğru olur. Uyduran şahıslar hadis dediği için burada zikredilmiştir. Zayıf hadislerle akait ve ahkâma ait olmaksızın, helal ve haram gibi dinî hükümler dışında amellerin faziletleri, va’z, ahlak, kıssa gibi konularda Kur’an ve Hz. Peygamberin sünnetine ters düşmemek şartıyla amel edilebilir. 19 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 51. 20 Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 174. 83 HADİS BİLGİ KUTUSU Zayıf ravilerin biyografilerini veren özel kitaplar hazırlanmıştır. Buharî (öl. 256 H), Nesaî (öl. 303 H) ve Dârekutnî (öl. 385 H)’nin aynı adla “Kitâbu’d-Duafâ ve’l-Metrûkîn” isimli eserleri vardır. (Salahattin Polat, Habil Nazlıgül, Süleyman Doğan, Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu, s. 103-104;186-192.) 4. Uydurma (Mevzû) Hadisler Mevzû hadis, Hz. Peygamberin söylemediği hâlde çeşitli maksatlarla Peygamberimize nispet edilen uydurma sözlerdir. Bu sebeple bunlara hadis denilmesi doğru değildir. Hadis diye uydurulmuş sözlerin isnadı da uydurmadır. Bu tür sözlerin uydurulmasında genellikle siyasi beklentiler, grup çıkarları, İslam düşmanlığı ve şahsi menfaat peşinde koşmak gibi sebeplerin yanı sıra kimi zaman da İslam dinine hizmet etme arzusunun da rol oynadığı görülmektedir. 4.1. Mevzû Hadislerin Ortaya Çıkış Nedenleri Hz. Peygamber zamanında uydurma hadislerin ortaya çıktığı söylenemez. Çünkü Hz. Peygamberin sağlığında İslam aleyhtarlarının onun adına hadis uydurmaya cesaret edememelerinin en önemli sebebi bu tür iftiraları onun hemen yalanlayacağı korkusudur. Mevzû hadislerin kaynağının sahabe olmadığı bir gerçektir. Peygamberimize olan sağlam bağlılıkları, Kur’an ve sünneti yayma konusundaki olağanüstü gayretleri, ayrıca Hz. Peygamberin, “Şüphe yok ki benim ağzımdan yalan söylemek başka bir kimsenin ağzından yalan söylemek gibi değildir. Kim benim ağzımdan kasıtlı olarak yalan söylerse cehennemdeki yerine hazırlansın.”21 sözlerini bizzat ondan işiten sahabenin böyle bir girişimde bulunması düşünülemez. Resulullahın bu konudaki tutumunu çok iyi bilen sahabe, Hz. Peygamberden duymadıkları bir sözün daha sonra hadis diye rivayet edildiğini işittiklerinde o sözün kimden çıktığını araştırmışlar ve asılsız haberlerin yayılmasına fırsat vermemişlerdir. Buna örnek olarak Hulefâ-i Râşidînin kendilerinin Hz. Peygamberden bizzat duymadıkları bazı sözleri rivayet edenlerle karşılaştıklarında bunları ondan duyduklarına dair şahit getirmelerini, hatta onlardan yemin etmelerini istemiş olduklarını verebiliriz. Böylece bütün bu titiz yaklaşımlar hadis rivayet edenlerin bu konuda daha hassas olmalarını sağlamış ve hadis uydurmaya uygun bir zeminin doğması da önlenmiştir. Uydurma hadislerin ortaya çıkması, Hz. Osman’ın şehid edilmesiyle başlayan ve “fitne” diye anılacak olan ilk büyük ihtilafların başlamasıyla yakından ilgilidir. Söz konusu dönemde Hz. Ali’yi tekfir eden Havâric grubu ile Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’e iftira atan gruplar ortaya çıkmış ve hadis uydurma hareketi, sahabe asrının sonu ve büyük tabiiler devrinin başlangıcı olan böyle buhranlı bir devirde çeşitli tesirlerle başlayıp gelişmiştir.22 Böylece Müslümanlar arasında siyasi, itikadî ve fıkhî 21 Buharî, Cenâiz, 33. 22 İslam Ansiklopedisi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C 29, s. 493. 84 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ ihtilafların başlaması ve gelişmesiyle taraflar kendi görüş ve düşüncelerini desteklemek ve daha çok taraftar temin edebilmek için hadis uydurmaya başlamışlardır. Hz. Osman’ın yerine Hz. Ali’nin hilafete geçmesiyle ümmetin arasındaki birlik bozulmaya başlamıştır. Gerek Hz. Ali gerekse Hz. Muaviye taraftarları kendi haklılıklarını ortaya koymak ve fikirlerini desteklemek için hadis uydurdukları gibi her iki taraf da birbirlerini kötülemek için de hadis uydurmuşlardır. Örneğin, “Benim vasıyyetim, sırdaşım, ailemde benden sonra vekilim ve geriye bıraktığım kişilerin en hayırlısı; Ali b. Ebî Tâlib’tir.”23 rivayeti uydurmadır. Çünkü Hz. Peygamber kendisinden sonra yerine kimseyi tayin etmemiştir. Bunun gibi, Hz. Ali’ye tavsiyeler (vasıyyet) şeklinde gelen rivayetlerde uydurmadır.24 Muaviye b. Ebi Süfyan hakkında uydurulanlar da böyledir. Muaviye’nin Hz. Peygamberden sonra güvenilir bir yönetici olacağını bildiren rivayetler ve tam tersine Muaviye’nin Hz. Peygamberin minberi üzerinde görülmesi hâlinde öldürülmesi gerektiğini haber veren rivayetler siyasi amaçOKUYALIM-KONUŞALIM larla uydurulmuştur. İshak b. Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra ortaya Râhûyeh (öl.238 H) de; “Muaviye çıkan çeşitli fırkalar, fikirlerini yayabilmek için iki b. Ebi Süfyan’nın fazileti hakkında Peygamber (s.a.v.)den nakledilen (hadis)lerin hiçbiri sahih değildir.”25 der. kaynağa başvurdular: Kur’an-ı Kerim ve hadisler... Hadis uydurma işi daha sonraları artarak devam etti. Bu arada hadis uydurma sebepleri de çoğaldı. Başlangıçta yalnız siyasi maksatla hadis uydurulduğu hâlde sonraları kabile, milliyet, dil, ülke, fırka, mezhep, mezhep imamları konularında da hadis uydurulduğu görüldü. hadisleri yaymak; görüşlerine uymayan hadisleri Yaptıkları iş şöyleydi: Kur’an-ı Kerim’i kendi fikirleri doğrultusunda tevil etmek; görüşlerini destekleyen zoraki tevil etmek; nihayet fikirlerine uygun hadis yoksa uydurmak... (Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 228’den uyarlanmıştır.) Yukarıdaki metni dikkate alarak hadis uydurma sebepleri üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz. Kur’an ve sünnet ilkelerine uygun olmadığı hâlde milliyetçilik duygularının ön plana çıkmasıyla, insanların kendi soylarını, kavimlerini, dillerini ve ülkelerini öven, başkalarınınkini yeren hadisler uydurulmuştur. Arapların, insanların en hayırlısı olduğu,26 Farsçanın yerildiği;27 Mekke, Medine, Kudüs, Yemen, Şam, Mısır, Antakya, Nusaybin, Askalan, Horasan, Merv, Kazvin, Fas gibi bölgeler hakkında uydurma hadis örnekleri vardır.28 Örneğin; “Cize,29 cennet bahçelerinden bir bahçedir. Mısır, Allah’ın yeryüzündeki hazineleridir.”30 sözü uydurmadır. 23 Aclunî, Keşfu’l-hafâ, C 2, s. 335. 24 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğuna İttifak Edilen Hadisler, s. 323. 25 İbnu’l-Kayyîm el-Cevziyye, Uydurma Hadisleri Tanıma Yolları, s. 293. 26 İbnu’l- Arrâk, Tenzîhu’ş-şeria, C 2, s. 36. 27 İbnu’l- Arrâk, Tenzîhu’ş-şeria, C 1, s. 136. 28 İbnu’l- Arrâk, Tenzîhu’ş-şeria, C 2, s. 46-65. 29 Cize, Nil kıyısında, Kahire’ye yakın bir köydür. Şimdi Kahire’ye birleşmiştir. 30 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğuna İttifak Edilen Hadisler, s. 122. 85 HADİS Hadis uydurma sebeplerinden biri de İslam düşmanlığıdır. Hicretten sonra İslamiyetin kısa bir sürede yayılmasıyla Müslümanların idaresi altında bulunmayı hazmedemeyen ve eski itibarlarını kazanmak isteyen bazı kişi ve gruplar Müslümanlara galip gelemeyeceklerini anladıklarında aralarına fitne ve fesat sokmak suretiyle bunu başarabileceklerine kanaat getirmişlerdir. Kur’an-ı Kerim üzerinden emellerine ulaşamayacaklarını bildikleri için Müslüman kisvesi altında hadisler uydurmaya başladılar. Bunların gayeleri, dini tahrif etmek, halkın kalbinde din hakkında şüphe uyandırmak olmuştur. Allah’ın zatî ve subutî sıfatlarıyla ilgili hadisler uydurdukları gibi düşmanları sevindirecek, İslam’a şüpheyle baktıracak birçok sözü hadis diye ileri sürmüşlerdir.31 Hadis uydurma sebeplerinden birisi de insanlara dinin buyruklarını yerine getirmeye teşvik etme gayretidir. Bunlara örnek olarak bazı vaizlerin cami ve mescitlerde yaptıkları konuşmaları daha tesirli hâle getirmek ve halkı heyecanlandırmak için uydurmuş oldukları hadisleri verebiliriz. Onlara göre halkın dine karşı ilgisi bu yolla artabilirdi. Bununla birlikte İslami ilimlerden yoksun, hadis ve rivayet inceliklerinden mahrum cahil kişiler olan kıssacılar da anlattıkları hikâyelerin halk arasında rağbet görmesi için benzer yolları denemişlerdir. OKUYALIM - DEĞERLENDİRELİM Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn Bağdat’ta Rusâfe mescidinde namaz kılarken kıssacının biri ayağa kalktı. Bize Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn anlattı diyerek Peygamber (s.a.v.)e kadar ulaşan bir sened zikretti ve, “Her kim lâ ilâhe illallah diyecek olursa Allah o kimse için her bir kelimeden gagası altından, tüyü mercandan bir kuş yaratır...” deyip uzunca bir kıssa anlattı. Bunun üzerine Ahmed b.Hanbel ve Yahya b. Maîn, hayretler içinde kalarak adlarının karıştığı böyle bir hadisi rivayet etmediklerini birbirine söylemek lüzumunu duyarlar. Şaşkınlıkları geçtikten sonra, Yahya b. Maîn dinleyicilerin verdiği bahşişleri toplamakta olan kıssacıyı yanlarına çağırır. Yeni bir dünyalık ümidiyle onların yanına gelen sözde vaiz’e Yahya b. Maîn: “Bu hadisi sana kim rivayet etti?” diye sorar. O da, “Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn rivayet etti.” der. Yahya sözüne devamla, “Yahya b. Maîn benim, Ahmed b. Hanbel de budur. Fakat biz hiç de Resulullah (s.a.v.)ın hadisinde böyle bir şey duymadık, şayet mutlaka yalan söylemen icap ediyorsa, buna bizim adımızı karıştırma.” diye azarlayınca bunun üzerine kıssacı şunları söyledi: “Ben çoktan beri Yahya b. Maîn’in ahmağın biri olduğunu işitirdim. Bunun doğru olduğunu şimdi anladım. Sanki bu dünyada sizden başka Yahya b. Maîn ile Ahmed b. Hanbel yokmuş gibi konuşuyorsun. Ben Ahmed b. Hanbel diye bilinen on yedi kişiden hadis yazdım.” diyerek yanlarından uzaklaşmıştır. (Ahmed Nâim, Tecrid-i sarih Tercümesi, Mukaddime, s. 290’dan sadeleştirilmiştir.) Yukarıdaki metni hadis uydurma sebepleri açısından arkadaşlarınızla değerlendiriniz. 31 bk. M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 52-54. 86 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ Hadis uydurma sebeplerinden birisi de şahsî menfaatlerdir. Buna örnek olarak yöneticilerin isteklerine göre fetva veren ulema da gerektiğinde idarecilerin yaşayışlarına uygun sözleri hadis diye uydurmaktan çekinmemişlerdir. En meşhur örneği Gıyâs b. İbrahim’in, Halife Mehdi’nin güvercin yarıştırdığını görünce oracıkta Hz. Peygambere ulaşan bir sened zikrederek güya Hz. Peygamberin “Ok, deve, at ve kuş yarışlarından başkası için ödül almak helal olmaz.” buyurduğunu rivayet etmiştir. Mehdi bundan memnun olmuş ve on bin dirhem ihsanda bulunmuştur. Daha sonra hadiste ‘kuş’ kelimesinin bulunmadığı tespit edilmiştir.32 Bazı şehirlere, mallara, yiyeceklere ilgi çekmek için uydurulan hadisler de benzer biçimde şahsi çıkarla yakından ilintilidir. Şehirlerin övülmesi veya yerilmesi siyasi ve ticari nedenlerle olabileceği gibi yiyeceklerle ilgili rivayetler de ticari kazancı doğrudan etkiler niteliktedir. “Patlıcan ne niyetle yenilirse o gerçekleşir.”33 sözü de bu sebzenin ticaretini yapanlar tarafından uydurulduğunu ortaya koymaktadır. KONUŞALIM Kitâbı, Sünneti, İcmâı kaldırıp attık; Havâssı maskara yaptık, avâmı aldattık. Yıkıp şeriatı, bambaşka bir bina kurduk; Nebiye atf ile binlerce herze uydurduk! O hali buldu ki cür’et: “Yecûzu fi’t-tergib..” Karar-ı erzeli fetva kesildi!... Hem ne garîb, Hadisi vaz’ediyorken sevap uman bile var! Sevabı var mı imiş bir zaman gelir, anlar! Cihanı titretiyorken nidây-ı “men kezebe..” İşitmiyor mu, nedir, bir bakın şu bî edebe: Lisân-ı pâk-i Nebîden yalanlar uyduruyor: Sıkılmadan da “sevap işledim” deyip duruyor! Düşünmedin mi girerken şeriatın kanına? Cinâyetin kalacak zanneder misin yanına? Sevap ümid ediyor ha! Deyin ki nâmerde Sevabı sen göreceksin huzûr-ı mahşerde! (Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, Fatih Kürsüsünde, s. 274, 275.) Yukarıdaki şiirden hareketle hadis uydurmanın zararları üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz. 32 M.Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 61. 33 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s.101. 87 HADİS 4.2. Mevzû Hadisleri Tanıma Yolları Mevzû hadislerde onları tanımaya yardımcı olan birtakım kusurlar bulunmakla beraber, hadis âlimleri de mevzû hadisleri tanımanın bazı ölçülerini şu şekilde ortaya koymuşlardır. 1. Hadis Uyduranların İtirafları: Bir sözün uydurma olduğu, onu uyduranın itiraf etmesiyle anlaşılır. İtiraflar ya kanun zorundan ya da pişmanlık duygusundan kaynaklanır. Cezalandırılmak üzere olan Ebu’l-Evca’nın dört bin hadis uydurduğunu söylemesi, Kâbe’yi ağlaya ağlaya tövbe ederek tavaf eden ihtiyarın niçin ağladığı sorulunca, “Resulullaha karşı yalan söyleyerek elli hadis uydurdum, onları halk arasında yaydım.” demesi, bunlara örnektir. Hadis uyduranları, yakınlarının, arkadaşlarının veya hadis uydurduğunu bilenlerin haber vermesi de onların tanınmasını sağlamıştır. 2. Hadis Âlimlerinin Yalancılıklarını Tespit Ettikleri Râviler: Hadis NOT EDELİM âlimleri uyguladıkları cerh ve ta’dil Hadis tarihi incelendiği zaman, yöntemiyle tespit ettikleri yalancı ve muhtelif akım ve ihtirasların tesiri ile uydurmacı râvilerin rivayetlerini uy- uydurdukları hadisleri, çeşitli hilelere durma hadis olarak kabul etmişlerdir. başvurarak halk arasında yaymaya ça- 3. Kur’an-ı Kerim’e Aykırı Ol- lışan birçok yalancı bulunduğu görülür. ması: Hz. Peygamber, Allah kelamı İbnu Arrâk (öl. 963 H), muhtelif tabakât olan Kur’an-ı Kerim’i Müslümanla- kitaplarına müracaat etmek suretiyle ha- ra tebliğ etmekle kalmamış; aynı za- dis uydurucusu, yalancı olarak tanınmış manda onu açıklamış ve hükümlerini veya bu şekilde itham edilmiş olanlar- uygulamıştır. Onun her sözü ve dav- dan 1840 tanesini Tenzîhu’ş-şerîati’il- ranışı Kur’an’a uygundur. Buna göre merfûa ani’l-ehâdisi’ş-şenîati’l-mevzûa eğer bir rivayet Kur’an’a aykırı ise adlı eserinin baş tarafında alfabetik ola- onun uydurma olduğuna hükmedilir. rak tespit etmiştir. Örneğin, “Dünyanın ömrü yedi bin (İbnu Arrak, Tenzihu’ş-Şeria, senedir, biz yedinci binin içindeyiz.”34 uydurması, “Sana kıyametin ne za- C 1, s.19-133; M.Yaşar Kandemir, man kopacağını soruyorlar. De ki: Mevzû Hadisler, s.75.) “Onun bilgisi ancak Rabb’imin katındadır...”35 ayetine ters düşmektedir. Ayrıca, “Kötü ahlaklı olmak affedilmeyecek bir günahtır.” sözü de Kur’an’ın “Şüphesiz Allah, kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz. Bunun dışındaki günahları, dilediği kimseler için bağışlar…”36 mealindeki ayete aykırıdır. 34 İbnu’l-Kayyîm el-Cevziyye, Uydurma Hadisleri Tanıma Yolları, s. 215. 35 A’râf suresi, 187. ayet. 36 Nisâ suresi, 116. ayet. 88 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ 4. Sünnete Aykırı Olması: Mevzû hadisler, Hz. Peygamber (s.a.v.) den sahih olarak rivayet edilmiş olan hadislere de aykırıdır. Herhangi bir fesadı, bir zulmü, boş bir şeyi, bir batılı övmeyi veya bir hakkı yermeyi içeren ifadeler bu türdendir. “Allah’ın adı Ahmet ve Muhammed olanları cehenneme koymayacağına; güzel yüzlü ve siyah gözlülere azap etmeyeceğine” dair olan sözler, “Allah sizin vücutlarınıza ve yüzlerinize değil, kalplerinize ve amellerinize bakar.”37 sahih hadisine aykırıdır. 5. Akla, Sağduyuya ve Tecrübe ile Kazanılmış Bilgilere Aykırı Olması: Hz. Peygambere gerçekten ait olan sözlerin akla, sağduyuya ve tecrübe ile elde edilmiş bilgilere aykırı olacağı düşünülemez. Dolayısıyla bu tür sözler ona ait değildir. Örneğin; Nuh’un gemisinin Kâbe’yi yedi defa tavaf edip iki rekât namaz kılması; Allah’ın kendisini bir atın terinden yarattığı ile ilgili uydurmaları akıl ve mantıkla bağdaştırmak mümkün değildir. Aynen bunlar gibi “600/1203 tarihinden sonra doğacaklara Allah’ın hiçbir ihtiyacı yoktur.” sözü de hem akla hem mantığa hem de tarihî gerçeklere aykırıdır. “Patlıcanın her derde deva olduğu”na dair sözü de DEĞERLENDİRELİM Hz. Peygamberin söylediği Aşağıdaki olayı tarihî olaylara aykırı olması açısındüşünülemez. Çünkü tecrübe 38 dan değerlendiriniz. ve ilmî bulgulara aykırıdır. 6. Tarihî Olaylara Aykırı Olması: Hadis olduğu söylenen bir sözün tarihî gerçeklere uygun düşmeyişi de o sözün uydurma olduğunu gösterir. Bu tür uydurmalar, tarih bilgisi yardımıyla kolayca tanınmıştır. Dolayısıyla, “Soğuktan sakının; çünkü kardeşiniz Ebu’d-Derdâ ‘yı soğuk öldürdü.”39 sözünü Hz. Peygamberin söylemesi mümkün değildir. Çünkü Ebu’d-Derdâ Hz. Peygamberin vefatından 22 yıl sonra hicretin 32. yılında ölmüştür. Soğuktan öldüğü de belli değildir. Nakledildiğine göre Yahudilerden bir grup bir mektup getirerek bunun Hayber Yahudilerinden cizye alınmamasını emreden Hz. Peygamberin mektubu olduğunu, Muaviye b. Ebi Süfyan ile Sa’d b. Muâz’ın bu mektuba şahit olduklarını ileri sürerler. Meşhur muhaddis elHatîbu’l Bağdâdî mektuba bir göz atarak şöyle der: “Bu mektup uydurmadır; çünkü Muaviye ve Sa’d b. Muâz’ın şahitliğinden söz etmektedir. Oysa Muâviye fetih yılı olan 8. hicrî yılda Müslüman olmuştur. Sa’d b. Muâz ise Hendek Savaşı’nda ölmüştür. Bu itibarla her ikisi de Hayber Gazası’nda bulunmamışlardır. Dolayısıyla Hz. Peygamberin mektubuna şahit olmaları mümkün değildir.” (Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri için Hadis 12. Sınıf, s. 50, 51.) 7. Güvenilir Hadis Kitaplarında Bulunmaması: Hz. Peygamberden rivayet edilen hadisler hicri dördüncü asrın sonlarına kadar derlenmiş, çeşitli metotlarla kitaplaştırılmıştır. Dolayısıyla tedvin ve tasnif döneminde yazılmış güvenilir hadis kitaplarında bulunmayan hadislerin uydurma olduğuna kanaat getirilir. Suyûti bu konuda, “Hadis kitaplarında yer almayan, muttasıl bir isnadı da olmayan 37 Müslim, Birr, 33. 38 Mehmet Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 181-184. 39 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğuna İttifak Edilen Hadisler, s. 64. 89 HADİS hadislere yalnız bazı va’z, tefsir, siyer ve tarih kitaplarında rastlamaktayız. İlk devirlerdeki hadis imamları zamanında mevcut olmayan bu sözlerin çoğu sonradan uydurulmuştur.”40 görüşünü dile getirir. 8. Birçok Kimsenin Görmesi Gereken Bir Olayı Bir Kişinin Rivayet Etmesi: Mevzû hadisler arasında öyleleri var ki birçok sahabe huzurunda söylendiği iddia edildiği hâlde râvisi tektir. Bu husus o hadisin mevzu olduğunu gösteren önemli bir işarettir. Zira birçok sahabe tarafından işitildiği ileri sürülen bir hadisin hiç değilse birkaç sahabe tarafından rivayet edilmesi beklenir. Veda Haccı dönüşünde Hz. Peygamberin “Gâdir Hum” denilen yerde mola vererek kendinden sonra Hz. Ali’yi halife tayin ettiğini fakat orada bulunan ashabın bu haberi gizlediklerini söyleyen rivayetler bu konuda güzel bir örnektir. Bu uydurmanın sahih bir isnadı yoktur. Öte yandan Hz. Peygamber şayet Hz. Ali’yi halife tayin ettiğine dair böyle bir açıklama yapsaydı, hilafet konusunda o kadar anlaşmazlıkların çıktığı o günlerde sahabelerin bunu belirtmeleri gerekirdi. Oysa binlerce sahabe huzurunda söylendiği iddia edilen sözleri rivayet eden bir sahabe çıkmamıştır.41 9. Lafzında ve Manasında Bozukluk Olması: Hz. Peygamber şüphesiz Arapların en güzel konuşanıydı. Bundan dolayı onun sözlerinde ölçülü bir ifade güzelliği, açıklık, belagat gibi Arap dilinin kaidelerine uygun bir güzellik vardır. Bu sebeple muhaddisler, lafzında veya manasında ölçüsüzlük, dil kaidelerine aykırılık bulunan hadislerin mevzû olduğunu söylemişlerdir. Örneğin; halkı hayırlı işlere teşvik etmek için uydurulan hadislerde aşırılık, özellikle sevap ve cezada ölçüsüzlük vardır. Küçük bir iyiliğe çok büyük mükâfat ya da basit bir hataya şiddetli bir ceza öngörülmesi gibi. 4.3. Mevzû Hadislerin Yol Açtığı Zararlar İslam dininin kaynakları Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamberin hadisleridir. Bu nedenle dinin doğru anlaşılması için bu kaynakların doğru birşekilde öğrenilmesi gerekir. Uydurma hadisler ise hem Hz. Peygamberin hem de onun şahsında İslamiyetin yanlış yorumlanmasına neden olabilecek kadar tehlikelidir. Peygamberin söylemediği sözleri hadis diye nakletmek iyi niyetle bile yapılsa dini tahrif etmek demektir. Oysa İslam’ın yalan ve uydurma sözlerle desteklenmeye ihtiyacı yoktur. Uydurma hadislerin İslam dünyasında meydana getirdiği en büyük tahribatsa dinî ve mezhebî ayrılığı körükleyici bir rol oynamasıdır. Bunun yanında grupçuluk, hizipçilik, kavmiyetçilik duygularını galeyana getiren uydurmalar da Müslümanların birliğine zarar vermiştir. Oysa İslamiyet, insanları ırkına ve soyuna göre değerlendiren bir din değildir ve Allah takva dışında hiçbir fazilet ölçüsünü kabul etmeyeceğini yüce kitabında belirtmiştir. Birtakım din düşmanlarının uydurdukları hadisler, İslam dini ile bağdaşmayan birçok batıl itikat ve hurafelerin dinin aslındanmış gibi görülmesine neden olmuştur. Ayrıca insanları iyiliğe teşvik, kötülüklerden sakındırma konusunda Kur’an ve sünnetin koyduğu kurallarla yetinmeyen bazı kişiler, aşırı vaat ya da tehditlerle insanları korku ve ümitsizliğe itmişlerdir. Müslümanların geri kalmasında uydurma hadislerin rolü vardır. Cahillik ve tembelliği körüklemiştir. Ömür boyu ibadetle elde edebileceği sevabı iki rekât nafile namazla kazanacağına inananlar ikin40 Mehmet Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 180. 