hayvan ıslahı ders notları

KAFKAS ÜNİVERSITESİ VETERİNER FAKÜLTESİ
HAYVAN ISLAHI
DERS NOTLARI
DOÇ.DR.ALİ RIZA AKSOY
2003
KARS
HAYVAN ISLAHI
Hayvan ıslahı, hayvanların iyileştirilmesi, yani onların insanlara daha yararlı hale
getirilmesi anlamını taşır. Bu nedenle yabani hayvanların evciltilmesi ilk ıslah çalışmaları
olarak kabul edilebilir. Evciltme öncesi insan, hayvandan ancak avlayabilirse, etini yiyerek,
derisini giyerek yararlanabiliyordu. Evciltmeden sonra ise insanlar ihtiyaç duydukları anda
hayvanlardan yararlanma imkânına sahip olmuşlardır. O zamandan günümüze kadar insan
sürekli olarak hayvandan daha fazla yararlanmaya çalışmış ve bu konuda oldukça başarılı
sonuçlar elde etmiştir.
Hayvanın ıslah edilmesi ile daha kısa zamanda, daha fazla ve daha kaliteli ürün
elde edilir. Bu durumlar, genetik yapı ve çevre şartlarında meydana gelen iyileşmelere
bağlı olarak gerçekleşir. Genellikle ıslah edilen besleme, hastalıktan korunma ve
barındırma gibi çevresel etkenler üretim üzerine derhal ve çok hızlı bir etkiye sahiptir.
Genetik yapının ıslahı daha yavaş, uzun süreli ve süreklidir. Genetik yapı ve onun esasları
XX. yüzyıl başından bu yana anlaşılabilmiştir. İlk 20- 30 yılda kalıtsallığın nasıl işlediği
açıklığa kavuşmuş, son 50 yıl içinde de kalıtsallık olayları hayvanlardan daha fazla
yararlanmak için kullanılmaya başlanmıştır.
Kalıtsal yapı ve çevre şartları hayvanların verim potansiyellerini sınırlayıcı
faktörlerdir. Yani bir hayvanın belli bir verim özelliği için kalıtsal yapısının belirlediği bir
tavan vardır. Çevre şartları ne kadar iyileştirilirse iyileştirilsin bu tavanın üzerine çıkılamaz.
Diğer taraftan çevre şartları kötü olduğu takdirde bir hayvanın genotipi ne kadar üstün
olursa olsun ondan yüksek verim sağlamak mümkün olmaz. Bu nedenle hayvancılıkta
başarı için hem kalıtsal yapının hem de çevre şartlarının birlikte iyileştirilmesi
gerekmektedir. Yurt dışından damızlık sığır ithal eden yetiştiriciler bu gerçeği bizzat
yaşamışlardır. Getirildikleri ülkelerde ortalama 5000 kg süt veren sütçü ırk ineklerden
Türkiye'de bazı işletmelerde ancak 3000-4000 kg arasında süt alınabilmiştir. İthal edilen
hayvanın genetik yapısı, yurt dışında ne ise Türkiye'de de odur. Değişen ise çevredir,
bakımdır, beslemedir, hastalıklarla mücadeledir.
Türkiye dahil çoğu ülkelerde son yıllarda hem hayvansal üretim hem de üretimin
verimliliğinde hızla yükselen artışlar meydana gelmiştir. Bu artışlar çeşitli hayvancılık
dallarında, yetiştirme, besleme, bakım ve hastalıklarla mücadele metotlarının geliştirilmesi
sonucu elde edilmiştir. Verim kontrollerinin yaygın olarak uygulandığı ülkelerden elde
edilen istatistik bilgiler gelişmeleri rakamlarla yansıtmaktadır. Örneğin Avrupa Birliğinin
dokuz ülkesinde1970- 1982 yılları arasında süt ineği sayısı 25 milyon dolayında ve sabit
olarak kalmıştır. Ancak bu ülkelerde süt üretimi 1970 yılında 73 milyon ton iken 1982
yılında 100 milyon tona yükselmiştir. Oransal olarak artışlar 12 yıl için % 36 ya da yıllık % 3
kadardır. İnek sayısı değişmediğine göre artışlar doğrudan doğruya inek başına süt
veriminin yükselmesine bağlı olarak şekillenmiştir. ABD'de sütçü ırk ineklerde 1925'te inek
1
başına bir laktasyonda 3300 kg süt elde edilirken, 1985'te 7000 kg’ ı aşmıştır. Arlinda Ellen
isimli bir holştayn inek günde iki kez sağımla 365 günde 25248 kg süt vermiştir. Bu süt
günde 1 kg süt tüketen bir kişinin 69 yıl 2 ay süt ihtiyacını karşılamaktadır.
Benzer gelişmeler sığır eti, koyun eti, tavuk eti, yumurta ve yapağı üretiminde de
görülmektedir. Türkiye'de hayvancılık sektörü devamlı bir gelişme içindedir. Ancak
tavukçuluk alt sektörünün özel bir durumu vardır. En erken ve en hızlı modernizasyon
tavukçulukta meydana gelmiştir. Bir yandan hayvanın yapısına yönelik genetik metotların
diğer yandan bakım, besleme, barındırma, sağlık kontrolü gibi çevre şartlarının
iyileştirilmesi ile yumurta ve tavuk eti üretiminde % 100'e varan artışlar sağlanmıştır.
Otuz yıl öncesine kadar yumurta ve tavuk eti üretiminde yumurtacı, kombine ve etçi
tavuk ırkları kullanılmakta idi. Son 25 yılda ise yumurta ve tavuk eti üretiminin artırılması
için değişik bir yetiştirme prensibi uygulanır olmuştur. Bu prensip, üretim de saf ırkların
değil onların melezlerinin kullanılması esasına dayanmaktadır. Daha önceleri başta mısır
olmak üzere çeşitli bitkisel üretimde kullanılan ve "hibrit" adı verilen melez tipler
tavukçulukta da kullanılmaya başlanmıştır. Hibritler birden fazla ırkın melezlenmesi ya da
aynı ırk içinde değişik özellikler için geliştirilmiş hatların birleştirilmesi ile elde edilmektedir.
Burada esas mümkün olduğu kadar farklı genotipik gruplar yaratmak ve bunların
birleştirilmesi ile elde edilen yüksek heterozisten (melez azmanlığı) yararlanmaktır. Bu
konularda geliştirilmiş bir çok örnekler vardır. Örneğin broiler adı verilen kızartmalık piliç
elde etmek için oldukça yaygın şekilde Korniş ve Beyaz Plimut ırkları arasında
melezlemeler yapılırken yumurta üretimi için Leghorn ırkı içinde değişik hatların
birleştirilmesi yoluna gidilmiştir.
Yirmi yıl kadar önce yumurtacı bir tavuk ırkından hayatın ilk 500 günüde 180
yumurta almak ya da, etçi bir ırktan 8 haftada 1 kg canlı ağırlığa ulaşmak büyük bir başarı
olarak görülürken bugün yumurta üretiminde 300 adedin, kızartmalık piliçte ise 2 kg' ın
üzerine çıkılabilmiştir. 1940'larda 1,6 kg ağırlığa 12 haftada ulaşırken, bugün 1.75 kg
ağırlığa 6 haftada ulaşabilmektedir. Üretimde bu kadar artışlar meydana geldiği gibi
üretimin verimliliğinde de büyük artışlar sağlanabilmiştir. Örneğin önceleri etçi ırklarda 1 kg
canlı ağırlık ya da yumurtacı ırklarda 1 kg yumurta elde etmek için 3.5-4 kg yem tüketimi
olurken bugün aynı üretim için yem tüketimi1.9-2.5 kg dır. Bunda yemin kalitesinin
iyileştirilmesi olduğu kadar hayvanın yemden yararlanma kabiliyetinin geliştirilmesinin de
payı vardır.
Türkiye'de ve Dünya da teknolojinin gelişmesine paralel olarak bir çok yenilik ve
kolaylıklar ortaya çıkmaktadır. İnsanlığın yararına olan bu yenilikler bazı konular için bir
takım sorunları da beraberinde getirmiştir. Hayvancılık alanında bir kaç örneği burada
saymak yararlı olur. Bunların başında taşımacılık ve tarım hizmetlerinde kullanılan
hayvanların yerini otomobil, kamyon, traktör ve diğer tarımsal makinelerin alması gelir. Bu
2
değişim batının gelişmiş ülkelerinde, içinde bulunduğumuz yüzyıl ile beraber başlamış ve I.
Dünya savaşından sonra hızlanarak hayvanın iş için kullanılmasına son vermiştir. Benzeri
gelişme Türkiye'de II. Dünya savaşından sonra yer almıştır. Makineleşme en büyük etkisini
at yetiştiriciliğinde göstermiştir. Sığır ve manda diğer önemli verimleri olan süt ve ete
yönelirken at ve eşek ıslahının önemi ve bu hayvanların sayısı giderek azalmıştır.
Naylon, orlon gibi maddelerin bulunması ve tekstil endüstrisine girmesinden bu yana
koyun yetiştiriciliğinin yapağı yönü, düşük maliyetli sentetik elyaf ile yapağının aleyhine
işleyen bir rekabet içindedir. Bu durum koyunculuğun et yönüne daha fazla ağırlık vermeyi
gerektirmiştir. Yine teknolojik gelişmenin ürünü olan margarinler, daha pahalı olan tere yağ
ve üretimini zor şartlara sokmuştur.
Hayvancılık sektörünün bu şartlar karşısında rekabet gücünü koruyabilmesi ya da
artırabilmesi için hayvan başına üretim ve aynı zamanda üretimde verimliliğin artırılması
gerekmektedir. Yani hem hayvan, hem de hayvanın içinde bulunduğu çevre şartlarının
iyileştirilmesi kaçınılmaz olmaktadır.
Çevre şartlarının iyileştirilmesi Özel Zootekni dersi içinde ve her hayvan türü için
ayrı alt bölümler halinde verilmektedir.
Çiftlik hayvanlarından beklenen hemen her çeşit ürün (döl, süt, et, yumurta vs.)
belirli şekillerde ve usullerde tespit edilmekte ve rakamlarla ifade edilmektedir. Her rakam
bir hayvanın o verim bakımından fenotipik değeridir. Bunun bir koyun sürüsü içindeki öteki
koyunların değerlerinden az veya çok farklı olacağı kolayca kabul edilebilir. Aynı ırktan,
aynı yaşta ve aynı sürüde bulunmalarına rağmen her koyun farklı ağırlıktadır; farklı miktar
ve kalitede süt verir. Bu farklılıklar ayrı sürülerdeki hayvanlar arasında daha fazladır. Buna
bir de ırk ayrılığı eklenirse, hayvanların fenotipik değerleri arasındaki farklılık daha da
büyür.
Hayvanların fenotipik değerleri veya verdikleri ürünler bakımından farklılıklarında
çevre faktörlerinin ve genetik yapılarının etkileri vardır. Bir sürüde aynı genetik yapıya
sahip hayvanlar (örneğin tek yumurta ikizleri) arasında bile fenotipik farklar bulunur. Ancak
bu farklar kalıtsal yapıları aynı olmayan hayvanlar arasında bulunanlar kadar değildir.
Çünkü birinci halde farklılığı meydana getiren yalnız çevre faktörleridir. İkinci halde ise
bunlara bir de hayvanların farklı genetik yapılara, farklı genotipik sahip bulunmalarının
etkisi eklenmektedir (Genetik yapı, genotip deyimi ile aynı anlamdadır. AA ile Aa farklı
genetik yapıdadırlar, fakat dominans varsa, her ikisinin genotipik değeri aynıdır).
Farklı seviyelerde beslenen, farklı bakım ve idare usullerine tabi tutulan hayvanların
verimleri arasında önemli farklar meydana getirilmiştir. Bu nedenle çeşitli hayvan tür ve
ırkları için fizyolojik kabiliyeti harekete geçirme ve düzenlemede en etkili yollar büyük
çabalarla araştırılmaktadır. Öyle ki, çeşitli ülkelerde yayınlanan hayvansal üretimle ilgili
dergilerin hepsinde en geniş yeri bu tip araştırmalar ve bunlara ait uygulama neticeleri
3
kaplamaktadır. Çeşitli tür ve ırklara mensup çeşitli yaşlardaki ve verim seviyelerindeki
hayvanların besin maddelerine olan ihtiyaçları, bu maddeleri en iyi ve en ucuz biçimde
sağlayacak yem rasyonları, yemlerden ve besin maddelerinden faydalanma oranını artırıcı
metotlar, bakım ve idare ile ilgili problemler (mer’alandırma ve barındırma şartları,
yemleme ve sulamada otomatikleşme, tımar, sağım zamanları ve şekilleri, ilk gebelik yaşı
ve mevsimi, servis periyodu vs.) sayılabilirler.
Bu araştırmalardan çoğunun sonuçları ekonomik şartlara göre uygulama alanına
aktarılabilmektedir.
Bütün çevre faktörlerinin her tür, ırk, yaş ve cinsiyetteki hayvanlarda meydana
getirecekleri değişmeleri kapsayan bir kitap yoktur. Özel Zootekni kitaplarında bile bunları
bütün ayrıntılarıyla bulmak mümkün değildir. . Bununla beraber, bu tip kitaplardan (örneğin
koyunculuk, tavukçuluk, sığırcılık kitaplarında) önemli verimlere etki yapan çevre faktörleri
hakkında, genel de olsa faydalı bilgiler sağlanabilmektedir. Zaman zaman belirli bir verimi
(örneğin tavuklarda kuluçka randımanını veya koyunlarda döl verimini) etkileyen çevre
faktörleri üzerinde yapılmış araştırmaları durdurmaya (belirli bir zaman için dahi olsa)
imkân yoktur. Özel Zootekni kitaplarının hatta derlemelerin hazırlandıkları zamanla
bunların okunduğu zaman arasında birçok araştırmalar yapılmış olabilir.
Çevre şartlarının iyileştirilmesi yolu, amaca ulaşmada genetik yapının iyileştirilmesi
yoluna nazaran daha avantajlı görünmektedir. Gerçekten çevre şartlarının iyileştirilmesi,
verimi artırıcı etkisini aynı hayvanlar üzerinde, aynı dönemde gösterdiği halde; genetik
yapı, ancak gelecek generasyonlarda iyileştirilebilmektedir. Ekonomik önem taşıyan
kantitatif karakterlerde (verimlerde) çevre faktörlerinin genetik faktörlerden daha büyük
etkiye sahip olmaları, dolayısıyla genetik yapıyı iyileştirme yolu ile amaca varmanın
zorluğu da söz konusu avantajda rol oynamaktadır. Ancak bu husus, konuyu iyi
kavramamış olanlar tarafından yanlış değerlendirilmekte hangi hayvan materyali ile
çalışılırsa çalışılsın çevre faktörlerinin iyileştirilmeleri ile istenen verim seviyelerinin
sağlanabileceği iddia edilmektedir. Bunlara, çevre faktörleri ne kadar iyileştirilirse
iyileştirilsin genetik yapının sınırladığı seviyenin aşılamayacağını ilave etmek gerekir.
Atatürk Orman Çiftliğinde 1941 yılında başlatılan bir çalışmada Yerli Kara sığırın saf
olarak yetiştirildiği bölgelerden satın alınan 300 kadar inek, bilinen en iyi bakım ve besleme
şartlarına tabi tutulmuştur. Bu şartlarda ortalama Laktasyon verimi 850 kg olmuştur. Köy
şartlarında takriben 450 kg süt veren bu hayvanlar bakım ve besleme şartlarının
iyileştirilmesi sonucu verimlerini ortalama 400 kg artırmışlardır. Bundan sonraki yıllarda
ancak düşük verimlilerin sürüden ayrılması ile ortalama verim yükseltilebilmiştir. Nihayet,
elde bu hayvanlardan seçilenlerin ve yavrularının teşkil ettiği 20 hayvanlık bir grup kalmış
bu grup ortalama 1800 kg süt vermiştir. Yalnız çevre faktörlerinin iyileştirilmesi ile Yerli
Kara Sığır ırkından Ankara şartlarında ekonomik olacak seviyede süt verimi elde
4
edilememiştir. Populasyonun % 90'dan fazlası ayıklandığı halde bile ekonomik seviyeye
erişilememiştir.
Buna rağmen, memleketimizde hayvansal üretim seviyesini yükseltilmesinde çevre
faktörlerinin, özellikle bakım besleme ile sağlık şartlarının iyileştirilmesi önemini muhafaza
etmektedir.
Hayvan ıslahı dersinde hayvan yapısına (genotipine) ilişkin iyileştirme konuları
işlenir. Bu konularda başarıya giden yol eldeki ırk ve hayvanın fenotipik özelliklerini
belirleyen ölçüler, tartılar ve verim kontrollerinin yapılması ile başlar. Fenotipik verilerden
genetik yapıya ve karakterlerin kalıtsallığına ait bilgiler elde edilir. Bundan sonra yapılan iş
yetiştirme ve seleksiyon metotları uygulanmak suretiyle en uygun gen kombinasyonlarına
sahip yüksek verimli hayvanları elde etmektir.
Bugün için hayvan ıslahında başlangıç noktası hayvanın fenotipidir. Sahip olunan
genlere ait bilgiler ise dolaylı olarak fenotip değerlerinden hesaplamalarla elde edilen
tahminlerdir. Ancak 1970 den bu yana genler hakkında doğrudan bilgiler elde edilmeye
başlanılmıştır. Genler kontrollü olarak parçalanabilmekte, molekülün belli parçaları ayrılıp
aralara istenen parçalar eklenebilmektedir. Böylece yeniden oluşturulan genlerle
(rekombinant DNA) belli biyolojik maddelerin bol miktarda üretilmesi sağlanabilmektedir.
Bugün için bir kaç biyolojik maddenin üretilmesinde kullanılan yapma genlerden yakın
gelecekte hayvan ıslahında da yararlanılabileceği söylenebilir.
Genetik ve Hayvan Islahı
Genetik deyimi, yirminci yüzyılın başında, 1906 yılında, Bateson tarafından ortaya
atılmış ve kısa bir zaman içinde ayrı bir bilim dalı olarak biyolojik bilimler arasında yerini
almıştır. Aslında genetik çalışmalar daha önceki yüzyıllarda da yapılmıştır. Ancak genler
bilinmediğinden genlerin etki şekilleri ve kalıtım konuları farklı yönlerden bakılıp
değerlendirilmeye çalışılmıştır.
İnsan ve hayvanlardaki çeşitli karakterler genetik yapı ve çevrenin ortaklaşa etkisi ile
şekillenir. Kimi karakterlerin oluşmasına çevrenin, kimi karakterlere de kalıtsal yapının
etkisi daha fazla olabilir. Karakter üzerine kalıtsal yapının etkisi ne kadar fazla ise yeni
meydana gelen yavrunun o özellik yönünden ana-babaya benzemesi olasılığı o kadar
fazladır.
Gerek genetik yapıdaki gerekse çevredeki farklılıklar bir populasyonu meydana
getiren bireyler arasında ele alınan özellikler yönünden farklılıklara neden olurlar. Buna
varyasyon denilmektedir. Bugün için, bazı karakterlere etkili olan varyasyon kaynaklarının
etki paylarını hesaplamalarla tahmin etmek mümkündür. Böylece daha iyiyi elde etmek için
bugün sahip olunan hesaplama teknik ve imkânları geçmişe göre daha fazladır.
Genetiğin temel ilkelerinin bilinmediği zamanlarda yapılan hayvan ıslahı çalışmaları
5
"Benzerin benzeri meydana getireceği" ilkesine dayatılmıştı. Yani yüksek verimli ya da
ideal yapıda hayvanların yüksek verimli ya da ideal yapıda yavrular meydana getireceğine
inanılıyordu. Bu nedenle ideal erkeklerle ideal dişilerin birleştirilmesine çalışılıyordu. Ancak
bu beklenti her zaman doğru çıkmamaktaydı. Yani her zaman "benzer benzeri" meydana
getirmiyordu. Örneğin siyah-beyaz alaca Holştayn ırkı içinde damızlık değeri yüksek bir
boğa ile yüksek verimli ineklerin birleştirilmesinden elde edilen yavrular arasında
beklenilen şekilde yüksek verimliler olduğu gibi düşük verimliler ve hatta kırmızı-beyaz
renkte, yani ana-babaya hiç benzemeyen yavrular da görülebiliyordu.
İlk Arayışlar
Bitki ve hayvan yetiştiriciliğinde karşılaşılan bazısı büyük şaşırtıcı, bazısı küçük ve
önemsiz düzeydeki varyasyonların esas kaynağı nedir? Elde edilen yavrular arasında
çeşitli karakterler ya da karakter grupları yönünden belli oranlar var mıdır? Generasyondan
generasyona aktarılan karakterler ve ferdin ölümü ile yok olup giden karakterler arasında
ne gibi temel farklar vardır? Bunlar ve benzeri sorular hem bitki yetiştiricileri, hem de
hayvan yetiştiricileri arasında devamlı olarak konuşulmuş ve tartışılmıştır. Konuya ilgi
duyan yetiştirici ve bilim adamları bu sorulara cevap getirmeyi amaçlayan bir çok gözlemler
ve araştırmalar yapmışlardır.
Genetik ve hayvan ıslahının geçmişi XX. yüzyıldan önce ve XX. yüzyılda olmak
üzere iki ana zaman bölümüne ayrılarak incelenebilir. Aslında bu iki zaman bölümünü
karşılaştırabilmek oldukça zordur. Çünkü XX. yüzyıl içinde sağlanan çok hızlı gelişmeler
daha önceki yüzyıllar boyunca elde edilen ilerlemelerden çok daha büyük boyutludur. Ne
var ki bugünün hızlı ilerlemesinin temelini dünün gelişmeleri oluşturur. Bir diğer deyişle, her
yeni bilgi ve buluş daha önceki bilgi birikimi ve buluşlar sayesinde mümkün olmuştur.
Hollanda'da De Graaf tarafından 1672 yılında memeli hayvanların ovaryumunda
yumurtanın meydana geldiğinin keşfedilmesi, genetik alanında bilimsel buluşların
başlangıcı olarak kabul edilebilir. Kısa bir süre sonra yine Hollanda'da Leeuvenhoek
memeli hayvan spermasında sayısız spermatozoa bulunduğunu ortaya koymuştur.
Leeuvenhoek bu küçük canlıları "hayvancık" olarak isimlendirmiştir. Ancak bu iki buluş iki
ayrı görüşün şekillenmesine yol açmıştır. Bir görüş yumurtanın yeni bir canlıyı meydana
getirdiğini savunurken, diğer görüş canlının tamamen spermatozoondan meydana geldiğini
savunmuştur. Her iki görüş de sahip çıktıkları hücreciğin yani "ovum" ya da
"spermatozoon" un canlının minyatürüne sahip olduğunu ve onun gelişerek bir hayvan
olması için bazı özel uyarıcıların gerekliliğine inanmışlardı. Örneğin ovumu canlının
minyatürü olarak görenler spermadaki seminal plazmanın bu itici faktörü oluşturduğunu
savunmuşlardır.
Suni tohumlama tekniğini ilk olarak XVIII. yüzyılın ikinci yarısında (1780) uygulayan
İtalyan bilim adamı Spallanzani bile yumurtanın bireye dönüşmesi için spermanın gerekli
6
olduğuna inanmış, ancak ovum ile spermatozoonun birleşmesi gereğini sezememiştir. Bu
gerçek, bilim dünyası tarafından XIX. yüzyılın ikinci yarısında öğrenilebilmiştir. Yine aynı
yarım yüzyılda çevre etkisi ile vücutta meydana gelen değişimlerin generasyondan
generasyona geçmediği, karakterlerin geçişiminin germinatif hücreler tarafından tayin
edildiği ortaya konulmuştur. Weismann bu gerçeği zamanın bilim ortamına kabul ettirirken
daha önce Lamarck ve Darwin tarafından bu konuda konulmuş olan bazı kuralların
geçerliliğine de son vermiştir.
Lamarck kendi evrim teorisini, çevrenin organizmada değişikliklere neden olduğu,
sonradan kazanılan karakterlerin kalıtsal olduğu, fazla kullanılan organların geliştiği
(zürafada boynun ağaç yapraklarına yetişme çabası ile uzadığı), kullanılmayan organların
ise gerilediği ve yok olduğu (insanda kuyruğun yok olması) görüşlerine dayatmıştı.
Darwin ise kalıtsal ve kalıtsal olmayan varyasyonları biri birinden ayırmadan
varyasyonların bir bölümünün kalıtsal olduğunu söylemiştir. O kendi evrim teorisini çevreye
daha iyi uyan ve daha güçlü olanların tabiatta devamlı olan "hayat mücadelesinden" daha
fazla başarılı çıkabildiklerini, zayıfların yok olup gidebilecekleri şeklinde özetlemiştir. Bu
teori, yeni genetik varyasyonların nasıl meydana geldiğini açıklayamamıştır. Yani
Darwin kalıtımın varlığını sezinlemiş ancak onun nasıl işlediğini ortaya koyamamıştır. Bir
Alman zooloğu olan Weismann 1892 yılında yayınladığı "germinatif hücrenin devamlılığı"
teorisi ile hem kazanılmış karakterlerin nesilden nesile geçtiği teorisini çürütmüş hem de
kalıtsallığın nasıl sağlandığını izah etmiştir. Weismann'a göre vücutta somatik ve
germinatif olmak üzere iki çeşit hücre bulunur. Somatik ve germinatif hücrelerin ayrımı
embriyonal hayatın erken döneminde meydana gelir. Somatik hücreler germinatif hücreleri
etkilemez. Somatik hücreler ferdin ölümü ile yok olur gider. Germinatif hücreler ise
ölümsüzdür. Yani nesilden nesile varlığını sürdürürler.