41 Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 233. 90 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ cisini tercih edebilirler. Dolayısıyla vaizler uydurma hadisler konusunda son derece dikkatli olmak zorundadırlar. 4.4. Mevzû Hadislere Karşı Alınan Önlemler İslam tarihinin ilk devirlerinde başlayan hadis uydurma hareketi muhaddisleri hadis uyduranlarla mücadele etmek zorunda bırakmıştır. Uydurma sözleri hadis diye yayanlara karşı ciddi bir mücadele verilmiştir. Bu mücadele Hz. Peygambere gerçekten ait olan hadislerin korunması için ne derece titiz davranıldığını da gösterir. Aliyyu’l-Kâri’nin uydurma hadisleri topladığı Çeşitli sebeplerle hadis uydurmalar bir hayli artınMevzuatu’l-Kübra olarak bilinen el- Esrâru’l-Merca herkesin her duyduğunu rivayet etmesi karşısında fua fi’l Ahbâri’l-Mevzua isimli eseri. ise isnad mecburiyeti konulmuştur. İsteyenin istediği sözü hadis diye rivayet etmemesi için “Sana bunu kim rivayet etti?” diye sorulmaya başlanmıştır. Böylece hadis uydurmanın önüne az da olsa geçme imkânı sağlanmıştır. Nitekim bu hususta hadisin din demek olduğunu bu sebeple dinin kimden alındığına dikkat edilmesi gerektiğini tavsiye eden Muhammed b. Sîrîn (öl. 110 H) isnadın önemini vurgulamıştır.42 Tarihî süreç içerisinde İslam âlimleri râvileri incelemeye başlamışlardır. Hicri üçüncü asırdan itibaren ise râvileri cerh ve ta’dil yönünden inceleyen “Cerh ve Ta’dil” “Tarihu-Ruvat” rical kitapları yazılmaya başlamıştır. İsnad ve sened tenkidi İslam âlimlerinin eseri olan “Cerh ve Ta’dil”, “Târîhu’r-Ruvât” gibi hadisle ilgili ilimlerin oluşmasını sağlamıştır. Hz. Peygambere gerçekten ait olan hadisleri tespit etmek için konulan, isnad ve râvileri eleştirmek gibi tedbirlerle yetinmeyen hadis âlimleri elde edilen hadis metinlerini de eleştirmek yoluna gitmişlerdir. Çünkü hadis uyduranlar uydurdukları hadislere en sağlam isnadları eklemekten çekinmemişlerdir. Bu durumda bir hadisin sahih ve makbul sayılabilmesi için yalnızca isnad yeterli olmamıştır. Bir başka deyişle hadis âlimleri bir hadisi sahih kabul etmek için sadece isnadın sahih oluşuyla yetinmemişler, hadisin metnini bir de akıl süzgecinden geçirme yoluna gitmişlerdir. Ayrıca metin tenkit edilirken akılla çelişmemenin yanında ifadelerde tutarlılık, Kur’an’a, sahih sünnete ve tarihî verilere uygunluk gibi ölçütlerden de yararlanmışlardır. Mevzû hadislere karşı muhaddislerin açtığı savaşın verimli neticelerinden biri ve belki de en mühimi, hadis diye uydurulmuş sözleri muhtelif metotlarla bir araya toplayan mevzuat kitaplarıdır. Bu eserler sayesindedir ki hadis münekkidi olmayan kimselerin de uydurma hadisleri tanıyabilmesi mümkün olmuştur. 42 Müslim, Sahih, C 1, s. 14. 91 HADİS İNCELEYELİM Uydurma hadislerle ilgili eserlerden bazıları şunlardır: 1. Ebu’l-Ferec İbnu’l-Cevzî (öl. 597 H) , Kitâbu’l-Mevzuât mine’l-Ehâdisi’l-Merfuât 2. Suyûtî (öl. 911 H) , el-Leâli’l-Masnû a fi’l-Ahâdîsi’l-Mevzûa 3. İbnu’l-Arrâk (öl. 963 H) , Tenzîhu’ş-Şerîati’l-Merfûa ani’l-Ehâdisi’ş-Şenîati’l-Mevzûa 4. Aliyyu’l-Kârî (öl.1014 H) , el-Mevzûâtu’l-Kübra 5. el-Leknevî (öl.1304 H) , el-Âsâru’l-Merfua fi’l-Ahbâri’l-Mevzûa 6. M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler Yukarıdaki kitaplardan birini sınıfa getirerek inceleyiniz. İbnu’l-Arrâk’ın , Tenzîhu’ş-Şerîati’il-Merfûa ani’l-Ehâdisi’ş-Şenîati’l-Mevzûa isimli eseri. 92 Kudsî Merfû Mevkuf KAYNAĞINA GÖRE Maktu Meşhur Mütevatir Aziz 93 Sahih a) Mürsel b) Munkatı’ c) Mu’dal ç) Muallak d) Müdelles Zayıf a) Münker b) Metruk c) Muallel ç) Müdrec d) Mevzû Râviye Yapılan İthamlardan Doğan Zayıf Hadisler Hasen SIHHAT DERECESİNE GÖRE Senetteki Kopukluktan Doğan Zayıf Hadisler Garib (Ferd) Âhâd RÂVİLERİNSAYISINA GÖRE HADİS TÜRLERİ Hadis türlerini aşağıdaki kavram haritasından inceleyiniz. İNCELEYELİM IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ HADİS Okuma Metni: Sosyal İlişkilerlerle İlgili Hadis Metinleri È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǺÊ È ȆÊ È Ƿǹō ǂÊ È ǁËÇ ƿÈ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ 1 È ǬƸÌ ÈƫÈȏùǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō Ŏ ƦōǼdzÈơȆÊdzDZƢÈ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁ È ƻÈ ÈƗȄǬÈ ǴÌÈƫǹÈÌ ơȂÌ ÈdzȁÈ ƢÅƠÌȈNj Ê ǂÉ ǠÌ ǸÈ ÌdzÈơ øǪȈÊ Ç ǴǗÈ ÇǾƳÌ ȂÊÈ ƥǭƢ È ǥȁ 1. ... Ebu Zer (r.a.) şöyle dedi: Nebi (s.a.v.) bana (hitaben) buyurdu ki: “Din kardeşini güler yüzle karşılamak gibi (tabii) bir iyiliği bile sakın küçük görme!” (Müslim, Birr, 144.) É LJÉ ǁ È ǫDZƢÈ È ǫƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơDZȂ È DZƢÈ È ŚnjÊ ÈƥǺÊ ÌƥÊǹƢǸÈ ǠÌ ŎǼdzơǺÊ ǟÈ 2 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÇ ǾÉÈdzȄǟÈ ơƾÈ ÈƫȂÆ ǔÌ ǟÉ ǾÉ ÌǼǷÊ ȄǰÈ ÈƬNjơơÈ Ì ƿÊơÊƾLjÈ ƴÈ ÌdzơDzÉ ÈưǷÈ ǶÊ È ÊǼǷÊ ƚÌ ǸÉ ÌdzơDzÉ ÈưǷÈ ù É ǂÈ ÈƫȁÈ ǶÊ Ì ȀǨÊ ǗÉ ƢǠÈ ÈƫȁÈ ǶÊ Ì ȀǸÊ Ʒơ Ì ǿƽËÊ ơȂÈ ÈƫȄÊǧś øȄǸō ƸÉ ÌdzơȁÊ È ǂȀÈ LjdzƢÊ ō ƥÊƾLjÈ ƴÈ ÌdzơǂÊÉ ƟƢLJÈ 2. ... Nu’mân İbni Beşir (r.a.)’ den rivayet edildiğine göre, Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Müminler birbirlerini sevmekte, birbirlerine acımakta ve birbirlerini korumakta bir vücuda benzerler. Vücudun bir uzvu hasta olduğu zaman, diğer uzuvlar da bu sebeple uykusuzluğa ve ateşli hastalığa tutulurlar.” (Buharî, Edep, 27; Müslim, Birr, 66.) É LJÉ ǁ È ǫDZƢÈ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǺÊ È ƅơDZȂ É ǷƚÌ ǸÉ ÌdzÈơùǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ǷÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ 3 È DZƢÈ È LJȂ É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁȄ È ǺÊ ÊǾǠÊ ÊƥƢǏÈ ÈƗǺÈ ÌȈÈƥǮÈ ōƦNjÈ ȁÈ øƢǔÅ ǠÌ ÈƥǾÉ ǔÉ ǠÌ ÈƥƾŎ njÉ ÈȇÊǹƢÈȈÌǼÉƦÌdzƢǯ Ê ǷƚÌ ǸÌÉ ǴÊdz 3. ...Ebu Musa el-Eş’ari (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Müminin mümine karşı durumu, bir parçası diğer parçasını sımsıkı kenetleyip tutan binalar gibidir.” Hz. Peygamber bunu açıklamak için iki elinin parmaklarını birbiri arasına geçirerek kenetledi. (Buharî, Salat 88, Mezâlim, 5; Müslim, Birr, 65.) 94 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō Ê LJÉ ǁ ǂÈ ǜÈ ÈǻơÈƿÊƛ~DZƢÈ È ƅơDZȂ È ǺÌ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ 4 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ Ê ǸÈ ÌdzơȄÊǧÊǾÌȈÈǴǟÈ DzÈ ǔÉ nǾÉ ÌǼǷÊ DzÈ ǨÈ LJÌ ÈƗȂÈ ǿÉ ǺÌ ǷÈ ȄÈdzÊơǂÌ ǜÉ ÌǼÈȈÌǴÈǧǪÌ Ê ǴƼÈ Ìdzơȁ ËÊ ǧǺÌ ǷÈ ȄÈdzÊơǶÌ ǯÉ ƾÉ ƷÈ ÈƗ È DZƢ 4. ... Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Sizden biriniz mal ve yaratılış bakımından kendinden daha üstün birine bakarsa ardından kendinden daha düşük derecede olana baksın.” (Buharî, Rikak, 30.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È LJÉ ǁ DZƢÈ È ƅơDZȂ È ǹō ÈƗƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ǂÈ ǸÈ ǟÉ ǺÊ ÌƥơÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ 5 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁ È ǾȈƻÊ ÈƗÊƨƳƢ È ǺÌ ǷÈ ǾÉ ǸÊÉ ǴLjÌ ÉȇÈȏȁ ÊǾÊƬƳƢ É ơǶÊÉ ǴLjÌ ǸÉ ÌdzÈơù È ƷȄÊ È ǧƅơ È ƷȄÊ È ǧǹÈ Ƣǯ È ǾÉ ǸÊÉ ǴǜÌ ÈȇÈȏǶÊ ÊǴLjÌ ǸÉ ÌdzơȂƻÈ É ǹÈ ƢǯÊ É ǺÊ É ȀÈ ÊƥǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǶÇ ÊǴLjÌ ǷÉ ǺÌ ǟÈ ƱÈ ǂÈō ǧǺÌ ǷÈ ȁÈ ƢǸÊÅ ǴLjÌ ǷÉ ǂÈ ÈƬLJ Ì ǷƨÅ ÈƥǂÌ ǯƢ È ǺÌ ǷÈ ȁÈ ÊƨǷÈ ƢÈȈÊǬÌdzơǵÊ ȂÌ ÈȇƣÊ ǂÈ ǯ É ƱÈ ǂÈō ǧƨÅ ÈƥǂÌ ǯ øÊƨǷÈ ƢÈȈÊǬÌdzơǵÈ ȂÌ Èȇƅơ É ǽÉ ǂÈ ÈƬLJÈ 5. ... Abdullah İbni Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Müslüman, Müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez, haksızlık yapmaz, onu yalnız bırakmaz. Müslüman kardeşinin ihtiyacını gideren kimsenin Allah da ihtiyacını giderir. Kim bir Müslümandan bir sıkıntıyı giderirse, Allahuteala o kimsenin kıyamet günündeki sıkıntılarından birini giderir. Kim bir Müslümanın ayıp ve kusurunu örterse, Allahuteala da o kimsenin ayıp ve kusurunu örter.” (Buharî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō ÈȏȁÈ ơȂǔÈ É ǣƢÈƦÈƫÈȏùDZƢÈ È ȆÊ È džÇ ÈǻÈơǺÌ ǟÈ 6 ō ƦōǼdzơǹō ÈƗǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁ Ç ȐÈƯǩÈ ȂÈÌ ǧǽÉ ƢƻÈ ÈƗǂÈ ƴÉ ȀÌ ÈȇǹÌ ÈƗǶÇ ÊǴLjÌ ǸÊÉ dzDzŎ ƸÊ ÈȇÈȏȁÈ ƢÅǻơȂÈ ƻÊ øƭÈ Ì ơÊƅơƽÈ ƢÈƦÊǟơȂÉǻȂǯÉ ȁÈ ơȁǂÉ ÈƥơƾÈ ÈƫÈȏȁÈ ơȁƾÉ LJƢ È ƸÈ Èƫ 6. ... Enes (r.a.)’ten rivayet edildiğine göre Nebi (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Birbirinize karşı kötü duygular beslemeyiniz. Birbirinizi çekememezlik yapmayınız. Birbirinize sırt çevirmeyiniz. Ey Allah’ın kulları kardeş olunuz. Bir Müslümanın diğer Müslüman kardeşine üç günden fazla dargın durması helal değildir.” (Buharî, Edep, 62; Müslim, Birr, 23.) 95 HADİS É LJÉ ǁ È ǫDZƢÈ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō DzŎ ǯù È ƅơDZȂ È DZƢÈ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ 7 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ É ƾǠÌ ÈƫdžÉ ǸÌ njdzơÊ É ƨÆ ÈǫƾÈ ǏÊ È LJÉ ś Ê ōǼdzơǺÊ ō ǾȈÊǧǞÉ ÉǴǘÌ ÈƫǵÇ ȂÌ ÈȇDzō ǯ É ǠÊ ÉƫȁÈ ƨÆ ÈǫƾÈ Ǐ È ǺÊ ÌȈÈǼÌƯÊȍÌơǺÈ ÌȈÈƥDZÊ È ǾÌȈÈǴǟÈ DžƢ È ǷȄǷÈ Ȑ É ƥȁÈ ƨÆ ÈǫƾÈ Ǐ ō ƨÉ ǸÊÈ ǴǰÈ Ìdzơȁ DzËÊ ǰÊ È ǾÉ ǟÈ ƢÈƬǷÈ ƢȀÈ ÌȈÈǴǟÈ ǾÉÈdzǞÉ ÈǧǂÌ ÈƫȁÈÌ ơƢȀÈ ÌȈÈǴǟÈ ǾÉ ÉǴǸÊ ƸÌ ÈƬÈǧÊǾÊƬōƥơƽÈ ȄÊǧDzÈ ƳÉ ǂdzơ È ƨÉ ÈƦËÊȈǘdzơ È ƨÆ ÈǫƾÈ Ǐ ō ō ǺÊ ǟÈ ȃÈƿÈȋÌơǖȈÊ É ǸÉƫȁÈ ƨÆ ÈǫƾÈ ǏÊ È ǐdzơȄ øƨÆ ÈǫƾÈ Ǐ Ê ǂǘdzơ ō ÈdzÊơƢȀÈ ȈnjÊ ǸÌ ÈƫÇƧȂÈ ǘÌ ƻÈ È ǪȇÊ È ƧȐ 7. ... Ebu Hüreyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “İnsanların her bir eklemi için her gün bir sadaka gerekir. İki kişi arasında adaletle hükmetmen sadakadır. Bineğine binmek isteyene yardım ederek bindirmen yahut yükünü bineğine yüklemen sadakadır. Güzel söz sadakadır. Namaz için mescide giderken attığın her adım bir sadakadır. Gelip geçenlere eziyet veren şeyleri yoldan gidermen de sadakadır.” (Buharî, Sulh, 11, Cihâd, 72, 128; Müslim, Zekât, 56.) 96 IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız 1. Kaynağına göre hadis çeşitleri nelerdir? Yazınız. 2. Sahih hadisin özellikleri nelerdir? Açıklayınız. 3. Uydurma hadislerin ortaya çıkış sebepleri nelerdir? Bilgi veriniz. 4. Uydurma hadislerin yol açtığı zararlar neler olabilir? Bilgi veriniz. 5. Hadis uydurmaya karşı alınan önlemler nelerdir? Bilgi veriniz. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdaki hadis terimlerinden hangisi, söz, fiil veya takrir bakımından kaynağı peygamber olan hadis çeşidini ifade eder? A) Maktu hadis D) Mevzû hadis B) Mevkuf hadis C) Merfû hadis E) Kutsî hadis 2. Aşağıdakilerden hangisi manası Allah’a, lafzı peygambere ait olan hadis çeşididir? A) Maktu hadis B) Mevkuf hadis D) Kutsî hadis E) Merfû hadis C) Metruk hadis 3. Aşağıdakilerden hangisini kaynağına göre hadis çeşitlerinden birisi değildir? A) Mütevatir hadis B) Mevkuf hadis D) Merfû hadis E) Kudsî hadis C) Maktu hadis 4. Aşağıdakilerden hangisi senetteki kopukluktan kaynaklanan zayıf hadis çeşitlerinden birisi değildir? A) Müdelles hadis B) Muallel hadis D) Mu’dal hadis E) Mürsel hadis C) Muallak hadis C.Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. (sahih, el-Mevzûâtu’l-Kübra, Munkatı’ hadis, Âhâd, İbnu’l-Arrâk) 1. Söz, fiil ve takrir olarak sahabelere ait olan hadislere………………..denir. 2. Mütevatir hadis şartlarını taşımayan hadislere…………………denir. 3. Adalet ve zabt sahibi râvilerin muttasıl senedle rivayet ettikleri. Şâz ve muallel olmayan hadislere………………denir. 4. Aliyyu’l-Kâri’nin uydurma hadisleri topladığı eserinin ismi…………………………………. 5. Tenzihu’ş-Şerîati’l-Merfûa………………….. eseridir. 97 HADİS V. ÜNİTE HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. “Tahlil ve tenkit” kelimelerinin anlamlarını öğreniniz. 2. Hadis metinlerinin akla uygun olması niçin önemlidir? Araştırınız. 3. Tarihî verilerin doğru bilgiye ulaşma açısından önemi üzerinde düşününüz. 4. Kur’an-Hadis ilişkisinde Kur’an’ın belirleyici olması ne anlama gelir? Araştırınız. 98 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ 1. Sened Tenkidinde Ölçütler Hadis, İslam dininin Kur’an’dan sonra gelen ikinci önemli kaynağıdır. Bu yüzden hadislerin sahih olup olmadığını sorgulamak çok önemlidir. Hadis tenkidi, rivayetlerin Hz. Peygambere ait olup olmadığını belirlemek için yapılan bir inceleme/eleştiri faaliyetidir. Ayrıca sahabe ve tabiinin söz ve uygulamaları da bu inceleme faaliyetinin kapsamına girer. Hadisler, sened ve metin olmak üzere iki kısma ayrılır. Hadis rivayetinde senedin çok önemli bir yeri vardır. Senedsiz bir rivayetin hiçbir değeri yoktur. Bir hadisin senedinin olması onun sıhhatini kontrol edebilmek açısından önemlidir. Hadis metninin güvenliği o hadisin senediyle sağlanmış olur.1 Sened, hadis metnini bize ulaştıran râvi zinciridir. Bu zincir, biri diğerinden almak ve nakletmek suretiyle hadisin bize kimler tarafından ulaştırıldığını gösteren bir belgedir.2 Hadis ilminin bugünkü şekli ile bir ilim dalı hâline gelmesi daha sonraki dönemlerde gerçekleşmiş olsa da hadislerin tahlil ve tenkidi meselesi sahabe dönemine kadar dayanmaktadır. Başta Hz. Ömer olmak üzere birçok sahabe daha o dönemde, Hz. Peygamberden bir söz rivayet eden kimseye NOT EDELİM hadisin doğruluğunu tespite yönelik çeşitli sorular sormuş ve aldıkları cevaplardan ikna olduklarında “Her işittiğini söylemek bir bu rivayeti kabul etmişlerdir. Rivayetlerin kabulü insana yalan olarak yeter.” noktasındaki bu hassasiyet sonraki dönemlerde daha da geliştirilmiş ve böylece Hz. Peygambere (Müslim, Mukaddime, 5.) nispet edilen hadislerin tahlil ve tenkidine yönelik değişik değerlendirme ölçüleri ortaya çıkmıştır. DEĞERLENDİRELİM Bir hadisin senedi o hadisin sahih olması için yeterli midir? Arkadaşlarınızla değerlendiriniz. 1 Ali Osman Koçkuzu, Hadis İlimleri ve Hadis Tarihî, s. 72. 2 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 29. 99 HADİS Hadislerin râvileri ile ilgili yapılan incelemeye sened/isnad tenkidi denir. Bu yöntem, kendi düşüncelerini Hz. Peygambere dayandırmak isteyenlerin istismarını önlemek için geliştirilmiştir. İsnad tenkidi ve bu konuda oluşturulan ölçütlerle ilgili olarak yapılan çalışmalar, çok geniş bir literatürün doğmasını sağlamıştır. Hadis âlimleri, bu konu üzerinde titizlikle durmuş ve yüzlerce eser yazmışlardır. Bu özgün literatürün dünyada başka bir örneği yoktur. Bu gayret, hadis âlimlerinin dinin önemli bir kaynağı olan hadis ve sünnetin sonraki nesillere doğru olarak aktarılmasına oldukça önem verdiklerini gösterir. İsnad tenkidi yapılırken önce senedin zincirinde yer alan râvi silsilesinde bir kopukluk olup olmadığına bakılır. Ardından râvilerin birebir kendileri inceleme konusu olur ki sened tenkidinin en önemli kısmı burasıdır. Bir râvinin rivayet ettiği metnin makbul olması için o râvide iki temel vasıf aranır. Bunlar “adalet” ve “zabt” tır. NOT EDELİM Bugün senedin yerini yazılı kaynaklar almıştır. Dün, “Kimden duydun?” diye sorulurken bugün, “Kaynağı nedir?” diye sorulmaktadır. Artık bizim için sened o hadisin senedinin de içinde geçtiği kaynak kitabın zikredilmesidir. (Ali Yardım, Hadis, C 1, s. 164.) 1. 1. Râvinin Adaleti Hadis rivayet eden kişinin güvenilir olmasına “adalet” denir. Adil bir râvinin, buluğa ermiş, akıllı, Müslüman ve takva sahibi olması gibi şartları taşıması gerekir.3 Hadisi rivayet eden kişi, Allah ve Resulünün emir ve yasaklarına karşı saygılı ve itaatkâr olmalıdır. Hepsinden önemlisi günahlardan sakınarak toplum içinde hoş karşılanmayan söz ve davranışlardan uzak durmaya özen göstermelidir. Böyle bir râvinin rivayet ettiği hadislerde yalan söylemeyeceği kabul edilmiştir. Muhaddisler, yaşantısında İslam’ın emir ve yasaklarına uymayan kimselerden hadis almamışlardır. BİLİYOR MUYDUNUZ? Ebu Hanife, diyor ki: “…Bir kimse, ‘Peygamberin her söylediğine inanıyorum, ancak Nebi haksız (yere) konuşmaz ve Kur’an’a da muhalefet etmez.’ derse bu onun Peygamberi tasdik ettiğini ve Peygamberi Kur’an’a muhalefetten tenzih ettiğini gösterir… O hâlde Nebiden Kur’an’a aykırı hadis rivayet eden kimseyi reddetmek Peygamberi reddetmek veya onu yalanlamak değildir. Bilakis Peygamberden batıl (asılsız) rivayette bulunan kimseyi reddetmektir.” (Ebu Hanife, El-Âlim ve’l-Müteallim, s. 24, 25.) 3 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 77, 78. 100 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ Bir râvinin güvenilmez olduğunu gösteren on kusura ‘‘Metâin-i Aşere’’ (on suçlama noktası) denir. Bu kusurlardan beşi râvinin adaleti ile ilgilidir. Kizbu’r-Râvi; râvinin hem günlük hayatında hem de hadis rivayetinde yalan söylediğinin açığa çıkmasıdır. Bu suçlama bir râvi için ağır bir kusurdur. İttihamu’r-Râvi; diğer konularda yalan söylediği bilinen râvinin hadis rivayetlerinde de yalan söyleyebileceğine ihtimal verilmesidir. Fısku’r-Râvi; râvinin günah işlemekten sakınmayarak dinin emir ve yasakları konusunda duyarsız davranmasıdır. Bid’atu’r-Râvi; râvinin İslam dininin genel prensiplerine aykırı görüşler ileri sürmesidir. Cehâletü’r-Râvi; râvinin cerh ve ta’dil yönünden durumunun bilinmemesi hâlidir. Kizbu’r-Râvi (Râvinin rivayetinde yalancılığı) İttihamu’r-Râvi bi’l-Kizb (Râvinin yalancılıkla itham edilmesi) Râvinin adaleti ile ilgili tenkit noktaları Cehaletu’r-Râvi (Râvinin özelliklerinin bilinmemesi) Fısku’r-Râvi (Râvinin günahkâr olması) Bid’atu’r-Râvi (Râvinin bid’at ehlinden olması) 101 HADİS 1. 2. Râvinin Zabtı Zabt; râvinin duyduğu hadisi başka bir râviye nakledinceye kadar iyi bir şekilde muhafaza etmesidir. Bu anlamda râvi; bir sözü gerektiği gibi işiten, bu sözle kastedilen manayı yeterince anlayan ve anladığı şeyi hafızasında iyice muhafaza edebilen bir kişi olmalıdır. Zabt sahibi bir râvinin; zeki olması, ezberden naklediyorsa metni iyi ezberlemiş olması, yazılı bir belgeden rivayet ediyorsa bu belgeyi iyi muhafaza etmiş olması ve mana ile rivayet ediyorsa manayı bozacak unsurları biliyor olması gerekir. Muhaddisler, hafızası bu özellikleri taşımadığı için işittiklerini unutan ya da karıştıran kimselerden hadis almamışlardır. Râvide adalet ve zabt şartları birleşince ona “güvenilir” (sika) denir. Bu durumda râviye güvenmek rivayetlerine de güvenmek anlamına gelir. Metâin-i Aşere denilen on kusurdan beşi de râvinin zabtı ile ilgilidir. Kesretu’l- galat; râvinin hadisi rivayet ederken çokça hata yapmasıdır. Fartu’l-gafle; râvinin hadisi alırken ve naklederken çok hata yapmasıdır. Sûu’l-hıfz; râvinin hafızasının zayıflığı yüzünden eksik veya fazla ezberleyip çabuk unuttuğundan rivayetlerinde hatalarının isabetlerinden çok olmasıdır. Vehm; râvinin rivayet ettiği hadisin senet ve metinlerinde karışıklığa yol açacak hataları çok sık yapmasıdır. Muhâlefetü’s-sikat; râvinin rivayetlerinde güvenilir bir râviye ters düşmesidir. Kesretu’l- Galat (Râvinin rivayetinde çokça hata yapması) Vehm (Râvinin çokça yanılgıya düşmesi) Râvinin zabtı ile ilgili tenkit noktaları Muhalefetu’s - Sikat (Râvinin sika râvilere ters düşmesi) Fartu’l - Gafle (Râvinin gaflet göstermesi) Sûu’l - Hıfz (Râvinin hafızasının zayıf olması) 102 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ 2. Metin Tenkidinde Ölçütler Metin, senedin kendisinde son bulduğu hadisin asıl kısmıdır. İsnad, bu asıl unsura ulaşmak için bir ‘araç’, metin ise kendisine ulaşılmaya çalışılan ‘amaç’tır. Hadis tarihi boyunca hadislerin sıhhatini belirlemede büyük ölçüde sened tenkidine önem verilmiş ancak bu, hadis kitaplarına zayıf ve uydurma rivayetlerin girmesine engel olamadığı için hadislerin ayrıca metin tenkidine tabi tutulması gerekmiştir.4 Metin tahlili/tetkiki, bir hadisin çeşitli rivayetlerine dayanılarak mümkün olan en sağlıklı metnin ortaya YORUMLAYALIM çıkarılması gayretidir. Metin tenkidi ise söz Aşağıdaki sözü hadislerin metin ten- konusu metnin Hz. Peygambere ait olup kidi değerlendirilmesine konu yapılması olmadığını belirlemek amacıyla yapılan açısından yorumlayınız. incelemeye denir.5 “Hiçbir şey ayırt etmeksizin her şeyi Dinin doğru anlaşılması için sahih hadisler sahih olmayan kabul eden anlayış, sünger gibidir. Me- hadislerden tin tenkidi ölçüleri ise doğruyu yanlıştan ayırt edilmelidir. Bu yüzden hadislerin ayırt edebilmek açısından süzgeç gibi ol- metin yönünden incelenmesinin ihmal malıdır.” edilmemesi ve bu konudaki çalışmaların (M. Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Ha- cesaretle sürdürülmesi gerekir. Bu yönde dis Metodolojisi, s. 39’dan özetlenmiştir.) yapılan çalışmaları sünneti inkâr etmek şeklinde değerlendirmek doğru değildir. Hz. Peygambere saygılı olmanın öncelikli TARTIŞALIM şartı, hadis ve sünnet adı altında ortaya çıkan yalan ve yanlış rivayetleri ayıklayarak onu Hadis olarak duyduğunuz sözlerin doğruluğundan şüphe ettiğiniz zaman öncelikle ne yaparsınız? Arkadaşlarınızla tartışınız. yalan ve iftiralardan korumaktır. 