Mendel'in Getirdikleri
Modern genetiğin kuruculuğu onuru Mendel'e aittir. Kendisi bu gerçeği
öğrenemeden ölmüştür. Mendel (1822-1884) bir din adamı olduğu halde biyolojiye
duyduğu ilgi nedeniyle rahiplik görevi yanında manastırın bahçesinde yetiştirdiği çeşitli
bitkiler üzerinde ciddi biyolojik araştırmalarını da sürdürmüştür. Mendel bulgularını Brünn
Tabii Tarih Derneğinin 1865 yılındaki kongresine sunmuştur. O zaman şartlarında
Mendel'in tebliği pek ilgi görmemiştir. Ayrıca bilimsel yayınların sirkülasyonu sınırlı
olduğundan ilgi duyabilecek çevrelere de her halde ulaşamamıştır. Mendel manastırda
yöneticilik görevi aldıktan sonra araştırma çalışmalarını bırakmıştır. Mendel'in bulguları
1900 yılına kadar yalnız birkaç kütüphanenin raflarında kalmıştır. O yıl Hollanda'da De
Vries adlı araştırıcı bitki yetiştiriciliği ve melezlemeler üzerinde literatür bilgiler toplarken
kendi yaptığı çalışmaların 35 yıl önce Mendel tarafından yayınlanmış olduğunu görmüştür.
Mendel çalışmalarını bitkiler üzerinde yürütmüştür. Hayvanlar üzerinde yapılan benzer
7
çalışmaların sonuçları ise İngiliz bilim adamı Bateson tarafından 1901 yılında bilimsel bir
kongrede tebliğ edilmiştir. Bateson bu çaIışmalarında henüz Mendel'in tebligi De Vries
tarafından ortaya çıkarılmadan iki yıl önce yani 1898 yılında başlamıştır. Bateson
çalışmalarında çiftlik hayvanlarını kullanmıştır. İlk ele aldığı ve üzerinde araştırmalar
yaptığı karakterler tavuklarda ibik şekilleri ve sığırlarda boynuzluluk ya da boynuzsuzluk
olmuştur. Genetik kuralların çiftlik hayvanlarının ıslahında kullanılması için ise daha
uzunca bir zamanın geçmesi gerekmiştir. Ancak 1900 yılı öncesi ve sonrası ortaya konulan
görüşler, teoriler ve buluşlar genetiğin tabanını oluşturmuştur. Bunlar arasında Galton
tarafından 1897 yılında ortaya atılan "Kalıtımın İstatistik Kanunu"nu da saymak yerinde
olur. Henüz Mendel kanunları gün ışığına çıkmamış olmasına rağmen Biyometri biliminin,
kalıtım konularının açıklanmasına sokulması önemli bir gelişme olarak kabul edilir.
Genetik bilimi 1900 yılından bu yana çok hızlı bir tempoda gelişmiştir. Önceleri
yapılan araştırmalarla Mendel kurallarının istisnalarının meydana geliş şekilleri
açıklanmıştır. Sonraları karakterlerin genler tarafından determine edildiği, genlerin
kromozomlar üzerinde yer aldığı, yapısının dezoksiribonükleik asit olduğu tespit edilmiş ve
her geçen gün genetik bilimi alanına yeni yeni buluşlar katılır olmuştur. Hayvanlar üzerinde
yapılan genetik araştırmalarda materyal olarak çeşitli hayvan türleri kullanılmıştır. Genetik
ve hayvan ıslahı çalışmaları genellikle fazla sayıda hayvan üzerinde yapılmakta ve uzun
zaman almaktadır. Fazla sayıda hayvan üzerinde uzun süneli araştırma yapmak,
çalışmanın maliyetini yükseltir. Bu konuda masrafları en alt düzeye indirmek için bazı
çarelere başvurmak gerekmiştir. Çareler daha çok hayvan materyali üzerinde yoğunlaşmış
olup, bunlar şöyle sıralanabilir:
a. Elde edilecek bilgiler genelleme yoluyla çiftlik hayvanlarına uygulanabilir olmalı.
b. Materyal olarak seçilen hayvanların temini kolay olmalı.
c. Hayvanların bakım, besleme ve üretilmeleri kolay ve ucuz olmalı.
d. Üreme kabiliyeti yüksek olmalı, yani kısa zamanda ve çok yavru vermeli.
Bu şartları karşılayan hayvanlar arasında ilk sıraları drozofila, fare, sıçan, kobay,
tavşan ve bıldırcın almıştır.
Genetik çalışmalarda en çok kullanılan hayvan halk dilinde meyve sineği ya da sirke
sineği olarak bilinen drozofiladır. Bunlar meyvelerin özellikle çürümekte, ekşimekte olan
meyvelerin etrafında bol miktarda uçuşurlar. İlk olarak 1910'lu yıllarda Morgan ve çalışma
ark. tarafından genetik araştırmalarda kullanılmaya başlanmıştır. Morgan bu sinekler
üzerinde yaptığı genetik çalışma ve buluşlarla 1933 yılında Nobel Tıp ve Fizyoloji ödülünü
kazanmıştır. Morgan'ın çalışma grubundan olan Müller de yine drozofila üzerinde yaptığı
çalışmaların sonucu olarak 1946 yılında Nobel ödülü kazanmıştır.
Drozofilaların bakılıp beslenmesi kolaydır. Bir dişi en az 20- 25 yumurta verir ve
yumurtadan çıkan larvalar iki haftada ergin hale gelirler. Yani hayat siklusu çok kısadır. Bir
8
yılda drozofilanın 28 generasyonunu incelemek mümkün olabilir. Bunun yanında tükrük
bezi hücrelerinin kromozomlarının büyük olması kromozom çalışmaları için de büyük
kolaylık sağlar. Kromozom teorisinin doğruluğu, büyük ölçüde drozofila üzerinde yapılan
çalışmalarla açıklığa kavuşmuştur. Drozofila, şekilleri birbirinden kolayca ayrılabilen dört
çift kromozoma sahiptir. Drozofila üzerinde yapılan çalışmalardan elde edilen bilgiler
doğrudan evcil hayvanlara uyarlanmaz. Ancak elde edilen temel genetik bilgiler, evcil
hayvanların ıslahında önemli dayanaklar oluşturur.
Fare, sıçan, kobay, tavşan ve bıldırcın da genetik çalışmalarda yoğun olarak
kullanılmıştır. Hayvanların büyüklerinin artmasına paralel olarak, genellikle, bakım ve
besleme masrafları artar, üreme hızı azalır ve generasyon aralığı artar. Çiftlik hayvanları
arasında tavuk, fazla sayıda döl vermesi ile genetik ve ıslah çalışmalarına en uygun
olanıdır. Onu Türkiye yönünden önem taşımamakla beraber domuz izler.
Hayvan Islahının Tarihçesi
Hayvanlardan yararlanma çabaları insanların yeryüzüne çıkışına kadar gider.
İnsanlığın avcılık döneminde, yabani hayvanların ve balıkların avlanması, meyve ve
tohumların toplanmasıyla gerekli besin sağlanmıştır. İnsanlar avladıkları balık ve
hayvanların etini yemiş, derisini giymiş, kemik ve boynuzlarını koruma aracı ve silâh
olarak, diş ve kabuk gibi bazı kısımlarını ise süs eşyası olarak kullanmışlardır. Zamanla
avcılığın insan yaşamı için yeterli olmadığının anlaşılması ile hayvanların evciltilmesi
yoluna gidilmiştir.
Hayvanların Evciltilmesi
Evciltmede esas faktörün insan ve onun ihtiyaçları olduğu kuşkusuzdur. Fakat
insanda olduğu gibi hayvanda da bulunan "toplu halde yaşama" içgüdüsü, evciltmenin iki
taraflı bir yaklaşım sonucu meydana geldiğini ifade etmektedir. Buna göre evciltme bir
karşılıklı fayda ilkesine dayanmıştır. Ne var ki insan zekâsı, evciltmede daha aktif bir rol
oynamış ve faydanın çoğunu insan tarafına kaydırmıştır.
Hayvanları evcilten insan, yaşayabilmek için gerekli besin maddelerini yaz-kış elinde
bulundurur olmuştur. O zamanın insan toplulukları yiyeceklerini yaz aylarında daha çok
tabiattan sağlamışlar, hayvanları kış ayları için yedek besin deposu olarak elde
tutmuşlardır. Bu dönemde insan yaşantısı çoban ve göçebe durumundadır. Bu tip yaşantı
da güçlüklerle doludur. Zamanla insan belirli bir yere yerleşmekle daha rahat edeceğinin
bilincine varmış ve uygun bölgelere yerleşmeye başlamıştır. Bu aşamada ihtiyaç duyulan
kuvvet kaynağı olarak yine hayvanlar düşünülmüştür. Toprağın işlenmesi için iri yapılı
kuvvetli ve sağlam hayvanlara sahip olma isteği; sığır, at, eşek, manda ve devede
seleksiyon uygulamasının başlangıcı olmuştur. Sığırlardan yararlanmada birinci sırayı iş
verimi aldığı için daha fazla süt ve et sağlamaya yönelik hayvanı zorlama çabaları
sakıncalı olarak kabul edilmiştir.
9
İnsan nüfusunun artması ile daha fazla süt, et, yumurta ve deri üretiminin yolları
aranır olmuştur. O çağlarda geniş ve sahipsiz otlakların bulunması, üretim artışının
sağlanmasında büyük kolaylık yaratmıştır. Ancak insanlar çayır ve meraları tahrip
edercesine kullanmışlar; toprak, bitki ve hayvan ıslahına yeterince eğilmemişlerdir.
Böylece yaşadıkları yerler kullanılmaz hale geldiğinde buraları terk ederek yeni bölgelere
göç etmişlerdir. Birbirini izleyen göçler yüzyıllar boyu sürüp gitmiştir.
Modern Yetiştiriciliğe İlk Adım
Hayvan yetiştiriciliğinde bilimsel bir yaklaşımla ıslah çalışmalarına ilk olarak 18.
yüzyıl ortalarında (1760) İngiltere'de başlanmıştır. Robert Bakewell adında hayvan
yetiştiriciliğine meraklı ve ileri görüşlü bir aristokrat, uygulamaya koyduğu prensiplerle
modern yetiştiriciliğin öncüsü olmuştur. Bakewell daha çok sığırlar üzerinde olmak üzere
çiftçilikle ilgili çalışmalarını sığır, koyun ve at ırkları üzerinde yoğunlaştırmıştır. Et sığırı için
yaptığı ıslah çalışmasının amacını fazla ve iyi kalitede et üretecek olan, hızlı büyüyen,
yerden yapılı, dolgun vücutlu hayvanlara sahip olmak esasında dayandırmıştır.
Bakewell, 1200 dönüm kadar büyüklükte olan çiftliğinde yeni olarak Longhorn sığır ırkı,
Leicester koyun ırkı ve Shire at ırkını meydana getirmiştir. Longhorn sığırı ve Leicester
koyunu etçi ırk hayvanlardır. Fakat Bakewell'in ortaya koyduğu hayvan yetiştirme
prensipleri bugünde geçerliliğini korumaktadır.
Bakewell'in başarısı, onun zekâ, ileri görüş ve titizliğinin ortak ürünü olarak
gerçekleşmiştir. Bakewell çalışmalarını dört ilkeye dayandırmıştır.
a. Benzer, benzeri meydana getirir: Bir ırk içinde üstün erkeklerle üstün dişilerin
birleştirilmesinden üstün nitelikli yavrular elde edilir. Buna göre Dengi dengine
birleştirmeler yapmak lâzımdır. Buna akrabalar arası birleştirmelerde girer. Böylece elde
edilen döller daha verimli ve daha alımlı olur.
b. Verim kayıtları tutmak: Hayvanların değerlerinin tam olarak ortaya
konulabilmesi için kayıtlarının tutulması lâzımdır. Hayvanların gerek kendileri gerekse
verimleri hakkında kayıtlar tutulmazsa hatırda kalabilen bilgiler yanıltıcı olabilir.
c. Üstün damızlıkları kiraya vermek: Üstünlüğü tespit edilmiş damızlıkları
civardaki yetiştiricilere ücretsiz vermek ya da satmak yerine çok yüksek ücretle kiraya
vermek. Böylece çiftçilerin hayvanlarına önem vermelerini sağlamak. İnsanlar genellikle
kolay ve ucuz elde ettikleri şeylerin değerini bilemezler. Eğer zorlukla elde ederlerse sahip
oldukları üzerinde çok daha titiz davranırlar. Bir hayvan sahibi ineğinin tohumlanması için
yüksek bir fiyat öderse, ineğine iyi bakar, tohumlama zamanını tam seçer, buzağısına iyi
bakar.
d. Reklam yapmak: Bakewell o zaman üstün kabiliyetli damızlıkların iskeletlerini
ve resimlerini, sahiplerinin isimleri ile beraber zengin, aristokrat ve nüfuzluların devam
ettikleri kulüp ve salonlarda sergiletmiştir. Bu uygulama bir yandan çiftçileri daha üstün
10
damızlıklar elde etmek için teşvik ederken diğer yandan da yetkili ve nüfuzlu kişilerin
ilgilerini hayvancılık üzerine çekerek onların desteğini sağlamıştır.
Bakewell'in ortaya koyduğu hayvan ıslah metotları 18. yüzyıl sonlarına doğru
İngiltere'ye yayılmıştır. Onun bilgi ve tecrübelerinden yararlanmak için İngiltere'nin her
yerinden hayvan yetiştiricileri gelip Bakewell'İn çiftliğinde çalışmışlardır. Bu kişiler kendi
çiftlik ve bölgelerinde gittiklerine Bakewell' in fikir ve uygulamalarını da götürmüşlerdir.
Smithfield hayvan pazarında 18 y.y başlarında kasaplık canlı sığır ve koyunların ortalama
ağırlıkları 170 ve 13 kg iken o yüzyıl sonlarında 360 ve 36 kg a ulaşmıştır. Bu gelişmede
en büyük payın hayvan ıslahı konusunda tutarlı metotları uygulayan ve yayan Robert
Baewell'e ait olduğu kabul edilmektedir.
Soykütüğü Dernekleri
Sürü büyüklüklerinin ufak ve aile işletmelerinin yaygın olduğu zaman ve bölgelerde
hayvan sahipleri hayvanlarını tek tek tanıyabilirler. Fakat sürünün büyümesi halinde işler
güçleşir. Aynı şekilde bir köydeki hayvan yetiştiricileri komşularından birisinin hayvanlarını
az ya da çok tanıyabilirler. Köyün büyümesi ya da komşu köylerdeki hayvanları tanıma
şansları ise giderek azalır. Damızlık alış verişlerinde hayvanların tanınmaları azaldıkça
satıcının hayvanına ait vereceği bilgiler önem kazanmaya başlar. Bununla beraber
satıcının hayvanın kusurları gizlemesi eğilimi ağırlık kazanır.
Diğer bazı faktörler yanında ihracat ve ithalat işlerinin gelişmesiyle hayvanlar
hakkında güvenilir bilgiler verebilecek kuruluşlara olan ihtiyaç soykütüğü derneklerinin
oluşmasına yol açmıştır. Bu ihtiyaç, Bakewell'in hayvan yetiştiriciliğine getirdiği yenilik ve
hareketten kaynaklanarak yaygınlaşmıştır. İlk soykütüğü derneği 1791 yılında İngiltere'de
safkan ingiliz atları için kurulmuştur. Başlangıçta yalnız önemli yarışları kazanmış atlar
soykütügüne kayıt edilmiştir. Yani bir atın anası ve babasının safkan olması onun
soykütüğüne kayıt olmasına yetmemiştir. Safkan İngiliz Atları Soykütüğü Derneğini 1822
yılında Şorthorn sığırları için kurulan soykütüğü derneği izlemiştir. Önceki derneğin
aksine olarak bu dernek saf olduğu bilinen bütün Şorthornların kaydını yapmayı ilke olarak
benimsemiştir. Çeşitli tür ve ırkları yetiştiren hayvan sahipleri, pedigrili yetiştirme ve
soykütüğü derneklerinin yararlarına inandıklarından diğer ingiliz hayvan tür ve ırkları için
derneklerin kurulması birbirini izlemiştir ve Hereford ve Angus sığır ırkları için 1846 ve
1862 yıllarında soykütüğü dernekleri kurulmuştur. Diğer Avrupa ülkelerindeki benzeri
gelişmeler İngilterenin arkasından gelmiştir. At yetiştiriciliğinde ilk dernekler Fransa'da
1826, Almanya'da 1827 ve Avusturyu'da 1847'de kurulmuştur. İlk derneklerin at
yetiştiriciliğinde kurulması o yıllarda varlıklı ve söz sahibi çevrelerin konuya ilgi
göstermesinden olmuştur. Çünkü ulaştırma ve binek hizmetleri büyük ölçüde ata
dayanıyordu. Sığırlar için kurulan dernekler atlar için kurulanları örnek almışlardır. Diğer
Avrupa ülkelerinde ilk sığır soykütüğü dernekleri Fransa'da 1855, Almanya'da 1864,
11
Hollanda'da 1874, ve Danimarka'da 1881 yılında kurulmuştur.
Yetiştirme dernekleri bir ırkın lokalize olduğu belli bölgelerde, örneğin eyalet, il ya da
ilçe düzeyinde o ırkı yetiştiren yetiştiricilerin bir araya gelmesi ile oluşur. Yöresel ekonomik
ve sosyal bir nitelik taşır. Özellikle damızlık satışının iyi gelir sağladığı ileri yetiştirme
düzeyindeki bölge ve ülkelerde yaygındır. İlk olarak atlar için kurulmuş olmakla beraber
sonraları sığır, domuz, koyun, keçi ve tavuk ırkları için de yetiştirme dernekleri kurulmuştur.
Eğer bir ırk bir ülkenin bir çok bölgesinde yetiştiriliyorsa o zaman bölgesel dernekler bir
araya gelerek milli düzeyde yetiştirme dernekleri şekillenir. Bazı ülkelerde halk tarafından
kurulan yetiştirme dernekleri devlet tarafından desteklendiği gibi, bazı ülkelerde de
soykütüğü organizasyonları doğrudan doğruya devlet tarafından kurulur. Nitekim
Türkiye'de bu gibi ilk kuruluş Tarım Bakanlığı tarafından, 5883 sayılı kanunla 1952 yılında
safkan Arap atları için kurulmuştur. O zamandan bu yana atın binek ve işte kullanılması
giderek azalmış fakat spor olarak yarışta kullanımı devam etmektedir. Bu nedenle
bakanlığın Arap atlarının soykütüğüne kayıt işleri de sürdürülmektedir.
Türkiye'de yetiştirme ve soykütüğü dernekleri Arap atı dışında Ankara keçisi ve
diğer hayvanları da kapsayan dernekler olarak kurulmuş, ancak pek varlık
gösterememişlerdir. Bunun başlıca sebebi, girişimin (teşebbüsün) hayvan yetiştiricisinden
değil de devletten gelmiş olmasına bağlanabilir. Son yıllarda bölgesel olarak hayvancılık,
tavukçuluk, besicilik dernek ve kooperatiflerinin kurulduğu (Türk Holştayn Yetiştiricileri),
ancak bir süre sonra faaliyetlerinin durduğu ya da durma noktasına geldiği görülmektedir.
Bu durumlar karşısında Türkiye'de henüz gerçek anlamda, istenilen seviyede yetiştirme
derneklerinin kurulmamış olduğu söylenebilir. Bu gibi kuruluşların etkili bir şekilde hizmet
vermeleri için ihtiyacın bizzat hayvan yetiştiricisinden gelmesi ve bu ihtiyaç doğrultusunda
hayvan yetiştiriciliğine gönül vermiş liderlerin ortaya çıkması gerekli olmaktadır.
Hayvan ıslahı dernekleri ile soykütüğü derneklerinin amaçları arasında bir miktar
fark bulunmaktadır. Hayvan ıslahı dernekleri daha çok ekonomik verimliliğin artırılması
yönünde çalışırken, soykütüğü dernekleri belli bir ırkın saf olarak yetiştirilmesinin
sürdürülmesi yönünde çalışırlar. Bununla beraber soykütüğü derneklerinin son amacı da
ekonomik faydalılıktır. Hayvan ıslah dernekleri birden fazla ırkı kapsamına aldığı halde
soykütüğü dernekleri yalnız bir ırk için kurulur.
Soykütüğü dernekleri üç temel amacı gerçekleştirmek için kurulur ve çalışmalarını
yürütürler:
a) Irkın saflığını korumak
b) Irkın verimliliğini yükseltmek
c) Irkın ülke içi ve dışında yaygınlaşmasını sağlamak.
Irklar belli coğrafya bölgelerinde ya yerli ırkların uzun yıllar süren seleksiyonu ile ya
da birden fazla ırkın melezlenmesi sonucu elde edilen melez hayvanların uzun yıllar kan
12
yakınlığı ve seleksiyon uygulamaları sonucu meydana gelirler. Eğer gerekli tedbirler
alınmazsa başka ırkların karışmaları sonucu söz konusu ırk yok olup gidebilir. Soykütüğü
dernekleri özel kayıt ve pedigri sistemleri ile saf ırk özelliği taşıyan fertleri bir çeşit
korumaya alır. Bazı yetiştiriciler ve soykütüğü dernekleri bu amaçla ülkelerinde özel
kanunların çıkmasını sağlamışlardır. Mesela Jersey sığır yetiştiricileri 1789 yılında çıkan
bir kanunla Jersey adasına dışarıdan sığır sokulmasını yasaklatmışlardır.
Eldeki ırktan daha fazla yararlanmayı sağlamak için bazı tedbir ve uygulamalara
gerek vardır. Bunlar çevre şartlarının iyileştirilmesi ve hayvanın kalıtsal yapısının
yükseltilmesi şeklinde iki grupta toplanabilirler. Kalıcı olan iyileştirme hayvanın kalıtsal
yapısının yükseltilmesi ile sağlanır. Buna giden yol da verim kontrollerinin yapılması, verim
kayıtlarının tutulması, üstün nitelikli damızlıkların tespiti ve bu damızlıkların sonraki
generasyonun ana-babaları olarak seçilmesinden geçer. Yetiştirici dernekleri safkan
hayvanların pedigri kayıtlarının tutulması yanında verimlere ilişkin kontrol ve kayıt işlerini
de yürütürler. Bazı ülkelerde bu işler devlet, bazı ülkelerde dernekler ve bazı ülkelerde de
devlet-yetiştirici işbirliği ile yürütülmektedir. Bununla beraber dolaylı yoldan da olsa
derneklerin yürüttüğü çalışmalarda devletin destek ve kontrolü çoğu ülkeler için geçerlidir.
Bir ırkın saf yetiştiriciliğini yapanlar emeklerinin karşılığını hayvansal ürünler
yanında damızlık hayvanların satışından da sağlarlar. Hayvan piyasasında saf ırktan
pedigrili damızlık hayvanların değeri pedigrilere kayıtlı olmayanlara göre daha yüksektir.
Ancak damızlık hayvan satışından gelir sağlamak için bu ırk hayvanların ilgili çevrelerde iyi
tanıtılması lâzımdır. Tanıtma hem iç hem de dış pazarlarda olur. Dış pazarlara açılabilen
yetiştirici dernekleri daha güçlü olurlar. İç ve dış pazarlarda belli bir ırkın isim
yapabilmesinde bazı faktörler rol oynar. Bunlar üç ana grupta toplanabilir.
a) Irkın verim gücü ve mevcut şartlara uygunluğu
b) Yetiştirme derneği üye ve yöneticilerinin gayret ve becerisi
c) Irkın yetiştirildiği ülkenin ekonomik ve politik gücü.
Bugün dünyanın bir çok ülkesinde siyah-beyaz alaca Holştayn ırkı
yetiştirilmektedir. Irkın bu kadar yaygın olmasında birinci derecede rol oynayan faktör
Holştaynların yüksek süt verimine sahip olmasıdır.
Sütçü ırklar arasında Jersey ırkı çoğu ülkede yetiştirilmesiyle dikkat çeker.
Jerseylerin bu kadar yaygın olmasında rol oynayan faktörlerin başında Jersey yetiştiricileri
derneğinin aktif olması ve bu yüzyıl başlarında İngiltere'nin geniş ekonomik ve politik güce
sahip olması gelir. Ayrıca Jerseylerin ufak yapısı ve sütteki yağ oranının yüksek olması da
ırkın yaygınlaşmasında rol oynamıştır. Değişen dünya şartları bazı ırklara, sahip oldukları
verim gücü nedeniyle yeni imkânlar getirebilir. Mesela son 15 yıl içinde bir çok ülkede baş
gösteren et üretim açığı, iri yapılı sığır ırklarının önem kazanmasına yol açmıştır. Bunlar
arasında Şarole, Chianina ve Simental ırkları sayılabilir.
13
Türkiye'de Hayvancılık
Mezopotamya, dünya da hayvanların ilk olarak evciltildiği önemli merkezlerden
birisidir. Bu nedenle Anadolu, hayvan ıslahının ilk uygulandığı bir bölge olarak kabul
edilebilir. Anadolu'da tarihin değişik dönemlerinde yaşamış devletler ve medeniyetlere ait
tarihi kalıntılar arasında hayvan figür, kabartma ve heykelleri önemli bir yer alır. Bunlar
Anadolu insanının hayatında ve kültüründe hayvanın oynadığı rolün önemini yansıtan
belgelerdir. Tarihi bulgular arasında at ve sığırın çoğunlukta olması da bu hayvanların
insan hayatında daha fazla yer aldığını gösterir.