4 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, İslam düşüncesinde Sünnet, s. 99, 100. 5 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 171. 103 HADİS Hz. Peygambere ait söz ve uygulamaların sadece şekil ve lafız olarak değil; mana, hikmet ve amaç yönünden de incelenmesi gerekir. Bu anlamda bize doğru manayı verecek sağlam metin tenkidlerine ihtiyaç duyulmuştur. Bu yüzden metin tenkidinde öncelikle hadis metninin ifadelerindeki tutarlılık, Kur’an’a uygunluğu, sahih sünnetle çelişmemesi ve tarihî verilere uygunluk gibi hususlar dikkate alınmıştır. 2. 1. Dil (İfadelerde Tutarlılık) Rivayetlere konu olan metinlerin hepsi, bir anlamın kelimelere dökülmüş şeklidir.6 Dolayısıyla söz konusu metinler, bu anlamı ortaya çıkaran dilin özellikleriyle yakından ilgilidir. Bu yüzden bir hadisin metni ifade açısından tutarlı olmalıdır. Ayrıca rivayet edilen metnin anlaşılır olması gerekir. Nakledilen haberin lafzında veya manasında bozukluk olması onun uydurulmuş olduğunun delilidir.7 Metnin kulağı tırmalaması, dil kurallarına aykırı, anlamı tuhaf ve ifadesi bozuk bir söz olması onun Hz. Peygambere ait olamayacağını gösterir. Örneğin, “Tırnaklarını sırasıyla değil de atlayarak kesen kimse gözlerinde ağrı görmez.”8 rivayetinde olduğu gibi komik ya da “Güvercinle oynamak fakirliğe sebep olur.”9 rivayetinde olduğu gibi tuhaf sözleri Hz. Peygambere yakıştırmak mümkün değildir. Her peygamberin en önemli görevi şüphesiz tebliğdir. Peygamberler,Allah’la insanlar arasındaki iletişimi kuran seçkin kişilerdir ve Hz. Muhammed de son peygamber olması nedeniyle Allah dinini onunla tamamlamıştır. İşte böylesi önemli bir rol üstlenen Hz. Muhammed’in İslam’ı nasıl tebliğ ettiği, insanları Allah’a itaate nasıl çağırdığı ve onları iman etmeye nasıl ikna ettiği meselesi öne çıkmaktadır. Bunun cevabı ise hadislerde kendini gösterir. Hz. Peygamber, yalnızca davranışlarıyla değil, konuşmalarıyla da insanları etkilemiştir ve bugün bile etkilemeye devam etmektedir. O, bir yandan Allah’ın ayetlerini insanlara tebliğ ederken bir yandan da söz ve davranışlarıyla ayetlerde dile gelenleri yaşanır ve uygulanabilir hâle getirerek insanlara her bakımdan örnek olmuştur. Kur’an’daki belagat ve fesahat, onun sözlerine de sinmiştir. Hz. Peygamber için önemli olan doğru bir şekilde anlaşılmaktır. Bu yüzden kullandığı kelimeleri özenle seçerek muhataplarının seviyesine uygun ifadeleri TARTIŞALIM Sizce bir metnin lafızlarının anlaşılır ve tutarlı olmasının o konunun muhatapları tarafından özümsenmesine katkısı ve önemi nedir? Arkadaşlarınızla tartışınız. NOT EDELİM “Dinin aslıyla ilgili olarak bilgisi olmayan insanların ilgisini çekmek adına aslı olmayan şeyleri abartarak anlatan kişilere “Kıssacı” denilmiştir. Onlar, önemli bir kısmı yalan olan haberlerle süsledikleri masalları insanların hoşuna gidecek şekilde anlatır ve bunun karşılığında menfaat temin ederler.” (M. Yaşar Kandemir, Mevzu Hadisler, s. 83–91.) 6 Emin Özafşar, Hadisi Yeniden Düşünmek, s. 282. 7 Sadık Cihan, Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi, s. 15. 8 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 268. 9 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 205. 104 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ tercih etmiştir. O, anlamsız ve lüzumsuz sözlerden kaçındığı ve gelişigüzel konuşmadığı için ona ait olduğu söylenen sözlerin de aynı özellikleri taşıması gerekir. Örneğin, Hz. Peygamber, “...Kibir, hakkı kabullenmemek ve insanları hor görmektir.”10 buyurarak kibri herkesin anlayabileceği şekilde açıklamıştır.11 Bu yüzden herkesin anlayamayacağı, anlamı kapalı ve Arap dil bilgisi kurallarına uymayan rivayetler reddedilmiştir. Hadis metninin içerdiği kavramlar, söylendiği dönemin ona yüklediği manayı taşımalıdır. Örneğin, kader ve irca’ kelimelerinin lügat anlamlarının genişleyerek siyasî veya mezhebî bir içerik kazanması Hz. Peygamberden sonraki dönemlere aittir. Örneğin, Hz. Peygamberin, “Ümmetimde iki sınıf vardır ki, onların İslam’dan nasipleri yoktur; Mürcie ve Kaderiye.”12 dediği rivayet edilmiştir. Hâlbuki Kaderiye olarak adlandırılan grup Hz. Peygamberden çok sonraları ortaya çıkmıştır. Öyleyse kelime ve kavramların o gün ifade edilen içeriği ile bugünkü karşılıkları arasında doğru bir ilişki kurulmadan elde edilecek anlamlar bizi yanıltabilir. Bu anlamda; bazı kavramlardan hareketle belli bir TARTIŞALIM yer, zaman, isim, şahıs, mezhep veya grubu öven 13 ya da yeren sözler ona ait olamaz. Örneğin; Hadislerin incelenmesinde Hz. Peygamberin, “Medine’de ölme imkânı günümüzde metin tenkidine ağırlık bulan orada ölsün. Çünkü ben orada ölene şefaat verilmesinin amacı ne olabilir? edeceğim.”14 dediği nakledilir. Oysa belirli bir Arkadaşlarınızla tartışınız. yerde yaşayıp ölmenin insana değer katacağıyla ilgili bir sonucun dinden çıkarılması ve bu sözün Hz. Peygambere atfedilmesi doğru değildir. Hz. Peygamber, aşırılıklardan ve abartılardan uzak durmaya önem vermiştir. Bu manada küçük iyiliklere büyük mükâfatlar ya da basit kötülüklere çok ağır cezalar öngören rivayetler uydurma kabul edilmiştir. Bunun yanı sıra belli ayet ya da sureleri okumak karşılığında vaat edilen mükâfatlardaki abartılı ifadeler de metin içeriklerindeki tutarsızlıklar sebebiyle kabul görmemişlerdir.15 Aşırı övgü veya yergi içeren hadis metinleri de onun üslubuna aykırıdır. Ayrıca iyi amellere teşvik etmek ve kötü olanlardan sakındırmak amacıyla rivayet edilen pek çok uydurma hadis metni vardır. Örneğin, ‘‘Mescitte dünya kelamı konuşan kimsenin Allah kırk yıl amellerini boşa 10 Müslim, İman, 147. 11 Şatıbî, El-Muvâfakât, C 1, s. 48. 12 Tirmizî, Kader, 13, Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s.149. İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 275. 13 İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 154–158, 303–422. 14 Tirmizî, Menakıb, 68. 15 İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 239–250. 105 HADİS çıkarır.’’16 rivayetindeki abartı bu sözün DEĞERLENDİRELİM uydurma olduğunun delili sayılmıştır. Aşağıdaki rivayetleri dil ve ifadelerindeHz. Peygamber, insanların anlamaları ki tutarlılık açısından değerlendiriniz. için yaptığı benzetmelere, verdiği misallere • “Yüzükle kılınan namaz yüzüksüz kı- ve kullandığı üsluba özen göstermiştir. lınan yetmiş namaza eşittir.” Bu sebeple hoş karşılanmayan ve dili • “Mescitte dünya kelamı konuşan kim- ağırlaştıran sözlerin ona nispet edilmesi senin Allah kırk yıl amellerini boşa çıkarır.” uygun değildir. Ayrıca kötülük ve zulmün (Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğunda övülmesi, abesle iştigal, batılın övülmesi İttifak Edilen Hadisler, s. 165, 254.) veya hakkın kötülenmesi gibi özellikler taşıyan rivayetlerin de Resulullaha ait olması mümkün değildir. 2. 2. Kur’an’a Uygunluk Kur’an, Allah tarafından Hz. Peygambere indirilen en son kitaptır. Hiçbir değişiklik ve tahrife de uğramadan günümüze kadar gelmiştir. Dolayısıyla İslam dininin en güvenilir ana kaynağı olma özelliği taşımaktadır. Bu özellik, başka hiçbir kaynak için söz konusu değildir. Bu sebeple Kur’an, dinin diğer kaynaklarında ortaya çıkan sorunların çözümünde hem başvuru kaynağı hem de doğruluk ölçüsüdür. Kur’an’ın getirdiği ilke ve prensiplere aykırı düşen rivayetler, Hz. Peygambere ait değildir. Bu yüzden rivayet edilen metinlerde aranan en önemli özelliklerden biri bu rivayetlerin Kur’an’a uygun olmasıdır. Hz. Peygamberin sünneti, Kur’an’ın açıklanmış/yaşanmış hâlidir.17 Zira Allah, Resulünün de Kur’an’a uyduğunu belirterek şöyle buyurmuştur: ‘‘...Ȇŏƥǁō ǺÊ È ÉȇƢǷÈǞÉ ÊƦōƫÈƗƢǸÈ ōǻÊƛDzÌ ǫÉ ...” Ì ǷȆō ÈdzÊƛȄƷȂ ‘‘…De ki: Ben ancak Rabb’im tarafından bana vahyolunana uyarım…”18 16 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 254.. 17 Şafiî, Risale, s. 92. 18 A’râf suresi, 203. ayet. 106 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ Bu durumda Hz. Peygamberin ken- DEĞERLENDİRELİM disine uymak konusunda sorumlu ol- ‘‘Güzel yüze bakmak ibadettir.’’ duğu Kur’an’a aykırı bir söz söyleme- Aliyyu’l-Karî, si veya fiil işlemesi mümkün değildir. Uydurma Olduğunda Örneğin, ‘‘Düşmanının elini bükeme- İttifak Edilen Hadisler, s. 282. diğin takdirde öp.’’19 rivayeti yüksek Yukarıda verilen uydurma rivayeti, halk ahlakıyla tanınan Hz. Peygambere ait arasında söylenen ‘‘Güzele bakmak sevap- olamaz. tır.’’ sözü ile karşılaştırarak değerlendiriniz. OKUYALIM-ANLAYALIM Rivayet edilen hadislerin Kur’an’a uygun olması gerekir. Bu anlamda aşağıda verilen rivayetin tenkidini anlamaya çalışınız. Bir hadisin Tenkidi: “Arabı üç şey için seviniz: Ben Arabım, Kur’an Arapçadır ve cennet ehlinin dili de Arapçadır.” (İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 2, s. 41.) Bu rivayetin eleştirisi şu şekilde yapılır: ♦ Rivayet, Kur’an’ın Hucurât suresinin 13. ayetinde yer alan “…Allah katında en değerliniz ona karşı en saygılı olanınızdır…” ifadesiyle çelişmektedir. ♦ Allah, Kur’an-ı Kerim’de “ Ey Araplar”, “Ey Türkler” gibi ırklara yönelik hitaplar yerine “Ey insanlar”, “Ey Âdemoğulları” gibi genel hitaplarda bulunur. İsrâ suresi 70. ayette, “Biz Âdemoğullarına değer verdik...”, Tin suresi 4. ayette “Biz insanı en güzel şekilde yarattık.” örneklerinde görüldüğü gibi Kur’an’da ırk ayrımı yapılmamış ve hiç kimseye bir ayrıcalık tanınmamıştır. ♦ Kur’an-ı Kerim’de “Ey Arap Peygamber’’ şeklinde bir hitap yoktur. ♦ Hz. Peygamber, “Allah sizin dış görünüşlerinize ve mallarınıza değil, ancak kalplerinize ve davranışlarınıza bakar.” (Müslim, Birr, 33.) buyurmuştur. ♦ Kur’an’ın Arapça indirilmesinin tek amacı, ilk muhatapları olan Arapların ilahî mesajı daha iyi anlamalarını sağlamaktır. Örnek olarak şu ayetlere bakılabilir: Zümer suresi, 28. ayet, Fussilet suresi, 3. ve 44. ayetler, Şûrâ suresi, 7. ayet. ♦ Allah’ın yarattığı insanlar arasında ırk ve dil ayrımı yapması onun adaletine uygun düşmez. 19 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 302. 107 HADİS Hz. Peygamber, yanlış amaçlar için kendi sözlerinin araç olarak kullanıl- NOT EDELİM masını yasaklamıştır. Onun kendisiyle İslam düşüncesini ve tefsir, hadis, fı- ilgili olarak, “…Allah’a yemin ederim ki benim adıma bir şeye (beni kıh, kelam, tasavvuf vb. disiplinleri etkisi bahane ederek) sarılmasınlar.”20 bu- altına almış olan birtakım rivayetlerin - yer yurduğu rivayet edilmiştir. Bu açıdan aldıkları kaynak ne kadar muteber, isnadı da hangi sebeple olursa olsun kendisinin ne kadar sağlam olursa olsun - Kur’an süz- söylemediği bir sözü Hz. Peygambere atfederek etkili kılma teşebbüsleri açık bir suistimaldir. Nitekim onun yaratılışını herşeyden önceye alan ‘‘Âdem, gecinden geçirilmesi son derece önemlidir. Hatta bunun hayati bir öneme haiz olduğu bile söylenebilir. henüz su ile toprak arasındayken ben (M. Hayri Kırbaşoğlu, peygamber idim.’’21 sözü ile herşeyin Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 189.) onun için yaratıldığını iddia eden rivayetler sözkonusu edilen suistimallere örnek teşkil eder.22 Hz. Peygamberin ailesi ve arkadaşları ona nispet edilen sözler konusunda oldukça titiz davranmışlardır. Onların söz konusu hassasiyetlerinin temelinde de rivayetlerde Kur’an’a uygunluk şartını gözettikleri görülmektedir. Örneğin, Hz. Aişe “Ölü, yakınlarının kendisine ağlaması yüzünden azaba uğratılır.”23 rivayetini, “… Size bu hususta Kur’an’ın rehberliği yeter. Kimse kimsenin günahını çekmez.”24 diyerek reddetmiştir. Başka bir örnekte, boşanmış kadının nafaka ve mesken sorunu ile ilgili olarak; Fatıma binti Kays adlı bir hanım, “Kocam beni üç kere boşadı; Resulullaha müracaat ettim, bana nafaka ve mesken verdirmedi.” demiştir. Hz. Ömer, Talak suresinin 1. ayetinde, “…Onları (bekleme süresince) evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar…” buyrulmasından hareketle, “Rabb’imizin kitabını ve Peygamberimizin sünnetini (doğru mu yanlış mı) söylediğini bilemediğimiz bir kadının sözüne bakarak terk edemeyiz.” diyerek bu rivayeti reddetmiştir.25 20 Ebu Yusuf, er-Reddü alâ Siyeri’l-Evzâi, s. 31. (İ. Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezh binin Hadis Metodu, s. 85’ten naklen.) 21 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 202. 22 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 212. 23 Buharî, Cenâiz, 32, Müslim, Cenâiz, 17, Muvatta, Cenâiz, 12. 24 Mehmet Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 17. 25 Müslim, Talak, 36, Ebu Davut, Talak, 39. 108 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ 2. 3. Sahih Sünnete Uygunluk Hz. Peygamberin söz ve uygulamaları anlamına gelen sahih sünnet pek çok kişinin gözlem ve tatbikatıyla nesilden nesile uygulanarak geldiği için sözlü nakillerden daha güvenilirdir. Bu sebeple hadislerin sıhhatini tespitte sahih sünnete uygunluk şartı aranmıştır. Sünnet, hadisin uygulanmış halidir. Her sahih sünnet toplumun gerek vicdanında gerekse hayatında bir karşılık bulmuştur. Sorunların çözümünde içtihat ederken Malikilerin “Medine Ehli’nin Ameli”ni ve Hanefilerin “meşhur sünnet”i esas almalarının altında bu anlam yatar.26 Hz. Peygamberin hayatı, hadis kaynaklarının yanı sıra siyer, tarih ve tabâkât kitaplarında da detaylı bir şekilde yer almıştır. Bu anlamda Hz. Peygamberin yaşantısını doğru olarak aksettirmeyen rivayetlerin ona ait olamayacağı kabul edilmiştir. Örneğin, bütün yaşamı iyilik yapmak ve iyiliğe teşvik etmekle geçmiş olan Hz. Peygamberin, “İyilik yaptığın kimsenin kötülüğünden sakın.”27 demiş olması düşünülemez. Aynı şekilde kimseyi aldatmayan güvenilir kişiliği ve aile hayatındaki örnek tutumu dikkate alındığında Hz. Peygamberin, “Hanımlarınıza danışın ama onların görüşlerine uymayın.”28 demesi mümkün değildir. Hz. Aişe’nin, sözlerin Hz. Peygambere aidiyeti konusundaki titizliği ve rivayetleri tutarlı görmediği durumlardaki müdahaleleri meşhurdur. Örneğin, “namaz kılanın önünden kadın, eşek ve köpek geçmesi hâlinde namazının bozulacağına” dair rivayeti duyduğunda Hz. Aişe, “Bizi eşeklere ve köpeklere mi benzettiniz? Allah’a ÖRNEKLENDİRELİM yemin ederim ki ben Resulullahın önünde Hz. Peygamber devrinde olmadığı hâlde halk arasında sonradan yaygınlık kazanan uygulamalara örnekler veriniz. sedirin üzerinde yatarken onun namaz kıldığını gördüm.”29 demiş ve bu rivayeti Hz. Peygamberin uygulamasına (sünnetine) ters düştüğünü söyleyerek eleştirmiştir. Sevgi ve hoşgörü, Hz. Peygamberin sünnetinin özünü teşkil eder. Bu durumda kötü muamele, kabalık ve anlamsız şiddet içeren rivayetlerin ona ait olması mümkün değildir. Örneğin, çocukların on yaşına geldikleri hâlde namaz kılmadıkları takdirde dövülmesini emreden hadis sahih sünnete aykırıdır.30 Çünkü ne Hz. Peygamberin ne de ashabının böyle bir uygulaması bilinmemektedir. Üstelik merhametiyle tanınmış bir Peygamberin çocuklara şiddeti içeren böyle bir yöntemi önermiş olması düşünülemez. Ayrıca uzun yıllar Hz. Peygamberin yanında kalan Enes b. Malik’in onun istediği gibi 26 Mehmet Görmez, İslamî Araştırmalar, s. 41. 27 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 63. 28 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 158. 29 Müslim, Salat, 266, 270. 30 Tirmizî, Salat, 182. 109 HADİS davranmadığı durumlarda bile bir kez olsun kendisinden azar dahi işitmediğini söylemesi dikkate değerdir. Bu konuya benzer bir örnek de çocukların mescitlerden uzak tutulmasını öneren hadislerdir.31 Hâlbuki Hz. Peygamberin uygulaması bunun tam tersi olmuştur. Hz. Peygamberin torunlarının namaz kılarken secdede onun üstüne çıktığı, hutbe okurken onları kucağına aldığı bilinir. Hatta kızı Zeynep’in çocuğu Ümame kucağında iken insanlara namaz kıldırdığına32 veya mescitlerde arka safta kadınların ve çocukların namaz kıldıklarına dair sahih rivayetler vardır. Bütün bu uygulamalar çocukların mescitten uzaklaştırılmaması gerektiği konusunda yeterince bilgi verir. BİLİYOR MUYDUNUZ? Ebu Yusuf diyor ki: “Rivayetler çoğalınca bunlar içinde herkesin bilmediği, (özellikle) fıkıh ehlinin bilmediği, Kur’an’a ve sünnete uymayan rivayetler ortaya çıktı. Onun için sen şaz (yaygın olarak bilinmeyen) hadislerden sakın. Hadisçiler ve fıkıh âlimleri tarafından bilinen (kabul edilen) rivayetler ile Kur’an ve sünnete uygun olanları al, diğerlerini buna göre değerlendir…” (İ. Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, s. 85.) (Ebu Yusuf, er-Reddü alâ Siyeri’l-Evzâi, s. 31’den naklen.) Tarihî veriler açısından herkesi ilgilendiren konularda (yaygın olaylarda) söz konusu rivayetlerin de çok gelmesi gerekir. Bu türden rivayetlerin sahih sünnete uygun olmaması halinde reddedilmeleri gerekir. Örneğin, ateşte kızartılmış et yiyenin veya cenazeyi taşıyan birinin abdest alması gerektiği ile ilgili rivayetler yeterince yaygın olarak gelmedikleri için kabul görmemiştir.33 YORUMLAYALIM Aşağıdaki rivayetleri sahih sünnete uygunluk şartı açısından yorumlayınız. ♦ “Allah, zenginlerin yemeğinin tadını fakirlerin yemeğine nakletmiştir.” ♦ “Maddi imkân bulamaman Allah’ın seni koruduğunun alametlerindendir.” ♦ “Fakirlik benim övüncümdür. Ben fakirlikle iftihar ederim.” (Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 87, 96, 183.) 31 İbn Mace, Mesacid, 5. 32 Müslim, Mesacid, 41. 33 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 222. 110 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ 2. 4. Akılla Çelişmeme Akıl, Allah’ın insana verdiği ilahî bir lütuf ve nimettir. Allah, akla değer vermiş ve aklını kullananları da övmüştür. Akıl, doğru ile yanlışı ayırt edebilme kabiliyeti olarak her türlü sorumluluğun ön koşuludur. Aklı en iyi şekilde kullanmaya teşvik eden yüzlerce ayetin varlığı, Kur’an’ın akla verdiği önemi göstermektedir. Aklı kullanmak, insan için vazgeçilmez bir gerekliliktir. Bu yüzden Hz. Peygambere nispet edilen sözlerin akılla çelişmemesi gerekir. Örneğin, “Beyaz gül peygamberimizin terinden, kırmızı gül Cebrail’in terinden, sarı gül Burak’ın terinden yaratılmıştır.”34 rivayeti akıl dışı olduğu için reddedilmiştir. İnsanın gücünü aşan, aklının almadığı ve normal şartlar altında uygulama imkânı bulunmayan konuların Hz. Peygamberle ilişkilendirilmesi doğru değildir. Örneğin, cennet ya da cehenneme girmeyi kişinin kendi tutum ve davranışlarının doğal bir sonucu olmaktan çıkaran rivayetler akıl dışıdır.35 DEĞERLENDİRELİM Aşağıdaki rivayetleri akla uygunluk açısından değerlendiriniz. ♦ “Soğuk, din düşmanıdır.” ♦ “Şişmanlık zekâyı giderir.” ♦ “Selamet yalnız yaşamaktadır.” (Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 104, 105, 155.) TARTIŞALIM Aşağıdaki rivayeti akılla çelişmeme ilkesi doğrultusunda değerlendirerek arkadaşlarınızla tartışınız. “Kim ikindiden sonra uyur da aklını kaybederse kendinden başka kimseyi kınamasın.” (İbnu’l Cevzi, el-Mevzuat, C 3, s. 69.) Hz. Peygamber, ahlakıyla olduğu kadar aklı ve zekâsıyla da üstün vasıflara sahiptir. Aynı zamanda o akla ve muhakemeye önem veren birisidir. Ona ait olan sözlerin bu özelliğini yansıtması gerekir. Bu durumda akılla çelişen hadis metinlerinin Hz. Peygambere ait olması düşünülemez. Örneğin, şu rivayetin akla uygun olmadığı açıktır. “Kim sabah namazına giderse iman bayrağı ile gitmiş olur. Kim de çarşı pazara giderse İblis’in bayrağı ile gitmiş olur.”36 rivayeti de akılla çelişmektedir. Hz. Peygamberin de mesleği olan ticaretin yapıldığı mekânlara gitmenin böyle nitelenmesi doğru değildir.37 34 35 36 37 NOT EDELİM Hadis metinlerinin akılla çelişmeme şartıyla ilgili olarak sübjektif yaklaşımlardan uzak durulmalıdır. Söz konusu çelişkiyi pek çok kişinin görmesi ve eleştirilerde nesnel (objektif) ölçüleri dikkate almak gerekir. (Yavuz Ünal, Hadisleri Tespitte Yöntem Sorunu, s. 26.) Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 286. Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 202, 265, 266. İbn Mace, Ticârât, 40. Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 209, 210. 