Türkler Orta Asya'dan Anadolu'ya yaptıkları göçlerde ve savaşlarda atlardan büyük
ölçüde yararlanmışlardır. Selçukluların Anadolu'daki zaferlerinde ve Haçlı savaşlarında
kazandıkları başarılarda çevik, cephelerde hızlı ve kolay sevk edilen atlardan oluşan süvari
birliklerinin önemli rolü olmuştur.
Yakın geçmiş dikkate alındığında Türkiye'de hayvancılık iki dönemde ele alınabilir.
Birisi 600 yıldan fazla süren Osmanlı imparatorluğu dönemi diğeri de halen 80 yıldan beri
Cumhuriyet dönemidir. Bu iki dönem arasında gerek temel yaklaşımlar, gerekse
uygulamalar yönünden hayvan ıslahı konusunda belirgin farklar bulunmaktadır.
Osmanlı İmparatorluğu Dönemi
Osmanlı imparatorluğu döneminde gelir sağlayan hayvanlar arasında at ve sığır
büyük önem taşımıştır. Çünkü bu hayvanlar bir yandan tarım işlerinde diğer yandan da
devamlı hareket halinde olan orduların binek ve nakliye hizmetlerinde kullanmışlardır.
İmparatorluğun yükselme zamanlarında, harplerde kaybedilen hayvanların yeri ganimet
olarak alınan hayvanlarla doldurulmuştur. Duraklama ve gerileme devirlerinde yapılan
harpler ise imparatorluğun toprak ve insan kaynağını olduğu gibi hayvan varlığını da
sürekli şekilde kurutmuştur. Ancak birbirini izleyen harpler nedeniyle bu hayvanlar hep
yetersiz kalmışlardır. İş yapabilecek kuvvetli sığır ve atlar orduya alındığından, çiftçinin
elinde daha az işe yarar hayvanlar kalmıştır. Genç erkek sığırlardan gelişme kabiliyetini
gösterenler kastre edilerek öküz yapılmış ve böylece erkek damızlık olarak üçüncü
derecede hayvanlar kalmıştır. Devlet, sığırcılığın ıslahı için halka herhangi bir yardımda da
bulunmadığından bir bakıma uzun yıllar negatif bir seleksiyon uygulanmıştır denilebilir.
Osmanlılarda ilk süvari birliklerinin çekirdeğini "Akıncılar" teşkil etmiştir. Akıncı adı
verilen bu atlı birlik ilk defa Osman Gazi zamanında "Köse Mihal Bey" tarafından
kurulmuştur. Osmanlı ordusunda diğer bir süvari örgütü de sipahilerdir. Sipahi örgütü de ilk
defa Orhan gazi zamanında, kardeşi sadrazam Şehzade Alaaddin tarafından kurulmuştur.
Sipahi örgütünün bir kısmı hükümet merkezinde hazır bulundurulurdu. Bunlara sipahi
ocakları adı verilirdi. Diğer bir kısmı da vilayetlerin sipahi kuvveti olarak, imparatorluğun
tüm vilayetlerine dağılmış vaziyetteydi ve bunlara da Tımarlı Sipahiler adı verilirdi. İhtiyaç
duyulduğunda, bunlar toplanarak savaşa katılırlardı. Osmanlı ordularında da süvari
14
birlikleri önemli bir yer tutmuştur. Niğbolu savaşında 40 bin Mohaç savaşında ise 166200
süvari bulunduğunu Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bildirmektedir. Birinci Viyana
kuşatmasına 170 bin süvari katılmıştır. On altıncı yüzyılda ordudaki süvari sayısı 200 bine
çıkmıştır. Bu kuvvet, zamanının en büyük süvari kuvvetidir. Osmanlıların büyük bir süvari
gücüne sahip olduğu dönemlerde Anadolu'da at yetiştiriciliğine çok önem verilmiştir. O
tarihlerde halk elinde de at yetiştiriciliği çok ileridir. Ayrıca devlet kurduğu büyük
teşkilatlarla da at yetiştiriciliğini teşvik etmiştir.
Modern haraların Avrupa'da henüz bilinmediği 15 ve 16. asırlarda Osmanlı
imparatorluğunda hara teşkilatına benzeyen "Hayvanat Ocakları" nın bulunduğu
kaydedilmektedir. Edirne, Filibe, Selanik ve Eskişehir çevresinde 19 adet ocak mevcuttu.
Bu ocaklarda ordunun ihtiyacı olan at, katır ve deve yetiştiriciliği yapılmaktaydı.
Gerektiğinde bu ocaklarda atların ıslahı için, Arap, Acem ve Buğdan atları ile
melezlemeler de yapılmıştır.
Zamanla Osmanlı imparatorluğunun gerilemesi ile bu süvari örgütü ve buna bağlı
olarak da at yetiştiriciliği gerilemiştir. İkinci meşrutiyet zamanında Harbiye nezareti
orduların at ihtiyacını karşılamak için bazı bölgelerde remont çiftlikleri kurmuştur. Birinci
dünya harbi sıralarında ise en son olarak devlete ait at yetiştirme kurumlarında bulunan
atların sayısı çok azalmıştır.
Koyun yetiştiriciliğinde Padişah Abdülmecit zamanında 1834 tarihinde İslimiye
(Sliven)'de ve 1839 da İstanbul Eyüp'te yünlü dokuma fabrikaları kurulmuştur. Bu
fabrikaların yapağı ihtiyacını karşılamak üzere 1841 yılında İspanya'dan önce Balkanlara
(Hayrabolu) ve oradan da 1843 te Marmara bölgesine (Mihaliç çiftliği=Karacabey harası)
yüzlerce damızlık merinos koçu getirilmiştir. Böylece kurulan merinos sürüleri iki dokuma
fabrikasının ince yapağı ihtiyacının bir bölümünü karşılar hale gelmiştir. İhtiyaç açığı ise
İspanya'dan yapılan ithallerle kapatılmıştır. Yünlü dokuma fabrikaları Türk ordusunun
subay elbisesi kumaşlarını üretmiştir. Karacabey harasında 1860 ve 70 li yıllarda 80-90 bin
merinos koyunu yetiştirildiği kayıt edilmiştir. Bununla beraber kapitülasyon adı verilen
gümrüksüz ithalat tavizleri ile yurda yabancı kumaş girişi devam etmiştir. Yerli dokuma
fabrikalarının Avrupa’dan gelen kumaşlarla rekabet edebilmesi için Osmanlı devleti ilk
yıllarda önemli bir destek sağlamıştır. Sonraları devlet desteği azalınca, bu fabrikalar
rekabete dayanamadığından, halktan yapağı alımları azalmış ve merinos yetiştiricileri güç
duruma düşmüştür. Merinoslar yerli ırklara göre daha hassas olduklarından, yetiştirilmeleri
de daha güç idi. Padişah Abdülhamit zamanında 1900 yılı dolaylarında Rumeli'den Kıvırcık
koçları getirilerek gerek Karacabey Harası gerekse Marmara bölgesinde merinosların
kıvırcık ırkına çevrilmesine başlanmıştır. Böylece Marmara bölgesindeki Merinos
yetiştiriciliği yerini daha kaba yapağılı fakat kötü şartlara daha dayanıklı Kıvırcık
yetiştiriciliğine bırakmıştır.
15
Diğer gelir hayvanlarından manda, Kıl keçi, Ankara keçisi ve tavuk üzerinde
Osmanlı devleti zamanında sözü edilmeye değer ıslah çalışmalarının yapıldığına dair
bilgiler bulunmamıştır. On dokuzuncu yüzyıl ortalarından itibaren Ankara keçisi Fransa,
Kuzey Afrika, Güney Afrika ve Amerika Birleşik Devletlerine götürülmüştür. Yabancıların
dikkatini çeken ve o ülkelerde yetiştirmesine başlanılan Anadolu’nun bu varlığına ne o
zamanlar ne de o zamandan bu yana gereken ilgi gösterilememiştir.
Cumhuriyet Dönemi
Türkiye'de hayvan tür ve ırklarının ıslahı ile hayvansal üretimin artırılması yönündeki
sistemli çalışmalar cumhuriyetin ilânından sonra başlamıştır. O yıllarda hayvansal üretimin
artırılması için bir yandan yerli ırkların saf yetiştirme ve melezleme ile ıslahı diğer yandan
da batı ülkelerinde geliştirilmiş olan kültür ırklarının üstün genetik yapısından
yararlanılması gereğine inanılmıştır. Türkiye'nin coğrafi, ekonomik ve kültürel şartları
dikkate alınarak Avrupa'dan getirilecek damızlık hayvan ırkları tespit edilmiştir. Buna göre
sığır ırklarından süt., et ve iş verim yönü gelişkin Montafon ve Bonihatların koyun
ırklarından yapağı ve et verim yönü gelişkin Merinosların, at ırklarından Arap atlarının
ithaline karar verilmiştir. Bu ırklar bir yandan saf olarak yetiştirilecek, diğer yandan da yerli
ırkların ıslahı için onarıcı ırk olarak kullanılacaklardı.
Türkiye’de hayvan varlığının ıslah edilmesi için önce hayvan ıslah ve yetiştirme
kurumlarına ihtiyaç duyulmuştur. Cumhuriyetin ilânını izleyen ilk yılda (1924) bu amaçla
Karacabey Harası kurulmuştur. Aslında Karacabey Harası, Osmanlı Devleti zamanında
Mihaliç çiftliği adıyla devlet çiftliği olarak çalışmıştır. Ancak o yıllarda çiftliğin esas
fonksiyonu sarayın yiyecek ve diğer ihtiyaç maddelerini temin etmekti. Cumhuriyetten
sonra ise haranın amacı üstün nitelikli damızlıklar yetiştirerek onları halka dağıtmak ve
böylece halk hayvanlarının ıslahını sağlamak şeklinde belirlenmiştir. Karacabey Harasını
on yıl içinde Çifteler, Konya, Çukurova ve Sultansuyu Haralarının kuruluşları izlemiştir.
Sığır Islah Çalışmaları
Sığır yetiştiriciliğinde geriye gidiş Cumhuriyet yönetiminin başlamasına kadar devam
etmiştir. Sığırcılığın ıslahı konusunda süt, et ve işgücü verimlerinin artırılması için yalnız
yerli sığır varlığının ele alınması yetersiz görülmüştür. Üretimin hızla artırılabilmesi için yerli
ırkların melezleme yoluyla ıslah edilmesi görüşü kabul edilmiştir. Türkiye'nin coğrafi,
ekonomik ve kültürel şartları dikkate alınarak kökenini İsviçre Alplerinden alan İsviçre
Esmeri ve Simental ırklarının ithaline karar verilmiştir. Nitekim 1925 yılında Avusturya'dan
2 erkek 14 dişi Montafon (İsviçre Esmeri genotipi) ile Macaristan'dan 5 erkek 10 dişi
Bonihat (Simental genotipi) sığır Karacabey Harasına getirilmiştir.
Harada bir yandan saf kültür ırkı sığır yetiştiriciliğine başlanıldığı gibi diğer yandan
da haranın yerli sığır varlığı olan ve esasını Boz ırkın teşkil ettiği sığırların çevirme
melezlemesi ile ıslahına girişilmiştir. Gerek saf gerekse melez Montafonlar, Simentallere
16
göre mevcut şartlara daha iyi uyum göstermişler ve daha başarılı olmuşlardır. Bu nedenle
Montafon yetiştiriciliğine devam edilmiş, Simental yetiştiriciliği ise terkedilmiştir.
Avusturya'dan 1935 yılında yine Montafon ırkından 2 boğa 13 inek getirilerek saf damızlık
kadro desteklenmiştir. Bu arada halk elindeki yerli sığırların Esmer ırka çevirme
melezlemesi çalışmaları Bursa ve Balıkesir bölgesinde uygulamaya konulmuştur. Kısa bir
süre sonra başlayan İkinci Dünya Savaşı sığır ıslah çalışmalarının durmasına neden
olmuştur.
Harpten sonra 1947 yılında İsviçre'den 4 boğa ve 37 inek ithal edilerek sığır ıslah
çalışmaları yeniden ele alınmıştır. Bugün Batı Anadolu'da yaygın olarak bulunan ve
Türkiye'nin her tarafında aranan bir ırk haline gelen Karacabey Montafonlarının büyük
çoğunluğu toplam 8 erkek ve 64 dişiden ibaret olan bu ilk ithallere dayanmaktadır.
Sonraları muhtelif yıllarda İtalya, Amerika, İsviçre, Avusturya ve Almanya'dan Esmer ırk
boğa ve inekler getirilerek esmer ırk yetiştiriciliği yaygınlaştırılmıştır.
Karacabey Montafonu'nun esasını, hem Montafon olarak isimlendirilen Avusturya
Esmeri hem de çeşitli ülkelerden getirilen İsviçre Esmeri teşkil etmiştir. Ancak ilk ithal
edilen materyal Montafon olduğu için bu isim halk dilinde yerleşme olanağı bulmuş ve
meydana getirilen ırka da Karacabey Montafonu denilmiştir. Bununla beraber Türkiye'de
meydana getirilmiş olan bu yeni ırkı en iyi tanımlayacak olan isim "Türk Esmeri"dir.
Esmer ırktan sonra Türkiye'ye yeni kültür sığır ırkları 1958 yılında getirilmiştir. Genç
düve ve genç boğa olarak Amerika Birleşik Devletlerinden getirilen bu hayvanlar Holştayn
ve jersey sütçü ırkları ile Hereford ve Angus etçi ırklarına aittir. Yapılan bu ithallerle
memleketimizde kombine verimli sığır yetiştiriciliği yanında tek verim yönlü sığır
yetiştiriciliği de başlatılmış oluyordu. Irk özellikleri ve coğrafya şartları dikkate alınarak
Marmara Ege ve Akdeniz Bölgesi Holştayn, Karadeniz Bölgesi de Jersey yetiştirme bölgesi
kabul edilmiş ve getirilen ırklar söz konusu bölgelerdeki devlet yetiştirme kurumlarına
yerleştirilmiştir. Kısa zaman içinde Holştayn ve Jersey boğalar suni ve tabii tohumlama
yolları ile halk hayvanlarının melezlenmesinde kullanılmaya başlanmıştır.
Süt sığırcılığı konusundaki çalışmaların ilerlemesine ve halk tarafından
benimsenmesine karşılık, et sığırcılığı çalışmaları devlet kurumları dışına çıkarılamamıştır.
İlk zamanlar Angus ırkı Orta Andolu, Hereford ırkı ise Doğu Anadolu için düşünülmüştür.
Fakat elde edilen sonuçların ekonomik yönden yetersiz olması ve yetiştiricilikte mutlaka
sütün de aranması nedenleriyle et sığırcılığı yönünden halk hayvanlarının ıslahına
geçilememiştir. Etçi ırkların ekonomik olmamasının önemli bir nedeni o zamanın pazar
şartlarında sığır etine tek fiyat halinde narh uygulanmasıdır. Yani etçi ırklardan elde edilen
yüksek kaliteli et ile, yerli ve yaşlı sığırlardan elde edilen etin belli bir fiyatın altında
satılması mecburiyeti vardı. Kaliteye göre fiyat söz konusu değildi. Aslında bu etçi sığır
ırkları İngiltere'de geliştirilmiş olmasına karşılık Avrupa’da da fazla bir yayılma olanağı
17
bulamamıştır. Daha çok Amerika ve Avustralya gibi geniş ve bol otlaklara sahip bölgelerde
benimsenmişlerdir. Avrupa, süt-et tipi kombine verimli ırkları tercih etmiştir. Türkiye'de
Esmer ve Holştayn ırklarının tutunması da aynı nedene bağlıdır. Ufak yapılı sütçü bir ırk
olan Jerseylerin Karadeniz bölgesinde rağbet görmesi bu bölgenin coğrafi, ekonomik ve
yerleşme özellikleri ile ilgilidir.
Amerika'dan 1958 yılında yapılan damızlık sığır ithallerini sonraki yıllar çeşitli
Avrupa ülkelerinden yapılan ithaller izlemiştir. Önceleri hayvan ithalleri yalnız devlet
tarafından yapılırken, 1965 yılından sonra kurulmuş olan özel ticari firmalarda damızlık
sığır ithalini gerçekleştirmişlerdir. İlk zamanlar sığır ıslah çalışmaları daha çok devletin
çabaları ile sürdürülüyordu. Son 15-20 yılda ise ekonomik hayatın zorlaması ile yetiştiriciler
de bu yönde belirgin bir gayretin içine girmişlerdir. Yerli ırkların kültür ırklarına
dönüştürülme oranları bu konuda anlamlı bilgiler vermektedir. 1970 yılında tüm sığır
varlığının yaklaşık % 10 unu kültür ırk ve melezleri oluştururken bu oran 1980 yılında %
20, 1990 yılında % 36 ve 1998 yılında % 58 olmuştur.
Koyun Islah Çalışmaları
Cumhuriyet döneminde koyun ıslah çalışmalarında ilk olarak ince yapağı üretimi
esas alınmıştır. Bu düşüncenin başlıca sebebi o yıllarda uluslararası piyasada dokuma
sanayiinde kullanılan ince yapağı fiyatlarının yüksek olması ve Bursa'da kurulması
planlanan Merinos fabrikasının yapağı ihtiyacının yurt içinden karşılanması olmuştur. Bu
amaçla toprak ve iklim şartları Türkiye'dekine benzer olan Macaristan'ın step bölgelerinden
tarak merinoslarının ithal edilmesi uygun görülmüştür. Böylece 1928-1930 yıllarında 1815
Merinos koyun ve 620 koç Karacabey harasında ve Halkalı Ziraat Okulunda yetiştirmeye
alınmıştır. 1928 yılında Almanya'dan 30 u koyun ve 10 u koç olmak üzere yapağısı
Merinos karakterinde olan Würtenberg koyunu getirilmiştir. Ayrıca Bursa, Balıkesir,
Eskişehir ve Ankara bölgelerinde halk elindeki Kıvırcık, Dağlıç ve Karaman sürülerine
koçlar verilerek melezlemelere başlanılmıştır. Kısa süre sonra ince yapağı yanında koyun
eti veriminin de artırılması gereği anlaşıldığından 1935-1939 yıllarında Almanya’dan 360 ı
koç, 500 ü koyun olmak üzere Et Merinosu getirilerek koyun ıslah çalışmalarına yeni bir
yön verilmiştir. Merinos yetiştiriciliğindeki devlet desteği nedeniyle 1930'lu yıllarda Marmara
bölgesinde Merinos oldukça yaygınlaşmıştır. Ancak İkinci Dünya Harbi Yıllarının sıkıntıları
içinde merinos çalışmaları kendi haline bırakılmıştır. Bu durum, merinos sürülerine yerli ırk
koçlar katılması ve yapağı kalitesinin bozulmasıyla sonuçlanmıştır. O zamandan beri
koyun ıslah çalışmaları, devletin zaman zaman yapağı üretimini desteklemesi ya da
desteği kaldırmasına paralel olarak çıkışlar ve inişler göstermiştir. Şu veya bu şekilde
merinoslaştırma çalışmalarının 1928 den beri sürmesine karşılık bugün toplam merinos
18
koyunu varlığı 1.3 milyon, yani toplam koyunun ancak % 3 ü kadardır.
Son yıllarda bilimsel araştırmalara dayalı olarak bazı yeni melez koyun tipleri
meydana getirilmiştir. Bunlar arasında Çifteler’de Ramlıç, Malya’da Malya ve Gönen'de
Tahirova koyunları sayılabilir. Ancak henüz bir ırk niteliği kazanmamış olan bu koyunların
çevreye yayılması da oldukça sınırlı kalmıştır.
Tavuk Islah Çalışmaları
Yakın zaman öncesine kadar her çiftçi ailesi bir miktar tavuk bulundururdu. Üretilen
yumurta ve tavuklar esas olarak aile içi tüketimde kullanılır fazlası ise pazarda satılırdı.
Yetiştirilen ırklar 1950’li yıllara kadar yerli ırklar olmuştur. Bu yıllardan itibaren yurt dışından
yumurtacı ve kombine olmak üzere bazı ırklar getirilmiştir. Bunlar arasında yumurtacı
Leghorn ve kombine New hampshire tavukları en yaygınları olmuştur. Türkiye'de tavuk
eti ve yumurta üretimi artışı 1970’li yıllara kadar ırk ıslahından çok teksir, üretme ve çevre
şartlarının iyileştirilmesine dayatılmıştır. Yani çeşitli devlet kuruluşları kuluçkahanelerde
ürettikleri civcivleri halka satmışlardır. Sonraları özel kişi ve kuruluşlarda kuluçka işine
girmişlerdir. 1970’li yıllarda batı ülkelerinde yüksek verimli yumurtacı ve broyler hibritler
geliştirilmiştir. Bu yıllarda Türkiye'de de tavukçuluğa ilgi artmış ve geleneksel
tavukçuluktan yeni ve modern tavukçuluk işletmelerine doğru bir gelişme meydana
gelmiştir. Ayrıca bazı araştırma kurumlarında batı ülkelerindeki gibi hibrit yumurta tavuğu
ve broyler piliç elde etmeyi amaçlayan projeler üzerinde çalışmalar başlamıştır. Bugün
Türkiye hayvancılık sektörü içinde en gelişkin olanı tavukçuluktur. Kişisel girişimler yanında
büyük holdingler de büyük çaplı entegre işletmeler kurmaya başlamışlardır. Bununla
beraber tavukçuluk faaliyetinin kaynağı yurt dışından ithale dayalı olan grand-parent,
parent ve ticari hibretlerdir. Bu gelişmeler Türkiye'de tavukçuluğun genetik olarak
ıslahından çok diğer ülkelerde geliştirilen hibritlerin çoğaltılması ve çevre şartlarının
iyileştirilmesi ile ilgilidir.
Diğer Çiftlik Hayvanları Islahı
Yirminci yüzyılın ilk yarısına kadar büyük önemi olan at yetiştiriciliği, o zamandan
beri giderek önemini yitirmiş ve bunun sonucu olarak at sayısı azalmıştır. Bu durumun
esas nedeni tarımda mekanizasyonun artması ve ulaşımda motorlu araçların günlük
yaşama girmesidir. Bugün için at yetiştiriciliği, genel hatları ile, birkaç şehirde yapılan at
koşularına materyal yetiştirmekle sınırlı kalmıştır. Önceleri tüm illerde faaliyet gösteren
aygır depoları ve aşım duraklarının büyük çoğunluğu bugün kapanmış durumdadır.
Buralarda Arap atı genotipinin yaygınlaştırılmasına çalışılıyordu. Kırk yıl önce küçük
çiftçilerin ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlayan Haflinger yetiştiriciliği de tahmin edilen ilgiyi
görmemiştir. Aygır depoları ve aşım durakları atçılığın ıslahı yanında eşek ve katır
yetiştirilmesine de hizmet ediyordu. Bu kuruluşların kaldırılmış olması yalnız atçılığın değil
eşek ve katır yetiştirmenin de aynı şekilde önemini yitirdiğini ifade etmektedir.
19
Ankara keçisinin anavatanı İç Anadolu’dur. Özellikle Ankara, Çankırı ve Yozgat
bölgelerinin doğal bir varlığıdır. Ufak yapılı bir hayvan olan Ankara keçisinin esas ürünü
olan tiftik için uygun iç ve dış pazarlar oluşmamıştır. Ayrıca sentetik elyafın da kullanıma
girmesi ile tiftik önemini büyük ölçüde kaybetmiştir. Bazı devlet hayvancılık kurumlarında
yetiştirmesi yapılan Ankara keçisi sürülerinden halk hayvanlarının ıslahı için damızlıklar
verilmektedir. Fakat piyasadaki tıkanıklık tiftiğin para getirmesine imkân vermediğinden
ıslah yapılamadığı gibi mevcut Ankara keçisi varlığı da yıldan yıla azalmaktadır. Türkiye'de
Ankara keçisi sayısı son bir kaç yıldır 700 bin civarındadır.
Gen Maniplasyonları
Üç, beş yıl öncesine kadar çiftlik hayvanlarının genetik yapılarının ıslahında iki yol
vardı. Birisi seleksiyon metotları uygulayarak, diğeri de yetiştime metotları uygulayarak
hayvanlardan sağlanan verimlerin arttırılmasıydı. Genlerin, kromozomların, hatta hücrenin
bilinmediği zamanlarda bile insanlar " en iyiyi en iyi ile çiftleştirerek " hayvanları ıslah
etmeye çalışmışlardır. Zaman için de bilim ve teknolojinin gelişmesi ile " en iyi" hayvanın
tespiti daha kolay yapılabilmiş, fakat uygulanan yol yine en iyinin en iyi ile çiftleştirilmesi
olmuştur. Gerçekten de bu metotların uygulanması ile çiftlik hayvanlarının süt, et, yumurta
gibi verimlerinde önemli artışlar sağlanabilmiştir. Verimlerin nasıl olup da arttığı, bu artışın
temelde , gen düzeyinde ne gibi değişimlerden kaynaklandığı tam olarak anlaşılamamıştır.
Gelişmeler, genetik teoriler ve biyoistatistiksel yollardan açıklanmaya çalışılmıştır.
Genetik alanda sağlanan bilimsel ilerlemeler son on beş yıl içinde hayvan
ıslahçısına yeni bir araç ve yeni ufukların açılmasını sağlamıştır. Gen maniplasyonlarını
kapsayan bu yeni alana "biyoteknoloji" ve "gen mühendisliği" adları verilmiştir.