111 HADİS Ebu Hanife de rivayetlerin akla uygunluğu konusunda hassas davranmıştır. Örneğin, o ganimetlerin taksiminde “Süvariye bir, atına iki hisse ayrılmıştır.” şeklindeki rivayete rağmen, “Bir hayvanı insanın önüne geçiremem.”38 diyerek her ikisine de bir hisse verilmesi gerektiğini söylemiştir. Yüzyıllardır bütün toplumlarda bir takım şeyler, bazı günler, yerler veya şahıslar uğursuz sayılmıştır. Arap toplumunda da böyledir. Örneğin, bir hanım Hz. Peygambere gelmiş ve “Ya Resulullah, oturduğumuz bir evimiz var. Nüfusumuz kalabalık, malımız çoktu. Şimdi nüfusumuz azaldı ve mal yok oldu.” demesi üzerine Resulullahın o evi uğursuz sayarak kadına o evi terk etmelerini söylediği rivayet edilmiştir.39 Cahiliye devrinden kalan buna benzer iddialar bizzat Hz. Aişe tarafından reddedilmiştir. Örneğin; o, iki bayram arası evliliği uğursuz sayanlara bizzat Hz. Peygamberin uygulamasını örnek göstererek karşı çıkmıştır.40 Akılla çelişen rivayetler bazen başka kültürlerden geçebilmektedir. Başta Yahudi ve Hristiyan kültürü olmak üzere birçok kültüre ait unsurlar çeşitli yollardan İslam kültürüne sızmıştır. Bu tür rivayetlere İsrailiyat-Mesihiyat adı verilir. Özellikle Yahudi ve Hristiyanlardan Müslüman olanlar, eski inanç ve kültürlerini bilerek ya da bilmeyerek İslam toplumuna da taşımışlardır. Bu bilgilerin pek çoğu açıkça ve doğrudan değil ‘hadis’ adı altında İslam kültürüne dâhil edilmiştir. İslam âlimleri ve özellikle hadisçiler bu durumu ciddi bir tehlike olarak görmüşler ve bunların iç yüzünü ortaya koymak için büyük çaba harcamışlardır. Ancak harcanan bunca çabaya rağmen bu rivayetlerin pek çoğu tefsir, hadis ve tarih alanlarında yazılan birçok eserde kalabilmiş ve varlıklarını bu güne kadar devam ettirebilmiştir.”41 Örneğin, bir rivayete göre Hz. Peygamber, Ebu Hureyre’nin elinden tutarak şöyle demiştir. “Allah, (dünya) toprağını cumartesi günü yarattı; oradaki dağları pazar günü yarattı; Bitkileri pazartesi yarattı; 38 İ. Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, s. 96. 39 İmam Malik, Muvatta, İsti’zan, 8. 40 Mehmet Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 18. 41 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 247. 112 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ mekruh (çirkinlikleri) salı günü yarattı; nuru (ışığı) çarşamba günü yarattı; oraya hayvanları perşembe günü yaydı; Hz. Âdem’i ise cuma günü ikindiden sonra cumanın son saatinde ikindi ile gece arasında yarattı.”42 Bu sözün Hz. Peygamberin vefatından sonra Müslüman olan Yahudi âlimi Ka’bu’l-Ahbar’a ait olduğunu bizzat Buharî Tarih-i Kebir’inde söylemektedir.43 NOT EDELİM “Çoğu kere tarihçilerin, müfessirlerin ve nakil üstatlarının (hadisçilerin) içine düştükleri hatalarının sebebi zayıf veya sağlam demeyip bu hususta sadece nakle itimat etmeleri, bu gibi şeyleri asıllarıyla karşılaştırmamaları ve benzerleriyle mukayese etmemeleridir. Bu yaklaşımları onların hikmeti esas almamalarından, kâinatın tabiatlarına olayların iç yüzüne vakıf olmamalarından, ele aldıkları haberlerde düşünce ve basireti hakem kılma ölçüleri ile inceleme yapmamış olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu yüzden haktan sapmışlar, vehim ve hata çölünde şaşkın şaşkın dolaşmışlardır.” (İbn Haldun, Mukaddime, s. 209.) 2. 5. Tarihî Verilere Uygunluk Hadis metinlerinin tahlil ve tenkidinde başvurulan yöntemlerden biri de hadisin tarihî verilere uygun olup olmadığının araştırılmasıdır. Buna göre herhangi bir olayla ilgili olarak rivayet edilen hadislerin tarihte meydana gelmiş olaylara ilişkin verilere ters düşmemesi gerekir. Doğruluğu tespit edilmiş tarihî verilerle çelişen rivayetler, sahih kabul edilmemiştir. Örneğin, “Peygamber, yeraltında bin yılı tamamlamaz.”44 şeklinde rivayet edilen ve Hz. Peygamberin vefatından sonra bin yıl geçmeden kıyametin kopacağını bildiren söz, tarihî veriler açısından anlamsızdır. Nitekim rivayette sözü edilen sürenin dolmasına rağmen kıyametin kopmamış olması bu sözün asılsız olduğuna bir işarettir. Bunun gibi tarihî gerçeklerle bağdaşmayan rivayetlerin Hz. Peygamberin sözü olması mümkün değildir.45 Örneğin, “Ümmetim, beş tabakadır: Kırk yıl iyilik ve takva ehlidirler; sonra yüz yirmi yılına kadar onların ardından gelenler birbirlerine merhamet eden ve birbirleriyle iyi ilişki kuranlardır; sonra yüz altmış yılına kadar bunların ardından gelenler birbirlerine sırt çevirip ilişkilerini keserler; ondan sonra katliamlar ve karışıklıklar gelir…”46 rivayetinde anlatılanlarla tarihî gerçekler çelişmekte ve burada anlatılanları doğrulamamaktadır. 42 Müslim, Sıfatu’l-Munafıkîn, 27. 43 M. Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 219, 220. 44 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 281. 45 Yavuz Ünal, Hadisleri Tespitte Yöntem Sorunu, s. 21. 46 İbn Mace, Fiten, 28. (Benzer bir rivayet için bk. İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 3, s. 196.) 113 HADİS Hz. Aişe’nin anlattığına göre; bir gün Hz. Peygamberin hanımları kendisine, NOT EDELİM “(Ahirette) Sana en önce hangimiz ka“Özellikle fiten, melâhim, kıyamet alavuşacak?” diye sorarlar. Bunun üzerine metleri, fezâil, zühd, ve rekâik, menâkıb gibi Hz. Peygamber, şöyle cevap verir; “Kolu doğrudan itikat, ibadet ve muamelatla ilgili en uzun olanınız.” Hanımlar daha sonra olmayan konularda varid olan haberlerden zikollarını ölçerler ve en uzun kollu olan Hz. Sevde çıkar. Hz. Sevde aralarında hinlerde tereddüt uyandıranların Hz. Peygamen fazla sadaka veren olduğu için Hz. bere isnadından kaçınılmalı, bunlardan Hz. Peygamberin kolu uzun olandan kastıPeygamberden sonraki gelişmelere uyanların, nın çok sadaka vermekle ilgili olduğunu o dönemin ürünü olduğu kabul edilmelidir.” anlarlar. Söz konusu metnin sonunda bu (İ. Hakkı Ünal, Seçmeci ve Eleştirel Yaklahanım hakkında Hz. Aişe’nin şöyle deşım veya Hz. Peygamberi Anlamak, s. 55.) diği rivayet edilir. “Hz. Peygambere en önce kavuşan Sevde oldu.”47 Hâlbuki Resulullahın hanımı ve müminlerin annesi olan Hz. Sevde binti Zem’a ileri yaşlarda vefat etmiştir (öl.54/674). Nitekim Hz. Peygamberden sonra ilk ölen hanımının Hz. Sevde değil Hz. Zeynep binti Cahş (öl.13/634) olduğu tarih açısından sabittir. Zira Müslim’in rivayetinde de Sevde değil Zeynep ismi geçmektedir.48 Dolayısıyla bu hadis tarihî verilerle çelişmektedir. İNCELEYELİM Hadislerin anlaşılmasında yaşanmış tarihî olaylar önemlidir ve göz ardı edilemez. Bu anlamda aşağıda verilen rivayetin tenkidini inceleyiniz. “İnsanlar, hayırda ve şerde Kureyş’e tabidirler. (Kureyş, kıyamete kadar onların yöneticileridir.) (Müslim, İmâre, 33.) Bu rivayet eleştirilirken şu noktalar üzerinde durulur: İslam tarihinde yöneticilik Abbasilerden sonra Arapların elinden çıkıp diğer uluslara, örneğin, Türklere geçtiği için bu rivayet, tarihî olaylara aykırıdır. Hz. Muhammed’in vahiy ile kendisine verilen bilgiler dışında gelecekten haber vermesi, Kur’an’a göre mümkün değildir. Örnek olarak şu ayetlere bakılabilir: En’âm suresi, 50. ayet, A’r’âf suresi, 188. ayet, Yûnus suresi, 20. ayet ve Cin suresi, 26. ayet. Bu rivayet, Allah’ın bildirdiği bir bilgiye dayanıyorsa bu bilgide bir yanlışlık olması mümkün değildir. Böyle bir bilgiye dayanmıyorsa bilgi alanı dışındaki bir konuda Hz. Peygamberin konuşmuş olacağı düşünülemez. 47 Buharî, Zekât, 11. 48 M. Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 221, Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadis’in Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 260. 114 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ Metin tenkidine verilebilecek örneklerden biri de gelecekte vuku bulacak olaylarla ilgilidir. Bir sonraki zamanın bir öncekinden daha kötü olacağını ve bunun kıyamete kadar böyle devam edeceğini bildiren rivayetler genellikle gelecek hakkında karamsarlığa sürüklediği için eleştirilmiştir. Bunun yanı sıra Hz. Peygamberin şahit olmadığı ve genellikle Peygamber dönemi sonrası gelişmeleri anlatan rivayetler de vardır. Örneğin, “Ahir zamanda Rum diyarının soğuğu Şam’a, Şam’ın soğuğu Mısır’a geçecektir.”49 gibi çeşitli sebeplerle ona isnad edilen bu haberlerin de uydurma olduğu açıktır. Çünkü Kur’an’da onun gaybı bilmediği belirtilmiştir.50 Hz. Peygamberin tanık olmadığı olaylar hakkında tahminde ve uyarılarda bulunması söz konusu olabilir. Ancak kendi hayatında hiçbir belirtisi olmayan ve tamamen farklı şartlarda gelişen siyasi, sosyal ve kültürel olaylardan kesin bir bilgi ile bahsetmesi mümkün değildir. Örneğin, Hz. Peygamberin haber verdiği gelecekle ilgili haberler arasında, Cemel (H 35) ve Sıffin (H 36) savaşı, Harre Vak’ası (H 63), Hz. Ali ve Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi, hilafetin otuz yıl sürüp sonra saltanatın başlayacağı, Kaderiye ve Mürcie gibi fırkaların çıkacağı, Arapların Türklerle savaşmadan kıyametin kopmayacağı gibi pek çok rivayet vardır.51 Mehdi, deccal, hızır52 ve Hz. İsa’nın nüzulü ile ilgili haberler de böyledir.53 Bunun gibi “Tabiinin hayırlısı Uveys’tir…”54 rivayeti de Hz. Peygamber sonrası döneme ait bir iz taşır. Bu haberlerin pek çoDEĞERLENDİRELİM ğunun sosyal ve siyasi olayların etkisiyle ‘‘Peygamber, yer altında bin yılı taortaya çıktığı ve uydurulduğu açıktır. mamlamaz.’’ Hz. Peygambere ait hadisler, İslam (Aliyyu’l-Karî, dininin doğru anlaşılması ve sağlıklı yaUydurma Olduğunda şanması açısından son derece önemlidir. İttifak Edilen Hadisler, s. 281.) Bunun için söz ve uygulamalarından ona ait olanla olmayanı ayıklama çabalarına devam etmek gerekmektedir. Bu anlamda Yukarıdaki rivayeti tarihi verileri dikkate sened ve metin tenkidi, ulaşacağı sahih alarak değerlendiriniz. metinlerle Hz. Peygamberin örnek kişiliğini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. 49 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 184. 50 En’âm suresi, 50. ayet, A’râf suresi 188. ayet, Yûnus suresi, 20. ayet, Yûsuf suresi, 81. ayet. 51 İ.Hakkı Ünal, Hadis, s. 75. 52 İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 195–199, 226. 53 M. Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 255. 54 Müslim, Fedâilu’s-Sahabe, 224, (Benzer bir rivayet için bkz. İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 2, s. 43.) 115 HADİS Okuma Metni: Bilgi ve İlimle İilgili Hadis Metinleri É ǬÉ ÈȇǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ DzÌ ǬÉ ÈȇǺÌ ǷÈ ~DZȂ È ȆÊ Ì ǸLJ È DZƢÈ È ǺÌ ǟÈ -1 È ƨÈ ǸÈÈ ǴLJ ō ƦōǼdzơƪÉ ǠÊ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁ Ì ǫÈƗǶÌ ÈdzƢǷÈ ȆÈ nÊǁƢōǼdzơǺÊ È ǷǽÉ ƾÈ ǠÈ ǬÌ ǷÈ ÌƗȂō ÈƦÈƬÈȈÌǴÈǧDzÉ ō ǴǟÈ 1. ...Seleme (r.a.)’den; Peygamber (s.a.v.)in şöyle buyurduğunu işittim: “Benim söylemediklerimi her kim bana isnâd ederse cehennemdeki yerine hazırlansın.’’ (Buharî, İlim, 38.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È LJÉ ǁ ƅơÊ Ç ōƦǟÈ ǺÊ ÌƥơǺÊ ǟÈ -2 È ƅơDZȂ È ǹō ÈƗƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ È DžƢ É ƽǂÊ ÉȇǺÌ ǷÈ ~DZƢÈ É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁ nÊǺȇƾËÊ dzơȄÊǧǾÉ ȀÌ ǬËÊ ǨÈ ÉȇơǂÅ ÌȈƻÊ È ǾÊƥ 2. …İbn Abbas (r.a.)’dan; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Allah, hakkında hayır dilediği kimseye din hususunda büyük bir anlayış (kabiliyeti) verir.” (Buharî, İ’tisam, 10, İlim, 13; Müslim, İmâret, 175; Tirmizî, İlim, 1.) È ǫDZƢÈ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ Èȏ~ǶōÈ ǴLJÈ ȁÊ È ȆÊ È ǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƽȂǠÉ LjÌ ǷÈ ǺÊ ÌƥÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ -3 Ŏ ƦōǼdzơDZƢÈ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁÇ È ǴǿÈ ȄÈǴǟÈ ǖË È ÊǴLjÈ ƨÈ ǸÈ ǰÌ ƸÊ Ìdzơƅơ È ǪËÊ ƸÈ ÌdzơȄÊǧÊǾÊƬǰÈ È ǺÊ ÌȈÈƬÈǼÌƯơȄÊǧōȏÊơƾÈ LjÈ ƷÈ É ǧÅȏƢǷÈ ƅơ É ǽÉ ƢÈƫƕDzÆ ƳÉ ǁÈ ȁ É ǽÉ ƢÈƫƕDzÆ ƳÉ ǁ nƢȀÈ ǸË È ȀÈ ÊƥȄǔÊ ǬÌ ÈȇȂÈ ȀÉ Èǧ É ÊǴǠÈ ÉȇȁƢ 3. ...Abdullah b. Mes’ûd (r.a.)’dan; Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İki kişiden başkasına gıpta edilmez; Allah tarafından kendisine mal verilip de hak yolunda o malı harcayan kimse ile Allah tarafından kendisine hikmet (ilim) verilip de onunla (yerli yerince) hükmeden ve onu başkalarına da öğreten kimse.’’ (Buharî, İlim, 15.) 116 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ É LJÉ ǁ È ǫDZƢÈ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǺÌ ǷÈ ~ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơDZȂ È DZƢÈ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ -4 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ È ǴLJÈ nÊƨōǼƴÈ ÌdzơȄÈdzÊơƢǬÅ ȇÊǂǗÈ ǾÉÈdzƅơ È ǸÌÅ ǴǟÊ ÊǾȈÊǧdžÊ É ǸÈƬǴÌÈȇƢǬÅ ȇÊǂǗÈ ǮÈ É DzÈ Ȁō LJƢ 4. …Ebu Hureyre (r.a.)’den; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Kim ilim öğrenmek için yola çıkarsa Allah onu cennete giden yolu kolaylaştırır.” (Tirmizî, İlim, 2.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È LJÉ ǁÈ ǹō ÈƗǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǹÉ ƢLjÈ ÌǻÊȍÌơƩƢ È ǷÈơÈƿÊƛ~DZƢÈ È ƅơDZȂ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ -5 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ È ÈƯǺÊ nǾÉÈdzȂǟÉ ƾÌ ÈȇƶÊ Ç dzƢǏÇ È ƾÈdzȁÈ ȁÌ ÈƗÊǾÊƥǞÉ ǨÈ ÈƬÌǼÉȇǶÇ ǴÌ ǟÊ ȁÌ ÈƗÇƨÈȇǁÊ ƢƳÇ È ǺÊ È ƨÈǫƾÈ Ǐ Ì ǷōȏÊƛÇƨÈƯȐ Ì ǷōȏÊƛǾÉ ÉǴǸÈ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ǞÈ ǘÈ ǬÈ ÌǻÊƛ 5. …Ebu Hureyre (r.a.)’den; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İnsanoğlu öldüğü zaman üç şey dışında bütün amellerinin sevabı sona erer. Sadaka-i cariye, istifade edilen ilim, kendisine dua eden hayırlı bir evlat.” (Müslim, Vasiyet, 14.) É LJÉ ǁ È ǫDZƢÈ È ǫǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ Ç dzƢǷÈ ǺÊ ÌƥdžÊ ÈǻÈƗǺÌ ǟÈ -6 ǺÌ ǷÈ ~ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơDZȂ È DZƢÈ È ǮÊ É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁ È ǶÊ ǴÌ ǠÊ ÌdzơƤÈ nǞÈ ƳÊ ǂÌ ÈȇȄōƬƷÊ Ê ǴǗÈ ȄÊǧƱÈ ǂÈ ƻÈ Ê ƦLJȄÊ È ƅơDzȈÊ È ǧǹÈ Ƣǯ 6. …Enes b. Malik (r.a.)’ten; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “İlim tahsil etmek için yolculuğa çıkan kimse, evine dönünceye kadar Allah yolundadır.” (Tirmizî, İlim, 2.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō Ç dzƢǷÈ ǺÊ ÌƥdžÊ ÈǻÈƗǺÌ ǟÈ -7 ơȁǂÉ LjËÊ Èȇ~DZƢÈ È ȆÊ È ǮÊ ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁ nơȁǂÉ ǨËÊ ÈǼÉƫÈȏȁơȁ È ǂÉ njËÊ ÈƥȁÈ ơȁǂÉ LjËÊ ǠÈ ÉƫÈȏȁÈ 7. …Enes b. Malik (r.a.)’ten; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Kolaylaştırın, zorlaştırmayın; müjdeleyin nefret ettirmeyin.’’ (Buharî, İlim, 11.) 117 HADİS ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Metin tenkidinin ölçütleri nelerdir? Yazınız. 2. Bir rivayetin Kur’an’a uygun olması ne demektir? Belirtiniz. 3. Hadisleri değerlendirmede akıldan nasıl yararlanabiliriz? Açıklayınız. 4. Bir hadisin tarihî verilere uygun olması ne demektir? Yazınız. 5. Bir hadisi tenkit etmekle inkâr etmek arasındaki fark nedir? Açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi adil bir râvide aranan özelliklerden birisi değildir? A) Buluğa ermiş olması. B) Müslüman olması. C) Akıllı olması. D) Takva sahibi olması. E) Kuvvetli olması. 2. Aşağıdakilerden hangisi zabt sahibi bir râvide aranan bir özelliktir? A) İyi giyinmesi. B) Zengin olması. C) Şakacı olması. D) Çok konuşması. E) Ezberinin kuvvetli olması. 3. Aşağıdakilerden hangisi “hadis metninin dilinin tutarlı olması” ilkesiyle çelişir? A) Metnin anlaşılır olması. B) Metnin akla uygun olması. C) Metnin abartılı olması. D) Metnin kulağı tırmalamaması. E) Metnin dil bilgisi kurallarına uyması. 118 V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ 4. Aşağıdakilerden hangisi bir hadisin sıhhatini belirlemek için başvurulan uygulamalardan biri değildir? A) Ezberlemek. B) Akılla sorgulamak. C) Kur’an ile sağlamasını yapmak. D) Tarihî verilerle kontrol etmek. E) Sahih sünnete uygunluğuna bakmak. C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (adalet, senet, zabt, metin) 1. Hadis rivayet eden kişinin güvenilir olmasına …………… denir. 2. ……….., râvinin duyduğu sözü iyi muhafaza etmesidir. 3. ………..., senedin kendisinde son bulduğu hadisin asıl kısmıdır. Ç. Bugün için metin tenkidine duyulan ihtiyacı örneklendirerek değerlendiriniz. 119 HADİS VI. ÜNİTE HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. “Garibu’l-hadis ve muhtelifü’l-hadis” kavramlarının anlamını hadis terimleri sözlüklerinden araştırınız. 2. Bir olayın meydana geliş sebeplerini bilmenin olayın anlaşılmasına nasıl katkı sağladığını araştırınız. 3. Günlük konuşmalarınızda sıkça dile getirilen bir hadisin hangi bağlamda söylendiğini düşününüz. 4. “Yerellik ve evrensellik” kavramlarının anlamları hakkında bilgi edininiz. 5. “Örnek almak” ve “taklit etmek” kavramları arasında ne gibi farklar olduğunu düşününüz. 120 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI 1. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasını Konu Edinen Geleneksel Hadis İlimleri İslam’ın doğru bir şekilde anlaşılması ve yorumlanmasında hadis ve sünnetin önemli bir yeri vardır. İslam’ın ilk temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmasını sağlayan bazı temel ilkeler olduğu gibi hadislerin de anlaşılması için bazı esas ve yöntemler bulunmaktadır. Hadis metinlerinin anlaşılmasını ve yorumlanmasını konu edinen geleneksel hadis ilimleri vardır. Bu ilimlerin genel amacı hadis metninde geçen kelimelerin anlamlarını ve hadisten anlaşılması gereken mesajları doğru bir şekilde tespit etmektir. Hz. Peygamberin söz ve uygulamalarından oluşan hadis ve sünneti anlamak için o dönemin tarihî ve kültürel ortamı hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Çünkü zaman ve mekân faktörüne bağlı olarak sosyal alışkanlıklar, kültürel unsurlar ile siyasi ve ekonomik sistemler de büyük ölçüde değişmiştir. Bu nedenle; o dönemin şartları için geçerli olan ve bugün bilinmeyen bir konuyla ilgili bir hadisin hangi amaçla söylendiğini anlamak için o dönemin sosyal ve kültürel ortamını bilmemiz gerekir. Hadislerin daha doğru bir şekilde anlaşılması için bazı ilim dallarından yararlanmamız gerekir. İşte hadislerin anlam ve amacına yönelik olarak ortaya çıkan “garibu’l-hadis, muhtelifü’l-hadis, fıkhu’lhadis ve esbab-u vürudi’l-hadis” gibi ilim dalları hadis ve sünnetin yorumunu kolaylaştırmaları yönüyle çok önemlidir. 1.1. Garibu’l-Hadis Hz. Peygamber, Arap Yarımadası’nın değişik bölgelerinden gelen ve çeşitli lehçeleri konuşan birçok insana İslam dinini tebliğ ederken Arapçanın tüm edebî inceliklerini kullanmıştır. O, konuşurken kullandığı bazı kelime, deyim ve mesellerin sahabe tarafından tam olarak anlaşılmadığı zaman bunları açıklayıp yorumlayarak onların meraklarını gidermiştir. Ancak Hz. Peygamberin vefatından sonra hadis metinlerinde yer alan ve açıklanmaya ihtiyaç duyulan kelimelerin sayısı artmıştır. Çünkü İslam coğrafyası genişlemiş, farklı dil ve lehçeleri konuşan insanlar Müslüman olmuş, anlamı bilinmeyen kelime ve kavramların açıklanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Hadis metninde bulunan bir kelimenin anlaşılmasındaki zorluk kişiden kişiye değişebilir. Örneğin, Arap olan ile Arap olmayan veya Hz. Peygamber döneminde yaşayan ile sonraki dönemlerde yaşayan kişiler arasında bir hadis metninde geçen herhangi bir kelimeyi anlayıp anlamama konusunda fark vardır. Hadis metinlerinin açıklanmaya başlanmasıyla birlikte anlaşılması zor olan kelime ve kavramlar da o günün ihtiyacına cevap verecek şekilde açıklanmıştır. Hadislerde kullanılan ve anlaşılması zor olan kelimelerin doğru anlaşılmasını sağlamak amacıyla çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Garibu’l-hadis ilmi de hadis metinlerinde yer alıp anlaşılması zor olan kelimelerin ve kavramların doğru anlaşılmasına hizmet eden bir ilim dalı olarak ortaya çıkmıştır. Hicri ikinci asırdan itibaren bu alanla ilgili müstakil eserler yazılarak hadis ve sünnetin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlanmıştır. Garibu’l-hadis eserlerinde hadis metinlerinde kullanılıp da anlaşılması zor olan kelimeler tespit edilmiş ve açıklamaları yapılmıştır. Açıklaması yapılan kelimenin sözlük anlamının yanı sıra bu kelimenin Arap dili ve edebiyatındaki diğer kullanımlarına da yer verilmiştir. Böylece o kelimenin değişik anlamları üzerinde durularak hadiste hangi anlamda kullanıldığına işaret edilmiştir. Örneğin, bu ilim dalıyla ilgili olarak bir eser kaleme alan Hattabî, hadislerde 121 HADİS geçen garib kelimeleri bir araya getirip sözlük anlamlarını verdikten sonra o kelimenin kullanıldığı hadisi tüm detaylarıyla anlatmıştır. Ayrıca diğer hadislerden hatta Kur’an’daki kullanımından hareketle Hz. Peygamberin o kelimeyi hangi anlamda kullandığını tespit etmeye çalışmıştır.1 NOT EDELİM Hattabî diyor ki: “Hadis âlimlerinin hicri üçüncü asırdan sonra vefat etmesiyle birlikte zaman değişti. Acemler (Arap olmayan) hadislerle yoğun bir şekilde uğraşmaya başladılar. Hadislerin yalnızca lafızlarını rivayet edenler çoğaldı. Hadislerin manalarına riayet edenlerin sayısı azaldı. Böylece dil hataları yaygınlaştı ve hadis metinleri büyük bir tehlikeyle karşı karşıya kaldı. İşte bundan dolayı da Hz. Peygamberin hadislerine yabancı bir unsurun bulaşmasını istemeyen akıl ve basiret sahibi kimseler hadislerde geçen garib lafızların üzerindeki sır perdelerini aralamayı, müşkül manalarını izah etmeyi, nakilcilerden kaynaklanan hataları düzeltmeyi, Müslümanlara karşı samimiyetin ve dinî konularda titiz davranmanın bir gereği olarak gördüler.” (Hattabî, Garibu’l- Hadis, C 1, s. 47. ) Hadislerde geçen garib bir kelime ve bu kelimenin açıklanmasına şu örnek verilebilir: Hz. Peygamber üzerinde sarı renkli elbise bulunan bir kadını gördüğünde ona “güzel olmuş” anlamına gelen “َس َنة ”س َنة َ kelimelerini kullanarak beğenisini dile getirmiştir.2 Habeşçe olan bu kelimenin Arapçadaki “”حسنة kelimesinin karşılığı olduğunu Garibu’l-hadis kitapları açıklamıştır. BİLİYOR MUYDUNUZ? Garibu’l-hadis konusunda yazılmış eserlerden bazıları şunlardır: 1. Ebu Ubeyd Kâsım b. Sellâm (öl. 224 H) Garibu’l-Hadis 2. İbn Kuteybe (öl. 276 H) Garibu’l-Hadis 3. Hattabî (öl. 388 H) Garibu’l-Hadis 4. Zemahşerî (öl. 538 H) el-Faik fî Garibi’l-Hadis 5. İbnu’l-Cevzi (öl. 597 H) Garibu’l-Hadis 6. İbnu’l-Esir el-Cezerî (öl. 606 H) en-Nihaye fî Garibi’l-Hadis ve’l-Eser 1.2. Muhtelifu’l- Hadis Görünüşte içerikleri birbirine zıt görünen ancak dikkatle incelendiği zaman bir çelişkinin olmadığı anlaşılan hadislere muhtelifu’l- hadis denir. Birbiriyle çelişkili gibi görünen hadislerin gerçek durumunu açıklayan ve bunlar arasındaki çelişkiyi gidererek uzlaştırmaya çalışan ilim dalına da te’vilu muhtelifi’l- hadis denilmiştir. 1 Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 114. 2 Buharî, Edep, 17. 122 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI Hz. Peygamber yirmi üç yıllık peygamberlik hayatında nazil olan ayetleri uygulamış ve açıklamıştır. Onun söz ve fiilleri çeşitli olaylar, şartlar ve muhataplar açısından farklılıklar göstermiş ve bu farklılıklar hadis kitaplarına da yansımıştır. Nasıl ki Kur’an-ı Kerim belli bir süreç içerisinde bir defa da değil de tedrici olarak nazil olmuşsa Hz. Peygamber de buna bağlı olarak söz ve fiilleriyle bu süreci takip etmiştir. Hz. Peygamber, içinde bulunduğu yer, zaman ve ortama göre farklı hareket ederek muhatap aldığı kişinin durumuna göre özel hüküm vermiş veya tavsiyede bulunmuştur. Ayrıca bir topluluğa konuşurken de o topluluğun durumunu göz önünde bulundurarak mesaj vermiştir. Bir peygamber, bir öğretmen, bir devlet başkanı, bir ordu komutanı ve bir davetçi olarak yaşayan Hz. Muhammed (s.a.v.) muhataplarının anlayış ve ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak amacına göre değişik ifadeler kullanmış, emirler vermiş, hükümler koymuş ve tavsiyede bulunmuştur.3 Tüm bu hususlar da onun söz ve davranışlarının muhataplarının durumuna göre farklı olmasını gerektirmiş, bu durum da söz ve uygulamalarının taşıyıcı malzemesi olan hadislere yansımıştır. Hadislerde görülen çelişkilerin birçoğu bu hadisleri rivayet eden râvilerden kaynaklanmıştır. Çünkü râviler de bir beşer oldukları için unutma ve yanılma gibi kusurlardan uzak kalamamışlardır. Bu nedenle de hadisi eksik işitmiş ve eksik olarak nakletmiş, hatta kendisinden de bir şeyler ilave etmiş olabilir. Ayrıca pek çok râvi de hadisi duyduğu lafızlarla değil de duyduklarından anladığını kendi lafızlarıyla aktarmıştır. Bu durumda râvinin duyduğu hadisi yanlış veya eksik anlaması ya da Hz. Peygamberin maksadını Helal rızık aramak cihaddır. farklı şekilde kavraması mümkündür. Nitekim Hat: Saim Özel Hz. Peygamber, zaman zaman sembolik ve mecazi anlatım tarzlarına da başvurmuştur. Bu durumda konuşmalarının kasdının dinleyenler tarafından farklı anlaşılarak hadis metinlerine de farklı yansımış olması mükündür.4 İslam bilginleri, hadisler arasında çelişki gibi görünen sorunu çözmek için bu hadislere şu yöntemi uygulamışlardır: a. İlk önce birbiriyle çelişkili olan hadisler birleştirilmeye çalışılır. Eğer bu birleştirme işi mümkün oluyorsa her iki hadisin de sahih olduğu sonucuna varılır. b. Eğer bu hadisleri cem etmek mümkün değilse o hadislerin ne zaman söylendiğine yani vurud tarihlerine bakılır. Hadislerin söylendiği tarih tespit edildiği zaman hadisler arasında nesh uygulamasına başvurulur. Sonraki tarihte söylenmiş hadisin kendisinden önceki bir tarihte söylenen hadisi neshettiği yani hükmünü ortadan kaldırdığı kabul edilerek hadisler arasındaki ihtilaflı durum ortadan kaldırılmış olur. c. Hadislerin ne zaman söylendiği tespit edilemediği zaman bu hadislerin senet ve metinleri incelenerek bazı tercih sebeplerine göre biri diğerine tercih edilir. ç. Hadisler arasında bir tercih yapmak mümkün olmadığı zaman her iki hadisle de amel edilmeyerek bu konuda kesin bir karar verilmez. 3 İsmail L. Çakan, Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, s. 142. 4 Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 118. 123 HADİS Birbiriyle çelişmeleri nedeniyle araNOT EDELİM ları cem edilen hadislere örnek olarak Hz. Peygamberden nakledilen iki farklı Birbiriyle çelişkili olan hadislerden biri rivayeti verebiliriz. Her iki hadis de Hz. Hz. Peygambere ait olmayabilir. Eğer birbiPeygamberin su içmeyle ilgili iki farklı riyle çelişen iki hadisten biri Kur’an, sünnet, söz ve uygulamasını göstermektedir. Bir akıl ve tarih gibi kıstaslardan herhangi birine hadiste Hz. Peygamberin ayakta su içmeters düşüyorsa bu hadislerin arasını uzlaştıryi yasakladığı nakledilirken5 diğer bir hama gibi bir çaba gösterilmez ve o hadis sahih diste de Abdullah b. Ömer “Hz. Peygamkabul edilmez. berin ayakta su içtiğini”6 haber vermiştir. Bu her iki hadisten anlaşıldığına göre Hz. Peygamber oturarak su içmeyi tercih etmekle beraber gerektiğinde de ayakta su içmiş ve bunda bir sakınca görmemiştir. Böylece her iki hadis arasında herhangi bir çelişki olmadığı anlaşılmaktadır. Yolculukta oruç tutmakla ilgili olarak rivayet edilen ve birbiriyle farklı olan iki hadis arasındaki çelişki de aynı yöntemle giderilmiştir. Hz. Peygamber, kendisine yolculuk esnasında oruç tutma konusu sorulduğunda, “İstersen tut, istersen tutma.”7 buyurmuş başka bir hadiste de, “Yolculukta oruç tutmak, mukim iken (yolcu değilken) oruç tutmamak gibidir.”8 demiştir. Birbiriyle çelişkili gibi görünen bu iki hadisten birincisi, kolay bir yolculuk yapan ve bir zorlukla karşılaşmayan kimsenin isterse oruç tutabileceğini dile getirirken diğeri de çok meşakkatli bir yolculuk yapan kimsenin oruç tutmaması gerektiğini ifade etmektedir. Hz. Peygamberin birinci hadisi yolculukta oruç tutmama konusunda Kur’an’da zikredilen ruhsatın pratik bir uygulamasını göstermektedir. Birbiriyle çelişkili gibi görünen bu rivayetler farklı ortamlarda ve farklı sebeplere göre söylenmiş hadisler olup aralarında gerçek bir çelişki bulunmamaktadır. BİLGİ KUTUSU Muhtelifu’l-hadis ilminin oldukça erken devirde oluşmasına hız veren sebeplerin başında hadis, fıkıh, kelam münasebeti ve bu ilimlerle uğraşan âlimlerin ilmi tartışmaları gelir. Hadis ve hadisçilere karşı başlayan itirazlara cevap vermek ve sünnetin iç tutarlılığını ortaya koymak gibi ilmî çabalar da bu âmillerdendir. Bu sahada ilk eser İmam Şafiî (öl. 204 H) ’ye, ikincisi ise meslekten bir hadisçi olmayan İbn Kuteybe (öl. 276 H) ’ye aittir. İmam Şafiî, İhtilafu’lHadis’e sadece fıkhi perspektiften bakarken ve fıkhi hadisler arasındaki tearuzu (çelişkiyi) ele alırken İbn Kuteybe dilimize de tercüme edilen eserinde kelamcıların çeşitli konularda çelişkili gördükleri hadislere yönelttikleri eleştirilere cevap vermiştir… Bu sahada derli toplu ilk çalışmanın ülkemizde yapılmış olması sevindiricidir. Söz konusu çalışma İsmail L. Çakan’ın kaleme aldığı “Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları” adlı eserdir. (Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 118–121.) 5 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 3, s. 277. 6 Buharî, Eşribe, 16. 7 Buharî, Savm, 33. 8 Nesaî, Sıyam, 53. 124 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI 1.3. Fıkhu’l- Hadis Hadis ve sünneti doğru anlayarak Hz. Peygamberin amacını kavramaya fıkhu’l-hadis denir. Hz. Peygamberin hadislerini anlamayı ve bunlardan gerekli sonuçları çıkarmayı gaye edinen ilim dalına da fıkhu’l- hadis ilmi denilmiştir. Hadislerin anlaşılması ve asıl gayesinin kavranması açısından Hz. Peygamberin Mina’daki Hayf Mescidi’nde yaptığı bir konuşma esnasında söylediği sözler çok önemlidir. Resulullah, sözlerini duyup ezberledikten sonra başkalarına da aynen aktaran kimselere dua ettikten sonra, “…Fıkıh bilgisini nakleden nice kimseler vardır ki anlama kabiliyetine sahip değildir. Nice kimseler de vardır ki sahip oldukları bilgiyi kendilerinden daha iyi anlayana ulaştırırlar.”9 buyurarak asıl gayenin bu sözleri anlamak olduğuna işaret etmiştir. Hadis ve sünneti amacına uygun olarak anlamak doğru anlamanın ilk şartıdır. Hz. Peygamber, çoğu zaman muhatabın anlayabileceği şekilde sadeliği ve doğrudan anlatımı tercih ederek konuşmuştur. Ancak yerine göre de mecaz, teşbih (benzetme) ve temsil gibi dolaylı anlatım üslubuna da başvurmuş ve onu dinleyenlerden bazıları bu dolaylı anlatımı anlamakta zorlanmıştır. Örneğin; Sahabeden Ebu Said el-Hudrî ölümcül hastalığında yeni elbiselerini giydi, bunun sebebini soranlara da çünkü Allah’ın Resulü, “Ölen kimse, içinde öldüğü elbiselerle diriltilecektir.”10 buyurdu. diye cevap vermiştir. Oysaki Hz. Aişe’nin söz konusu hadisle ilgili yaptığı açıklamadan anlaşılıyor ki Hz. Peygamber bu hadiste geçen ‘siyab/elbise’ kelimesiyle ameli kastederek, “Herkes dünyada işlediği amelle diriltilip haşrolunacaktır.” demek istemiştir.11 Hz. Peygamberin hangi sözü niçin söylediğini veya hangi fiili ne amaçla yaptığını bilmek onun söylediklerini ve yaptıklarını doğru anlamak için önemlidir. Hz. Aişe’nin rivayet ettiği şu olay bu hususun ne kadar önemli olduğunu göstermektedir: “Hz. Peygamber, gecenin sonunda teheccüt namazına kalkar ve sabah ezanı okununca da sabah namazının iki rekât sünnetini kılardı. Eğer ben uyanıksam benimle sohbet eder, değilsem sağ tarafına yatıp uzanırdı.”12 Hz. Peygamberin doğal bir davranış olarak ortaya koyduğu bu uygulama bazı râviler tarafından onun bir tavsiyesi olarak nakledilmiş ve bazı âlimler de sabah namazının sünnetinden sonra sağ yanı üzerine yatıp uzanmanın sünnet olduğunu ileri sürmüşlerdir. İşte bu örnekte de görüldüğü gibi Hz. Peygamberin doğal olarak yaptığı bir davranışının sebebi sorgulanmadığından yanlış anlaşılmış ve dinî bir uygulama sanılmıştır. Hz. Ömer, Hz. Aişe, Abdullah b. Mesud ve Abdullah b. Abbas gibi sahabeler, Hz. Peygamberin söz ve fiillerini doğru anlamanın ilk örneklerini vermişlerdir. Onlar bir hadisi anlamaya çalışırken Hz. Peygamberin ne dediğini değil, ne demek istediğini araştırmışlardır. Bunun için de duydukları her rivayeti olduğu gibi kabul etmeyerek Hz. Peygamberin yaptığı her davranışı sünnet olarak görmemişlerdir. Doğru anlama ve kavramayı esas alan bu sahabeler, hadislerin Kur’an ve İslam’ın temel ilkeleri doğrultusunda anlaşılmasına özen göstermişlerdir.13 Hadisçiler, genellikle rivayetleri nakletme konusunda yoğunlaşarak içeriğini fazla dikkate almadan sahih hadisleri rivayet etmeyi amaçladıkları için hadisleri anlama ve onlardan hüküm çıkarma 9 Ebu Davut, İlim, 10. 10 Ebu Davut, Cenaiz, 18. 11 Bedruddin Zerkeşî, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, s. 160. 12 Buharî, Teheccüd, 23. 13 Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 47. 125 HADİS işiyle daha çok fıkıh bilginleri uğraşmışlardır. Ancak hadislerin tasnif edildiği dönemde Buharî gibi muhaddisler, sadece hadisleri derleyip toparlamakla yetinmemişler ve rivayet ettikleri hadislerin fıkhını da yansıtmaya çalışarak hadisleri konularına göre belli başlıklar altında sınıflandırırken içeriklerini de dikkate almışlardır. Hicri dördüncü asırdan sonra da hadis şârihleri, hadislerin nasıl anlaşılması gerektiğini eserlerinde ortaya koymuşlardır.14 Ayrıca mezhep fıkhına bağlı olarak fıkhu’l-hadis alanında değişik eserler yazılmıştır. İmam Tahavî (öl. 321 H), Hanefi fıkhına dair “Şerhu Maani’lAsâr” isimli eserini yazarken İmam Beyhakî (öl. 384 H) de “Kitabu’s-Süneni’l-Kebir” adlı eserini Şafiî mezhebinin fıkhı doğrultusunda kaleme almıştır. Beş şeyden önce beş şeyin kıymetini bilin; Ölmeden önce hatyatınızın, hastalanmadan önce sağlığınızın ve meşgul olmadan önce boş vaktinizin, ihtiyarlamadan önce gençliğinizin ve fakirleşmeden önce zenginliğinizin. Hat: Saim Özel 1.4. Esbâbu Vurudi’l-Hadis Hz. Peygamberin söz ve fiillerini daha iyi anlayıp kavramak için bu söz ve fiillerin tarihsel ve toplumsal bağlamlarını, zaman ve mekân boyutunu, yerellik ve evrenselliğini tespit etmek gerekir. Bunu gerçekleştirmek için başvurulan ilim dallarından biri de esbâbu vurudi’l-hadis bilgisidir. Hadislerin söyleniş sebeplerini içeren esbâbu vurudi’l-hadis, Hz. Peygamberin söz ve davranışlarının hangi sebeplere dayandığını araştırır. Kur’an-ı Kerim’i anlamak için esbâbu’n-nüzul bilgisi ne kadar önemliyse hadisleri anlamak için de esbâbı vurud bilgisi o kadar önemlidir. Hz. Peygamberin bir konuyla ilgili söz ve fiillerinin gerçek amacını anlamak için o söz ve fiilin söyleniş ve yapılış sebebini bilmek gerekir. Çünkü Resulullah, tarihsel ve taplumsal şartları göz önünde bulundurarak hareket etmiştir. Bunun için de hadislerin söyleniş sebepleri, söylendiği zaman ve mekânla ilgili olarak bilgi sahibi olmak onun sözlerini ve fiillerini daha iyi kavramamızı sağlayacaktır. Bir hadisin söyleniş sebebi göz ardı edilerek anlamaya ve yorumlamaya çalışılırsa o hadisin genel amacına aykırı düşecek sonuçlara varmak mümkündür. Bunun en açık örneklerinden biri cuma günü yıkanılmasını emreden hadisle ilgili yapılan yorumlar ve çıkarılan hükümlerdir. Bazı âlimler bu hadislerden hareketle cuma günü yıkanmanın farz olup olmadığı konusunu tartışmışlardır. Hâlbuki bu konudaki diğer rivayetlerin tamamı incelenerek vurud sebebi üzerinde düşünüldüğünde bu hadisin temizliğin en çok amacına yönelik bir tavsiye olduğu görülür. Ebu Said el-Hudrî’nin bu konuyla ilgili olarak rivayet ettiği bir hadiste Hz. Peygamber, “Cuma günü gusletmek (yıkanmak) büluğa ermiş olan herkese vaciptir.”15 buyurmuştur. Bu hadisin söylen14 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 84. 15 Müslim, Cuma, 1. 126 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI mesine sebep olan unsurları yok saymak ve sadece hadisin lafzına bağlı kalmak doğru değildir. Çünkü Hz. Peygamber, insanların bağda, bahçede çalışırken vaktin girmesiyle birlikte işlerine ara vererek cuma namazına geldiklerini görmüştür. Havanın sıcaklığı sebebiyle bu insanların terlemeleri ve giydikleri elbiselerin kokması çevrelerinde bulunanları rahatsız etmiştir. İşte bu sebeplerden dolayı Hz. Peygamber, insanlara temizlenmelerini tavsiye etmiştir.16 Nitekim bu hadisin NOT EDELİM doğru anlaşılmasını sağlayan ve hadisin niçin söylendiğini gösteren rivayetlerEsbâbu Vurudi’l-Hadis konusunda yazıden biri şöyledir: “Enes ve İbn Abbas’ın lan bazı eserler şunlardır: bildirdiğine göre cuma günü yıkanma 1. Süyûtî, Esbâbu Vurudi’l-Hadîs, zorunluluğu yoktur. İnsanlar, Yemen işi 2. İbn Hamza el-Hüseynî, el-Beyân ve’tyünlü elbiseler giyerek mescide geliyorTa‘rîf fî Esbâbi Vurudi‘1-Hadîsi ‘ş-Şerîf lardı ve kokuları hissediliyordu. Bunun 3. Ramazan Ayvalı, Esbâbu Vurudi’lüzerine Hz. Peygamber, ‘Her kim cuma Hadîs ve Bunun İslam Teşriindeki Yeri ve namazına gelirse yıkanarak gelsin ve Önemi eğer varsa güzel kokusunu sürsün.’ buyurmuştur.”17 Hadislerin söyleniş sebeplerini göz önünde bulundurarak anlamanın önemli olduğunu gösteren bir örnek de Sahih-i Buharî’nin ilk hadisi olan “Ameller niyetlere göredir.” rivayetidir. Müslümanlar Medine’ye hicret ettikten sonra Mekke’de bulunan bir şahıs, hicret edenler arasında bulunan Ummu Kays isimli bir kadınla evlenmek istemiştir. Ancak kadın onun kendisiyle birlikte Medine’ye hicret ettiği taktirde evleneceğini söyler. Bu şartı kabul eden kişi, Medine’ye hicret ederek o kadınla evlenir. Bu olaydan sonra söz konusu şahıs Ummu Kays göçmeni olarak anılmıştır.18 Vurud sebebiyle ilgili olarak nakledilen bu olay üzerine söylenen hadisin tamamı şöyledir: Allah’ın Resulü şöyle dedi: ‘‘Ameller niyetlere göredir. Kimin niyeti ne ise eline geçecek de odur. Kimin hicreti Allah ve Resulü için ise onun hicreti Allah ve Resulünedir. Kim de bir dünyalık elde etmek veya bir kadınla nikâhlanmak amacıyla hicret etmişse onlar için hicret etmiş sayılır.”19 Bir hadisin hangi sebeple söylendiği o hadisi rivayet eden sahabenin vürud sebebini de aktarmasından anlaşılabilir. Bazı hadisler belli bir sebebe bağlı olarak söylenmekle beraber bütün hadisler için vürud sebebi aramaya gerek yoktur. Çünkü birçok hadis Hz. Peygamberin yaptığı sohbetler ve verdiği öğütler bağlamında söylediği sözlerdir. Hz. Peygamberin bütün söz ve fiillerinin ne maksatla söylendiği ve yapıldığı kesin olarak bilinmeyebilir ama her söz ve fiilin belirli bir amacı vardır. Bazı hadislerin vürud sebebi nakledilmemiş veya uydurulnuş olabilir. Ancak vürud sebebiyle ilgili olarak nakledilen sahih rivayetlerin hadislerin doğru anlaşılmasında büyük bir önemi vardır.20 16 Mehmet Emin Özafşar, Hadisi Yeniden Düşünmek, s. 280–281. 17 Muhammed b. Hasan e’ş-Şeybani, Kitabu’l-Hücce alâ Ehli’l-Medine, C 1, s. 281. 18 İbn Hacer el-Askalanî, Fethu’l-Bari şerhu Sahîhi’l-Buharî, C 1, s. 13. 19 Buharî, Bedu’l-Vahy, 1. 20 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 86. 127 HADİS NOT EDELİM BİR HADİS BİR YORUM Ebu Said el-Hudrî (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Güçsüzün, incitilmeksizin hakkını alamadığı bir toplum (ümmet) yücelemez.” (İbn Mace, Sadakat, 17.) Hadis-i şerif güçsüz kimsenin itilip kakılmadan hakkını alamadığı toplum yücelmesin diye temenni ve dua manasıyla da tercüme edilebilecek bir ifadeye sahiptir. İlk manasıyla bir tespit, bu ikinci manasıyla bir temenni ve uyarı anlamına gelmektedir… Hadisimizin tam olarak anlaşılması bakımından, içinde yer aldığı rivayeti bütünüyle görmek faydalı olacaktır. Kaynaklarda ufak-tefek kelime farklılıkları ile anlatılan olayın özü şudur: Hz. Peygamberden bir deve alacağı olan bir bedevi gelir ve alacağını ister. Ancak bedeviliğinin tabii sonucu olarak Hz. Peygambere karşı kaba ve sert davranır. “Elimden kurtulabilmen için borcunu ödemekten başka çaren yok.” anlamına gelecek tehditler savurur. Bu kaba tavır, orada bulunan sahabelerin zoruna gider. “Kiminle konuştuğunu biliyor musun sen? Yazıklar olsun sana!” diye çıkışırlar ve adama haddini bildirmek isterler. Adam, “Ben sadece hakkımı istiyorum.” der. Resul-i Ekrem Efendimiz bunun üzerine çevresindeki sahabilere “Sizin hak sahibinden yana olmanız gerekmez miydi?” ikazında bulunur. Sonra Havle binti Kays’tan ileride ödemek üzere borç (kuru hurma) alıp adama verir ve ona yemek de ikram eder. … Bedevi, “Sen benim hakkımı tam olarak ödedin. Allah da sana mükâfatını tam olarak versin.” sözleriyle memnuniyetini belirtir. İşte bu gelişme üzerine Hz. Peygamber; “Güçsüz kimsenin incitilmeden hakkını alamadığı bir toplum ileri gidemez, yükselemez.” buyurur. (İsmail L. Çakan, Hadislerle Gerçekler 3, s. 140, 141.) 2. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında Modern Bilimlerin Katkısı Hz. Peygamberin söz ve fiillerinin tespit edilerek yazıya aktarılmasının ardından, açıklama ve yorumlama dönemi başlamıştır. İslam bilginleri, sünnet ve hadisin anlaşılması için dönemlerindeki bilimlerden yararlanmışlardır. Örneğin; kelam ve akaid ilmi, sünnet ve hadisin inançla ilgili olan kısmıyla ilgilenirken fıkıh ilmi ibadet ve muamelatla ilgili boyutunu ele almıştır. Ayrıca tarih, tefsir ve siyer gibi diğer ilim dalları da hadislerin anlaşılmasına ve yorumlanmasına katkıda bulunmuşlardır. Hz. Peygamberden günümüze ulaşan hadis ve sünnet kültürünün doğru bir şekilde anlaşılarak yorumlanması için sosyal ve beşerî bilimlerden de yararlanmak gerekir. Çünkü insanı merkeze alan 128 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI bilimler, geçmiş bir tarihte, belirli bir toplumun bireylerine yönelik olan söz ve uygulamaların o günkü siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel şartlar bağlamında değerlendirilmesini sağlar. Örneğin, hadis ve sünnet rivayetlerine İslam öncesi din ve kültürlerden geçen unsurların tespit edilmesi için dinler tarihi, etnoloji, antropoloji, arkeoloji ve tarih gibi bilimlerden yararlanmak gerekir. Yine Hz. Peygamberin içinde yaşadığı toplumu ve bu toplumun gelişim ve değişim çizgisini takip etmek için sosyoloji ilmine ihtiyaç duyulduğu gibi o toplumdaki bireylerin sosyal ve kültürel davranışlarını incelemek için de sosyal psikoloji gibi ilim dallarına ihtiyaç vardır.21 Sünnet ve hadisin anlaşılmasında tarih ve coğrafya bilgisinin de çok önemli bir yeri vardır. Hz. Peygamberin hayatı boyunca söylediği sözlerin ve yaptığı fiillerin tarihsel bağlamını tespit etmek için tarih ilminden yararlanmak zorundayız. Hadis ve sünnetin tarihsel bağlamını o dönemin her türlü sosyal ilişkileri, Arap Yarımadası’nda yaşayan diğer din mensuplarının fikir ve düşünceleri, Arapların İslam öncesi inanç ve gelenekleri gibi hususlar oluşturur. Tarihsel bağlamın öğrenilmesinde o dönemle ilgili tarih bilgisine sahip olmak gerekir. Ayrıca uydurma hadislerin büyük bir kısmı tarihî olaylarla ilgilidir. Bu olayların gerçekliğini tarih ilmi aracılığıyla öğrenip mevzu hadisleri tanımak mümkündür. Biyografi ve kronoloji Duhâ suresi, 9. ayet. bilgisi de hadis rivayet edenleri tanıHat: İhsan Efendi mada önemli bir yere sahiptir. Hadislerde adı geçen yer ve bölgelerin tespit edilmesinde coğrafyadan, o günkü Arap toplumunun kültürel ve yerel özelliklerinden bahseden rivayetleri anlamak için de kültürel antropoloji ve halk bilim dallarından faydalanmak gerekir. Ekonomik ve siyasal içerikli rivayetleri analiz etmede ekonomi ve siyaset biliminin verilerinden yararlanılır. Hz. Peygamberin çevresindeki kişilerin özel şart ve durumlarını göz önünde bulundurarak farklı öneri ve tavsiyelerde bulunması onun bireysel farklılıklara önem verdiğini gösterir. Bu durum hadislerin anlaşılmasında psikolojik çerçevenin önemini göstermektedir.22 Hz. Peygamberin hadislerinde geçen tıp ve sağlıkla ilgili tavsiye ve önerilerinin doğru bir şekilde anlaşılması önemlidir. Bu yüzden o günkü tıp ve sağlık telakkilerinin gerçeğini öğrenmek için tıp tarihi ve koruyucu hekimlik alanlarında bilgi sahibi olmak gerekir. 