Biyoteknoloji, deyimi daha geniş kapsamlı olup, genler dışındaki bazı çalışmaları örneğin
suni tohumlama ve embriyo transferini de kapsar. Gen mühendisliği çok genç bir bilimsel
uygulama alanı olmasına karşılık elde edilen gelişmeler baş döndürücü bir hızdadır. Gen
maniplasyonları ilk zamanlar daha çok temel genetik araştırmalar niteliğinde idi. Fakat bu
temel araştırmaların uygulama alanına, üretim artışı için aktarılabileceği anlaşıldığından
gelişmiş ülkelerde kısa zaman içinde bir çok "genetik şirketi" kurulmuştur. Henüz gen
mühendisliği çalışmalarından hayvan ıslahına uygulanabilir sonuçlar alınmış değildir.
Bununla beraber rat DNA sının fare embriyosuna transferi ile "dev" adı verilebilecek
büyük farelerin elde edilmesi çiftlik hayvanları ıslahında da yeni ufuklar açıldığına işaret
olarak kabul edilebilir.
Hayvanlarda gen maniplasyonu ile genetik yapısının değiştirilebilmesi iki
aşamada olabilir. İlk aşama arzu edilen özelliği determine eden genin izole edilmesi,
ikinci aşama da izole edilmiş genin taşıyıcı hayvanın genetik yapısına katılmasıdır.
Böyle bir gen transferi için çeşitli metotlar üzerinde çalışılmaktadır.Bunlardan birisi ilgili
DNA segmentini bakteri hücrelerinden izole temek ve onları fertilizasyondan hemen sonra
20
döllenmiş yumurtaya enjekte etmektir.
Gen maniplasyonlarından bugün için pratik alana aktarılabilen iki önemli yenilik,
rekombinant DNA yapımı ve monoklonal antikor teknolojisidir. Rekombinant DNA
yapımı önce virus, bakteri, küf, bitki, insan ya da hayvan gibi bir kaynağın DNA sından
arzu edilen gen segmenti izole edilir. Bir başka bakterinin örneğin E. Colinin halka
şeklindeki DNA sı bakteriden ayrılır. Gen kesici bir enzim ile DNA halkası bir noktadan
kesilir. Arzu edilen gen, halkanın açılan yerine iki uçtan eklenir. Bu olaya rekombinasyon
ve yeniden kombine edilmiş ya da düzenlenmiş olan DNA ya rekombinant-DNA adı
verilir. Eğer arzu edilen gen bir insandan alınmışsa, rekombinant DNA insan ve bakteri
DNA larından oluşan hibrit bir DNA dır. Yeni DNA halkası tekrar E. coli üzerine
yerleştirilir. Rekombinant DNA yüklü E. coli kültüre alınır ve orada çoğalması sağlanır. Yeni
oluşan E. coliler arzu edilen genin verdiği emir ne ise onu üretirler. Sonunda bakteriler
öldürülür ve üretilen biyolojik madde ayrılarak kullanıma hazırlanır. Bugün için bu yolla
şeker hastalığında kullanılan insulin, şap hastalığı için koruyucu aşı ve ECoBac adı
verilen domuz yavrularının enfeksiyöz ishaline karşı kullanılan aşı üretilmektedir.
Monoklonal antikor tekniği ise iki farklı hücre tipini bir araya getirerek, üçüncü ve
yeni tip bir hücre elde etmek esasına dayanır. Bu hücrelere hibridoma adı verilir.
Hibridoma, monoklonal antikorlar dahil çeşitli proteinleri üretme gücüne sahiptir. Hibridoma
hücresi yapımı için mesela fareler immunize edilir, yani antikor üretecek şekilde hazırlanır.
Farenin dalağından antikor üreten lenfositler izole edilir. Diğer taraftan bir doku kültüründe
fare tümör hücreleri, mesela miyeloma, üretilir. Lenfositlerle, miyeloma hücreleri kimyasal
olarak birleştirilir ya da yapıştırılır. Böylece hibrit hücreler meydana gelir. Ortamda
bulunan ve birleşmeyen hücreler öldürülür. Geri kalan hibrit hücreler bir yandan tümör
hücresinin çoğalma gücünü, diğer yandan da dalak lenfositlerinin antikor yapma gücünü
kalıtsal olarak yavru hücrelere geçirirler. Yavru hücrelerin doku kültüründe ürettikleri tek tip
monoklonal antikor ayrılır. Ya da hibrit hücreler farelere enjekte edilir ve doku kültüründe
üretilen antikordan çok daha fazla antikor farelerden elde edilir.
Gen mühendisliği ve biyoteknolojiden böylece hayvan yetiştiriciliği ve ıslahında,
yakın gelecekte, dört yönden yararlanmanın mümkün olabileceği tahmin edilmektedir.
a. Ucuz, kolay ve bol olarak aşılar ve antitoksinler üretmek suretiyle hayvanların
sağlıklarının korunması.
b. Büyüme ve verim gücünü artırıcı biyolojik maddeler üreterek, bunlar vasıtasıyla
süt, et, yumurta gibi verimlerin yükseltilmesi.
c. Aynı tekniklerin bitki yetiştiriciliğinde de uygulanması ile yem maddelerinin
miktar ve besleme değerlerinin yükseltilmesi ve böylece hayvansal ürünlerin
artırılması.
d. Verim gücü yüksek yeni hayvan genotiplerinin meydana getirilmesi.
21
KARAKTERLER
Hayvan ıslahında genel olarak hareket noktası karakterdir. Varılması istenilen hedef
ise daha kısa zamanda, daha bol ve daha kaliteli ürün ve sonuçta daha fazla kâr getirecek
hayvanlara sahip olmaktır.
Hayvancılıkta karakter kelimesi canlıların sahip oldukları morfolojik, fizyolojik ve
davranışa ait özellikleri belirler. Örneğin hayvanların vücut ya da çeşitli organlarının
ağırlıkları, hacimleri, uzunlukları; vücut örtüsü, renk dağılımı, donları, ibik şekli, boynuz
şekli; et, süt, yumurta ve yapağı verimi; sürat, mukavemet, sıvılarındaki, hemoglobin, üre,
protein, çinko, sodyum miktarları; bireysel, toplumsal davranışları, birbirleriyle ve insanla
ilişkileri,gibi. Birbirlerine bazı yönlerden benzer olan bu karakterler kalitatif ve kantitatif
olarak iki büyük grupta toplanabilir. Grupların ayrımı kesin değildir. Bu ayrım çok güç
olduğu gibi bazen zaman içinde karakterler bir gruptan öbür gruba geçebilirler. Örneğin,
domuz, tavşan, fare gibi hayvanlar bir seferde çok yavru verirler. Bu karakter kalitatif gibi
görülmekle beraber kantitatif olarak kabul edilir. Aynı şekilde sıcaklık termometre
keşfedilmeden önce kalitatif bir karakter iken şimdi kantitatif bir karakter olmuştur.
Kalitatif (Morfolojik=Nitel) Karakterler:
Kalitatif karakterler niteleme yoluyla belirlenirler. Renk biçim gibi dış görünüşle ilgili
karakterlerdir. Hayvanlarda vücudu örten kılların rengi ve renklerin dağılımı, sığır ve
koyunda boynuzların bulunması; koyunda yağlı, ince ve yassı gibi kuyruk şekilleri, tavukta
balta, düz, gül gibi ibik şekilleri insan ve hayvanda kan grupları, hep kalitatif karakterlere
örneklerdir. Bu karakterlerin bazı ortak yanları vardır ki bunlar kalitatif karakterleri
diğerlerinden ayırır.
Kalitatif Karakterlerin Özellikleri:
a. Niteleme yoluyla belirlenir: Siyah, beyaz, düz ibik, balta ibik, boynuzlu,
boynuzsuz gibi.
b. Bireyler arasında görülen varyasyon kesiklidir. Yani gruplar biri birinden kesin
sınırlarla ayrılırlar, gruplar tamdır, geçişli değildir. Bir koyun ya erkek ya dişidir. Bir sığır ya
boynuzludur ya boynuzsuzdur. Her bir insan belirli bir kan grubuna sahiptir.
c. Gruplara giren fertler sayım ile belirlenir. Bir sınıftaki öğrencilerin 34'ü erkek 8'i
kız olabilir. Bu sınıftaki öğrencilerin cinsiyetleri sayım ile ortaya konulur.
ç. Grup sayısı azdır. Çoğunluk evet-hayır veya yazı-tura ilkesine uyan ikili
(binominal) dağılım gösterir. Şorthorn sığırları rengi, sığırlarda B kan grubu sisteminin 32
tipinde olduğu gibi multinominal dağılımlarda ortaya çıkar.
d. Karakterlerin kalıtım yolu Mendel kurallarına uyar.Karakterler genellikle az
sayıda gen çifti tarafından belirlenir. Gen etkisi non-additif yani additif olmayan
şekildedir.
f. Karakterlerin belirlenmesinde çevrenin rolü ya hiç yoktur, ya da çok azdır.
22
İnsanın kan grubu ve kırmızı Şorthorn sığırının rengi dünyanın neresinde olursa olsun aynı
kalır.
Kantitatif (Fizyolojik=Nicel) Karakterler:
Çiftlik hayvanlarında ekonomik önem taşıyan karakterlerin büyük çoğunluğu bu
gruba girer Cidago yüksekliği, canlı ağırlık; et, süt, yumurta ve yapağı verimi; yemden
yararlanma kabiliyeti, döl verimi, ikizlik, erken gelişme, kan serumunda östrojen
konsantrasyonu, sürat, mukavemet gibi.
Kantitatif Karakterlerin Özellikleri:
a. Ölçülerek ve tartılarak belirlenir. Metrik karakterlerdir. Cidago yüksekliği,
yumurta ağırlığı, yapağı inceliği gibi.
b. Ekonomik önem taşıyan karakterlerin çoğu kantitatif özelliktedirler.
c. Çok sayıda gen çifti tarafından belirlenir. Bu olaya polimeri adı verilir.
ç. Genlerin etkileri additifdir (eklemelidir).
d. Varyasyon devamlıdır. Dolayısıyla grup yapmak gerekirse gruplar sonsuz
olabilir. Gruplar geçişlidir.
e. Çevre şartlarının etkisi fazladır.
f. Varyasyon normal bir dağılış şeklindedir. Yani dağılış grafiği simetrik, çan
şeklinde bir eğridir.
POPULASYON GENETİĞİ
Temel genetik tek tek bireylerin genetik özellikleri ve bu özelliklerin kalıtım
mekanizmalarını Mendel kanunları çerçevesinde işler. Yapılan işlemler genellikle, genotipi
bilinen fertlerin kontrollü olarak yapılan birleşmelerinden elde edilen yeni
generasyonlardaki genotipik ve fenotipik dağılım oranlarını tespit etmekten ibarettir. Bu gibi
karakterlerin belirlenmesinde yalnız bir ya da bir kaç gen çifti rol oynadığından genetik
olayların açıklanmasında fazla güçlükle karşılaşılmaz.
Hayvan yetiştiriciliğinde ekonomik önem taşıyan karakterlerin büyük çoğunluğu
kantitatif özelliktedir. Bu karakterlerin belirlenmesinde çok sayıda gen çifti rol oynar. Çevre
faktörlerinin etkisi fazladır. Birleştirmeler kontrollü olmayabilir. Birleşen hayvanların
genotipleri tam olarak bilinemez. Bu nedenlerle yavruların genotipleri ve yavru
generasyonunun genotipik dağılım oranlarını tahmin etmek daha zor olur. Böyle
karakterlerin kalıtım mekanizmaları Mendel kanunları ile açıklanamaz. Örnek olarak etçi
ırk buzağılarda süt kesimi ağırlığı ele alınsın. Etçi ırk buzağılar süt kesimine kadar
anaları ile beraber kalırlar. Bu karakteri etkileyen faktörler şekil 1'deki gibi şema yapılmıştır.
Şemada oklar etkinin yönünü göstermektedir. Buna göre süt kesimi ağırlığı buzağıyı
meydana getiren ve ananın uterusunda gerçekleşen fertilizasyondan, buzağının sütten
kesilmesine kadar doğrudan ve dolaylı olarak bir çok faktör tarafından etkilenmiştir.
23
Büyüme olayına katılan faktörler arasında ananın süt verimini determine eden genetik
yapıdan, buzağının bölmesini temizleyen hayvan bakıcısına kadar bir çok faktör sayılabilir.
Çiftlik hayvanlarının yetiştiriciliğinde üzerinde durulan karakterlerin çoğunluğu
yukarıda örneği verilen süt kesimi ağırlığına benzer. Böyle karakterlerin genetik özellikleri
ve özelliklerin kalıtım yollarının açıklanmasında hareket noktası bireye ait gözlem
değeridir. Buna fenotip adını veriyoruz. Ancak yalnız başına bireye ait değer yeterli
değildir. Kalıtım yolunun belirlenebilmesi için belli hayvan gruplarının sahip oldukları
ortalama değerlerden de yararlanılır.
Nasıl tek tek fertlerin boynuzlu-boynuzsuz, siyah-kırmızı gibi genetik özellikleri varsa
hayvan gruplarının da benzer şekillerde genetik özellikleri vardır. Hayvan grupları belli bir
sürü, bir köy ya da bir ülkedeki aynı ırktan hayvanlar olmak üzere değişik büyüklükte
olabilir. Örneğin Karacabey Harası Holştaynları, Orta Anadolu Merinosları, Doğu
Anadolu Kırmızısı, Türkiye sığır varlığı gibi. Bu hayvan grupları birer populasyon olarak
kabul edilebilir. Her bir populasyonu diğer populasyonlardan ayıran bir takım özellikler
vardır. İşte böyle populasyonların genetik özellikleri genetiğin bir dalı olan "populasyon
genetiği" ile ortaya konulur. Populasyon genetiğinin ilgi alanına giren karakterlerin büyük
çoğunluğu kantitatif nitelikte olduğundan bazı yazarlar buna kantitatif genetik adını
verirler. Populasyon genetiğinde kullanılan esaslar temel genetik kurallarına aykırı
olmamakla beraber metotlar arsında önemli farklar vardır. Konuya ismini veren
"populasyon"dur. Ancak burada da başlangıç noktası populasyon içindeki birey ve ondan
alınan ölçü, tartı gibi gözlem değeridir, yani fenotiptir.
24
Gen Frekansları
Temel genetikte esas olan ferdin genetik yapısı idi ve bu genler Mendel kurallarına
uyarak generasyondan generasyona geçiyordu. Populasyon genetiğinde topluluğun
genetik yapısı esas alınmaktadır. Burada artık bir ferdin taşıdığı gen değil populasyonun
sahip olduğu genetik yapı ön plandadır. Ölçü de o genin frekansıdır. Bir populasyon içinde
bir genin kendi alleline göre ne kadar sıklık ve seyreklikte bulunduğuna o genin "frekansı"
denilir. Bir genin frekansı 0 ile 1 arasında değişir ve genel olarak p ile gösterilir. Buna göre
o genin allelinin frekansı 1-p kadardır ve q ile gösterilir. Çünkü bir lokustaki gen ile allelinin
frekansları toplamı "p+q" dur. p+q söz konusu lokuslardaki genlerin tamamını ifade
ettiğine göre bire eşittir. Yani p+q=1 dir.
Etçi sığır ırklarından Anguslar boynuzsuz, Herefordlar ise boynuzludur. Boynuz
özelliği bir gen çifti tarafından belirlenir. Boynuzsuzluk dominant (B) boynuzluluk (b)
resesiftir. Tek gen çifti tarafından belirlenen bu karakterin kalıtım şekli genlerin frekansları
ile beraber incelenirse Mendel kuralları ile populasyon genetiği arasındaki fark ve
benzerlikler de beraberce açıklanmış olur.
Aberden Angus
Hereford
Ebeveyn (P) ............................
BB
X
bb
Gamet (G) ........................... B
b
F1 ................................................
Bb
Boynuzsuzuk geninin frekansı
p ile gösterilirse Angus ırkında p=1.0'dir.
Boynuzluluk geni ise hiç bulunmaz. Bu genin frekansı q ile gösterildiğinde q' nun değeri
q= 0.0'dır. Hereford ırkında ise durum bunun tersidir yani p=0.0 ve q=1.0'dir. Parental
generasyon bir bütün olarak kabul edilirse burada 2 adet B ve 2 adet b geni
bulunduğundan B geninin frekansı p=2/4= 0.5 ve b geninin frekansı da q=2/4= 0.5'dir. F1
generasyoundaki fertler Bb genetik yapısındadır fakat fenotipik olarak boynuzsuzdurlar.
Her bir fertte bir adet B ve bir adet b geni bulunur. Buna göre p=1/2=0.5 ve q+1/2=0.5'dir.
Yani F1 generasyonunda B ve b genlerinin frekansları tıpkı parental (ebeveyn)
generasyonundaki gibidir.
F1 generasyonu fertlerinin kendi aralarında birleştirilerek elde edilen F2
generasyonunda genotipik dağılım oranı 1 : 2 : 1 fenotipik dağılım oranı ise 3 boynuzsuz,
1 boynuzlu şeklindedir. Bu generasyonda B ve b genlerinin frekansları hesap edilecek
olursa
F1
Bb
X
Bb
G
B
b
B
b
F2
BB
2Bb
bb
toplam sekiz genden dördü B, dördü ise b'dir. Bu genlerin frekansları da p=4/8=0.5 ve
q=4/8=0.5 olarak hesap edilir. Bu hesaplama genetik şemada gösterilen F2
25
_____________________________________________________
F2 de
Gen sayısı
Toplam
genotip
B
b
_____________________________________________________
BB
2
0
2
2Bb
2
2
4
bb
0
2
2
_____________________________________________________
Toplam
4
4
8
Generasyonuna ait genotipik dağılım oranına göre yapılmıştır.
Aslında gerek BB, gerekse Bb genotipindeki hayvanların hepsi boynuzsuzdur.
Boynuzsuz hayvanların genotipleri dışardan bakmakla ayırt edilemez. Yani aynı genotipe
sahiptirler.
Yukarıdaki örnekte birleştirmelere saf ırklardan başlanıldığı için yeni
generasyonlardaki gen frekansları birbirine eşit olarak bulunmuştur. Uygulamada gen
frekanslarının hesaplanması için çeşitli metotlar kullanılır. Bunlardan birisi populasyondaki
genlerin sayımına dayanır. Bu metot intermediyer kalıtımın söz konusu olduğu karakterler
için kullanılır. Eğer lokustaki genler dominant bir kalıtım yolu izliyorsa fenotipe göre
heterozigotları ayırt etmek mümkün olmaz. Böyle durumlarda karakök metodu kullanılır.
Bu metodun esası homozigot resesif fert sayılarının karekökünden gidilerek resesif genin
frekansının bulunmasına dayanır.
Gen Sayımı
Şorthorn sığır ırkında tüy rengi intermediyer bir kalıtım yolu izler. Wright İngiliz,
Amerikan ve Kanada soy kütüklerine kayıtlı 3000 Şorthorn ile bunların ana-babaları olan
6000 Şorthornda renk dağılımı ve kalıtımını incelemiştir. Bu hayvanların % 47.6 sı kırmızı,
Tablo 1. Bir Şorthorn sürüsünde tüy rengi ile ilgili fenotip ve genotipler
_______________________________________________________
Fenotip
Fert sayısı Genotip
R geni adet r geni adet
_______________________________________________________
Kırmızı
50
RR
100
Kırçıl
40
Rr
40
40
Beyaz
10
rr
20
_______________________________________________________
Toplam
100
140
60
_______________________________________________________
26
% 43.8 i kırçıl ve % 8.6 sının da beyaz olduğunu görmüştür. Beyazlar ve kırmızılar
homozigot, kırçıllar ise heterozigot yapıdadır. Buradaki oranlara yakın genetik yapıda ve
100 başlık bir Şorthorn sürüsünün olduğunu varsayalım. Sürüye ait bilgiler tablo 1 de
verilmiştir.
Tablo 1 deki bilgilerden anlaşılacağı gibi kırmızı ve beyaz hayvanlar homozigot,
kırçıl hayvanlar ise heterozigot yapıdadır. Bir gen çifti tarafından belirlenen tüy rengi için
kırmızı renkli her hayvanda iki adet R geni olduğundan sürüdeki kırmızı ineklerin sahip
olduğu R geni sayısı 100 dür. Her bir kırçıl hayvanda bir adet R ve bir adet r geni vardır.
Buna göre kırçıl hayvanlardaki kırmızılık geni sayısı 40 dır. Sürüdeki toplam kırmızılık geni
sayısı da böylece 140 olur. Aynı şekilde beyazlığı determine eden r geninin sürüdeki
toplam sayısı 60 olarak bulunur. Populasyonda tüy rengini determine eden lokustaki
toplam gen sayısı 140+60= 200 dür. Toplam gen sayısı içinde kırmızılığı belirleyen R
geninin oranı, yani p=140/200= 0.7 bu genin frekansını verir. Beyazlığı determine eden r
geninin frekansı ise q = 60 /200 = 0.3 olarak bulunur. O halde p+q= 0.7 + 0.3= 1.0
olduğundan lokustaki bir genin frekansı bilindiğinde diğeri bu eşitlikten yararlanılarak
bulunabilir. Yani p= 0.7 hesaplandığında 0.7 + q = 1.0 eşitliğinden q = 1.0 - 0.7 +0.3 olarak
bulunur. Eğer bir lokustaki allel sayısı birden fazla ise genlerin n - 1 adedinin frekansları
bilindiğinde n inci genin frekansı bulunabilir.
Mendel genetiğinde esas, gen çiftleri olmasına karşılık populasyon genetiğinde esas
gen frekanslarıdır. Şorthorn populasyonundaki kırmızı ve beyaz genler bir torbadaki kırmızı
ve beyaz bilyelere benzetilebilir. Torbadaki bilyelerin tamamı da Şorthorn sığırları
populasyonunu temsil eder. Kırmızı genlerin frekansı 0.70, beyaz genlerin frekansı 0.30
olduğundan torbadaki 100 bilyeden 70'i kırmızı, 30'u beyaz olursa benzetme tam olur. Bu
torbadan rastgele bir bilye çekip alındığında bu bilyenin kırmızı olması ihtimali % 70 dir.
Böyle bir torbadan çekilen kırmızı bilye, Şorthorn populasyonunda bir spermatozoitin R
genini taşıması ile aynı anlamdadır. Buna göre Şorthorn populasyonunda gametlerin ve
zigotların oluş ihtimalleri Tablo 2'deki gibidir. Meydana gelecek yeni generasyonda
.
Tablo 2. Şorthorn sürüsünde gen frekansları, zigot ve fenotip
.
Spermatozoon
Ovum
Zigot
.
Gen
f
Gen
f
Genotip
f
Fenotip
_______________________________________________________________________
R
0.70
R
0.70
RR
0.49
Kırmızı
R
0.70
r
0.30
Rr
0.21
Kırçıl
r
0.30
R
0.70
Rr
0.21
Kırçıl
r
0.30
r
0.30
rr
0.09
Beyaz
27
genotiplerin dağılımı % 49, 42 ve 9 şeklindedir. Bir spermatozoitin R genini taşıması
ihtimali 0.70 idi. Aynı şekilde her hangi bir ovumun R genini taşıması ihtimali de 0.70'dir. R
geni taşıyan bir spermatozoitin R geni taşıyan bir ovumu dölleyerek RR genlerini taşıyan
bir zigotu oluşturması ihtimali ise 0.70 x 0.70 = 0.49'dur. Bu zigot kırmızı bir Şorthorn yavru
meydana getirecektir. R geni taşıyan spermatozoitin r geni taşıyan yumurtayı döllemesi
ihtimali 0.70 x 0.30 = 0.21'dir. Bu zigot heterozigot yapıda olup, kırçıl bir Şorthornu
meydana getirecektir. Aynı şekilde r geni taşıyan spermatozoitin R geni taşıyan yumurtayı
döllemesi ile de Rr genotipinde, heterozigot yapıda zigot meydana gelir. Böylece toplam
heterozigotların oranı 0.21 + 0.21 + 0.42 olur. r geni taşıyan spermatozoitin r geni taşıyan
yumurtayı döllemesi ve rr genotipinde zigot meydana getirmesi ihtimali ise 0.30 x 0.30 =
0.09 olur.
Multipl allellik konusunda görüldüğü gibi bir fertte eş kromozomların aynı
lokuslarında iki gen bulunur. Yani söz konusu gen ile o genin yalnız bir alleli bulunur. Fakat
değişik fertlerdeki aynı lokuslarda ikiden çok allel gen bulunabilir. Allel genler ister iki, ister
daha fazla olsun bunlar populasyonda varyasyonlara neden olurlar. Bu genler arasında
belli bir denge bulunur ve bu denge generasyondan generasyona geçer. İşte bir
populasyonda belli bir karakter için ikiden fazla genetik variyantın bulunmasına genetik
polimorfizm adı verilir. İnsan ve hayvanlarda ikiden fazla allel genlere sahip değişik kan
grubu sistemleri ile kan ve süt protein tipleri genetik polimorfizme en güzel örneklerdir.
Kare Kök Metodu
Bir karakter dominant bir kalıtım yolu izliyorsa fenotipe bakarak hayvanların
genotiplerini tayin etmek mümkün olmaz. Böyle durumlarda üç genotip fakat iki fenotip
vardır. Dominant karakter gösterenlerden hangilerinin homozigot hangilerinin heterozigot
olduğu bilinmez. Fakat homozigot resesif olan fertlerin sayısından başlanarak gen
frekansları hesaplanabilir.
Kare kök metodu aslında Hardy-Weinberg kanununa dayanmaktadır. HardyWeinberg kanunu populasyon genetiğinin temelini oluşturur. Hardy bir İngiliz
matematikçisi, Weinberg ise bir Alman hekimi ve genetikçisidir. Çalışmalarını 1908 yılında
birbirlerinden bağımsız olarak yayınlamışlardır. Ancak her ikisi de populasyonlarda
genlerin dağılımına açıklık getiren esasları yayınladıkları için bu esaslara adları verilmiştir.