21 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 86. 22 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 86. 129 HADİS Hadis metinlerinde yer alan veya anlaşılması zor olan birçok kelime ve kavramın o günkü anlamını, tarih içinde uğradığı anlam farklılığını tespit etmek için filoloji ve edebiyat biliminin verilerinden yararlanmak gerekir. Ayrıca hadis metinlerinin doğru ve amacına uygun bir şekilde anlaşılması için anlam bilim alanında yapılan modern çalışmaların da önemli bir yeri vardır. OKUYALIM-YORUMLAYALIM Sünnetin, çağın insanına hitap edecek bir dünya görüşü hâline getirilebilmesi için hadis ilmi dışında daha pek çok disiplinden yararlanılması yani disiplinler arası bir çalışmaya gidilmesi zorunludur. ... Bugün gerek İslam dünyasının gerek diğer toplumların çözmek durumunda oldukları insan hakları, çevre problemleri, enflasyon, gelir dağılımındaki eşitsizlikler, bankacılık (faiz) işçi hakları, kadın hakları gibi pek çok konu bulunmaktadır. Bunların İslami çözümüne dair sünnetin bize ne gibi ilkeler sunduğunu ortaya koyabilmek için bu konularla ilgili çağdaş bilim ve kültüre sahip olmak gerekir. Ayrıca organ ve doku nakli, tüp bebek, organ bağışı, genetik mühendisliği vb. tıbbi-ahlaki problemlerin çözümünde bize yardımcı olmak üzere sünnetten birtakım ilkeler çıkarabilmek için de tıp ve genetik mühendisliği konusundaki çağdaş birikimden yararlanmak zorunludur. (M. Hayri Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet, s. 127.) 3. Dinin Kaynağı Olması Bakımından Hadis ve Sünnetin Değeri İslam’ın temel kaynağı Kur’an-ı Kerimdir. Ancak Kur’an’ı Allah’tan aldığı gibi insanlara tebliğ eden, söz ve davranışlarıyla açıklayan Hz. Peygamberdir. Dolayısıyla onun söz ve fiillerinden oluşan hadis ve sünnet, İslam dininin kaynağı olarak önemli bir yere sahiptir. Nitekim Kur’an, Hz. Peygamberin Müslümanlar için en güzel örnek olduğunu şöyle açıklamaktadır: Ì ǵÈ Ȃْ ÈȈْdzơȁÈ ÈƅơȂƳÉ ǂْ ÈȇǹƢ È ÈƅơǂÈ ǯÈ È ƿȁÈ ǂÈ ƻÊ ȉơ È Ǻْ ǸÈ ÊdzÆƨÈǼLjÈ ƷÆ È ƾÈ Ê LJÉ ǁÈ ȆÊǧǶْ ǰÉ ÈdzǹƢ ”ơÅŚÊưǯ È ǯ È ǯ ْ ǬÈdz“ È ƧȂÈ LJْ ÉƗÊƅơDZȂ “Ant olsun ki, Resulullah, sizin için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”23 Hz. Peygamber de Allah’ın verdiği kutsal görevi eksiksiz olarak yerine getirirken ahlaki kişiliği, ilkeli, tutarlı, azimli, sabırlı ve fedakâr tutumuyla her insana örnek olacak davranışlar sergilemiştir. Hz. Peygamberin yaşamında bireysel ve toplumsal hayatımıza yön verecek hedef, ilke ve prensipler vardır. Müslümanlar da bunlar doğrultusunda çağın gelişen ve değişen şartları çerçevesinde sorunlarına çözüm üretmeye yönelik bir kaynak olarak almak zorundadır. 23 Ahzâb suresi, 21. ayet. 130 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI 3.1. Hadis ve Sünnetin Bağlayıcılığı Hz. Peygamber, Kur’an’da yer alan hükümleri olduğu gibi ashabına tebliğ etmiş ve bunların yerine getirilmesini de emretmiştir. Onlara Allah’a ortak koşmamak, yalan söylememek, ana babaya isyan etmemek, içki ve kumardan uzak durmak gibi konularda uyarılarda bulunmuştur. Hadis ve sünnet, Kur’an-ı Kerim’de yer alan hükümleri açıklar ve bunun yanı sıra Müslümanlar için önem arz eden bazı konularda da Kur’an çerçevesinde yeni hükümler getirir. İşte Hz. Peygamberin sahabeye çeşitli konularda yaptığı uyarılar ve verdiği emirler, Kur’an’a dayandığı için bağlayıcıdırlar. Örneğin, “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl yollarla yemeyin...”24 ayetine uygun olarak Hz. Peygamberin kendi rızası olmadan bir kimsenin malının başkasına helal olmayacağını ifade etmesi25 aynı şekilde ayetle belirtiNOT EDELİM len hüküm gibi bağlayıcıdır. İslam âlimleri, dinin anlaşılmasında ve Hz. Peygamberin hadis ve sünnetinin yorumlanmasında hadis ve sünneti üç kısımda önemli bir kısmı da Kur’an’ı açıklama ve ele almışlardır: yorumlamayla ilgilidir. Bu açıklama ve 1. Kur’an doğrultusunda hüküm getiren yorumlama görevi bizzat Allah tarafınve onun hükümlerini teyit eden sünnet. dan kendisine verilmiştir. Nahl suresini 2. Kur’an’ı açıklayan sünnet. 44. ayetinde “… İnsanlara, kendilerine 3. Kur’an çerçevesinde yeni hükümler geindirileni açıklaman için ve düşünüp tiren sünnet. anlasınlar diye sana da bu Kur’an’ı indirdik.” buyrularak Hz. Peygamberin bu açıklama görevine işaret edilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de emredilen birçok ibadetin nasıl yerine getirileceğiyle ilgili olarak Hz. Peygamberin yaptığı uygulamalar bağlayıcıdır. Örneğin; Kur’an-ı Kerim’de, “Namazı eksiksiz şartlarına uygun bir şekilde kılın ...”26 buyrulur. Fakat namazın nasıl kılınacağı kaç rekât olduğu ayrıntılarıyla açıklanmaz. Peygamberimiz namaz konusunda “Namazı benden gördüğünüz gibi kılınız.”27 buyurmuş ve namazın ne şekilde kılınacağını, nerde hangi duaların okunacağını, uygulamasıyla göstermiştir. Kur’an, zekâtın farz olduğunu ve kimlere verilmesi gerektiğini28 açıklamış fakat hangi mallardan ne kadar verileceğini açıklamamıştır. Uygulamaya yönelik olarak zekatın miktarı Peygamberimiz tarafından belirlenmiştir. Kur’an’da hac ibadeti de emredilmiş, bir kısım şartları belirtilmiş, fakat bu ibadetin nasıl ve ne şekilde yerine getirileceği ortaya konmamıştır. Bu ibadetin nasıl yapılacağı hususu Peygamberimiz tarafından açıklanmış ve onun uygulanmasıyla daha da belirgin hâle gelmiştir. İbadetlerdeki uygulama biçimleri konusunda bize rehberlik yaptığı için sünnet bağlayıcı kabul edilmiştir. Hz. Peygamber bazı durumlarda Kur’an’da bulunmayan konularla ilgili yeni hükümler de ortaya koymuştur. Resulullah olaylar karşısında, belli bir süre geçtiği hâlde vahiy gelmemiş ise kendi görüşü ve içtihadı ile hareket etmiştir.29 Kur’an-ı Kerim’de her konu ayrıntılı bir şekilde yer almamış ve bir24 Nisâ suresi, 29. ayet. 25 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C VI, s. 72. 26 Bakara suresi, 43. ayet. 27 Buhari, Ezan, 18. 28 Tevbe suresi, 60. ayet. 29 Mehmet Erdoğan, Akıl- Vahiy Dengesi Açısından Sünnet, s.158. 131 HADİS çok konuyla ilgili genel kaideler ortaya konulmuştur. Örneğin, Kur’an’da sosyal hayatla ilgili olarak adaletin hâkim kılınması, danışmanlık prensibi, suç- ceza dengesi, haksız kazancın haramlığı, hayırda yardımlaşma, sözleşmelere bağlı kalma gibi ana esaslar yer alır. Kısaca Kur’an, BİLİYOR MUYDUNUZ? hayat için zaruri olan genel hükümleri koymuş, geniş bir alanı ise insanın uz- Hz. Muhammed, sahabelerin yediği bazı yiyecekleri yememiş ama onların yemesine de engel olmamıştır. Kendisine teklif edilen ve alışkın olmadığı ya da hoşlanmadığı için yemediği bir şeyi arkadaşlarının yemesinde bir sakınca görmemiştir. Örneğin, Hz. Peygamber kelerden (çölde yaşayan bir hayvan), sarımsaktan ve meğafir isimli baharatın kokusundan hoşlanmazdı. Buna karşın kabağı, tatlıyı, balı ve güzel kokuyu severdi. Peygamberimizin bir insan olarak sevmediği şeylerin bize haram olması söz konusu olmadığı gibi, sevdiği şeylerin sevilmemesi de ona muhalefet sayılmaz. manlık sahasına bırakmıştır. Hz. Peygamberin namaz, oruç, hac, zekât vb. gibi konularda yaptığı açıklama ve uygulamaları bağlayıcı niteliktedir. Ticaret, ziraat, harp tedbirleri, hastalık tedavisi, sanat vb. uzmanlık gerektiren alanlar ilahî bir mesaj taşımıyorsa dinî bir sorumluluk gerektirmez.30 Bu yaklaşımı bizzat Peygamberimizin hayatından çıkarmak mümkündür. Peygamberimiz Medinelilerin hurmaları aşıladıklarını görünce onlara hurmaları aşılamamalarını tavsiye eder. Medineli Müslümanlar Peygamberin bu tavsiyesine uyarlar ve aşılamayı bırakırlar. Ancak o yıl meyve olgunlaşmadan dökülür ve telef olur. Peygamberimiz bu durumu görünce, “O söylediğim şahsi kanaatten ibarettir, işe yararsa uyarsınız. Ben de ancak sizin gibi bir insanım; şahsi kanaat hatalı da olabilir isabetli de. Fakat size Yüce Allah’ın bana bildirdiği bir şeyi söylersem bilin ki asla Allah’a yalan nispet etmem.” 31 buyurmuştur. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Muhammed için, “O, Allah’ın Resulü ve peygamberlerin sonuncusudur...”32 buyrulur. Kur’an, Hz. Peygamberin, üstün ahlaki kişiliğine, insani erdemlerine değindiği hâlde onun fiziki yönüne, bir insan olarak yaptığı; yeme, içme, giyinme, uyuma, oturup kalkma gibi özelliklerine değinmemiştir.33 Kur’an, Hz. Peygambere itaat edilmesini isterken peygamberlik misyonuna, onu örnek gösterirken de ahlaki meziyetlerine dikkat çekmiştir. Örneğin, Kur’an-ı Kerim’de onun, “üstün bir ahlak sahibi”34, “müminlere karşı çok düşkün şefkatli ve merhametli”35, “nazik ve yumuşak kalpli”36 olduğuna işaret edilir. 30 Zekiyuddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, s. 87. 31 İbn Mace, Rûhûn, 15, Muslim, Fedail, 141. 32 Ahzâb suresi, 40. ayet. 33 Zekiyuddin Şa’ban, İslam Hukuk İlminin Esasları, s. 86. 34 Kalem suresi, 4. ayet. 35 Tevbe suresi, 128. ayet. 36 Âl-i İmrân suresi, 159. ayet. 132 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI 3.2. Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Bütünlüğün Gözetilmesi Kur’an-ı Kerim’i kendi bütünlüğü içinde anlamak ve yorumlamak ne kadar önemliyse hadis ve sünneti de kendi içindeki bütünlük bağlamında ele almak önemlidir. Hadis ve sünnetin doğru bir şekilde anlaşılması için Hz. Peygamberin söz ve fiilleri arasındaki bütünlüğün gözetilmesi gerekir. Bunun için de bir konuyla ilgili olan tüm hadisler bir araya getirilerek değerlendirilmelidir. Çünkü Hz. Peygamber, aynı konuda muhataplarının içinde bulunduğu özel durumları göz önünde bulundurarak farklı sözler söylediği gibi bulunduğu zaman ve mekânın şartlarına göre farklı uygulamalarda da bulunmuştur. Yine Hz. Peygamber birçok hususta tek tip bir davranış sergilememiş, farklı ortamlarda ve zamanda farklı hareket etmiştir. İşte Hz. Peygamberden sonra ortaya çıkan birçok mezhebin benzer konularda değişik uygulamalarda bulunması Peygamberimizin bu yönüne işaret eder. İLKELER ÇIKARALIM Aşağıdaki hadisleri okuyunuz ve konu bütünlüğü içinde değerlendirerek ilkeler çıkarınız. 1. “Müminler birbirini sevmekte, birbirine şefkat göstermekte ve korumakta, herhangi bir organı rahatsız olduğunda diğer organları da bu yüzden uykusuzluğa ve hummaya tutulan bir vücut gibidirler.” (Buharî, Edep, 27.) 2. “Müslüman Müslümanın kardeşidir. Ona ihanet etmez, yalan söylemez, onu sıkıntıda bırakmaz. Her Müslümanın diğerine namusu, malı ve kanı haramdır. Takva işte buradadır (kalptedir). Bir kimsenin Müslüman kardeşini hor görmesi kendisine yapacağı kötülük olarak yeter!” (Buharî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58, 72; Tirmizî, Birr, 18.) 3. “Müslüman Müslümanın kardeşidir. Ona haksızlık etmez, onu düşman eline bırakmaz. Kim Müslüman kardeşinin ihtiyacını giderirse Allah da onun ihtiyacını giderir; kim Müslüman kardeşini bir sıkıntıdan kurtarırsa Allah da onu bir sıkıntıdan kurtarır; kim Müslüman kardeşinin bir kusurunu gizlerse Allah da onun kusurunu gizler (affeder).” (Buharî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58.) Hz. Peygamberin söz ve fiillerinden kastedilen anlamı doğru bir şekilde 4. “Mümin ülfet eden (uzlaşıp kaynaşan) anlamak için onun aynı konuyla ilgili insandır; ülfet etmeyen ve kendisiyle ülfet kuolan hadislerini bir arada değerlendirrulamayan insanda hayır yoktur.” (Ahmed b. meli ve bu hadisler arasındaki bütünlük Hanbel, Müsned, C 2, s. 400.) gözetilmelidir. Örneğin, Hz. Peygamber bir hadislerinde iman etmenin gereğini dile getirirken, “İman etmedikçe cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedikçe de iman etmiş olamazsınız.”37 buyurmuştur. Bu hadiste cennete girmenin iman etmekle ve gerçek anlamda iman etmenin de birbirini sevmekle mümkün olduğu vurgulanmıştır. Bu konudaki diğer hadisleri göz ardı ederek bu hadise yaklaşmak ve cennete girmek için sadece iman edip başka bir şey yapmamak ve imanı de sadece sevgiden ibaret görmek gibi bir sonuca ulaşmak doğru değildir. Hz. Peygamber “Hangi günah daha büyüktür?”, “Hangi amel daha faziletlidir?”, “Cennete girmeye vesile olacak amel hangisidir?” gibi farklı zamanlarda ve farklı kişiler tarafından sorulan sorulara, 37 Müslim, İman, 93. 133 HADİS soranların durumlarını göz önünde bulundurarak cevap vermiştir. Bu gibi sorulara verilen tüm cevapları bir bütünlük içinde değerlendirmek hadis ve sünnetin doğru anlaşılmasına çok önemli bir katkı sağlayacaktır. Belirli bir konuyla ilgili sahih hadis şartlarını taşıyan bütün rivayetler kendi bütünlüğü içinde değerlendirilmediği zaman Hz. Peygamberin mesajı doğru bir şekilde anlaşılmaz. Bunun için de hadisleri yorumlayan âlimler, bir hadisle ilgili yorum yaparken o hadisle ilişkilendirilebilecek diğer tüm rivayetleri göz önünde bulundurmuşlardır. Hadisler arasında görülen çelişkilerin giderilmesi, hadislerin söyleniş sebeplerinin tespit edilmesi, hadislerden gerekli mesajların çıkarılması gibi hususların bütünlüğün gözetilmesinde önemli bir yeri vardır. 3.3. Hadiste Yerellik ve Evrensellik Hadiste yerellik; Hz. Peygamberin yaşadığı dönemdeki sosyal ve coğrafi alanlarda evrensel niteliği olmayan sadece o döneme ait söz, fiil ve tutumları anlamına gelir. Evrensellik ise hadis ve sünnetin bütün insanlara yönelik, belli bir zamanla sınırlı olmayan bir mesaj içermesidir. Dolayısıyla bir hadisin hem yerel hem de evrensel boyutu olabilir. Çünkü bir hadis söylendiği ortamın özelliklerini taşıması yönüyle yerel, vermek istediği mesaj yönüyle de evrenseldir. Hadislerin söylendiği tarih ve coğrafyanın, muhatap aldığı birey ve toplumun, dikkate aldığı örf, âdet ve kültürün rivayetlere kattığı yerel unsurların günümüze olduğu gibi taşınması mümkün değildir. Hadis ve sünnetin bağlayıcılığı açısından taşıdıkları evrensel mesajlar dikkate alınarak günümüze yansıtılması söz konusudur. Örneğin, Hz. Peygamberin, toplu hâlde yemek yerken herkesin kendi önünden ve iki-üç parmağıyla yemesini tavsiye etmesi, aynı kaptan ve elle yenilen bir yemek kültürüne işaret ettiğini gösterir. Aynı kaptan elle yemek hadisin yerel boyutunu gösterir ve evrensel sünnetle bir ilgisi yoktur. Ancak yemek esnasında başkalarının hakkına saygı göstererek kimseyi rahatsız etmemek ve yemeği önünden yemek ise evrensel sünnetle ilgilidir.38 Ayrıca Hz. Peygamber, “yemekten önce ve sonra elleri yıkamayı”39 , “mideyi tıka basa doldurmamayı”40 tavsiye etmiştir ve bu tavsiyeler bugün de geçerliliğini koruyan kurallardır. İnsanlara merhamet etmeyene Allah merhamet etmez. Hat: Hamid Aytaç 38 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 95. 39 Tirmizî, Et’ime, 39. 40 Tirmizî, Zühd, 47. 134 Hz. Peygamberin inanç, ibadet ve ahlak ile ilgili hadis ve sünnetleri ortak değer olduğundan Müslümanlar için evrenseldir. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde, Hz. Muhammed’in bütün insanlığa uyarıcı ve müjdeci olarak gön- VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI derildiği bildirilir. Söz konusu ayetlerden biri şöyledir: “Biz seni bütün insanlara müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. Fakat insanların çoğu bilmezler.”41 Bu ayette belirtildiği gibi Hz. Peygamberin sünnetinin evrenselliği onun bütün insanlığa gönderilen bir peygamber oluşundan kaynaklanmaktadır. Hadislerin taşıdığı temel amaçların ön plana çıkarılması gerekir. Örneğin, günlük yaşamda temizlik, İslam dininin önem verdiği ve üzerinde çokça durduğu bir konudur. Abdest, gusül, ağız ve diş temizliği bunların başında gelir. Hz. Peygamber ağız ve diş temizliğine özellikle dikkat çekmiş ve “Eğer ümmetime zahmet vermeyecek olsaydım, her abdest alırken misvak kullanmalarını emrederdim.”42 buyurmuştur. O dönemde diş temizliAmellerin kıymeti niyetlere bağlıdır. ği için kullanılan en uygun malzeme, Herkesin niyet ettiği ne ise eline geçecek odur. Hat: Hamid Aytaç “misvak” olarak bilinen “arak” ağacının dalı ya da kökünden elde edilen bir tür fırçadır. Günümüzde başka gelişmiş diş temizleme araçları da kullanılmaktadır. Peygamberimizin bu hadiste üzerinde durduğu ve özellikle vurguladığı, ağız ve diş temizliğidir. Bu tür hadislerde daha çok sözde neyin amaçlandığı önemlidir. Araçların zamana, coğrafyaya ve teknik gelişmelere göre değişiklik arz etmesi normaldir. Dolayısıyla hadis ve sünnetteki yerel unsurlar değişebilir. Fakat verilmek istenen evrensel mesaj değişmez. Hz. Muhammed’in ağız ve diş sağlığı ile ilgili sünneti, her zaman değerini koruyacak ve bütün insanları ilgilendirecek boyutta evrensel bir mesajdır. Hz. Peygamber, ramazan ayında orucun başlangıç ve bitiş zamanlarını tespit etmek için ramazan ve şevval aylarının hilalinin gözlemlenmesini istemiştir. Çünkü o dönemde ayın başını ve sonunu tespit etmek için bilinen en kolay yöntem hilali takip etmekti. Ancak günümüzde astronomi biliminin ilerlemesiyle Ay’ın, Güneş’in ve diğer gezegenlerin hareketleri aylar hatta yıllar öncesinden tespit edilebilmektedir. Oruca başlamak ve bayram yapmak için hilalin o günkü yöntemlerle gözetlenmesine gerek yoktur. Hadiste, “Hilali görünce oruç tutun, hilali görünce bayram yapın...”43 buyrulmuştur diye gökyüzünde Ay’ı takip ederek bilimin verilerinden yararlanmamak, Hz. Peygamberin vermek istediği mesajla bağdaşmaz. Hz. Muhammed’in bütün insanlığa yönelik pek çok evrensel mesajı vardır. Örneğin; Peygamberimiz, “Doğru olunuz, doğruluğa yöneltiniz.”44 buyurmuştur. Bu; kadın-erkek, inanan-inanmayan, dünyanın her yerindeki her ırk ve renkten insanlar için geçerli bir mesajdır. Hz. Peygamber diğer bir hadisinde de şöyle buyurmuştur: “Kötü zandan sakınınız, çünkü zan sözlerin en yalan 41 Sebe suresi, 28. ayet. 42 Buharî, Cuma, 8. 43 Buharî, Sıyam, 11. 44 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 4, s. 231. 135 HADİS olanıdır. Birbirinizin açığını ortaya çıkarmaya çalışmayınız. Birbirinizin sırlarını araştırmayınız. Birbirinizle çıkar yarışına girmeyiniz. Birbirinize haset etmeyiniz. Birbirinize buğz etmeyiniz. Birbirinize sırt çevirmeyiniz. Ey Allah’ın kulları kardeş olunuz.”45 Bir insan hakkında kötü düşünmek, birinin açığını yakalamaya çalışmak, sırrını araştırmak, birine kin, nefret ve düşmanlık beslemek, insanlara sırt çevirmek genelde insanların onaylayacağı davranışlar değildir. Bunlar herkesi ilgilendiren evrensel mesajlardır. Sonuç olarak Hz. Peygamber ahlak, doğruluk, çalışma ve insanlara yararlı olma gibi konularda vermiş olduğu mesajlarıyla bütün insanlığa ışık tutmuştur. Bu mesajlar aynı zamanda Kur’an-ı Kerim’in ana öğretisine uygun ve bütün insanlık için geçerlidir. Hz. Peygamberin hadislerini doğru bir şekilde anlamak ve yaşamak için o hadislerle verilmek istenen mesajı kavramak gerekir. Eğer verilmek istenen mesaj kavranmadan hadislere şekilsel açıdan yaklaşılırsa sünnetin evrensel mesajları göz ardı edilmiş olur. BİLİYOR MUYDUNUZ? Hz. Peygamberden tıpla ilgili nakledilen birçok rivayet hadis kaynaklarında yer almaktadır. Bunların bir kısmı halk sağlığıyla ilgili pratik önlemler, bir kısmı da çeşitli hastalıklar için öngörülen tedavi yöntemleridir. Kuşkusuz Hz. Peygamber bir tabip olmadığı gibi bu konuda da her şeyi bildiği iddiasında değildi. Aksine hastalanan arkadaşlarına kendi döneminin en bilgili hekimlerine gitmelerini önerirdi. Kendisi de tıpla ilgili bilgilerini hem bu hekimlerden hem de toplum içindeki konuyla ilgili bilgi ve tecrübe birikiminden edinmiştir. Hz. Peygamberin hastalıkların tedavisi konusunda yaptığı tavsiyelerin, önerdiği tekniklerin büyük bir kısmı günümüzde önemini yitirmiş, onların yerini yeni tedavi yöntem ve teknikleri almıştır. Örneğin, yaraları kızgın demirle dağlama yöntemi terk edilmiş, eski kan alma yöntemi olan hacamat uygulaması yerini yeni tekniklere bırakmıştır. Dolayısıyla Hz. Peygamberin konuyla ilgili hadislerinde görülen ve kendi döneminin tıp bilgisi ve anlayışını yansıtan yerel unsurlar, her zaman değişmeye açıkken onun tedavi olmayı emreden ve en iyi hekimlere gitmeyi öneren tutumu hiçbir zaman değişmeyecek evrensel bir mesajdır. (İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 97.) 4. Örnek Alma ve Taklit Etme Arasındaki Fark Tüm insanlara hitap eden bir dinin peygamberi olan Hz. Muhammed’in inanç, ibadet ve ahlak konularında getirmiş olduğu ilkelerin evrensel bir nitelikte anlaşılması için onu iyi anlamak gerekir. Hz. Muhammed, bütün Müslümanlar için örnek bir şahsiyettir. Bundan dolayı da Hz. Peygamberi örnek almak ile onu taklit etmek arasındaki farkı iyi bilmek önemlidir. Örnek almak bilinçli bir şekilde hareket etmektir. Örnek alınacak davranış ve sözleri bilerek ve faydasına inanarak benimsemektir. Taklit etmek ise bilinçsizce yapılan bir davranıştır. Bir davranışı taklit eden kişi bunu niçin yaptığının farkında değildir. Örnek almak insanın kişiliğinde ve davranışlarında köklü değişimlere yol açtığı hâlde, taklit etmek ise insanın davranışlarında sadece yüzeysel ve şekilsel bir değişim sağlar. 45 Müslim, Birr, 28. 136 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI Hz. Peygamberin sünnetini doğru anlayıp örnekliğini ve model oluşunu iyi kavramak için taklit etmek ile örnek almak arasındaki farkların dikkate alınması gerekir. Çünkü Kur’an-ı Kerim, bizlerden Hz. Peygamberi taklit etmemizi değil onu örnek almamızı vurgulamaktadır. Ahzâb suresinin 21. ayetinde “Ant olsun, Allah’ın Resulünde sizin için; Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı çok zikreden kimseler için güzel bir örnek Kul kardeşin ihtiyaçlarını karşıladığı sürece, Allah da o kulunun vardır.” denilerek Hz. Peygamberin ihtiyaçlarını gidermeye devam eder. örneklik boyutuna dikkat çekilmiştir. Hat: Hasan Çelebi Ayrıca Hz. Peygamber de birçok söz ve uygulamasında davranışlarının körü körüne taklit edilmesini istememiş, şekil ve görüntü yerine amaca önem verilmesini arzulayarak bilinçli örnek almanın önemini ortaya koymuştur. Örneğin; Hz. Peygamber, ashabıyla birlikte kıldıkları bir namaz esnasında terliklerini çıkartmıştı. Beraberindeki sahabenin de terliklerini çıkarttıklarını görünce onlara bu davranışlarının sebebini sormuş ve sırf kendisi yaptığı için yaptıklarını öğrenince, “Ben terliklerimde pislik olduğunu fark ettiğim için çıkarttım.”46 diyerek, onların maksada dikkat etmeleri gerektiğine işaret etmiştir. Ayrıca Hz. Peygamberin birçok konuda ashabıyla istişare yapması, onların uyarılarını dikkate alması gibi davranışları da kendisinin her konuda olduğu gibi bilinçsizce taklit edilmesini istemediğini gösterir. Hz. Peygamberi örnek almak onun söz ve davranışlarının amacını iyi kavrayarak benimsemek ve içselleştirerek yaşamaktır. Onun evrensel nitelik taşıyan tüm söz ve fiilleri ile yerel nitelik taşıyan birçok davranışının amaçları bizim için bir örneklik içerir. Örneğin; Hz. Peygamber döneminin örf ve âdetlerini, bireysel ve toplumsal alışkanlıklarını, o dönemin coğrafî ve tarihî özelliklerini yansıtan uygulamalarını taklit etmeye çalışmak onun verdiği mesajları doğru anlamamaktır. Çünkü bu gibi konulardaki taklit, şekilciliğin ön plana çıkarılması anlamına gelir ki bu bizi hadis ve sünneti doğru anlamaktan uzaklaştırır. Taklitçilik yerine Hz. Peygamberin söz ve davranışlarındaki amacı, hikmeti gözeten bir anlayışla onun sünnetinin bütününden elde edeceğimiz genel ilkeler ışığında Hz. Peygamberin örnekliğini her zaman ve mekânda dikkate almalıyız. Hem Kur’an-ı Kerim’den, hem de Hz. Peygamberin uygulamalarından anlıyoruz ki dinde taklit hoş karşılanmamış, bunun yerine bilerek, anlayarak, düşünerek, ibret alarak dinin hükümlerine uyulması istenmiştir. Bu yüzden inanç alanında bile taklîdî iman yerine, tahkîkî (araştırmaya dayalı) iman tavsiye edilmiştir. Taklit ancak, ibadetlerin şeklî boyutunda söz konusu olabilir. Örneğin; namazın kılınışı, haccın eda edilişi ancak Hz. Peygamberin uygulaması izlenerek öğrenilebilir. İbadetlerin şeklî boyutu akılla, mantıki çıkarımla, kıyasla tespit edilemeyeceği için bu konuda sınırlı bir taklit söz konusudur. Ancak bunların hikmetleri ve amaçları da akılla kavranmak durumundadır. Hz. Peygamberin sünnetini (örnekliğini) günümüzde işlevsel kılabilmek ve sonraki nesillere de canlı bir şekilde aktarabilmek için onun söz ve davranışlarının arkasında yatan amaçları iyi tespit etmeli ve onu niçin örnek aldığımızın bilincinde olmalıyız.47 46 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 3, s. 92. 47 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 100. 137 HADİS Okuma Metni: Alışverişle İlgili Hadis Metinleri È ƿÅȐƳÉ ǁ ǾÉ ōǻÈƗǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ȆÊ È ǹō ÈƗƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ǂÈ ǸÈ ǟÉ ǺÊ ÌƥÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ -1 ËÊ ƦōǼǴÊdzǂÈ ǯÈ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁ È ǬÈ ÈǧǝȂ Ê ȏDzÌ ǬÉ ÈǧƪÈ ǠÌ ÈȇƢÈƥơÈƿÊơ~DZƢ È ƻÈ nƨÈ ÈƥȐ Ê ÉȈÉƦÌdzơȄÊǧǝÉ ƾÈ ƼÌ Éȇ 1. ... Abdullah İbn Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre bir adam Hz. Peygamber (s.a.v.) e gelerek alışverişte aldatıldığını şikayet etti. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Bundan böyle alışveriş yaparken (dinde) kandırmak yoktur de.” buyurdu. (Buharî, Buyu’,48; Müslim, Buyu’, 48.) ÊƨǠÌÈ ǴLjǴÊ É ǴƸÈ ÌdzÈơ~ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ȆÊ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ -2 ËÊ dzƨÆ ǬÈ ǨÈ ÌǼǷÈ ǦÊ ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ nÊƨǯÈ ǂÈ ÈƦÌǴÊdzƨÆ ǬÈ ƸÈ ǸÌ ǷÈ 2. ... Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.) “Alışverişte yemin etmek ticaret malının bereketini giderir.” buyurmuştur. (Buharî, Buyu’, 26; Müslim, Musakât, 31.) È LJÉ ǁ ǞÉ ȈÊƦÈȇDzÇ ƳÉ ǂÊÈ ƥǂō ǷÈ ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơDZȂ È ǹō ÈƗǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ È ƧǂÈ ÌȇǂÈ ǿÉ ȄÊƥÈơǺÌ ǟÈ -3 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁÈ È ǾÉÈdzÈƘLjÈ Ê ÉƘÈǧǽÉ ǂÈ ÈƦƻÌ ÈƘÈǧǞÉ ȈÊƦÈƫǦÈ ÌȈǯ DZÆ ȂÉǴÌƦǷÈ ȂÈ ǿÉ ơÈƿÊƜÈǧÊǾȈÊǧǽÉ ƾÈ ÈȇDzÈ ƻÈ ƽÌ ÈƘÈǧÊǾȈÊǧǭÈ ƾÈ ÈȇDzÌ ƻÊ ƽÌ ÈơǹÌ ÈƗÊǾÌȈÈdzÊơȆÈ Ʒȁ È ǧƢǷÅ ƢǠÈ ǗÈ É LJÉ ǁ È ǬÈ Èǧ nNJÈ ō ǣǺÌ ǷÈ ƢōǼǷÊ džÈ ÌȈÈdz~ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơDZȂ È DZƢ É ǴǏÊ 3. ...Ebu Hureyre (r.a.)’ den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.) bir gün yiyecek satan bir kişiye uğradı. Adama, “Bunu nasıl satıyorsun?” diye sorunca o da anlattı. Derken Hz. Peygamber elini satılan yiyeceğin içine soktu ve ıslak olduğunu gördü. Bunun üzerine ‘Hile yapan bizden değildir.’ buyurdu. (Ebu Davut, Buyu’, 52.) 138 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI É LJÉ ǁ È ǫƢǸÈ ȀÉ ÌǼǟÈ ƅơ ǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơDZȂ È ǺÈ ǠÈ Èdz~DZƢÈ È ǂǸÌ ǟÈ ǺÊ ÌƥÊƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÌ ǟÈ -4 É ǴǏÊ É ȄÈ ǓÊ ǁȁÇ Ê ǂdzÈ nȄnjÊ ÈƫǂÌ ǸÉ ÌdzơȁÈ ȄNjơ ōơ 4. ...Abdullah b. Amr (r.a.)’ dan rivayet edildiğine göre, “Hz. Peygamber (s.a.v.) rüşvet alana da verene de lanet okudu.” (Tirmizî, Ahkâm, 9; Ebu Davut, Akdiye, 4.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÈ ÊǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō Ê ōƬdzÈơ~DZƢÈ ÉśÊǷÈȋÌơǩȁ É ƾÉ ǐdzơ ō ǂÉ ƳƢ È ȆÊ È ƥÈơǺÌ ǟÈ -5 È ƾȈÊǠLJȄÊ ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁÇ nÊƔơƾÈ ȀÈ njdzơ Ŏ ȁÈ ś È ËÊȈÊƦōǼdzơǞÈ ǷÈ È ǬÊ ȇƾËÊ ǐdzơ ËÊ ȁ Èś 5. ...Ebu Said el-Hudrî (r.a.) Hz. Peygamber (s.a.v.) in, “Dürüst ve güvenilir tüccar, peygamberler, sıddikler ve şehitlerle beraberdir.” buyurduğunu rivayet etmiştir. (Tirmizî, Buyu’, 4.) È ǫǶōÈ ǴLJÈ ȁÊ ÅȐƳÉ ǁ È ȆÊ È ǺÌ ǟÈ -6 È ǾÌȈÈǴǟÈ ƅơȄō È ƅơ È DZƢÈ È ƅơÊƾÌƦǟÈ ǺÊ ÌƥÊǂÊƥƢƳ ËÊ ƦōǼdzơǺÊ ǟÈ ǾÉ ÌǼǟÈ ƅơ É ǶÈ ƷÊ ǁ~ É ǴǏ É ȄÈ ǓÊ ǁÊ nȄǔÈ ÈƬǫÌ ơơÈƿÊơȁȃ Ì ƿÊơȁ È ÈƥơÈƿÊƛƢƸÅ ǸÌ LJÈ È ǂÈ ÈƬNjơơÈ È ǝƢ 6. ... Cabir (r.a.) Hz. Peygamber (s.a.v.) in şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: “Sattığında, satın aldığında ve hakkını aradığında kolaylık gösterene Allah rahmet etsin.” (Buharî, Buyu’, 16; İbn Mace Ticarât, 28.) 139 HADİS ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi hadis ve sünnetin anlaşılmasını konu edinen geleneksel hadis ilimlerinden birisi değildir? A) Muhtelifu’l-hadis ilmi B) Esbâbu vurudi’l-hadis ilmi C) Fıkh’ul- hadis ilmi D) Mevzu hadis ilmi E) Garibu’l-hadis ilmi 2. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Muhammed’in aşağıdaki özelliklerinden hangisi yer almaz? A) Yüce bir ahlak sahibi olması B) Müminlere çok merhametli olması C) Çok nazik ve yumuşak kalpli olması D) Yeme, içme ve giyim tarzı E) İnsanlar arasından seçilmiş olması 3. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberin örnek alınmasının en doğru şeklidir? A) Sadece onun gibi giyinerek B) Sadece onun yediklerini yiyerek C) Söz ve eylemlerindeki amaçlara göre hareket ederek D) Sadece onun gibi oturarak E) Yaşadığı yerleri ziyaret ederek 4. Aşağıdaki hadislerden hangisi yerel mesaj taşımaktadır? A) “Güçlü kimse, güreşte galip olan değil, kızgınlık anında kendisine hâkim olandır.” (Müslim, Birr, 108.) B) “Kimilerine bir yüzle, kimilerine de başka bir yüzle yaklaşan ikiyüzlüler insanların en kötülerindendir.” ( Müslim, Birr, 98.) C) “Birbirinize karşı kötü duygular beslemeyiniz. Birbirinizi çekememezlik yapmayınız. Birbirinize sırt çevirmeyiniz. Ey Allah’ın kulları kardeş olunuz...” (Buharî, Edep, 57.) D) “İyilik, güzel ahlaktır. Kötülük ise vicdanını rahatsız eden ve insanların bilmelerini istemediğin şeydir.” (Müslim, Birr, 14.) E) “Biriniz sırtüstü uzanıp da ayak ayak üstüne atmasın.” (Müslim, Libas, 74.) 140 VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI B. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. (esbab-u vürudi’l-hadis, garibu’l-hadis, sebebu’l-hadis, fıkhu’l-hadis, muhtelifu’l-hadis) 1. Hadis metinlerinde az kullanıldığı için anlaşılması zor olan ve açıklamayı gerektiren kelime ve kavramlara ………………….. ismi verilir. 2. Görünüşte içerikleri birbirine zıt görünen ancak dikkatle incelendiği zaman bir çelişkinin olmadığı anlaşılan hadislere ……………………………. denir. 3. Hadis ve sünneti doğru anlayarak Hz. Peygamberin amacını kavramaya ………………….. denir. 4. Hz. Muhammed’in söz ve davranışlarının hangi sebeplere dayandığını araştıran, hadislerin söyleniş sebepleri anlamına gelen geleneksel hadis ilmine ………………………………… ilmi denir. C. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanı ‘‘D’’ yanlış olanı ‘‘Y’’ ile işaretleyiniz. (...) Sünnet Peygamberimizin yediklerini yemekten ibarettir. (...) Hz. Muhammed Kur’an’a aykırı hüküm koyamaz. (...) Hz. Muhammed olaylar karşısında eğer vahiylerde bir çözüm bulamamış ve belli bir süre beklediği hâlde vahiy gelmemişse kendi görüşü ile hareket ederdi. (...) İslam’da değişen ve gelişen şartlara göre yeni hükümler ortaya konulabilir. 141 HADİS SÖZLÜK âteş-i eşrâr: Kötülerin ateşi. atıf: Yöneltme, çevirme. İlişkili bulma. Gönderme. A avam: Alt tabaka, havas karşıtı. Halk. adalet: Hak ve hukuka uygunluk, hakkı gö- ayet: Kur’an surelerini oluşturan kısımlarzetme, doğruluk, türe. Haklıya hakkını verip dan her biri. suçluyu da işlediği suça denk bir ceza ile ce- ayin: Dinî tören. zalandırma. ağız: Aynı dil içinde ses, şekil, söz dizimi ve B anlamca farklılıklar gösterebilen, belli yerlebâb: Başlık, bölüm. şim bölgelerine veya sınıflara özgü olan kobağlam: Bir düşüncenin, bir yapıtın, bir öğnuşma dili. ahiret: Dünya hayatını takip eden hayatın retinin bölümleri arasındaki çelişmeye yer adı. Dünya hayatındaki amellerin sonuçları- vermeyen bağlantı. batıl inanç: Doğaüstü olaylara, gizli ve akıl nın alınacağı ve değerlendirileceği zaman. alenen: Açıktan açığa, herkesin gözü önün- dışı güçlere, kehanetlere aşırı derecede bağlı boş inanç. de, herkesin içinde, gizlemeden, açıkça. amel: Yapılan iş, edim, fiil. Bir kimsenin batın: Gizli, görünmeyen. dinin buyruklarını yerine getirmek için yap- belagat: İyi konuşma, sözle inandırma yetetıkları. neği. Sözü herkesin kolay kolay söyleyemeamel-i salih: Dine göre makbul olan işler. yeceği şekilde söyleme. amentü: Arapça “İnandım.” anlamına gelen berat: Bir buluştan, bir haktan yararlanve İslamiyetin temel inançları olan “Allah’a, mak için devletçe verilen belge. Osmanlı onun meleklerine, kitaplarına, peygamberle- Devleti’nde bir göreve atanan, aylık bağlarine, ahiret gününe, kadere, hayır ve şerrin nan, san, nişan veya ayrıcalık verilen kimseAllah’tan geldiğine inanma”yı dile getiren ler için çıkarılan padişah buyruğu. söz. besmele: ‘‘Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın ana fikir: Bir yazının temeli olan asıl düşünadı ile” anlamına gelen ve bir işe başlarken ce, temel fikir. anlam bilim: Kelimelerin anlam bakımından söylenilen bismillahirrahmânirrahîm sözü, çeşitli yönlerden gelişmesini inceleyen bismillah. bid’at: İslam dininde Hz. Muhammed zamabilim. antoloji: Şairlerin, yazarların, bestecilerin nından sonra ortaya çıkan değişik yargılar ve eserlerinden alınmış seçme parçalardan olu- ilkeler. bî-edep: Edepsiz, ahlaksız. şan kitap, seçki, güldeste. antropoloji: İnsanın kökenini, evrimini, bi- biyografi: Öz geçmiş. yolojik özelliklerini, toplumsal ve kültürel botanik: Bitki bilimi. yönlerini inceleyen bilim, insan bilimi. buğz: Çekememe, istememe, incitme. astroloji: Yıldız falcılığı. burhan: Kanıt, delil. astronomi: Gök bilim. büyü: Tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar arkeoloji: Tarih öncesi ve eski çağlardan elde etmek iddiasında olanların başvurdukkalma eserleri tarih ve sanat bakımından in- ları gizli işlem ve davranışlara verilen genel celeyen bilim, kazı bilimi. ad, efsun, sihir. ashap: Sahabiler. atasözü: Uzun deneme ve gözlemlere dayaC nılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt Cebrail: Allah tarafından peygamberlere verici nitelikte söz, darbımesel. vahiy getirmekle görevlendirilen, dört büyük 142 SÖZLÜK melekten biri. cehennem: Dinî inanışlara göre, dünyada günah işleyenlerin öldükten sonra ceza görecekleri yer. cennet: Dünyada iyilik yapanların, günahsızların, öldükten sonra sonsuz bir mutluluğa kavuşacakları yer. cüz: Bir kişinin rivayet ettiği hadisleri veya bir konudaki hadisleri ihtiva eden birkaç sayfalık hadis kitapçıkları. cüret: Düşüncesizce, saygıyı aşan davranış, cesaret. rın nereden çıktığını, oluşumunu, yeryüzüne yayılışını, aralarındaki niteliklerini inceleyip karşılaştıran ve sınıflayan bilim, budun bilimi, ırkiyat, ırk bilimi. ezelî: Başlangıcı olmayan, öncesiz. F farz: İslam dininde, özür olmadıkça yapılması zorunlu, yapılmaması günah sayılan ibadet. fesahat: Kurallı, etkileyici, heyecan verici, inandırıcı, sanatlı söz söyleme. fetva: İslam hukuku ile ilgili bir sorunun dinsel hukuk kurallarına göre çözümünü açıklayan belge. fezail: Özel olarak amellerin faziletleri, üstünlükleriyle genel olarak ahkâm hadisleri dışında şer’i bir hüküm ihtiva etmeyen ahlak, adab-ı muaşeret, amellerin üstünlükleri ile ilgili hadisler. Hz. Peygamberin Allah katındaki üstün mertebesi, diğer peygamberlerden olan üstünlükleri. fıkıh: İslam hukukunda din ve dünya işleri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların bütünü. D darb-ı mesel: Atasözü. dest-bûs: El öpmek. deyim: Genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeği, tabir. dil bilim: Yeryüzündeki dilleri ses, biçim, anlam ve söz dizimi bakımından genel ya da karşılaştırmalı olarak inceleyen bilim. din: Allah’ın insanları dünya ve ahirette rahat, huzur ve saadete (mutluluğa) kavuşturmak için peygamberleri vasıtasıyla bildirdiği yol, emirler ve yasaklar. fıtrat: Yaradılış, hilkat. İnsanın yaratılıştan dua: Yakarış. Allah’a yalvarma, yakarış için sahip olduğu fiziki özellikler. söylenen dinî metin. fıtri: Doğuştan. fihrist: İçindekiler. Alfabetik sıralamalar E için kullanılan, kenarında bütün harflerin yer ebedî: Sonsuz, ölümsüz. edebî: Edebiyatla ilgili, edebiyata ilişkin, aldığı not defteri. Katalog. filoloji: Dili ve yazılı belgeleri dil ve tarih yazınsal. ehl-i kitap: İslam literatüründe Yahudi ve açısından inceleme. Dil yoluyla bir toplumun kültürünü inceleyen bilim, lisaniyat. Hristiyanlar. ekol:Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik fiten: Gelecekte ortaya çıkacak sosyal kargave özellikleri bulunan yöntem veya akım, şa, savaş gibi önemli olaylar ve kıyamet olaylarına ilişkin hadis kitaplarındaki haberler. okul. fitne: Karışıklık, kargaşa. enbiya: Nebiler, peygamberler. esbâb-ı nüzul: Kur’an-ı Kerim ayetlerinin G inme nedenleri. gelenek: Bir toplumda, bir toplulukta eskiEsmâ-i Hüsna: Allah’ın en güzel isimleri. estetik: Güzelliği ve güzelliğin insan bel- den kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutuleğindeki ve duygularındaki etkilerini konu lup kuşaktan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, olarak ele alan felsefe kolu. töre ve davranışlar, anane. eşk: Gözyaşı. etnoloji: İnsanların ırklara ayrılışını, bunla- genetik bilim: İnsan, hayvan ve bitkilerde soya çekim, evrim ve değişim olaylarını in143 HADİS celeyen biyoloji dalı. gıybet: Çekiştirme, yerme, kötüleme. göçebe: Değişik şartlara bağlı olarak belli bir yöre içinde çadır, hayvan ve öteki araçlarla yer değiştiren, yerleşik olmayan kimse veya topluluk; göçer, göçkün. günah: Dinî bakımdan suç sayılan iş veya davranış, vebal. H hadis: Hz. Muhammed’in söz ve davranışları. Bu söz ve davranışları inceleyen bilim. hafız: Kur’an’ı bütünüyle ezbere bilen kimse. haham: Yahudi din adamı. halife: Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların imamlığını ve din koruyuculuğunu yapmakla görevli kimse. haram: Din kurallarına aykırı olan, dinî bakımdan yasak olan, helal karşıtı. Yasak. haşiye: Bir yazmada yazarın verdiği bilgiyi açıklamak ya da aynı konuda daha ayrıntılı bir bilgi vermek amacıyla başka bir yazarca oluşturulan yazma. Dipnot. havari: Hz. İsa’nın öğüt ve inançlarını yayma işiyle görevlendirdiği on iki yardımcısından her biri. havas: Bir toplumun seçkin kişileri, aydınları. havza: Bölge, mıntıka. hayâ: Utanma duygusu, utanç, utanma, sıkılma. helal: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dinî bakımdan yasaklanmamış olan, haram karşıtı. Kurallara, geleneklere uygun. hicret: İslam takviminde tarih başı sayılan Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi. hidayet: Doğru yol, hak olan Müslümanlık yolu. hile: Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan düzen, dolap, oyun, desise, entrika. hitabet: Etkili söz söyleme sanatı. hurafe: Dine sonradan girmiş yanlış, batıl inanç. huşu: Alçak gönüllülük. Tanrı’ya boyun eğme, gönlü korku ve saygı ile dolu olma. hutbe: Cuma ve bayram namazlarında min- berde okunan dua ve verilen öğüt. I-İ ıslah: Düzeltme, iyileştirme. ibadet: Allah’ın buyruklarını yerine getirme, Allah’a yönelen saygı davranışı. İbranice: Bugün İsrail’de kullanılan Sami dili. i’caz: Az sözle çok şey anlatma. Mucizevi. icma: Toplama. İslam bilginlerinin bir konuda fikir birliği etmeleri. içtihat: Görüş, özel görüş, anlayış, kavrayış. iffet: Temizlik. Namus. iftira:. Bir kimseye kasıtlı ve asılsız suç yükleme, kara çalma, bühtan. ihram: Hac veya umreye niyet eden kimsenin diğer zamanlarda yapılması helal olan bazı davranışları, bu ibadetlerin esaslarını veya bütün adabını tamamlayıncaya kadar kendisine haram kılması. ihsan: İyilik etme, iyi davranma, bağışlama, bağışta bulunma. ihtilaf: Ayrılık, anlaşmazlık, aykırılık, uyuşmazlık. ikrar: Saklamayıp doğruca söyleme, açıkça söyleme. Benimseme, onama, kabul, tasdik. iktisadi: Ekonomi ile ilgili. ilham: Tanrı’nın, peygamberlerin yüreğine doldurduğu ilahî âleme özgü duygu ve düşünceler. inanç: Bir düşünceye gönülden bağlı bulunma. Allah’a, bir dine inanma, iman, itikat. indeks: Bir belgenin ya da bir kitabın içindeki bilgilerin bulundukları yerlere yollama yapan ya da bunun için anahtar niteliği taşıyan göstergeler listesi. Dizin. infak: Nafaka verip bir kimsenin geçimini sağlama. inkâr: Yaptığını, söylediğini, tanık olduğunu saklama, gizleme, yadsıma. inziva: Dış dünyayla bütün bağlarını keserek Allah’la birleşebilmek için insanın kendi içine kapanması. Toplum hayatından kaçıp tek başına yaşama. irşat: Doğru yolu gösterme, uyarma. İsrailiyyat: Kitab-ı Mukaddes kaynaklı kıssalar, yorumlar. 