Bu kanuna göre tesadüfi çiftleşmelerin yer aldığı yeter büyüklükteki populasyonlarda iki
allel genden birinin frekansı p, diğerinin q ve p + q = 1 ise bu genler populasyonda belli bir
denge içinde bulunur. Yani serbest çiftleştirmeli büyük bir populasyonda (Panmixia=
Şansa bağlı çiftleştirmenin geçerli olması demektir. Böyle populasyonlarda, her dişi
gametin her erkek gamet tarafından döllenme şansı aynıdır.) göç, mutasyon ve seleksiyon
yoksa, hem gen ve hem de genotip frekansları, generasyondan generasyona sabit kalır.
Ayrıca iki allel genin oluşturduğu üç genotip p2, 2pq ve q2 oranlarına uyan bir dağılım
28
gösterir. Yani bir sonraki generasyonda homozigot dominant olan fertler p2, heterozigot
fertler 2pq ve homozigot resesif fertler q2 frekansında olurlar. Bu generasyonda p2 + 2pq
ile ifade edilen ve dominant karakter gösteren fertlerin hangilerinin p2, hangilerinin pq
olduğu bilinmez. Fakat q2 oranı ile ifade edilen fertler homozigot resesiftirler. Dolayısıyla
bu oranın kare kökü (q2) resesif genin frekansını verir.
Holştayn ırkı siyah-beyaz alacadır. Fakat Hoştayn populasyonlarında zaman zaman
kırmızı-beyaz yavrular meydana gelir. Bu durum kırmızılık geninin Holştayn
populasyonunda düşük olduğunu gösterir. Karacabey Tarım İşletmesinde Holştaynlar
arasında böyle kırmızı-beyaz yavrular meydana gelmektedir. İşletmede çiftleştirmelerin
tesadüfi olduğunu varsayalım ve 400 yavrudan birisi kırmızı-beyaz alaca, yani kırmızı
renge sahip olsun. Siyahlığı belirleyen dominant geni K, kırmızılığı belirleyen resesif geni k
ile gösterelim. Buzağılarda fenotipik dağılım 399 siyah-beyaz alaca ve 1 kırmızı-beyaz
alacadır. Konuyu sadeleştirmek için şu anda yalnız siyah ve kırmızı ile ilgilenilsin, alacalık
dikkate alınmasın.
KK
2Kk
kk
399
1
Siyahlık geninin frekansı p, kırmızılık geninin frekansı q ile gösterilirse kk yapısındaki
kırmızı buzağının toplam içindeki oranı q2 = 1 / 400 = 0.0025 dir. Eşitliğin her iki tarafının
karekökü alındığında q = 0.05 bulunur. Yani Karacabey harası Holştayn sürüsünde
kırmızılık geninin frekansı 0.05 dir. p + q = 1 olduğuna göre siyahlık geninin frekansı P =
1 - q = 1 - 0.05 = 0.95 dir. Hardy-Weinberg kanununa göre genotipik dağılım oranları
aşağıdaki gibi hesaplanır:
p2
için
0.95 x 0.95 = 0.9025
2pq için
2 x 0.95 x 0.05 = 0.0950
q2
için
0.05 x 0.05 = 0.0025
Her bir genotip grubundaki hayvanların sayıları buradaki oranların 400 ile çarpımı
sonucu elde edilir. Buna göre KK yapısında buzağıların sayısı 0.9025 x 400 = 361,
heterozigot yani Kk yapısındaki buzağıların sayısı ise ise 0.0950 x 400 = 38 olarak
bulunmuş olur.
Cinsiyete bağlı resesif genlerin frekansları doğrudan doğruya resesif erkeklerin
oranı kadardır.
Erkeklerde cinsiyet kromozomları
XY dir. Bunlardan yalnız X
kromozomundaki gen, söz konusu karakteri determine eder. Çeşitli toplumlarda renk körü
erkeklerin oranı % 5 dolayındadır. Buna göre r ile gösterilen renk körlüğü geninin frekansı
q = 0.05 dir.
Gen Frekansını Etkileyen Faktörler
Belli bir genin alleline göre frekansı populasyon içinde denge halindedir.
Generasyondan generasyona da bu denge aynı kalır. Fakat bazı faktörler bu dengeyi
29
bozarlar ve gen frekanslarını değiştirirler. Bu faktörler 4 grupta toplanmaktadır.
Seleksiyon, göç, mutasyon ve tesadüfi sapma.
Seleksiyon
Gen frekansını değiştiren, bozan faktörlerin başında seleksiyon gelir. Seleksiyon
insanların çiftlik hayvanlarından daha fazla yararlanabilmesi için üstün nitelikli hayvanları
elde tutması ve gelecek generasyonu meydana getirmek için damızlık olarak bunları
kullanmasıdır. Bu uygulama populasyon içinde bazı genlerin frekanslarının artmasını
bazılarınınkinin ise frekanslarının azalmasını sonuçlandırır. bu çeşit seleksiyon suni
seleksiyon olarak da isimlendirilir. Ayrıca bir de tabiat tarafından sürdürülen seleksiyon
vardır. Bunun esası güçlülerin yaşamlarını sürdürmesi, zayıfların yok olup gitmesi şeklinde
özetlenebilir. Böylece tabii seleksiyon da bazı genlerin yükselmesine, diğerlerinin ise
azalmasına yol açmaktadır.
Şorthorn sığır ırkında renk kalıtımı pek çok konuyu açıklamak için uygun örnekler
oluşturur. Bir sürüde 25 beyaz, 50 kırçıl ve 25 kırmızı inek bulunsun. Bunlardan beyaz ve
kırmızılar homozigot, kırçıllar heterozigottur. Şorthornda renk kalıtımı intermediyer bir yol
izler. Beyazlık geni B, kırmızılık geni b ile gösterilirse bu genlerin frekansları p = 0.50 ve
q = 0.50 dir. Eğer kırmızı inekler satılırsa geride sürüde 25 beyaz ve 50 kırçıl kalır. Bu
sürüde gen frekansları ise B için p = 0.67 ve b için q = 0.33 olur. Yani beyaz ve kırçıl
sığırların tercihi yönünde yapılan seleksiyon sonunda beyazlık geninin frekansı 0.50 den
0.67 ye yükselirken kırmızılık geninin frekansı 0.33 e düşer.
Bugün çeşitli çiftlik hayvanı türleri içindeki bir çok ırklar uzun yıllar sürdürülmüş olan
tabii ve suni seleksiyon etkileri ile meydana gelmişlerdir. Her bir ırk içinde verimlerin zaman
içinde giderek yükselmesinde de arzu edilen genlerin frekanslarının yükselmesini sağlayan
seleksiyon önemli bir role sahiptir.
Mutasyonlar
Genlerde meydana gelen ani değişiklikler sonucu o populasyonda daha önce
görülmeyen yeni bir karakter ortaya çıkar. Eğer yeni mutant, populasyon içinde varlığını
sürdürebilirse ve mutant karakter selektif bir üstünlüğe sahipse o genin frekansı daha önce
var olan genlerin aleyhine olarak yükselir. Yani populasyondaki denge böylece bozulmuş
olur.
Bir populasyonda her hangi bir karakteri belirleyen a geni homozigot olarak
bulunsun. Günün birinde a geninin mutasyona uğrayarak A genini meydana getirdiğini
varsayalım. Eğer bu genin belirlediği karakter suni ve tabii seleksiyon yönünden tercih
edilebilir bir özelliğe sahipse A genini taşıyan hayvanlar populasyon içinde çoğalacak ve o
genin frekansı da yükselecektir. Bununla beraber mutasyonlar seyrek olarak meydana gelir
ve populasyon içinde yerleşmeleri çok uzun zamanı gerektirir.
30
Göç
Göç, populasyon arasında bireylerin yer değiştirmesi olayıdır. Bir populasyondan
ayrılıp öbür populasyon içine katılan bireyler hem ayrıldıkları populasyonun hem de
girdikleri populasyonun gen frekansını değiştirirler. Eğer bir populasyondan ayrılan bireyleri
gen frekansları populasyonun genel frekansından farklı ise ayrıldıkları populasyonun
frekansı değişir. Bununla beraber göçün esas büyük etkisi bireylerin yeni girdikleri
populasyonda olur. Bu çeşit göç hayvan yetiştiriciliğinde özellikle etkili olmuştur.
Düşük verimli bir ırkın ıslahı için yüksek verimli bir ırktan damızlıklar getirilir. Bu
damızlıkların genotipi yeni populasyon içinde yani düşük verimli hayvan populasyonunda
yüksek verimli damızlıkların getirdiği iyi genlerin frekansı yükselir. Burada da yeni genlerin
frekansının yükselmesi uzun bir zamana bağlıdır. Örneğin 1925 yılından bu yana
Türkiye'ye ithal edilen Esmer ırkın getirdiği genlerin frekansı bugüne kadar giderek
yükselmiş ve Türkiye sığır populasyonunun gen frekansını giderek değiştirmiştir. Ulaştırma
araçlarındaki gelişmeler günümüzde populasyonlar arasındaki göç veya diğer bir deyişle
karışma olayını büyük ölçüde artırmıştır. Gerek spermanın gerekse embriyonun
dondurulması ve çok uzak mesafelere kolaylıkla taşınması genetik materyalin ülke içi ve
ülkeler arası hareketini son derece kolaylaştırmıştır.
Tesadüfi Sapma
Tesadüfi sapma populasyonların gen frekansı dengesini bozan bir faktör olmakla
beraber önceki üç faktör kadar etkili değildir. Büyük populasyonlardaki artı veya eksi
yöndeki tesadüfi sapmalar genellikle birbirini nötralize eder. Sonuçta populasyon yine
denge içinde kalır. Küçük populasyonlarda ise tesadüfi sapma etkili olabilir. Farz edelim bir
bölgede küçük bir populasyon var. Bu populasyondan bir aile akrabaları ile beraber başka
bir ülkeye göç etti ve orada ayrı bir koloni olarak yerleşti, diğer insanlarla karışmadı. Eğer
bu akraba grubunda belli bir genin frekansı ayrıldıkları populasyon ortalamasından biraz
farklı ise ayrıldığı populasyonun gen frekansı bir miktar değişir. Yeni yerleştikleri ülkede
ise yeni bir populasyon oluşur. Bu populasyonun gen frekansı hem ayrıldıkları
populasyondan hem de yeni geldikleri bölgedeki insanların gen frekanslarından farklı olur.
Hayvan yetiştiriciliğinde oluşturulan kan hatları da tesadüfi sapmaya örnek olarak
gösterilebilir. Yani bir populasyondan örneğin tavuk populasyonundan yumurta kabuğu
kalitesi iyi olanlar ayrılıp bu yönde seleksiyona tabi tutuluyor. Bir kaç generasyon sonra
oluşturulmuş olan kan hattında ilgili genin frekansı orijinal populasyondan önemli ölçüde
farklı düzeyde olur.
31
FENOTİPİK VARYASYON
Hayvanların gözlenen, ölçülen, tartılan her bir özellik fenotip olarak isimlendirilir.
Her bir özellik çoğunlukla genotip ve çevrenin ortaklaşa etkisi ile oluşur. Bu durum
F = G +Ç olarak ifade edilir. Bazı karakterler için G , bazı karakterler için Ç daha fazla
role sahip olabilir.
Genotip
Parental generasyon fertleri taşıdıkları bütün genler için homozigot olmadıklarından,
tek yumurta ikizleri hariç, yavrularından hiç birisi bir diğeri ile genetik olarak aynı yapıya
sahip olamaz. Bununla beraber bir aile içindeki çocuklar arasındaki benzerlik diğer bazı
ailelerdeki çocuklara göre daha fazla olur. Bir diğer deyişle aynı aile içindeki fertler bazı
karakterler yönünden birbirlerine daha çok benzeyebilirler. Bunun nedeni bu ailelerdeki
benzerliğin ya da ortak genlerin diğerlerinden daha fazla olmasıdır.
Eğer parental fertler bir gen çifti yönünden heterozigot ise yavru generasyonda
genotip sayısı 3 dür. İki gen çifti yönünden heterozigot ise 32 = 9 genotip oluşur. Formül
32 dir. Kantitatif karakterleri belirleyen gen çifti pek çoktur. 10 gen çifti olduğu varsayılsa
ve baba ve ana fertleri heterozigot olsa yavru generasyonda meydana gelmesi mümkün
olan genotip sayısı 310 = 60.000 ve 20 çift olduğunda 320 = 3.5 milyardır. Çoğu ekonomik
karakterler (karkas ağırlığı, süt verimi, yumurta verimi) additif gen etkisiyle oluşurken
bazıları (fertilite ve yaşama gücü ) daha çok non-additif gen etkisi ile belirlenir. Bazı
karakterler de vardır ki (etçi sığır ırklarında süt kesimi ağırlığı) hem additif hem de
non-additif gen etkisi altındadır.
Çevre
Hayvanların özelliklerini etkileyen çevre faktörlerinin sayısı pek çoktur. Çevre;
beslenme ve hastalıklardan, hayvan meskenleri yakınından geçen motorlu araçların
gürültüsüne kadar değişen ve farklı düzeylerde fertleri etkileyen faktörleri kapsar. Bütün bu
faktörler fenotipin oluşmasına katkıda bulunurlar. Çevre bu nedenle önemlidir. Ancak
hayvan ıslahı yönünden çevre şartlarının önemi genel olarak iki noktada toplanabilir.
a) Çevrenin etki payı bir sonraki generasyona geçmez.
b) Genotipi gölgeleyerek veya onun etkisini büyüterek hayvancılıkta genetik ıslahı
yavaşlatabilir.
Bu nedenlerle genetik potansiyelin tam olarak ortaya konulabilmesi için optimal
çevre şartları incelemeye alınan bütün hayvanlar için bir örnek olarak sağlanmalıdır.
Genotip-Çevre İnteraksiyonu
Belli genotipteki hayvanların değişen iki çevrede farklı performans göstermeleri
genotip ile çevrenin bir arada etkilerinin sonucu olarak meydana gelir. Bir diğer deyişle, bir
çevre belli bir genetik karakterin ortaya çıkmasına imkân verirken, bir diğer çevre bu
imkânı aynı düzeyde vermeyebilir. Karadeniz bölgesinde Jersey melezleme projesi
32
çalışmalarından elde edilen veriler örnek olarak gösterilebilir. Birinci yılda inekler
sahiplerinin uyguladığı sisteme göre beslenmişlerdir. İkinci yılda ise birinci yıla ek olarak
proje tarafından her inek için günde 2 kg sanayi yemi verilmiştir. Birinci yılda G1 ve F1 ler
arasındaki fark 600 kg iken ikinci yılda 100 kg a inmiştir. Aynı miktarda değişen çevre bir
genotipte diğerine göre çok daha fazla reaksiyona neden olmuş, F1 lerde 2500 kg süt
verimi 600 kg artışla 3100 kg a çıkarken, G1 de 1900 kg dan 1100 kg artışla 3000 kg a
yükselmiştir.
Bazı kişiler şeker hastalığına genetik olarak duyarlıdır. Böyle fertlerde pankreas,
fazla miktarda şekerli yiyecekler alınması ile fazla miktarda insulin yapımı için zorlanmazsa
hastalık şekillenmeyebilir.
Nasıl ki bir hayvanın fenotipi, genotip ve çevre tarafından oluşturuluyorsa,
fenotipteki varyasyonda genotipik ve çevre varyasyonlarına bağlı olarak şekillenir.
O zaman: Vf = Vg + Vç dir. Varyans esas olarak
ile gösterilir. Kolay anlaşılır
olması bakımından bunun yerine V harfi de kullanılabilir. Eşitliğin her iki tarafı Vf ile
bölünecek olursa;
Vf
------- =
Vf
edilir. Eşitliğin sağ tarafındaki
Vg
Vç
Vg
Vç
------- + -------- buradan 1= ----------- + ---------- elde
Vf
Vf
Vf
Vf
terim Vg / Vf fenotipik varyans içindeki genotipik varyansın
payını gösterir. Buna geniş anlamda kalıtım derecesi denilir. Kalıtım derecesi h2 ile
gösterilir. Formülden bu kısım ayrılarak gösterilirse h2 = Vg / Vf olur. Bu ifade bir
33
bakıma genotipik yapının fenotipik yapıyı belirleme derecesidir.
Vç / Vf ise fenotipik
varyans içindeki çevre varyansının payını gösterir. Bir diğer deyişle çevrenin fenotipi
belirleme derecesidir ve e2 ile gösterilir. Buna göre e2 = Vç / Vf dir. Yukarıdaki eşitlikte
h2 ve e2 yerlerine konulduğunda h2 + e2 = 1 eşitliği elde edilir. İki terimin toplamı 1‘ e
eşit olduğuna göre:
h2 büyürken e2 küçülür, e2 büyüdüğünde h2 küçülür.
h2 = 1 olduğunda e2 = 0 olur. Yani fenotipi yalnız genotip belirler.
h2 = 0 olduğunda ise e2 = 1 olur. Yani fenotipi yalnız çevre belirler.
Kantitatif karakterlerde h2 = 1 ya da h2 = 0 olması çok nadirdir. Verimle ilgili
karakterlerin kalıtım dereceleri bu iki ekstrem değer arasındadır. Örneğin sığırlarda süt
verimi için h2 = 0.25, koyunlarda kirli yapağı verimi için h2 = 0.40 dolayındadır.
Çevre şartlarının kontrol altına alınması ile çevre varyansı azalır ve sonuçta
fenotipik varyansın daha büyük bölümü genetik varyasyondan oluşur. Bu gibi hallerde
seleksiyonda başarı ihtimali artar. Basit bir örnekle bu durumu açıklayalım. Vg = 20 ünite
ve Vç = 20 ünite olsun. Fenotipik varyans Vf = Vg + Vç olduğuna göre; kalıtsal
varyasyon
Vg
20
2
= ------------ x 100 şeklinde gösterilebilir.Değerler yerine konulduğunda h = ---------- x100
Vg + Vç
20 +20
= 50 bulunur. Bu verilerin toplandığı sürüde çevre şartları kontrol altına alınsın ve Vç = 10
20
2
üniteye düşürülsün. O zaman h = -------------- x 100 = 67 bulunur. Yani kalıtsal
20 + 10
varyasyon 50'den 67'ye yükselmiş olur.
GENETİK VARYASYON
Genel olarak toplam genetik değer yani belli bir genotip, onun additif gen etkisi,
dominant gen etkisi ve gen interaksiyonlarının ortaklaşa faaliyeti ile şekillenir. Bu ifade
formül olarak G = A + D + I şeklinde gösterilebilir. Burada A additif etki, D + I ise nonadditif etki olarak isimlendirilir. Gen interaksiyonları daha çok epistatik gen etkisi
şeklindedir.
Genotip dendiğinde genel olarak hayvanın her türlü fonksiyonlarını kontrol eden
genlerin etkileri anlaşılır. Ancak bu ifade çok geniştir. Özel olarak genotip dendiğinde belli
bir karakteri oluşturan genler kastedilir. Örneğin bir hayvanın renk için genotipi dendiğinde
yalnız rengi determine eden genler, süt verimi için genotipi dendiğinde yalnız süt verimini
belirleyen genler kastedilir.
Bir karakter için additif genetik değer o karakteri etkileyen bütün genlerin toplam
additif etkileridir. Kantitatif karakterlerin belirlenmesinde esas rol additif genlerdedir. Bu
34
nedenle additif gen değerine genel yetiştirme (damızlık) değeri adı verilir. D ve I gen
etkileri genellikle küçüktür, bazı karakterler için ise hiç söz konusu olmayabilir. Bununla
beraber hem additif hem de non-additif gen etkileri dikkate alındığında bu genetik değere
özel yetiştirme (damızlık) değeri denilir.
Additif, dominant ve interaktif gen etkilerindeki varyasyonların toplamı, genetik
varyasyonu oluşturur. Vg = Va + Vd + Vi
dir.
--------- ---------------additif non-additif
KALITIM DERECESİ (Heritability = Erblichkeit)
Vg
Önceki bölümde geniş anlamda kalıtım derecesi h = ------- formülü ile
Vf
2
gösterilmişti. Yani h fenotipik varyansın, fertler arasındaki genetik farklılıklardan ileri gelen
kısmı şeklinde tanımlanmıştı. Kalıtım derecesi değerleri fertler ya da fert grupları
arasındaki farklılıklarla ilgilidir. Buna göre bir karakterin kalıtım derecesi dendiğinde o
karakter için tespit edilen varyansın içindeki genetik nedenlere bağlı olarak meydana gelen
varyans anlaşılır. Yani kalıtım derecesi bir ortalama değer gibi mutlak bir değer değildir.
Varyasyonlara dayanılarak hesaplanan bir çeşit varyasyon ölçüsüdür. Bir örnekle
açıklayalım. Süt veriminin kalıtım derecesi 0.25’dir. Karacabey Holştayn sürüsünün süt
verimi ortalaması 4000 kg olsun. Kalıtım derecesi bu 4000 kg’ın % 25'i olan 1000 kg'ının
genler tarafından meydana geldiğini göstermez. Bu yanlış yorum ile sıkça karşılaşıldığı için
bu noktanın altının çizilmesinde yarar vardır. Burada kalıtım derecesi Karacabey Harası
Holştaynlarında süt verimi yönünden inekler arasındaki farklılığın % 25'inin genetik, %
75'inin ise çevre faktörlerine bağlı olarak meydana geldiğini ifade eder.
Vg
Geniş anlamada kalıtım derecesi h2 = --------- dir.
Vf
Yukarıda genotipik varyansın kompozisyonu anlatılırken kantitatif karakterlerin daha
çok additif gen etkisi ile oluştuğu belirtilmişti. Bununla ilgili olarak fenotipik varyasyonda
toplam gen varyansı degil, yalnız additif gen etkilerinin varyansının payı dikkate alınırsa
ikinci bir kalıtım derecesi ortaya çıkar.Buna dar anlamda kalıtım derecesi denilir. Dar
Va
anlamda kalıtım derecesi h2 = -------- formülü ile belirlenir.
Vf
Kalıtım Derecesinin Özellikleri
1. Kalıtım derecesi bir varyasyon ölçüsüdür. Bu nedenle bireye değil, populasyona
ait bir değerdir. Çiftlik hayvanları söz konusu olduğunda kalıtım derecesine sürünün bir
35
Tablo 3. Bazı özelliklere ait kalıtım dereceleri ve değişim sınırları
Özelilik
h2
Sığır
:
Süt verimi
0.25 (0.18-0.33)
Laktasyon uzunluğu
0.20
Kuruda kalma süresi
0.30
İki buzağılama zamanı
0.10
Süt yağı oranı
0.65 (0.30-0.76)
Sütte protein oranı
0.67 (0.38-0.76)
Sağım kolaylığı
0.40 (0.27-0.48)
Dakikada sağılan süt
0.55 (0.38-0.65)
Besi performansı
0.45 (0.35-0.55)
Koyun :
İkizlik
0.05
Ergin ağırlık
0.36
Yapağı inceliği
0.40
Tavuk :
Yumurta ağırlığı
0.50
Yumurta kabuğu kalınlığı
0.15-0.30
Yaşama gücü
0.10
Yumurta verimi
0.25
Fertilite
0.05
At
:
Hız
0.35
Çekim gücü
0.25
Tırıs hızı
0.40
______________________________________________________________________
ölçüsü olarak bakılır.
2. Kalıtım derecesi 0 ile 1 arasında değişen değerleri alır. Bu nedenle 100'le çarpılır
ve % ile de ifade edilir.
3. Kalıtım derecesi gerek ırklar, gerekse sürüler arasında farklı düzeylerde olabilir.
Örneğin kirli yapağı verimi için merinoslarda 0.30 olan h2 kıvırcıkta 0.45 bulunabilir. Bir
populasyon içinde kalıtım derecesi akrabalı yetiştirme, melezleme, seleksiyon gibi olaylar
ve bu olayların derecesine bağlı olarak değişebilir. Bununla beraber kalıtım derecesinin
değişmesi ancak 3-5 generasyon gibi uzun bir zaman sonunda kendisini gösterir.
Va
4. Kalıtım derecesi h = ------- olduğuna göre Va = h2 X Vf dir. Bu eşitlikte h2
Vf
2
genotipik varyansın fenotipik varyansa göre regresyon katsayısı gibi bir role sahiptir.
Eşitlikte Va, bağımsız değişkenin yerini tutan fenotipik varyansın bir ünite değişmesine
karşılık genotipik varyansın ne kadar değişeceğini gösterir. Bu ilişki göz önünde tutulmak
36
suretiyle fenotipteki varyasyona bakılarak genotipteki varyans bulunur. Örneğin sığırlarda
süt verimi için h2 = 0.25 dir. Buna göre Va = 0.25 x Vf eşitliğinden süt verimindeki
varyansın her 1 kg değişmesi ile additif genetik varyansın Va = 0.25 x 1 = 0.25 kg
değişeceği, yani artacağı ya da azalacağı anlaşılır.
5. Kalıtım derecesi h2,
determinasyon katsayısına benzer bir özellikte
taşımaktadır. İstatistiksel kavram olarak determinasyon katsayısı, bağımsız değişkendeki
varyasyona bağlı olarak bağımlı değişkende meydana gelen varyasyonu ifade eder.
Burada da h2, fenotipik varyansın ne kadarının genotipik varyans nedeniyle oluştuğunu
gösterir.
6. Kalıtım derecesinin kare kökü genotipik değerle, fenotipik değer arasındaki
korelasyon katsayısı gibi bir role sahiptir. Bu benzetmenin istatistiksel ifadesi h = rgf
şeklinde gösterilir. Seleksiyon fenotipe bakarak yapılır. Fakat fenotip, tam olarak genotipi
yansıtmaz . Eğer h2 = 1.0 ise h = 1 olacağından fenotipin genotipi belirlemesi tamdır.
Dolayısıyla rgf = 0 olur yani fenotipe bakarak genotipi tahmin etmek mümkün olmaz .
Yaklaşık bir yorumlama ile populasyon içinde iki hayvanın fenotipik değerleri arasındaki
farkın , h2 kadar olan kısmının genotip tarafından oluşturulduğu söylenebilir.
HESAPLAMA METOTLARI
Kalıtım derecesi çeşitli metotlarla hesaplanabilir. Bununla beraber bütün metotlar
için ortak olan nokta akrabalar arasında görülen fenotipik benzerliğin, onların sahip olduğu
genetik benzerliğin bir sonucu olarak meydana geldiği ilkesidir. Yani akraba fertler , diğer
fertlere göre birbirlerine daha çok benzerler. Bu benzerlik daha fazla sayıda ortak genlere
sahip olmaktan ileri gelir. Bir diğer deyişle kalıtım derecesinin hesaplanması için akrabalar
arasındaki fenotipik benzerlikten yararlanılır. Buna göre hesaplamalarda şu metotlar
kullanılmaktadır.
1. İkizler arası varyasyon
2. Yavru-ebeveyn regresyonu
3. Ebeveyn-yavru korelasyonu
4. Üvey kardeşler korelasyonu
1. İkizler arası varyasyon
İkizlik iki çeşittir. Birisi tek, diğeri de çift yumurta ikizleridir. Tek yumurta ikizleri aynı
genetik yapıya sahiptir. Bu nedenle tek yumurta ikizleri arasındaki farklılıklar doğrudan
doğruya çevreye bağlı olarak meydana gelir. Hesaplamada kullanılan formül;
Vga - Vgi
2
h = ------------------ şeklindedir. Burada Vga gruplar arası varyansı, Vgi ikiz gruplar içi
Vga + Vgi
varyansı gösterir. Sütçü ve etçi sığırlarda kullanılmaktadır.
37
Çift yumurta ikizleri genetik yönden öz (has) kardeş durumundadırlar. Çift
yumurta ikizleri ile öz kardeşler arasındaki önemli fark ikiz kardeşlerde anasal çevrenin
daha birörnek olmasıdır. Bu yolla h2 hesaplanmasında genellikle tek ve çift yumurta
ikizlerinden beraberce yararlanılır. Yani materyal olarak hem çift, hem de tek yumurta
ikizleri kullanılır. Bu metoda göre kalıtım derecesinin hesaplanmasında kullanılan formül;
T r - Çr
h2 = ----------- dir.
1 - Çr
Burada Tr
tek yumurta ikizleri arasındaki korelasyon katsayısı, Çr ise çift yumurta
ikizleri arasındaki korelasyon katsayısıdır. Tek yumurta ikiz gruplar arası korelasyon, çift
yumurta ikiz gruplar arası korelasyondan daha fazla olur. Çünkü tek yumurta ikizlerinde
genotipler aynıdır.
2. Yavru ebeveyn regresyonu
Burada hem baba-oğul regresyonu hem de ana-kız regresyonu akla gelir. Bu
metot tamamıyla bir regesyon analizinden ibarettir. Aynı aile içindeki öz kardeşler, farklı
ailelerdeki bireylere göre daha fazla benzerlik gösterirler. Benzerlik incelenen karaktere
göre değişebilir. Benzerlik bu kardeşlerin bir yandan daha fazla sayıda aynı genleri
taşımalarından yani daha homozigot olmalarından, diğer yandan da aynı çevre içinde
yaşamalarından ileri gelir. Sığır, koyun ve tavuk yetiştiriciliğinde daha çok ana-kız
regresyonu kullanılır. Bunda bazı verimlerin, özellikle süt ve yumurta veriminin tek
cinsiyette olması önemli rol oynar. Yavru veriminin ebeveyn verimine regresyon katsayısısı
bye dir. Burada bye regresyon katsayısı; y yavrunun verimi, e ebeveynin verimidir.
Eğer süt verimi örnek olarak alınırsa y her bir kızın süt verimi, e ananın süt verimidir.
Ebeveyn ve yavru arasındaki akrabalık katsayısı 0.5 dir. Bu nedenle ana ve kız arasında
0.5 Vg kadar kovaryans vardır. Regresyon katsayısının genetik ifadesi;
1 / 2 Va + 1 / 4 Vi + Vç
bye = ------------------------------------ şeklindedir. Burada Va additif varyans, Vi interaktif
Vf
varyans ve Vç aynı grup için çevresel varyanstır. Bunlardan Vi çok küçük olduğu için
dikkate alınmaz. Vç de elimine edilebilir. Böylece regresyon katsayısı;
1
Va
bye = ------. --------2
Vf
halinde basitleştirilir. Yani additif gen varyansının (Va), fenotipik varyansa bölümünün
yarısıdır. Va / Vf kalıtım derecesi olduğuna göre bye için bulunan değer kalıtım
derecesinin yarısını verir. Bu nedenle regresyon katsayısı 2 ile çarpıldığında kalıtım
derecesi bulunmuş olur. Yani bye = h2 / 2 ve buradan h2 = 2 bye elde edilir
Ana -kız regresyonundan h2 hesaplanmasında çoğunlukla babalara göre gruplama
yapılır. Böylece kızlar aynı zamanda baba bir üvey kardeşler olurlar.
38
3. Ebeveyn-yavru korelasyonu
Ana ya da babanın yavruları ile arasındaki akrabalık katsayısı 0.5 dir. Kan yakınlığı
yetiştirmesi yapılan sürülerde bu rakam yükselir ve kalıtım derecesi hesaplanmasında
yanıltıcı sonuca götürebilir. Bu nedenle kan yakınlığı yetiştirmesi yapılan sürülerde bu
metot uygulanmamalıdır. Ebeveyn-yavru korelasyonunun esası, ana ve kızın damızlık
değerleri arasındaki benzerliğin, aynı populasyonda tesadüfi olarak çiftleşmiş fertler
arasındaki benzerlikten % 50 daha fazla olduğuna dayanır. Bu nedenle analarla kızlar
arasında Va / 2 kadar kovaryans olacaktır. Eğer analar arasındaki varyansla kızlar
arasındaki varyans aynı olursa korelasyon katsayısı ile regresyon katsayısı aynı olur. rey
= bye olarak gösterilir ve dolayısıyla h2 = 2rey dir. Burada rey ebeveyn yavru
korelasyonudur.
Eğer analar arasında seleksiyon yapılmamışsa bu formül güvenli sonuçlar verir.
Fakat genellikle analar üzerinde seleksiyon yapılmış olduğundan ana-kız korelasyonundan
h2’nin hesabı hatalı olabilir. O zaman kalıtım derecesinin hesaplanmasında ana-kız
korelasyonu metodu değil, regresyon metodu kullanılır. Çünkü anaların seleksiyona tabi
tutulmuş olması regresyon katsayısını etkilemez
4. Üvey kardeşler korelasyonu
Üvey kardeşler ya aynı anadan ya da aynı babadan olabilirler. Sığır, koyun ve at
gibi hayvan gruplarında baba bir üvey kardeşler önem taşır. Çünkü ana bir üvey kardeşler
sayısının yalnız birkaç adet olmasına karşılık baba bir üvey kardeşler çok sayıda olabilir.
Özellikle donmuş sperma ve suni tohumlama tekniğinin uygulandığı sığır yetiştiriciliğinde,
bir boğadan binlerce yavru meydana gelir ve bunlar üvey kardeştirler.
Hayvan ıslahında kullanılan kalıtım dereceleri çoğunlukla baba bir üvey kardeşler
korelasyonu metodu ile hesaplanır. Bu korelasyonun r ile değil de t ile gösterilmesinin
nedeni bunun varyans analizi tablosundan elde edilmiş olmasındandır. Genel hatlarıyla bir
varyans analizi tablosu tablo olarak aşağıda verilmiştir (Tablo 4). Eğer üzerinde çalışılan
hayvanlar sığır ise buradaki grup deyiminin yerini boğa grubu alır.
Tablo 4 Varyans analizi tablosu
Varyasyon
Serbestlik Kareler
Kareler
Kareler ortalamasının
kaynağı
derecesi
toplamı
ortalaması
kompozisyonu
Genel
∑n - 1
III - I
GnKT / GnSD
Gruplar arası k - 1
II -I
GAKT / GASD
Vi + ko . Va
Gruplar içi
∑n - k
III -II
GİKT / GİSD
Vi
____________________________________________________________________
Tablo 4 de kullanılan sembol, harf ve rakamlar:
39
∑ = toplama işareti
n = her bir boğa grubu içindeki yavru sayısı
k = boğa sayısı
I, II, III = hesaplamayı kolaylaştırmak için semboller olup bunlar olup bunlar ayrıca
açıklanacaktır.
Gn = genel, KT= kareler toplamı, GA = gruplar arası, Gİ = gruplar içi, SD =
serbestlik derecesi
Vi = boğa grupları içi varyansı
ko = her bir boğaya düşen tartılı ortalama yavru sayısı
Va = boğa grupları arası varyansı
Kareler toplamı aslında ortalama değerden ayrılışların karelerinin toplamıdır. Her bir
varyasyon kaynağı için kareler toplamının hesaplanmasında kullanılan terimler basite
indirilerek aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
(∑ x)2
T
I = --------II = ∑ ----III = ∑ x2
∑n
n
Burada x her bir gözlem değerini, T..ise her bir boğa grubundaki yavruların gözlem
değerleri toplamını gösterir. Hesaplamada (∑x)2 / ∑n ile ifade edilen I numaralı formüle
düzeltme faktörü adı da verilir.
Varyans analizi tablosunda kareler ortalaması sütunu her bir varyasyon kaynağı için
kareler toplamının ortalamasını gösterir. Kareler ortalaması terimleri, her bir varyasyon
kaynağı için hesaplanan kareler toplamının serbestlik derecesine bölünmesi ile bulunun.
Gruplar içi kareler ortalamasına hata terimi adı da verilir.
Hesaplamalarda kullanılan kareler ortalamalarının neyi ifade ettiği varyans analizi
tablosunun son sütununda kareler ortalamasının kompozisyonu başlığı ile belirtilmiştir.
Gruplar içi kareler ortalaması Vi ile gösterilmiştir. Bu terim her bir boğa grubu içindeki
varyansı ifade eder ve boğa aynı hayvan olduğuna göre boğanın genetik etkisi dışındaki
bütün varyansı kapsar. Gruplar arası varyans Vi + ko . Va olup bunun Vi kısmı gruplar
içi kareler ortalaması olarak tabloda zaten hesaplanmıştır ve bilinmektedir. ko her bir
boğaya düşen tartılı ortalama yavru sayısıdır. Eğer her boğanın aynı sayıda yavrusu varsa
ko bu yavru sayısını ifade eder. Fakat yavru sayısının bütün gruplar için aynı olması,
ihtimali çok azdır. O zaman
1
(∑n)2
ko = ------ . ( ∑n - ------- ) formülünden yararlanarak ko değeri
k -1
∑n
hesaplanır. Bu formüldeki k = grup sayısı, n ise her bir gruptaki yavru sayısıdır. Böylece
Vi + ko . Va da bilinmeyen tek ifade olan Va da buradan hesaplanır.
Üvey kardeşler arasındaki akrabalık katsayısı rxy = 0.25 dir. Bu rakam böyle
40
kardeşler arasındaki genetik benzerliğin de 0.25 olduğunu gösterir. Üvey kardeşler
arasındaki korelasyon bulunup onun dört katı alınırsa, yani dörtle çarpılırsa kalıtım
derecesi bulunmuş olur. Üvey kardeşler arasındaki korelasyon t ile gösterildiğine göre;
1
Va
Va
1
t = ------ . ------- dir. Formülde ------ kalıtım derecesi olduğundan t = ------ h2 ve
4
Vf
Vf
4
h2 = 4 t bulunur. Buna göre eğer üvey kardeşler arası korelasyon katsayısı bilinirse
karakterin kalıtım derecesi kolaylıkla hesaplanabilir.
Yukarıda değinildiği gibi Va additif genetik varyansın 1 / 4 ü kadardır. Boğalar
arası varyans unsurunun boğalar arası ve boğalar içi varyans unsurları toplamına oranı
sınıf içi korelasyonu ( t ) verir
Va
1
. Yani...t = ------------- dir. Va genetik varyansın ------ ünü
Va + Vi
4
kapsadığı için gruplar arası korelasyon katsayısının dört katı (4 t) kalıtım derecesini verir.
Basit bir örnekle kalıtım derecisinin nasıl hesaplandığını görelim. Sakız koyun
ırkının en belirgin özelliği bir batında birden fazla kuzu vermesidir. Bu ırk içinde beşiz
yavru veren koyunlar bile vardır. Beş koçun 24 adet dişi yavrusu büyüsün ve ilk yavrularını
versin. Örneğin I numaralı koçun beş yavrusundan birincisi bir kuzu, ikincisi bir kuzu,
üçüncüsü iki kuzu, dördüncüsü bir kuzu ve beşincisi iki kuzu versin. Buradaki I numaralı
koçun yavruları olan beş koyun baba-bir üvey kardeştirler. Bir koyunun ilk kuzulamadaki
kuzu sayısı o koyunun süt verimi ya da yapağı inceliği gibi bir özelliğidir. Ele alınan beş koç
ile onların yavruları olan 24 koyuna ait kuzu sayıları ve diğer ön hesaplamalar Tablo 5'de
Tablo 5. Sakız ırkı koyunlarda kuzulama sayıları
Koç
Koyun
Koyun başına
No
sayısı
kuzulama
T
∑x2 i
T2 / n
.
I
5
11212
7
11
9.8
II
5
43221
12
34
28.8
III
6
232121
11
23
20.2
IV
4
1124
8
22
16.0
V
4
2233
10
26
25.0
____________________________________________________________________
k=5
∑n = 24
∑x = 48 ∑x2 = 116 ∑T2 / n = 99.77
(∑ x)2 482
I = --------- = ------ = 96
∑n
24
2
III = ∑ x = 116
verilmiştir.
T2
72
122
112
82
102
II = ∑ ----- = ------ + ------- + ------- + ------ + ------ = 99.77
n
5
5
6
4
4
41
Tablo 5'deki veriler ve ön hesaplamalardan yararlanarak varyans analizi tablosu
kurulabilir (Tablo 6)
Sonuçta sakız koyununda bir batında doğan kuzu sayısının kalıtım derecesi 0.09
olarak bulunmuş olur. Teorik bir örnekte hesapladığımız
0.09 düzeyindeki kalıtım
derecesi. tesadüfen gerçek verilerden hesaplanan kalıtım derecesine yakın bulunmuştur.
Dölverimi özelliklerinden birisi olan bir batında kuzu sayısının kalıtım dereceleri
0.10
bildirilmiştir.
Tablo 6. Kuzulama sayılarına ait varyans analizi tablosu
Varyasyon kaynağı Serbestlik derecesi Kareler toplamı
Kareler ortalaması
Genel
23
20.00
0.87
Koç grupları arası
4
3.77
0.94
Koç grupları içi
19
16.23
0.85
____________________________________________________________________
1
ko = -----k-1
(∑n)2
1
118
( ∑n - ------- ) = ------ ( 24 - -------- ) = 4.77
∑n
4
24
( Vi + ko . Va) - V i
0.94 - 0.85
Va = ---------------------------- = ---------------------- = 0.02
ko
4.77
Va
0.02
t = --------------- = ---------------------- = 0.023
V i + Va
0.85 + 0.02
h2 = 4 . t = ( 4 ) . ( 0.023 ) = 0.09
Üvey kardeşler korelasyonundan kalıtım derecesinin hesaplanmasında kullanılan
başka bir metot bir iç-içe varyans analiz tekniğidir. Örneğin, her biri iki dişi damızlıkla
çiftleşmiş iki erkek damızlığın üçer yavrusunun, herhangi bir karakter bakımından değerleri
tespit edilmiş ve tablo 7 deki sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre, erkek ve dişi damızlıklar
Tablo 7. Sakız ırkı koyunlarda kuzulama sayıları
Erkek Koyun Yavru
Yavruların
No
sayısı sayısı
değerleri
T
∑x2 i
T2 / n
.
I
2
3
222
6
12
12
3
112
4
6
5.33
II
2
3
111
3
3
3
3
112
4
6
5.33
____________________________________________________________________
k=4
∑n = 12
∑x = 17
∑x2 = 27 ∑T2 / n = 25.67
42
Tablo 8. Erkek ve dişi damızlıkların yavruların özelliğine ait varyans analizi tablosu
Varyasyon kaynağı Serbestlik derecesi Kareler toplamı
Kareler ortalaması
Genel
11
2.92
Babalar arası
1
0.75
0.75
Analar arası
2
0.83
0.42
Yavrular içi
8
1.34
0.17
____________________________________________________________________
arası önemliliği kontrol ederek, varyansın sebep unsurlarını ve karakterin kalıtım
derecesini tahmin edelim.
Analar arası serbestlik derecesi her erkek damızlıktaki dişi damızlık sayısının bir
eksiği ile erkek damızlık sayısının çarpımı ile hesaplanır.
(∑ x)2 172
T2
62
42
32
42
I = --------- = ---- = 24.08 II = ∑Ana----- = ------ + ------- + ---- + ------ = 25.67
∑n
12
n
3
3
3
3
T2
102
72
II = ∑Babak=---------= --------------------- +---------------- = 149 / 6= 24.83
n
6
6
III = ∑ x2 = 27
Genel kareler toplamı = III – I = 27 – 24.08 = 2.92
Babalar kareler toplamı = 1/6 (100 + 49) – 24.08 = 0.75
Analar kareler toplamı = 1/3 (36 + 16 + 9 + 16) – 24.08 = 0.83
Yavrular kareler toplamı = 2.92 – (0.75 + 0.83) = 1.34
Vi = 0.17 , VAna = 1/3 (0.42 – 0.17 ) = 1/3 (0.25) = 0.08
VBaba = 1/6 (0.75 – 0.42 ) = 1/6 (0.33) = 0.05, Vf = 0.17 + 0.08 + 0.05 = 0.3 = % 100
Va = 4. VBaba = 4 . 0.05 = 0.20 = % 67
VAna-Baba = VAna - VBaba . = 0.08 - 0.05 = 0. 03 = % 10
VYavru-2Baba = VYavru – (2VBaba )= 0.17 – (2 .0.05) = 0. 07 = % 23
Erkek damızlıklara ait varyans unsurlarının kullanılmasıyla
h2 = (4 . VBaba) / Vf = (4 . 0.05) /0.3 = 0.67
Dişi damızlıklara ait varyans unsurlarının kullanılmasıyla
h2 = (4 . VAna) / Vf = (4 . 0.08) /0.3 = 1.07
Teorik olarak, h2 1’ den büyük olamaz ancak tahmin edilen h2 1’ den büyük olabilir.
Kalıtım Derecesinin Uygulamadaki Önemi
Kalıtım derecesi bize belli bir karakter için yapılan seleksiyonda sağlanabilecek
ilerlemenin, ya da seleksiyonun ne oranda başarılı olacağını bildirir. Örneğin süt
43
ineklerinde meme başı uzunluğunun kalıtım derecesi 0.70 dir. Yani total varyasyonun %
70'i genetik yapıya % 30'u çevre şartlarına bağlıdır. Böylece aynı sürüdeki inekler arasında
meme başı uzunluğu yönünden tespit edilen varyansın büyük bölümü genetik nedenlere
dayalıdır. O sürüde , yavrularının meme başı uzunluğu yönünden istenen özelliğe sahip
boğa ya da boğalar kullanılırsa meme başı uzunluğu istenen düzeye kısa zaman içinde
getirilebilir. Yani bu karakter için yapılan seleksiyondan hızlı bir ilerleme sağlanabilir.
Tavuklarda yumurta veriminin kalıtım derecesi h2 = 0.10'dur. Yani oldukça düşük bir
kalıtım derecesidir. Yumurta verimi yönünden yapılacak seleksiyondan elde edilecek
genetik ilerleme de o kadar yavaş olur.
Hayvan ıslahında kullanılan çeşitli seleksiyon metotları vardır. Bunlardan değişik
düzeylerdeki kalıtım dereceleri için farklı sonuçlar alınır. Herhangi bir karakter için hızlı
sonuç alınabilmesi bu bu nedenle onun kalıtım derecesine bağlıdır. Kalıtım derecesinin
bilinmesi ile hangi seleksiyon metodunun daha başarılı olacağı anlaşılabilir ve o metot
uygulanmaya konulur.
Kalıtım derecesi genotipin, fenotipe regresyonu olarak ifade edilmişti. Bu demektir ki
2
h ne kadar yüksek ise fenotipik değeri yüksek hayvanlar damızlık olarak seçildiğinde aynı
zamanda yüksek genotipik değerde hayvanlarda selekte edilmiş olur.
Kalıtım derecesi bir yandan damızlık değeri yüksek hayvanların seleksiyondaki etki
düzeyini ifade ettiği gibi, özellikle büyük kalıtım dereceleri, verimlerin artırılması için çevre
şartlarına verilmesi gereken önemi de bildirir. Eğer kalıtım derecesi düşük ise çevre
şartlarının iyileştirilmesi verimde artış için ilk başvurulacak yoldur. Ayrıca bu gibi hallerde
genetik olarak seleksiyon yoluyla ilerlemenin sağlanması için kollateral akrabaların
verimlerinden de yararlanılır. Bu konuda en çok başvurulan baba-bir üvey kardeşlerdir.
TEKRARLAMA DERECESİ
Hayvanlarda yapılan bir çok gözlemler ve elde edilen çeşitli verimler onların
hayatları boyunca tekrarlanan özellikler halindedir. Bunların bazıları birbirlerinden bağımsız
ve tamamen şans eseri meydana gelirler. Bazıları arasında ise az ya da çok benzerlik
bulunabilir. Bu gibi özelliklerin ilkine bakarak sonraki hakkında bir fikir edinmek mümkün
olabilir. Yani özelliğin meydana gelişinde bir çeşit düzenin varlığı söz konusudur. İşte bu
düzenin etkililik ve işlerlik derecesine tekrarlama derecesi denir.
Tekrarlama derecesi hayvan ıslahında oldukça fazla kullanılan bir deyimdir. Bu
deyim, aynı ferdin hayatının değişik ve ilerleyen dönemlerinde belli bir karakteri ne oranda
aynı şekilde gösterdiğini bildirir. Örneğin süt inekleri hayatları boyunca 5 - 10 laktasyon
dönemi süt verirler. Her bir dönemdeki süt verimi bir diğerinden farklıdır. Ancak yine de
aynı hayvanın hayatının değişik dönemlerindeki verimleri arasındaki farklar aynı sürüdeki
değişik hayvanların verimleri arasındaki farklardan daha azdır. Yani bir hayvan içindeki
44
benzerlik daha fazladır. İneklerde süt veriminde olduğu gibi, koyunların değişik
yaşlardaki yapağı verimi, atlarda değişik yaşlardaki rekorlar, tavuklarda
yumurtlamanın değişik dönemlerindeki yumurta büyüklüğü gibi pek çok özellik
tekrarlanan nitelik taşır.
Tekrarlama derecesinde esas, aynı hayvanın bir karakter için değişik zamanlarda
gösterdiği benzerliktir. Hayvanın kendisi hep aynıdır. Yani genotip değişmez. Değişen
zamandır, çevredir. Çevrenin de bir bölümü sabittir, kalıcıdır. Diğer bölümü ise değişkendir.
Buna göre fenotipin kompozisyonu aşağıdaki gibi gösterilebilir.
F = G + Çs + Çd . Burada F fenotipi, G genotipi, Çs sabit çevreyi, Çd
değişen çevreyi göstermektedir.
Bir hayvanın değişik iki zamandaki gözlem değerlerinin kompozisyonları dikkate
alındığında şekil 2 ile gösterilen bir ilişki karşımıza çıkabilir. Hayvan aynı olduğu için
fenotipin belirlenmesinde genotipin payı her iki gözlem içinde aynıdır. Bunun gibi sabit
çevrede aynı kalmıştır. Fakat gözlem 2 deki değişen ya da bir diğer deyişle geçici çevrenin
payı gözlem 1 dekinin ancak yarısı kadar olmuştur.
Tekrarlama derecesinde çevre etkilerinden kaynaklanan varyasyon rol oynar.
Hayvan ve onun genetik yapısı değişen zaman içinde aynı olduğundan genotipik varyansın
dikkate alınmasına gerek yoktur. Değişik zamanlarda yapılan gözlemler arasında geçici
çevresel varyans bağımsız bir özelliğe sahiptir. Buna göre tekrarlama derecesi, gözlemler
arasında kalıcı çevre varyansının toplam çevre varyansına oranı ile ifade edilir. Yani,
toplam çevre varyansı içinde sabit çevre varyansının payından ibarettir. Varyans analizi
tablosundan sınıf içi korelasyon olarak hesaplanan tekrarlama derecesi;
Vs
r = -----------------Vd + Vs
halinde gösterilir. Burada Vs sabit ve Vd değişken çevre varyanslarını göstermektedir.
Vd varyans analizi tablosunda gruplar içi kareler ortalaması olarak bulunan değerdir.
İneklerde süt veriminin tekrarlama derecesi genel olarak r =0.40 dolayında
hesaplanır. Yani birinci laktasyondaki bir inek sürüdeki aynı yaşlı diğer ineklerden 1000 kg
fazla süt vermişse, ikinci yılda o ineğin yine çağdaşlarından büyük bir olasılıkla
Şekil - 2. Fenotipik değerde sabit ( Çs ) ve değişen ( Çd ) çevrenin payları
0.40 x 1000 = 400 kg daha fazla süt vermesi beklenir.