144 SÖZLÜK istişare: Görüş alışverişinde bulunma, fikir alma, danışma. itikat: İnanma, inan, inanç. ittifak: Anlaşma, uyuşma, bağlaşma. Oy birliği. izzet: Büyüklük, yücelik, ululuk uyandırması gereken, kutsi, mukaddes. Tapınılacak veya yolunda can verilecek derecede sevilen. Allah ve peygamberin önem verdiği, dinî değeri olan şey. kûze: Kâse külfet: Zahmet, sıkıntı, zorluk, zorlu iş. külliye: Bir caminin çevresinde cami ile birK likte kurulmuş medrese, imaret, sebil, kitapKâbe: Mekke’de bulunan, Müslümanlarca lık, hastane vb. yapıların bütünü. ziyaret ve tavaf edilen kutsal yer. kültür: Tarihsel, toplumsal gelişme sürekadı: Mahkemelerin başkanı, hâkim, yargıç. ci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi kavim: Aralarında töre, dil ve kültür ortaklı- değerler ile bunları yaratmada, sonraki neğı bulunan, boy ve soy bakımından da birbi- sillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve rine bağlı insan topluluğu, budun. toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü kefaret: Bir günahı Allah’a bağışlatmak gösteren araçların bütünü, hars, ekin. umuduyla verilen sadaka veya tutulan oruç. kelam: Söz. Söyleyiş biçimi, söyleme. L Allah’ın varlığını ve İslam dininin doğrulu- lehçe: Bir dilin tarihsel, bölgesel, siyasal ğunu konu edinen bilim. sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi kevnî: İnsan veya kainatın yaratılışıyla ilgili özellikleriyle ayrılan kolu, diyalekt. olan. lütuf: Önem verilen, sayılan birinden gelen kıraat: Okuma. Kur’an’ı belli kural ve işa- iyilik, yardım, ihsan, inayet, atıfet. retlere göre okuma. kıssa: Ders alınması gereken kısa hikâye. M Kur’an kıssaları: Kur’an’da anlatılan geç- mahrem: Yakın akrabadan olduğu için nikâh miş toplumlarla ilgili ibret ve öğüt veren hi- düşmeyen kimse. Başkalarına söylenmeyen, kayeler. gizli. kıyamet: Dünyanın sonu ve bütün ölülerin mahşer: Kıyamet günü dirilenlerin toplanadirilerek mahşerde toplanacağı zaman, kıya- cakları yer. Büyük kalabalık. met günü, mahşer günü. materyal: Gereç. Yazılı, sözlü, görüntülü, kibir: Kendini beğenme, başkalarından üs- kaydedilmiş her türlü belge. tün tutma, büyüklenme, benlik. meal: Anlam, kavram, mefhum, tercüme, kinaye: Üstü kapalı, sitemli, dokunaklı söz. çeviri. kitabet: Yazmanlık, kâtiplik. Kompozisyon, mecaz: Bir ilgi veya benzetme sonucu gertahrir. çek anlamından başka anlamda kullanılan Kitab-ı Mukaddes: Tevrat, Zebur, İncil’e söz. Bir kelimeyi veya kavramı kabul edileverilen ortak ad. nin dışında başka anlamlara gelecek biçimde kozmoloji: Evren bilimi. kullanma, metafor. kozmik: Evrenle ve onun genel düzeniyle medeniyet: Uygarlık. ilgili. melahim: Gelecekte büyük olaylar ve savaşkronoloji: Zaman bilimi. Zaman dizini. lar. kudret: Her şeye gücün yetmesi, dilediğini menâkıb: Hadis terimi olarak menâkıb, hadilediği zamanda var veya yok etmesi anla- dis kitaplarındaki Hz. Peygamber, diğer peymında Allah’ın sıfatlarından biri. gamberler ve ashabın yaşayış, davranış ve kul hakkı: İnsanların birbirlerine geçen üstünlüklerinin konu edildiği bölümdür. emekleri, hakları. mescit: Genellikle minaresiz, küçük cami. kutsal: Güçlü bir dinî saygı uyandıran veya mesel: Masal; bilmece; fıkra; ders alınacak 145 HADİS hikâye. meşru: Yasal, uygun. metafizik: Fizik ötesi. mezhep: Bir dinin görüş, yorum ve anlayış ayrılıkları sebebiyle ortaya çıkan kollarından her biri. miras: Birine, ölen bir yakınından kalan mal mülk, para veya servet. Bir neslin kendinden sonra gelen nesle bıraktığı şey. muallak: Senedinin müellif tarafındaki kısmından bir veya daha çok ravisi zikredilmeyen hadis. mucize: Peygamberlerin kendilerine inanmayan insanlara peygamberliklerini ispat etmek amacıyla Allah’ın iznine bağlı olarak gösterdikleri olağanüstü olaylar, hâller. İnsanları hayran bırakan, tabiatüstü sayılan olay. mûcizât: Mucizeler. mufassal: Ayrıntılı. muhatap: Kendisine söz söylenilen kimse, kendisiyle konuşulan kimse: muhtelif: Çeşit çeşit, çeşitli, birbirini tutmayan. mukaddime: Ön söz, başlangıç. mushaf: Aslında türlü sayfalardan oluşan kitap anlamı taşıyan, sonradan Kur’an anlamına kullanılan bir terim. musibet: Ansızın gelen felaket, sıkıntı veren şey. mutasavvıf: Tasavvuf inançlarını benimseyerek kendini Allah’a adamış kimse, sofi. mutmain: İnanmış, gönlü kanmış, emin olan. mübelliğ: Tebliğ eden. müellif: Bir kitabın yazarı. münafık: Dinî kurallara inanmadığı hâlde inanmış gibi görünen. münderecât: İçindekiler. münezzeh: Temiz, arı. müphem: Açık ve belirgin olmaksızın. müspet bilimler: Fizik, kimya, matematik gibi bilimler. Fen bilimleri. müstakil: Kullanış yönünden başka bir yapı ile bağlantısı olmayan, bağımsız. müstesna: Bir bütünün veya kuralın dışında olan, kural dışı, şaz. Benzerlerinden üstün olan, benzerleri az bulunan: müşrik: Allah’a ortak koşan kimse. N naat: Hz. Muhammed’i övmek için yazılan şiir türü. nahiv: Arapçada söz dizim, sentaks. nass: Kat’ilik, kesinlik, açıklık. Kur’an’da yoruma ihtiyaç olmayan söz veya delil. nebi: Kendisine kitap indirilmemiş peygamber. nesil: Aynı çağda yaşayan ve hemen hemen aynı yaşta bulunan kimselerin tümü, kuşak. nida: Çağırma, bağırma, seslenme. nihai: En son. nüsha: Bir yapıtın, bir yazının basılmış ya da yazılmışlarından her biri. Ö örf: Yasalarla belirlenmemiş olan, halkın kendiliğinden uyduğu gelenek, âdet. özdeyiş: Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir ilkeyi kısa ve kesin bir biçimde anlatan, genellikle kim tarafından söylendiği bilinen özlü söz, vecize, kelamıkibar. P peyderpey: Azar azar, bölüm bölüm, yavaş yavaş. peygamber: İnsanlara Allah’ın buyruklarını bildiren, onları dine çağıran kimse, elçi, resul. psikoloji: Ruh bilimi, ruhiyat. Bir grubu, bir bireyi belirleyen hareket etme, düşünme, duygulanma biçimlerinin bütünü. put: Kendisine tapılmak, ibadet edilmek üzere taş, ağaç, maden, toprak vb. şeylerden yapılmış olan heykel, resim ve oymalar. putperest: Puta tapan, şirk ve küfür içinde bocalayan kimse. R Rahîm: Koruyan, acıyan, merhamet eden Allah. Rahman: Herkese, her canlıya merhamet eden Allah. rahmet: Birinin suçunu bağışlama, merhamet etme. Halk ağzında yağmur. ramazan: Oruç tutulan ay. Ay takviminin 146 SÖZLÜK dokuzuncu ayı, üç ayların sonuncusu. rekât: Namazda bir kıyam, bir rükû ve iki secdeden oluşan bölüm. rekâik: Hadis Usulünde rikak (veya rekâik) cami türü kitaplarda insanların züht hayatı ile ilgili hadisleri ihtiva eden ana bölüm başlığının adıdır. resul: İnsanlara Allah’ın buyruklarını bildiren, onları dine çağıran kimse, elçi, peygamber. riayet: Uyma, boyun eğme. rivayet: Bir olay, bir haber veya sözü nakletme. riya: İkiyüzlülük, gösteriş. rûşen: Parlak. rûz-ı haşr: Mahşer günü. Ş şehit: Allah yolunda veya Allah’ın kutsal kabul ettiği din, vatan, namus, mal ve can güvenliği için cihat ederken öldürülen mümin. şerh: Bir anlatım veya kitabı açıklama, yorumlama. Bir şeyi açıklamak amacıyla yazılmış kitap. Açık ve ayrıntılı anlatma. şirk: Allah’ın birden çok olduğuna inanma, Allah’a ortak tanıma, eş koşma. T taassup: Bağnazlık, aşırı taraftarlık, körü körüne bağlılık, tutuculuk. tabiin: Sahabeleri görmüş olan Müslümanlara verilen isim. tahrif: Bir şeyin aslını bozma, kalem oynatma, değiştirme. takrir: Hz. Peygamberin onaylaması, tasvip S etmesi. sahabe: Hz. Muhammed’i görmüş ve onun takva: Allah’tan korkma. Dinin yasak ettiği şeylerden sakınıp buyurduklarını yerine gesohbetinde bulunmuş Müslümanlar, Hz. tirme, züht. Muhammed’in arkadaşları. tasavvuf: İslam dininde varlık birliğini, kasalât: Namaz. salavat: Hz. Muhammed’e saygı bildirmek mutanrıcılığı temel düşünce olarak alan, felsefeye bağlı, gizemci bir özel inanış ve aniçin okunan dua. layış. sarf: Dil bilgisi, yapı bilgisi. tasavvur: Göz önüne getirme, hayal etme, sarih: Açık, net. sentez: Yalından karmaşık olana, külliden zihinde canlandırma. Düşünce, amaç, niyet. tashih: Düzeltme, düzeltim, düzelti. cüziye, zorunludan olasıya, ilkeden onun tasnif: Bölümleme, sınıflama. uygulanmasına, genel yasadan bireysel dutasvip: Bir düşünce veya davranışın doğru ruma, nedenden etkiye, öncülden varılan so- olduğunu belirtme, onama, uygun bulma. nuca giden düşünme biçimi, bireşim. tebeu’t tabiin: İslam dininde tabiini görmüş sevap: Hayırlı bir davranış karşısında Allah Müslümanlar. tarafından verilecek ödül. tebliğ: İnsanları dine davet etme. Bildirme, sistematik: Belli bir sistem üzerine kurulu, haber verme. yönteme dayalı. tecvit: Kur’an’ın doğru okunmasını sağlasuhuf: Dört büyük kitap dışında bazı pey- yan bilim. Kelimelerin söylenişinde, seslerin çıkışlarına, uzunluk ve kısalıklarına göre gamberlere gönderilen ilahî bildirim. suistimal: Görev, yetki vb.ni kötüye kullanma okunması. sûr: İsrafil’in kıyamet kopmadan önce ve tedvin: Derleme, toplama. yeniden dirilişi bildirmek üzere üflediği ni- tefekkür: Düşünme, düşünüş. telkin: Bir duyguyu, bir düşünceyi aşılama. teliğini bilmediğimiz alet. sure: Kur’an’ın yüz on dört bölümünden her tenkit: Eleştiri. teori: Bir olay, bir yapı yada düzenin nedenbiri. sünnet: Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrir- lerini açıklamak isteyen genel düşünce, görüş; kuram. leridir. 147 HADİS tertip: Uygun bir sıraya, düzene koyma, sıralama. tesadüf: Yalnız ihtimallere bağlı olduğu düşünülen olayların kesin olmayan, değişebilen sebebi. Rastlantı, rast geliş. teşbih: Benzetme. tevazu: Alçak gönüllülük. tevekkül: Herhangi bir işte elinden geleni yapıp daha sonrasını Allah’a bırakma. tevhit: Allah’ın birliğine inanma, bir sayma, bir olarak bakma. tevil: Yorum, açıklama. tıynet-i pâk: Temiz yaratılışlı. tilavet: Kur’an’ı güzel ve yüksek sesle, usulünce okuma. tövbe: İşlediği bir günah veya suçtan pişman olarak bir daha yapmamaya karar verme. U-Ü ulema: Alimler. usul: Bir amaca erişmek için izlenen düzenli yol, tutulan yol, yöntem, tarz. ülfet: Alışma, kaynaşma. Görüşme, konuşma. Dostluk, arkadaşlık. ümmet: Din ve inanç birliği temelinde biraraya gelen ve aynı peygambere bağlanan insanlar topluluğu, bir din üzerinde birleşen millet. üslup: Anlatma, oluş, deyiş veya yapış biçimi, tarz. Y-Z yâr: Sevgili. zahit: Şeytanın hile ve tuzaklarına, aşırı istek ve tutkulara karşı durabilen, dünya nimetlerine gereğinden fazla bağlanmayıp kendini Allah’a vermeye gayret eden; bu sayede ahlaken ve ruhen gelişen kimse. zahir: Açık, belli. zekât: Müslümanlıkta, zenginlerin sahip olduğu mal ve paranın (nisab) belli bir miktarını Kur’an’da belirtilen kimselere dağıtılmasını öngören İslam’ın beş şartından biri. zikir: Anma, söyleme, sözünü etme. Bir tarikata bağlı olanların Allah’ın adını art arda söylemesi. zooloji: Hayvan bilimi. zulüm: Güçlü bir insanın yasaya veya vicdana aykırı olarak başkasını uğrattığı kötü durum, kaygı, acımasızlık, haksızlık, cefa. züht: Tasavvufta yalnızca ibadetle meşgul olma, ahirete yönelme, elde mevcut bulunsa bile gönülde mal, mülk sevgisine yer vermeme. V vaaz: Cami, mescit vb. yerlerde vaizlerin yaptığı, genellikle öğüt niteliği taşıyan dinî konuşma. Bir kimseye kalbini yumuşatacak, kendisini doğruluğa, iyiliğe götürecek biçimde söz söyleme. vacip: İslam dinine göre yapılması gerekli olan. vahiy kâtibi: Allah tarafından gönderilen buyrukları yazan kimse. Peygamber efendimize gelen vahiyleri, onun emri ile yazan sahabelere verilen isim. vahiy: Bir buyruk veya düşüncenin Allah tarafından peygamberlere bildirilmesi. vasiyet: Bir kimsenin ölümünden sonra yapılmasını istediği şey. 148 KAYNAKÇA KAYNAKÇA Abdülkerim Zeydan, Fıkıh Usulü (çev.: Ruhi Özcan), İFAV Yayınları, İstanbul, 1993. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1982. Ahmed Naim, Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1984. Aliyyu’l Kârî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler (çev.: H. İbrahim Kutlay), İnkılap Yayınları, İstanbul, 2006. Bedreddin Aynî, Umdetu’l-Kârî fî Şerh-i Sahihi’l-Buharî I-XXV, Kahire, 1348. Bedruddin Zerkeşî, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler (çev.: Bünyamin Erul), Kitabiyat, Ankara, 2000. Buharî, Et-Târîhu’s-Sağîr (tahkik: Mahmut İbrahim Zâyed), Dâru’t-Turas, C I-II, Kâhire, 1977. Buharî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahih I-IV, Mektebetü’l-İslamiyye, İstanbul. Cihan, Sadık, Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi, Etüt Yayınları, Samsun, 1997. Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İslamî İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı, İstanbul, 1982. Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Usulü, İFAV Yayınları, İstanbul, 2008. Çakan, İsmail Lütfi, Anahatlarıyla Hadis, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1983. Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerle Gerçekler 3, Erkam Yayınları, İstanbul, 1996. Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. Dinî Terimler Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara, 2009. Ebu Davut, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Ebu Hanife, El-Âlim ve’l-Müteallim (çev.: Musatafa Öz), İFAV Yayınları, İst.,1992. el-Aclunî, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-hafâ ve Müzîlu’l-ilbâs I-II, Dâru İhyâi’t-Türasi’l Arabi, Beyrut, 1351. el-Muvatta I-II (çev.: Ahmet Muhtar Büyükçınar ve diğerleri), Al-Tuğ Yayınları, İstanbul, 1982. el-Müsned el-Fethü’r-Rabbâni Tertibi I-VI (çev.: Rıfat Oral-Süleyman Sarı), Ensar Yayıncılık, İstanbul. Erdoğan, Mehmet, Akıl- Vahiy Dengesi Açısından Sünnet, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1995. Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat, İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul, 1972. Esed, Muhammed Kur’an Mesajı, Meal-Tefsir (çev.: Ahmet Ertürk, Cahit Koytak), İşaret Yayınları, İstanbul, 1997. Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadis’in Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu ve Yeni Bir Metodoloji İçin Atılması Gereken Adımlar, İslami Araştırmalar (Hadis-Sünnet Özel Sayısı), C 10, sayı no: 1–2–3, Ankara, 1997. Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1997. Hadis Külliyatı Kütüb-i Sitte I-XVIII (çev.:İbrahim Canan), Akçağ Yayınları, 1988-1994. Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Altı Orijinal Diplomatik Mektubu (çev.: Mehmet Yazgan), Beyan Yayınları, İstanbul, 1990. 149 HADİS Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi I-II (çev.: Salih Tuğ), İrfan Yayımcılık ve Ticaret, İstanbul, 2003. Hamidullah, Muhammed, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam ibn Münebbih (çev.: Kemal Kuşçu), Bahar Yayınları, İstanbul, 1967. Hatiboğlu, Mehmet Said, Müslüman Kültürü Üzerine, Kitabiyat Yayınları, Ankara, 2004. Hattabî, Ebu Süleyman Hamd b.Muhammed b İbrahim, Garibu’l-Hadis, I-II, Camiatu’lUmmi’l-Kurâ (tahkik: İbrahim el-Azbavî), Mekke, 1982. İbni Hacer el-Askalanî, Fethu’l-Bari Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut, 1983. İbn Haldun, Mukaddime (hzl.: Süleyman Uludağ), Dergah Yayınları, İstanbul, 1988. İbn Mace, Sünen, Kahraman Yayınları, C I-X, İstanbul, 1983. İbn Manzur, Lisanu’l Arab, Beyrut, 1994. İbnu’l-Arrâk , Tenzîhu’ş-Şerîati’il-Merfûa ani’l-Ehâdisi’ş-Şenîati’l-Mevzûa I-II, Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut,1981. İbnu’l-Cevzi, Abdurrahman b. Ali, El-Mevzuat (tahkik: Abdurrahman Muhammed Osman), Mektebetü’l-Selefiyye, C I-III, Medine, 1968. İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman b.Ali Kitâbu’l-Mevzûât I-II, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut,1995. İbnu’l-Kayyîm el-Cevziyye, Uydurma Hadisleri Tanıma Yolları (çev.: Hanefi Akın), Karınca Yayınları, İstanbul, 2004. İmam Malik, Muvatta, Al-Tuğ Yayınları, C I-II, İstanbul, 1982. İslam Ansiklopedisi, Ankara. 2004. İzmirli, İsmail Hakkı, Hadis Tarihi (neşreden: İbrahim Hatiboğlu), Darulhadis, İstanbul, 2002. Kandemir, M.Yaşar; Çakan, İ.Lütfi; Küçük, Raşit, Riyazü’s-Salihin Terc. ve Şerhi I-VIII, Erkam Yayınları, 1997. Kandemir, M. Yaşar, Mevzu Hadisler, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1980. Kırbaşoğlu, M. Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitabiyat Yayınları, Ankara, 2002. Kırbaşoğlu, M. Hayri, İslam Düşüncesinde Sünnet, Fecr Yayınevi, Ankara, 1993. Koçkuzu, Ali Osman, Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1983. Koçyiğit, Talat, Hadis Istılahları, Ank.Ünv. İlahiyat Fak. Yayınları, Ankara, 1985. Koçyiğit, Talat, Hadis Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1997. Koçyiğit, Talat; Uğur, Mücteba; Ünal, İ. Hakkı, İmam-Hatip Liseleri İçin Hadis 2, MEB, İstanbul, 1996. Koçyiğit, Talat; Uğur, Mücteba; Ünal, İ.Hakkı, İmam Hatip Liseleri için Hadis 12. Sınıf, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985. Koçyiğit, Talat, Hadis Usulü, Ankara Ünv. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1987. Kur’an Yolu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, C I-V, Ankara, 2006. Kur’an-ı Kerim Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004. Muhammed Accâc el-Hâtib, Sünnetin Tesbiti (çev.: Mehmet Aydemir), Yeni Akademi 150 KAYNAKÇA Yayınları, İstanbul, 2005. Muhammed b. Hasan e’ş-Şeybani, Kitabu’l-Hücce alâ Ehli’l-Medine, I-IV, Alemu’lKütüb, Beyrut, 1983. Muhammed Mustafa el-Azami, İlk Devir Hadis Edebiyatı(çev.: Hulusi Yavuz), İz Yayıncılık, İstanbul, 1993. Müslim, b.Ebu’l – Haccac en-Neysaburi, el-Câmiu’s-Sahih I-V, Mektebetü’l-İslamiyye, İstanbul. Müslim, Sahih, Sönmez Yayınları, C I- XI, İstanbul, 1978. Müslim, Sahihu Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Nesaî, Sünen, Kalem Yayınları, I-XIII, İstanbul, 1981. Ömer Ziyaeddin Dağıstanî, Zübdetü’l-Buharî I-III, İstanbul, 1341. Özafşar, Mehmet Emin, Hadisi Yeniden Düşünmek, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 1998. Pala, İskender, Su Kasidesi, (5. Baskı), Kapı Yayınları, İstanbul, 2008. Polat, Salahattin; Nazlıgül, Habil; Doğan, Süleyman, Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu, İFAV Yayınları, İstanbul, 2008. Polat, Selahattin, Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları Ankara, 1985. Ragıb Isfahanî, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’an, İstanbul, 1986. Sahih-i Buharî, Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi Kılavuzu (hzl.: Mucteba Uğur, M. Cemal Sofuoğlu), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1975. Sahih-i Buharî ve Tercemesi I-XVI (çev.: Mehmed Sofuoğlu), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1987-1989. Sahih-i Buharî ve Tercemesi İndeksi (hzl.: Hikmet Tekin), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1990. Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi I-XII (çev.: Ahmet Davudoğlu) Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1974-1980. Sahih-i Müslim ve Tercemesi I-VIII (çev.: Mehmed Sofuoğlu), İrfan Yayınevi, İstanbul 1967-1970. Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, (çev.: M. Yaşar Kandemir), DİB Yayınları, Ankara, 1981. Sünenü’n Neseî I-VIII (çev.: A. Muhtar Büyükçınar, Ahmet Tekin, Ö. Faruk Harman, Yaşar Erol), Kalem Yayınevi, İstanbul, 1981. Sünen-i Darimî I-VI (çev.: Abdullah Aydınlı), Madve Yayınları, İstanbul, 1996. Sünen-i Ebi Davud Tercemesi (çev.: İbrahim Koçaşlı), Millî Gazete Yayınları, İstanbul, 1983. Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi (çev.: Hüseyin Kayapınar, Necati Yeniel ve Kazım Sağlam), Şamil Yayınları, İstanbul, 1987-2003. Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi I-X (çev.: Haydar Hatipoğlu), Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982-1983. Sünen-i Tirmizî, (çev.: Abdullah Parlıyan), Konya, 2004. Sünen-i Tirmizî Tercemesi I-VI (çev.: O. Zeki Mollamehmetoğlu), Yunus Emre Yayınları, İstanbul. Şafiî, Risale, Gaye Matbaası, Ankara. Şah Veliyullah Dehlevî, Büstânul-Muhaddisin, (çev.:Ali Osman Koçkuzu), Ankara, 1986. 151 HADİS Şatıbî, El-Muvâfakât, (çev.: Mehmet Erdoğan), İz Yayıncılık, C I-II, İstanbul, 1990. Tirmizî, Muhammed b. İsa, es-Sünen I-V, Mektebetü’l-İslamiyye, İstanbul. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005. Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1992. Ünal, İ. Hakkı, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1994. Ünal, İ. Hakkı, Seçmeci ve Eleştirel Yaklaşım veya Hz. Peygamberi Anlamak, İslami Araştırmalar (Hadis-Sünnet Özel Sayısı), C 10, sayı no: 1–2–3, Ankara, 1997. Ünal, İsmail Hakkı, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, MEB, Ankara, 2006. Ünal ,Yavuz, Hadisleri Tespitte Yöntem Sorunu, Etüt Yayınları, Samsun, 1999. Ünal, Yavuz Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış, Etüt Yayınları, Samsun, 2001. Yardım, Ali, , Hadis, Dokuz Eylül Ünv. Yayınları, C I, II, İzmir, 1992. Yardım, Ali. Hadis I-II, Dokuz Eylül Ünv. Yayınları, İzmir, 1984. Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005. Zekiyuddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, (çev.: İ. Kafi Dönmez), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1990. 152
![[Ali Bardakoğlu 1] - Bardakoğlu: `Kur`an](http://s1.studylibtr.com/store/data/003480303_1-7cf124aa642f43096765f62e68f64b40-300x300.png)