45
Bir karakterin tekrarlama derecesi yüksek ise hayvanların ilk verim kayıtlarına
bakılarak bir ayıklama sürünün ikinci yıl sağlayacağı verimi yükseltebilir. Burada
ayıklama deyimi bazı devlet hayvancılık kurumlarında kullanılan reforme deyimi ile eş
anlamlıdır. Ayıklama bir yandan seleksiyonun tersi bir işlem gibi görünürse de ayıklama ve
seleksiyon farklı özelliklere sahiptir. Ayıklama bir sonraki verim dönemi için sürünün
verimini arttırmayı amaçlar. Seleksiyon ise bir sonraki generasyon için verimi arttırmayı
amaçlar.
Tekrarlama Derecesinin Özellikleri
1. Tekrarlama derecesi 0 ile 1 arasında değişen değerleri alabilir.
2. Tekrarlama derecesi karakterden karaktere, ırktan ırka ve sürüden sürüye değişir.
Bu nedenle tekrarlama derecesinin kullanılacağı hallerde, üzerinde çalışılan sürüden elde
edilen verilere dayanılarak hesaplanmış tekrarlama dereceleri kullanılmalıdır. Eğer bu zor
ya da mümkün değilse o zaman başka sürü ya da ırkta o karakter için hesaplanmış
tekrarlama derecesi kullanılabilir.
3. Tıpkı kalıtım derecesinde olduğu gibi tekrarlama derecesi bir ferdin değil bir sürü
Tablo 7. Sığır ve koyunda bazı özelliklerin tekrarlama dereceleri
Özellik
Sığır
Süt verimi
Yağ verimi
Yağ %
Kuru dönem uzunluğu
Buzağılama aralığı
Gebelik için tohumlama
Gebelik süresi
Süt kesimi ağırlığı
Süt sığırı puantajı
Koyun
r
0.40
0.40
0.60
0.20
0.05
0.03
0.15
0.45
0.50
Bir batında yavru sayısı
0.10
Doğum ağırlığı
0.20
Ergin canlı ağırlık
0.60
Yapağı verimi
0.60
Yapağı inceliği
0.50
____________________________________________________________________
ya da populasyonun bir özelliğidir.
46
.
4. Tekrarlama derecesi yüksek olan karakterler için bir hayvanın birinci yıl verimine
bakılarak ayıklama işlemi yapılabilir. Çünkü hayvan ilk gözlem döneminde yüksek bir
performans göstermişse yüksek olan tekrarlama derecesi sonraki dönemlerde de
hayvanını yüksek performans göstereceğini ifade eder. Böyle olunca bu hayvan sürü de
alıkonulur. Bunun tersi için de aynı karar yolu söz konosudur. Yani hayvanın ilk gözlem
değeri düşük ise yüksek bir tekrarlama derecesi bu hayvanın ilerideki dönemlerde de
verimlerinin düşük olacağını gösterir. Dolayısıyla hayvan ayıklanarak sürüden atılır.
Böylece tekrarlama derecesi pratik olarak sürü idaresinde kullanılır.
5. Eğer tekrarlama derecesi düşük ise birinci yıl yüksek verim gösteren bir hayvan
ikinci yıl düşük bir verim sağlayabilir. Ya da bunun tersi olabilir. Birinci gözlem döneminde
düşük bir performans gösteren hayvan ilerdeki dönemlerde yüksek verimler sağlayabilir.
Bu gibi hallerde ayıklama işlemi için birden fazla verim kaydının kullanılması daha isabetli
olur. Yani hayvanın ikinci hatta üçüncü yıldaki verimi de tespit edildikten sonra hakkında
karar verilir.
Bir hayvanın verim kayıtlarının sayısı arttıkça hesaplanan tekrarlama derecesi de
yükselir. Örneğin etçi sığırlarda danaların süt kesimi ağırlığının. tekrarlama derecesi ilk
buzağılama için r = 0.47 olduğu halde bu değer iki buzağıda 0.64, üç buzağıda 0.73'e
yükselir. Buna göre değişik yaşlardaki hayvanların verimlerini karşılaştırarak ayıklama
yapmak gerektiğinde tekrarlama derecesi yönünden bir standardizasyona tabi tutmak
gerekir. Yani daha çok verim kaydına sahip hayvanların verimlerine daha çok güvenmek
gerekir. Çoklu kaydın tekrarlama derecesinin bulunması için
nr
R = ----------------------1 + (n-1) r
formülünden yararlanılır. Burada R çoklu verim için tekrarlama derecesi, n çoklu verim
kaydının sayısı, r de tek verim kaydı için tekrarlama derecesidir. Eğer bir hayvanın tek bir
verim kaydı varsa, örneğin birinci laktasyon süt verimi biliniyorsa, süt verimi için r = 0.4
dür. Yukarıdaki formülde bu değerler yerine konduğunda;
( 1 ) ( 0.4 )
0.4
R = -------------------------- = ------ = 0.4
1 + ( 1 - 1 ) ( 0.4 )
1
bulunur. Yani birinci kayıt için R = r bulunur.
6. Bir sürüdeki dişi hayvanların verimlerinin karşılaştırılması için sürüye ait ortalama
değerlerden de yararlanılır. Böylece hayvanların verim güçleri gerçeğe daha yakın tespit
edilmiş olur. Süt inekleri için geliştirilmiş olan bu değere yetiştirme değeri adı verilir.
Yetiştirme değeri diğer hayvanlara da uygulanabilir. Burada kullanılan formül şöyledir:
YD = Y + R ( y - Y )
Burada
YD = yetiştirme değeri
47
Y = sürü ortalaması
R = çoklu tekrarlama derecesi
y
= ineğin verimleri ortalamasıdır.
Bu ineğin ilk laktasyon süt verimi 3000 kg, sürünün ortalama verimi 2500 kg,
r = 0.40 olduğunda yetiştirme değeri :
YD = 2500 + 0.40 ( 3000 - 2500 )
= 2500 + 200
= 2700 kg olarak bulunur.
Yani bu ineğin bir sonraki laktasyon döneminde 2700 kg süt vermesi beklenir.
Böylece sürü ile aradaki 500 kg üstünlüğün 200 kg'ı ineğe, 300 kg'ı da çevre şartlarına
bağlanmaktadır. Eğer ineğin 3 laktasyon ortalaması 3000 kg olursa o zaman:
( 3 ) ( 0.4 )
YD = 2500 + -------------------------- = ( 3000 - 2500 )
1 + ( 3 - 1 ) ( 0.4
= 2500 + 0.67 ( 500 ) = 2500 +335 = 2835 kg bulunur.
Yani ineğin bir sonraki laktasyon verimi için beklenen üstünlüğü sürü ortalamasına göre
üstünlüğünün % 40'ı kadar değil % 67'si kadar olur.
Tekrarlama Derecesinin Hesaplanması
Koyunlarda lüle uzunluğuna ait teorik verilerden oluşturulmuş bir örnekte
tekrarlama derecesini hesap edelim. Altı koyuna ait 18 lüle uzunluğu ölçüsüne sahip
olduğumuzu varsayalım . Bunlardan bir numaralı koyuna ait lüle uzunlukları birinci
kırkımda 6 cm, ikincide 8, üçüncüde 9 ve dördüncüde 8 cm olsun. Koyunlara ait veriler ve
ön hesaplamalar Tablo 8'de, varyans analizi ise Tablo 9'da gösterilmiştir.
Tablo 8. Merinos koyunlarında lüle uzunluklara ve ön hesaplamalar.
Koyun Lüle
No
uzunlukları (cm)
n
T
∑x2 i
T 2/ n
1
6, 8, 9, 8
4
31
245
240.25
2
9, 10
2
19
181
180.5
3
7, 8, 9
3
24
194
192.0
4
6, 7, 6
3
19
121
120.3
5
5, 6 ,6, 8
4
25
161
156.25
6
8, 8
2
16
128
128.0
____________________________________________________________________
k=6
18
∑x = 134 ∑x2 =1030...∑T2 / n =1017.3
Tablo 9. Merinos koyunlarında lüle uzunluklarına ait varyans analizi
48
Varyasyon kaynağı SD
KT
KO
Kareler ortalamasının unsurları
Genel
17
32.44
1.908
Koç grupları arası
5
19.77
3.954
Vi + ko Va
Koç grupları içi
12
12.67
1.056
Vi
____________________________________________________________________
(∑ x)
(134)
T2
312
192
162
I = -------- = ------ =997.56 II = ∑ ----- = ------ + ------- + .......... + ------ = 1017.3
∑n
18
n
4
2
2
III = ∑ x = 1030
1
ko = -----k-1
∑n2
1
582
( ∑n - ------- ) = ------ ( 18 - ------ ) = 2.956
∑n
6-1
18
( Vi + ko . Va) - Vi
3.954 - 1.056
Va = ---------------------------- = ---------------------- = 0.980
ko
2.956
Va
0.980
r = --------------- = ---------------------- = 0.48
Va + Vi
0.980 + 1.056
r = 0.48 yani ele alınan koyun sürüsünde lüle uzunluklarına ait tekrarlama derecesi
olarak 0.48 değeri elde edilmiş olur.
Kalıtım derecesinin hesabında olduğu gibi burada da sınıf içi korelasyon
katsayısından yararlanılır. Yalnız burada Va sabit çevre varyansını, Vi ise değişken çevre
varyansını gösterir. Tekrarlama derecesi , toplam çevre varyansı içinde sabit kalan çevre
varyansının payından ibarettir. Burada koyun değişik yıllarda hep aynı koyundur. Buna
göre sınıf içi korelasyon
Va
r = --------------- bize karaktere ait tekrarlama derecesini verir.
Va + Vi
49
EN İYİ
DOĞRUSAL YANSIZ TAHMİN METODUNA GÖRE DAMIZLIK
DEĞERİNİN HESAPLANMASI (BLUP=(BEST LİNEAR UNBAİSED PREDİCTİON)
Hayvan ıslahçılarının seleksiyon için üzerinde durdukları en önemli konu
kullandıkları hayvanların genetik yapılarını gerçeğe en yakın olarak tahmin etmektir.
Bilinen diğer metotlarla yapılan damızlık değeri tahminlerinde bireyin kendi verilerinin
yanında ebeveynlerinin, öz kardeşlerin, ana-bir ya da baba-bir üvey kardeşlerinin
verilerinden de yararlanılmakta ancak daha uzak akrabaların verilerinden faydalanmak
pratik olmamaktadır. BLUP metodunda ise herhangi bir bireyin damızlık değeri
hesaplanırken en küçük akrabalık ilişkisi bile değerlendirilerek genetik yapı doğruya en
yakın olarak tahmin edilir. Bu sayede her bireyin verim özelliklerindeki farklılıkların ne
kadarının genetik yapıdan kaynaklandığı tespit edilir. Bu nedenle sürü içinde yapılacak
objektif bir seksiyonla yeni generasyonların daha üstün bireylerden oluşması sağlanabilir.
BLUP metodu yıllar, generasyonlar ve populasyonlar arasında karşılaştırma yapmaya
imkân verir. BLUP metodunda incelenen sürü ve sürülerdeki hayvanların damızlık
değerleri, etki eden çevre faktörleri düzeltilmeden hesaplanmakta ve elde edilen damızlık
değerlerinin yıllara ve sürülere göre karşılaştırması rahatlıkla yapılabilmektedir. BLUP
metodu genetik ve çevresel etkiyi birbirinden ayırır. Bunun için pedigri ve verim kayıtlarına
ihtiyaç vardır. BLUP metodunun güvenilir sonuç vermesi için sürü ve sürüler arasında
oluşturulacak genetik ağa, yani akrabalığa ihtiyaç vardır.
BLUP metodunun uygulanması gereken unsurlar şunlardır.
1. Numaralandırma ve pedigri kaydı
2. Verim kayıtları
3. Genetik ağın kurulması
4. Verilerin değerlendirilmesi: Bunun için bir bilgisayar ve BLUP metodunu kullanan
bir programa ihtiyaç vardır.
BLUP metodu, son yıllarda dünya da hayvancılığı gelişmiş ülkelerde geniş kullanım
alanı bulmaktadır. Avustralya’daki ‘Lambplan’ , İngiltere’deki ‘Beefbreeder’, birçok Avrupa
ülkesinin dahil olduğu ‘İnterbul’ projeleri bu metodu kullanmaktadır.
50
SELEKSİYON
Tanımı ve Amacı
Seleksiyon hayvancılığın kalite ve kantite bakımından iyileştirilmesi için kullanılan
ıslah metotlarından birisidir. Seleksiyonun kelime anlamı "Seçim"dir. Zootekni yönünden
ise "iyileri elde tutmak ve üremelerini sağlamak, kötüleri sürüden çıkarmak ve üremelerine
engel olmak" şeklinde tanımlanabilir. Seleksiyon hayvan populasyonlarında kötüleri
ayıklamak ve iyileri alıkoymak işlemine denir. Hayvan ıslahı yönünden seleksiyon,
Populasyon veya sürü içindeki hayvanlardan ıslahta ele alınan karakter bakımından üstün
genotipik değerlere sahip olanların ayrılmasına ve gelecek generasyonun bunlardan elde
edilmesine denir. Seleksiyon iki şekilde olur. Biri tabii, diğeri suni seleksiyondur. Tabiat
tarafından yapılan tabii seleksiyon, içinde yaşadıkları şartlara iyi biçimde uyabilen
hayvanların yaşama ve döl verme şansına sahip olmaları şeklindedir. Bu şartlara
uymayanlar kendiliklerinden yok olurlar. İnsan tarafından sürdürülen suni seleksiyon ise
hayvanların ekonomik ya da estetik önem taşıyan karakterlerinin geliştirilmesi yönünde
olur.
İlk bakışta biri birine paralel gibi görülen bu iki seleksiyon şekli genellikle birbirine
ters yönde etki yapar. Örneğin tabiatın bir ineğe yüklediği görevlerden birisi onun süt
üreterek buzağısını beslemesidir. Bir buzağının ihtiyaç duyduğu ortalama süt miktarı 400600 kg kadardır. Eğer bir inek her buzağılamasından sonraki laktasyonda bu miktar süt
üretirse yavrusunu yeterince besleyebilir. Ancak insan bu süt miktarını 4000-6000 kg a
kadar yükselterek ineğin biyolojik dengesini kendi yararı için bozmuştur. Tabiat, bu bozulan
dengeye karşı durur. İnsan inekten elde ettiği bugünkü süt verim düzeyini koruyabilmek
için gerekli tedbirleri almak zorundadır. Aksi halde tabiat bu yüksek verimi aşağıya doğru
çeker ve indirir.
Seleksiyon uygulanması ile populasyon içinde arzu edilen genlerin frekansları
yükselir. Arzu edilmeyen özelliklere sahip hayvanların sürüden uzaklaştırılmaları ve döl
vermelerinin engellenmesi ile istenmeyen genlerin frekansı populasyonda azalır.
Seleksiyon uygulanması için birinci olarak hangi karakter veya karakterler bakımından
genotipik ilerleme istendiği belirlenmiş olmalıdır. İkinci olarak, bu karakterleri belirtecek
kayıtlara ihtiyaç vardır. Kayıt tutulmadan da seleksiyon yapılabilir; "hiç yoktan daha iyidir"
denebilecek bu sistemin biraz daha gelişmiş şekli hayvanları puanlamaktır. Puanlama üç
ayrı kişi tarafından yapılıp sonradan bu puanların ortalaması alınır. Almanya ve ABD'de
koyunculukta damızlık seçiminde bu yöntem kullanılır.
Verimi yetersiz hayvanların sürüden uzaklaştırılmalarına veya belirli bir karakter
bakımından evvelce selekte edilmiş (Damızlığa ayrılmış) hayvanların sonradan, başka
sebeplerle sürüden uzaklaştırılmalarına"ayıklama" (Alm.=Auskörung, İng.=Culling) adı
verilir. Devlet yetiştirme kurumlarında bu işleme "reforme" işlemi denilir. Ayıklamada
51
sürüden atılma sebebi, seleksiyon kriterlerinden bağımsızdır. Genellikle hastalık,
yaşlanma, kısır kalma gibi sebeplerle ayıklama yapılır.
Seleksiyonun amaçları
Damızlıkların seçiminde vasıflar tek tek ele alınmakla beraber her bir hayvan, bütün
vasıflarının toplam esasına dayanılarak kabul veya reddedilmelidir. Herhangi bir vasıf
bakımından üstün olan bir hayvan ikinci veya üçüncü bir vasıf için nadiren üstün
olabilmektedir. Çiftlik hayvanlarından beklenen ise arzu edilen bütün vasıflar bakımından
üstün olan en uygun kombinasyonları gösteren hayvanların seçimidir. Bir kaç vasıftan her
birisine verilecek rölatif ağırlığın tayininde her bir vasıf için seleksiyonla elde edilecek
muhtemel ilerleme esas alınır. Bu konuda rol oynayan önemli faktör, özelliğin kalıtım
derecesidir. Kalıtım derecesi yüksek olan bir özellik için yapılan seleksiyonda elde edilen
genetik ilerleme oldukça hızlıdır. Ancak bazı vasıfların kalıtım dereceleri o kadar düşüktür
ki seleksiyon ile ıslah çabaları pratik olarak hiç bir olumlu sonuç vermeyebilir. Bir vasfa
verilecek ağırlık için göz önünde tutulması gerekli ikinci önemli nokta da o vasfın ıslahı ile
artacak olan ekonomik faydalılıktır.
Seleksiyon Metotları
Araştırıcılar ve uygulayıcılar tarafından değişik şartlarda başarılı olan çeşitli
seleksiyon metotları geliştirilmiştir. Seleksiyon metotları iki grupta toplanabilir. Birisi ferdin
kendisinden sağlanan verilere dayanılarak yapılan seleksiyondur. Diğeri ise ferdin
akrabalarından sağlanan verilere dayanılarak yapılan seleksiyondur.
Bireysel Verilere Göre Seleksiyon
Dış görünüşe göre seleksiyon
Dış görünüşe dayanarak yapılacak seleksiyonun, bugünün hayvan yetiştiriciliğinde
yeri çok sınırlı kalmak zorundadır. Bununla beraber dış görünüşe göre seleksiyon, bazı
kalıtsal beden kusurlarının eliminasyonu yönünden önemini sürdürmektedir. Ayrıca
sığırlarda etçilik kabiliyeti de bir dereceye kadar dış bakıyla değerlendirilebilmektedir.
Bireysel verim kabiliyetine göre seleksiyon
Burada da seleksiyon fenotipik bir esasa dayanmaktadır. Ancak burada dış
görünüşün yerini ölçüm veya tartımla değerlendirilebilen ferdi bir karakter almıştır. Yüksek
verim kabiliyetine sahip bir hayvanın yavrusunun verim düzeyinin ne kadar yüksek olacağı
kalıtım derecesi (heritabilite) tarafından belirlenir. Kalıtım derecesi ne kadar yüksek olursa
bireyler sahip oldukları kabiliyetleri yavrularına o oranda güçlü olarak geçirecekler
demektir. Ancak ekonomik önem taşıyan karakterlerden büyük çoğunluğunun kalıtım
derecesi 0.50 den aşağıdır. Böyle olunca bireysel verilere göre seleksiyonda başarı
olasılığı pek fazla değildir. Ayrıcı bazı karakterler yalnız bir cinsiyette bulunmaktadır.
Örneğin ineklerde süt verimi, tavuklarda yumurta verimi. Bu basit seleksiyon metodu, 0.40
ve daha büyük kalıtım dereceli verimler için görülecek olan komplike seleksiyon
52
metotlarına tercih edilmektedir.
Akraba Verimlerine Göre Seleksiyon
Pedigriye göre seleksiyon
Pedigri hayvanların ata soylarını gösteren bir belgeleme işidir. Eskiden şecere
(şecerename=soyağacı =hayatağacı) denilirdi. Bir hayvanın geçmiş generasyonlardaki
akrabalarını verim özellikleri ile birlikte tanıtan belgelere, hayvancılıkta pedigri denir.
Hayvan yetiştiriciliğinde çok kullanılan deyimlerden birisi "yüksek damızlık değeri" dir. Bu
değer pedigriye dayanır. Yeni sıfata alınan bir hayvanın değeri o hayvanın ana-babası,
varsa kardeşleri, büyükannesi ve büyükbabasının verimleri yani hayvanın pedigri
kayıtlarıyla belirlenir. Bu metotta başlıca amaç daha genç, daha gelişme çağında özellikle
damızlığa ayrılacak yavruların dikkate alınarak seçimini bunlar üzerinde yapmaktır. Çünkü
genç hayvanların dış yapılarına göre değerlendirme yanıltıcı olduğu kadar verim ve döllere
göre kıymetlendirmede genel olarak henüz imkân dışıdır. Pedigri kayıtlarının
kullanılmasında yalnız yakın akrabaların verim kayıtları kullanılmalı ve ikinci
generasyondan geriye gidilmemelidir.
Erkek hayvanlarda fenotipik bir görüntüsü olmayan verimler bakımından erkek
damızlıkların seçiminde bunların dişi akrabalarına (ebeveynlerine, kardeşlerine ve
döllerine) ait fenotipik değerler kullanılır. Pedigri kayıtlarına göre dişi damızlıkların
seçimiyle çok erken yaşta (hatta doğumdan önce) hayvanın damızlık olup olmayacağına
karar verileceğinden generasyonlar arası süre kısalmış, aynı zamanda işletme damızlık
olmayacak hayvanları en kısa zamanda elden çıkartarak masraftan kurtulmuş olur.
Bu metotta başarının güvencesi yüksek kalıtım derecesidir. Kalıtım dereceleri düşük
olduğunda daha iyi metotların kullanılması önerilir. Burada önemli sayılabilecek bir sakınca
da pedigride yalnız yüksek verimli hayvanların verimlerinin gösterilmesi, düşük verimlilerin,
ya da hiç verim sağlamamış olanların pedigride gösterilmemesidir.
Familya ortalamasına göre seleksiyon
Zootekni yönünden "familya" (aile) ana-baba ve kardeş gruplarını ifade eder.
Populasyon genetiğinde familya, birbirleri ile aynı derecede akraba olan fertlerden oluşan
topluluğa denir. Kardeşlik öz ve üvey olmak üzere ikiye ayrılır. Öz kardeş akrabalığı yalnız
çok sayıda yavru verebilen hayvan türlerinde önem taşır (tavuk, domuz). Sığır, manda, at,
koyun ve keçi yetiştiriciliğinde pek bir önemi yoktur. Öz kardeşler arasındaki akrabalık
derecesi r = 0.50 dir.
Üvey kardeşler iki grupta toplanabilir. Birisi ana bir üvey kardeşler, diğeri baba bir
üvey kardeşlerdir. Baba bir üvey kardeşlerin sayısı suni tohumlama tekniğinin avantajına
bağlı olarak artırılabilir. Üvey kardeşlerde akrabalık derecesi r = 0.25 dir.
Familya ortalamasına göre seleksiyonda, verim ortalaması en yüksek olan
familyaların yavruları tümü ile damızlığa alınır, düşük olanların yavruları ise toptan elimine
53
edilirler. Bu seleksiyon metodunun bireysel verilere göre seleksiyondan daha başarılı
olması şu şartlara bağlıdır.
- Söz konusu karakterin kalıtım derecesinin düşük (kısmen de orta) olması.
- Bütün familyaların aynı çevre şartları altında bulunması.
- Ortalama değerlerin hesaplandığı familyalardaki fert sayılarının yeter büyüklükte
olması Familya seleksiyonu familyalardaki kardeşlerin sayısı ile artan bir üstünlük gösterir.
- Familya seleksiyonunun, bireysel verilere göre seleksiyona üstünlüğü kalıtım
derecesi düştükçe artar.
- Familyalar içindeki kardeşlerin birbirleri ile akrabalık dereceleri arttıkça familya
seleksiyonunun verimliliği , doğrusal olmasa bile artar.
Bu metotta bir familya içindeki bir ferdin verim düzeyinin yüksek ya da düşük
olmasının herhangi bir önemi yoktur. Ortalaması yüksek familyanın yavruları damızlığa
seçilir.Arzulanmayan resesif genlerin ve kalıtsal kusurların sürüden elimine edilmesi için
etkili bir yoldur. Familya ortalamasına göre seleksiyonun sakıncaları: Fenotipik değeri
düşük olan bir fert, ortalaması yüksek bir familya dan geliyorsa damızlık olarak elde
alıkoyulur. Fenotipik değeri yüksek olan bir fert de ortalaması düşük bir familya dan
geliyorsa sürü dışı bırakılabilir
Kombine seleksiyon
Familya seleksiyonunda ortalaması yüksek olan familyalardan önceden belirlenen
bir oranı bütün fertleri ile damızlığa ayrılmakta, bunların içindeki düşük ve yüksek fenotipik
değerlere sahip olanlar arasında bir ayrım yapılmamaktaydı. J.L.Lush (1974) tarafından
geliştirilen kombine seleksiyonda ise populasyon içerisindeki fertlerin hem mensup
bulundukları familyaların ortalamaları, hem de kendi fenotipik değerleri göz önünde
tutulmaktadır. Diğer bir ifadeyle, yüksek ortalamalı familyalardan yüksek fenotipik değerli
fertler damızlığa ayrılmaktadır. Bu seleksiyon metodunda önemli olan, iki kriterden (familya
ortalaması ile ferdi değerden) her birine verilecek ağırlığın tespitidir. Bu maksatla bir
regresyon denklemi kurulur. Bulunan değerler büyüklüklerine göre sıralanır ve önceden
tespit edilen oranda hayvan damızlığa ayrılır.
Öz kardeşlere göre seleksiyon (Ful-sib-testing)
Her erkeğin yalnız bir tek dişi ile çiftleştirilmesi ve bu dişiden bir defada birden fazla
döl alınması halinde elde edilecek generasyon ana-baba-bir öz kardeş familyalarından
teşekkül edecektir. Her familya da erkek ve dişi öz kardeşler bulunacağına göre, erkekler
dişi kardeşlerinin (yalnız dişilerde görünen karakterler bakımından) ortalamalarına göre
değerlendirilebilirler. Bununla beraber teorik olarak mümkün görünen bu kontroller yalnız
araştırma kurumlarında ve laboratuar hayvanlarında yapılabilirler, hayvancılık pratiğinde
söz konusu olmazlar. Zira hiçbir işletmede dişi hayvan sayısı kadar erkek tutulamaz.
Fenotipik varyasyonu oluşturan faktörlerin (bilhassa özel ana etkisinin) paylarını
54
hesaplamak üzere yapılan araştırmalarda öz kardeşler familyası önemlidir.
Eğer erkekler bir ön seçime tabi tutulduktan sonra her biri k kadar dişi ile çiftleştirilir
ve her çiftleşmeden 1 kadar döl alınırsa, hem öz, hem de üvey kardeş familyalarından
oluşan bir döl populasyonu meydana gelebilir. Tavşan, domuz ve tavuklarda her
generasyonda uygulanan çiftleştirme sistemi ve elde edilen döl populasyonu böyledir.
Böyle bir populasyonda öz kardeş familyaları içinde erkeklerin cinsiyetle sınırlanmış
karakterler bakımından dişi, besi kabiliyeti ve karkas özellikleri bakımından da daha çok
erkek kardeşlerinin ortalamalarına göre değerlendirilmeleri mümkündür. Yumurta için tavuk
yetiştiriciliğinde damızlık horozlar genellikle bu usulle seçilirler. Her familya dan yedeği ile
birlikte iki erkek saklanıp diğerleri elden çıkarılır. En üstün ortalamalı familyalara mensup
horozlar ihtiyacı karşılayacak sayıda olmak üzere damızlığa ayrılırlar.
Üvey kardeşlere göre seleksiyon (Half-sib-testing)
Normal olarak tek doğuran hayvanlarda bir generasyonda yalnız baba-bir üvey
kardeş familyaları teşekkül eder. Her familya da erkek ve dişi kardeşler bulunur.
Erkeklerden pedigrilerine göre uygun görülenler alıkoyularak kız kardeşlerinin verimleri
belli olunca bunların ortalamalarına göre ikinci bir seleksiyona tabi tutulurlar. Seleksiyonun
belirli bir yaşa kadar gelişme hızı, besi kabiliyeti ve karkas özellikleri gibi erkeklerde de
görünen verimler bakımından yapılması halinde namzetlerin (adayların) erkek kardeşleri
de ( cinsiyet farkı giderilerek) familya ortalamalarına katılabilirler.
Öz kardeşlerle karşılaştırıldığında üvey kardeşlerin fenotipik ortalamasının damızlık
namzedinin genotipik değerini belirtmede etkisi yarı yarıya azdır. Bu sebeple üvey
kardeşlere göre seleksiyon metodu ancak döl kontrolüne tabi tutulacak erkek damızlık
namzetlerinin (pedigriden sonra) ikinci bir defa daha değerlendirilmeleri için işe yarayabilir.
Yavru verimlerine göre seleksiyon (projeni test)
Yavru denemesi metodu genç erkek damızlıkların yavrularının verim düzeylerine
göre değerlendirilmesi ve seçimi esasına dayanır. Buna göre damızlık seçiminde başlıca
kriter denenmekte olan hayvanların yavru gruplarının verim ortalamalarıdır. Deneme
sonunda yavrularının verim ortalaması en yüksek olan hayvanlar damızlık olarak seçilirler,
düşük olanlar ise damızlıktan çıkartılırlar. Bu metot daha çok erkek damızlıkların seçimi
için kullanılır.
Bir erkek hayvanın genotipinin tesadüfi herhangi bir yarısı yavrusuna geçer. Böylece
bir babanın genlerinin tesadüfi bir yarısı geçmiş demektir. Yavru sayısı ne kadar fazla
olursa babanın genetik yapısının o kadar çok kombinasyonu kendisini gösterir. Böylece bu
yavruların verim ortalamaları babanın genotipik yapısını o derece yüksek bir ihtimalle
temsil eder.
Yavru denemesi metodu bugün için genetik ilerlemenin sağlanmasında en başarılı
bir metottur. Başarı için şu şartların yerine getirilmesi gerekmektedir.
55
- Yavru sayısının fazla olması
- Yavru gruplarının farklı çevre şartlarına maruz kalmaması
- Yavruların verim değerlerinin tespitinden önce seçime maruz kalmamalarıdır.
- Yavru denemesinin bazı sakıncalı yönleri de vardır.
- Pahalıdır, uzun zaman ve dikkatli takip ister. Örneğin bir boğa ancak 5 yaşında
ancak değerlendirilir. Deneme 4 yıl sürer. Boğa üç yıl daha kullanılabilir. Dondurulmuş
sperma ile boğadan ilave olarak 4-5 yıl daha başarılı şekilde yararlanılır. Bu sakıncalarına
rağmen yavru denemesi metodu bugün için genetik ıslahın sağlanmasında en başarılı bir
seleksiyon metodudur.
56
BİRDEN FAZLA KARAKTERİN SELEKSİYONLA GELİŞTİRİLMESİ
Çiftlik hayvanlarından sağlanan faydaların birden fazla olması seleksiyon
programlarında birden fazla karakterin ele alınmasını gerektirmektedir. Örneğin bir Esmer
sığırı yetiştiricisi sığırlarından daha fazla süt, erkek yavrularda daha hızlı gelişme, daha
yüksek besi kabiliyeti, daha yüksek yemden yararlanma kabiliyeti, dengeli ve düzgün
beden yapısı, kuvvetli konstitüsyon ve kondisyon gibi özellikler ister. Yumurta tavuklarında
yumurta verimi ile birlikte yumurta büyüklüğü ve diğer kalite özelliklerinin de ıslahına
çalışılmaktadır. Koyunlarda gelişme hızı, yemden yararlanma kabiliyeti ve karkas kalitesi
gibi et üretimi ile ilgili vasıflarla birlikte yapağı verimi ve kalitesi gibi et verim ile ilgili
vasıflarla birlikte yapağı verimi ve kalitesi, hatta süt verimi de ıslaha gayret edilen
özelliklerdir. Bununla beraber birden fazla karakterin bir arada ele alınması seleksiyon
hızını azaltır. Böyle bir uygulamanın sakıncalarını azaltmak için bazı metotlar
geliştirilmiştir. Bunlar:
1. Sıra ile (Tandem=Teksel) Seleksiyon
Bu metotta temel ilke, istenen özelliklerin teker teker ele alınarak her bir karakterin
arzu edilen düzeye erişmesine kadar seleksiyona devam edilmesidir. Üzerinde çalışılan bir
karakter için amaç gerçekleştiğinde ikinci karaktere geçilir ve yalnız o karakter için
seleksiyon uygulanır. Örneğin süt sığırcılığında süt verimi yönünden amaca ulaşıldıktan
sonra, yaşama gücünün ele alınması gibi. Bu şekilde çalışmalara devam edilerek bütün
karakterler teker teker ıslah edilir. Eğer karakterler biri birinden bağımsız ise sıra ile
seleksiyon metodu kolayca uygulanır ve sonuç da başarılı olur. Ancak bu başarının elde
edilmesi uzun zaman alır.
Bu metodun etkinliğini önemli şekilde engelleyen diğer bir faktör de özellikler
arasındaki negatif (ters) korelasyonlardır. Bu durumda bir generasyonda karakterlerden biri
için yapılan seleksiyon öteki karakteri geriletecek, sonra da bunun tersi hasıl olacaktır.
Keza bazı karakterlerde kalıtım derecesinin düşük, bazılarının yüksek oluşu , bazı
karakterlerde mevcut seviyenin çok düşük bulunuşu da bu metotla sağlanacak genel
ilerlemenin verimliliğini azaltacaktır.
2. Baraj Metotu ( Bağımsız Ayıklama Düzeyleri = Independent Culling Levels)
Bu metotta her generasyon ıslahına çalışılan karakterlerin tümü birden dikkate
alınır. Her karakter için tespit edilen baraj veya bağımsız düzeyi aşabilen hayvanlar
damızlığa ayrılırlar. Bu karakterlerden herhangi biri bakımından tespit edilen düzeyin
altında kalan fertler, diğer karakterler için durumları ne olursa olsun damızlık dışı
bırakılırlar. Her bir karakter için baraj düzeyinin konulmasında o karakterin kalıtım
derecesi, ekonomik önemi ve damızlık olarak ayrılacak hayvanların oranı dikkate alınır.
Metodun başarılı olması seleksiyon uygulanan karakter sayısının azlığı ve damızlık
57
oranının düşük olmasına bağlıdır.
Bu metodun pratik avantajı çeşitli karakterler bakımından hayvanların gelişmelerinin
değişik zamanlarında seçime tabi tutulabilmeleridir. Bunun için iki örnek verelim: etçi
sığırlarda süt emme döneminde gelişme hızı için yapılan seçimle 12 ay beden ağırlığı için
yapılan seçim gibi. Bu şekilde 6 aylıkken damızlıktan bazı danaların çıkartılmasıyla 12 aya
kadar elde tutulma zorunluluğu ortadan kalkar. Altı aylık ağırlık ve 15 aylık yapağı verimi
bakımından ıslah edilecek bir Malya Koyunu sürüsünde birinci verim için cinsiyete göre
düzeltilmiş 29.0 kg, ikincisi için 2.4 kg baraj veya ayıklama düzeyi olarak tespit edilmiş
olsa, bu değerlerin üstündeki hayvanlar damızlık olarak seçilirler. Buna karşılık 6 aylık iken
28 kg gelen hayvan, 15 aylık yapağı verimini tespit etmeğe lüzum görülmeden sürüden
atılır. Bunun gibi 6 aylık iken 32 kg gelmiş bir hayvan 15 aylık iken 2.3 kg yapağı vermiş
olsa, yine damızlık olamaz.
Baraj metodunun iki sakıncası vardır. Birincisi, bu metotta sürünün özellikle genç
dişi damızlıkların tamamlanması güçleşir yani gereğinden fazla hayvan damızlık dışı
bırakılabilir. Örneğin 100 ineklik bir sürü ele alınsın ve ortalama değerler baraj kabul
edilsin.
100 ineklik sürüden
88 buzağı alınır. Yarısı erkek olacağından
44 dişi buzağı elde edilir.Yarısı süt emme dönemi gelişme hızı için elimine edilsin.
22 dişi dana. Bunların yarısı mera dönemi gelişme hızı için elimine edilsin
11 düve. Bunların yarısı tip puantajı için elimine edilsin. Böylece tohumlama için
6 düve elde kalır. Bu rakam sürünün devamlılığını sağlamaya yeterli değildir.
Kaldı ki burada yalnız üç karakter için seleksiyon uygulanmış oldu. Daha fazla karakter için
seleksiyon yapılsa metodun yetersizliği daha da belirgin olur.
İkinci sakınca da barajı aşabilen vasat kapasitede hayvanların damızlık olarak
seçilmelerine karşılık bazı önemli karakterler yönünden çok yüksek kapasiteye sahip
ancak başka ve daha önemsiz bir karakter yönünden barajı aşamayan hayvanda damızlık
dışı bırakılır. Örneğin dört karakterin dikkate alındığı bir seleksiyon işlemi için baraj
düzeyleri ve eldeki üç namzed boğanın değerleri Tablo 11'deki gibi olsun. Bir numaralı
boğa süt dönemi günlük ortalama ağırlık kazancı için barajı aşamadığından damızlık dışı
kalır. İki numaralı boğa dört karakter için de barajı aşıyor. Üç numaralı boğa puantaj için
barajı aşamadığından damızlık dışı kalır. Ancak damızlık için seçilen iki numaralı boğa
vasat bir boğadır ve sürüde herhangi bir karakter yönünden dikkate değer bir ilerleme
sağlayamaz.
3. İndeks Metotu ( Selection Index = Total score = Toplam Puan)
Seleksiyon için en etkili olan metottur. Metodun temeli her hayvanın bütün önemli
karakterlerinin uygun şekilde değerlendirilip bütün hayvanlarla karşılaştırılabilecek tek bir
58
rakamla ifade edilmesine dayanır. Bu metotta bütün önemli karakterler bir arada ele
Tablo 11. Üç boğanın seçime esas değerleri
_______________________________________________________________________
Özellik
Baraj
Boğa 1
Boğa 2
Boğa 3
_______________________________________________________________________
Süt dönemi OGAA (g)
1000
900
1050
1200
Beside OGAA (g)
1200
1250
1220
1300
Yemden yararlanma kabiliyeti (kg) 10
7
9.5
9
Puantaj
6
10
7
4
_______________________________________________________________________
alındığından çoğu karakterlerde üstün ancak bir karakterde zayıf olan hayvanın saf dışı
bırakılması önlenir.
Her bir karakterin indeks içinde uygun ve dengeli biçimde yer alması için onların a)
kalıtım dereceleri, b) Ekonomik önemleri, c) Sürü için önem dereceleri, d) Karakterler arası
genetik korelasyonlar, e) Çevresel korelasyonlar ve f) Standart ayrılış ölçülerinin dikkate
alınması gereklidir. İndeks metodu baraj metoduna göre Ö n
Burada
"n"
kadar daha fazla etkilidir.
seleksiyonda dikkate alınan karakter sayısını gösterir. Buna göre indeks
metodu baraj metoduna göre üç karakter için 1.73, dört karakter için 2.00, altı karakter için
2.45 kere daha fazla etkilidir. Baraj metodu da sıra ile seleksiyondan daha etkilidir.
İndeks metodunun bazı sakıncalı yönleri de vardır. Seleksiyonda söz konusu bütün
karakterlerin değerlendirmeye alınabilmesi için hayvanların en son verim kaydı tespit
edilene kadar elde tutulmaları gerekmektedir. Bu hem zaman alır hem de masraflı olur.
Ayrıca gerek baraj metodu gerekse indeks metodunda rölatif ekonomik değer ve kalıtım
derecesinin hesaplanmasında hatalar yapılabilir. Bu hatalar sonucu düşük önemde olan bir
karaktere gereğinden fazla ağırlık verilebileceği gibi yüksek önemde olan bir karaktere de
gereğinden daha az ağırlık verilebilir. Sonuç olarak da seleksiyondan beklenen başarı
gerçekleşemez.
Baraj metodunda örnek olarak gösterilen üç boğanın durumu indeks metodu ile
değerlendirilsin. İndeks metodu, sonucun tek bir rakamla ifade edilebildiği çok çeşitli
şekillerde kullanılabilir. Basit olarak üç boğaya puan verilebilir ya da her bir karakter için
sıraya konulabilir. Burada üç boğa arasında en yüksek değere sahip olan 3, en düşük olan
da 1 numara ile gösterilsin (Tablo 12).
Büyük değer üstünlük gösterdiğinden boğalar arasında toplam değeri en büyük
59
olan, damızlık için seçilecek demektir. Burada boğa 1 ve boğa 3 dokuzar puana yani aynı
Tablo 12. Üç boğanın indeks metoduyla değerlendirilmesi
_______________________________________________________________________
Özellik
Boğa 1
Boğa 2
Boğa 3
_______________________________________________________________________
Süt dönemi OGAA (g)
1
2
3
Beside OGAA (g)
2
1
3
Yemden yararlanma kabiliyeti (kg)
3
1
2
Puantaj
3
2
1
_______________________________________________________________________
Toplam
9
6
9
_______________________________________________________________________
toplam değere sahiptir. Ancak bu değerlendirmede her karaktere aynı ağırlık verilmiştir.
Aslında indeks metodunda karakterin kalıtım derecesi ekonomik önemine hesaplamalarda
ağırlık verilmesi metodun etkinliğini artırır. Tablo 13'n birinci sütununda yüzde olarak her
bir karaktere verilen ağırlıklar gösterilmiştir. Bu ağırlıklar kalıtım derecesi, ekonomik önem
gibi kriterler dikkate alınarak seleksiyonu yapan kişi tarafından tayin edilir. Tablo 13'te en
fazla ağırlık % 40 ile ortalama günlük ağırlık artışına ve en az önem de %10 ile puantaja
verilmiştir. Boğalara ait rakamlar bu ağırlıkların her bir boğanın puanı ile çarpım
değerleridir. En yüksek indeks ya da değere Boğa 3 sahip olduğundan bu boğa damızlık
olarak seçilir.
Bir başka işletmede düzgün vücut yapısı ve güzel görünüşü esas alan puantaja
önem verilebilir. Aynı boğaların böyle bir işletmede değerlendirildiğini varsayalım (Tablo
14). Burada en büyük ağırlık % 40 ile puantaja verilmiştir. Toplam puanlar yönünden en
üstün boğa bu sefer Boğa 1 dir. Dolayısıyla bu boğa damızlık olarak seçilecektir. Burada
verilen ilkeler temel alınarak çeşitli hesaplama yollarından çeşitli indeksler geliştirilmiştir.
Tablo 13. İndeks metodunda karakterler için ağırlık uygulaması
_______________________________________________________________________
Özellik
Ağırlık %
Boğa 1
Boğa 2
Boğa 3
_______________________________________________________________________
Süt dönemi OGAA (g)
Beside OGAA (g)
20
20
40
60
40
80
40
120
Yemden yararlanma kabiliyeti (kg) 30
90
30
60
Puantaj
10
30
20
40
_______________________________________________________________________
Toplam
220
130
250
_______________________________________________________________________
60
Tablo 14. İndeks metodunda karakterlere verilen farklı ağırlığın önemi
_______________________________________________________________________
Özellik
Ağırlık %
Boğa 1
Boğa 2
Boğa 3
_______________________________________________________________________
Süt dönemi OGAA (g)
10
10
20
30
Beside OGAA (g)
30
60
30
90
Yemden yararlanma kabiliyeti (kg) 20
60
20
40
Puantaj
40
120
80
40
_______________________________________________________________________
Toplam
250
150
200
_______________________________________________________________________
BOĞALARDA SELEKSİYON
Sığırlarda sağlanan verimlerin başında süt ve et gelir. Gerek Türkiye'de gerekse
diğer ülkelerde ve özellikle gelişmiş ülkelerde hayvan başına elde edilen verimlerde
belirgin artışlar olmuştur. Bu artışların bir bölümü çevre şartlarının iyileştirilmesinden ileri
gelmiştir. Bir bölümü ise genetik ıslaha bağlıdır. Genetik ıslah hem erkeklere, hem de
dişilere uygulanmaktadır. Ancak verimlerin genetik artışında en önemli pay, damızlık
değeri yüksek boğaların seçimine bağlı olmuştur, çünkü bir inekten yılda yalnız bir yavru
alınırken, bir boğadan binlerce yavru alınabilmektedir. Yani boğanın etkisi donmuş sperma
ve suni tohumlamanın da uygulanmasıyla daha yaygın ve büyük olmaktadır. Ayrıca bir
boğa bir çok genç erkek arasından seçilir. Dolaysıyla damızlık olarak ayrılan boğanın,
seçildiği populasyona göre genetik üstünlüğü de bununla orantılı olarak yüksektir.
Boğalar süt vermezler. Süt verimi cinsiyetle sınırlandırılmış bir karakterdir. Buna
karşılık boğalar süt verimi ile ilgili genleri yavrularına geçirirler. Bu nedenle bir boğanın süt
verimi kabiliyeti ya onun anası ya da kızlarının verimlerine bakarak tahmin edilebilir.
Sığırlarda süt veriminin işletme ve bölge ölçüsünde ıslahı için kullanılacak boğaların
seçiminde Döl Kontrolü (Progeny Testing) en güvenilir metot olarak kullanılmaktadır.
Boğa Namzetlerinin Seçimi:
Bir sığır populasyonunda bir generasyonda elde edilen erkek döllerden hangilerinin
damızlık olarak alıkoyulacaklarına karar verebilmek için hepsini döl kontrolüne tabi
tutmağa, hepsinden bir miktar dişi döl alıp bunların ortalama verimlerini mukayese etmeğe
maddeten imkân yoktur. Gerçekten, bütün erkek hayvanların en az 30-40 inekle
çiftleştirilmesi, bunlardan elde edilecek dişi döllerin ilk laktasyon verimleri belli oluncaya
kadar (takriben 5-6 yıl) bütün damızlık namzetlerinin elde tutulması, tamamen imkânsızdır.
Sığırcılığın ıslahında sık sık denenmiş boğaların kullanılmasından bahsedilir. fakat
61
bütün boğalar tohumlamaya ilk girdiklerinde henüz denenmemişlerdir. Bu durumda onlar
ancak elde mevcut bazı bilgilere göre değerlendirilebilirler. Elde mevcut bilgilerden ilk akla
geleni pedigridir. Burada da yalnız yakın akrabaların durumları dikkate alınabilir.
Akrabaların performansları söz konusu olduğunda ikinci generasyondan daha geriye
gidilmemesi tavsiye edilir.
Denenmiş ve iyi bir boğanın oğlunun seçilmesi akla yakın bir tavsiyedir. Bu durumda
genç boğanın baba bir kız kardeşleri dikkate alınabilir. Böyle bir halde ananın, ana bir üvey
ve has kız kardeşlerin verimlerinin de arzu edilen standartları karşılayıp karşılamadıkları
araştırılmalıdır.
Oğulları denenmiş üstün bir boğanın diğer bir oğlu da güvenle damızlığa ayrılabilir.
Ana ve babalarına ait damızlık değerleri yüksek olduğu için seçilen genç hayvanlara
Namzet Boğa denir. Bunlar mümkün olduğu kadar erken yaşta (generasyonlar arası
süreyi uzatmamak için) populasyondan rasgele seçilmiş 200-500 inekle (suni tohumlama
tekniği ile) çiftleştirilir. Bu çiftleşmelerden meydana gelecek dişi döllerin ilk laktasyon
verimleri usulünce değerlendirilir. Her namzet boğanın erkek döllerinden 5-10 kadarı 8-10
aylıktan itibaren bir arada besi denemesine alınır. 15. aya kadar sürdürülen bu denemenin
sonuçlarına göre namzet boğanın et verim kabiliyeti de takdir edilmiş olur. Namzet
boğaların et verimi kabiliyetleri, kendi büyüme hızları ve etçilik özellikleri ile de takdir
edilebilir (Performance testing). Dişi döllerde gelişme, konstitüsyonel kusurlar, hastalık ve
ölüm v.s. bakımlarından 6 ayda bir puantaja tabi tutulur. Dişi döllerin ilk laktasyona
başlayabilmelerini sağlayacak döllemeler için yine normal boğalar kullanılır.
Boğa İndeksleri
Yavru denemelerini değerlendirmek için bir çok indeks teklif edilmiştir. Bunlar:
Kızların düzeltilmiş verimleri karşılaştırması: Yavru denemesinin en basit
metodu kızların ergin çağ ve 305 güne göre düzeltilmiş verimleri ortalamasıdır. Bir boğanın
yeter sayıda, seçime tabi tutulmamış ve aynı bakım ve besleme ile yetiştirilmiş kızları
bulunduğu hallerde bu ortalama değer oldukça iyi bir fikir verir. Kızların ortalaması anaların
verim kabiliyetlerini hesaba katmadığından bazıları bunun güvenilir olmadığını iddia
ederler.
Ana-kız karşılaştırması: Bir boğanın kızları ile analarının verimlerinin
karşılaştırılması için evvelâ bütün laktasyon kayıtları ergin çağ ve 305 gün sağım esasına
göre düzeltilmelidir.
Gerekli döl sayısı:
Her boğa için gereken döl sayısı, ıslahına çalışılan karakterin populasyondaki
kalıtım derecesine, döl familyaları içindeki fertlerin birbirlerine benzemelerini arttıran Cfaktörünün varlığına ve etki derecesine bağlıdır.( Aynı anasal çevrede, aynı işletmede, aynı
ahırda veya aynı kümeste büyüyen veyahut aynı mevsimde doğan akraba döller, bazı
62
karakterler bakımından genetik yapılarının sağladığından daha yakın fenotipler geliştirirler.
Böylece bunlar farklı anasal çevrede, farklı işletme, ahır kümes ve mevsimde doğanlardan
Tablo 10. Muhtelif kalıtım dereceleri ve döl sayıları için gerçekleşmesi mümkün
bG.p değerleri
_______________________________________________________________________
Kalıtım dereceleri
.
Döl sayısı 0.10
0.15
0.20
0.25
0.30
0.40
0.50 0.60
_______________________________________________________________________
10
0.4
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.2
1.3
12
0.5
0.6
0.8
0.9
1.0
1.1
1.3
1.4
15
0.6
0.7
0.9
1.0
1.1
1.2
1.4
1.4
20
0.7
0.9
1.0
1.1
1.2
1.4
1.5
1.6
25
0.8
1.0
1.1
1.2
1.3
1.5
1.6
1.6
30
0.9
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
40
1.0
1.2
1.4
1.4
1.5
1.6
1.7
1.7
50
1.1
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.7
1.8
60
1.2
1.4
1.5
1.6
1.7
1.7
1.8
1.8
80
1.3
1.5
1.6
1.7
1.7
1.8
1.8
1.9
100
1.4
1.6
1.7
1.7
1.8
1.8
1.9
1.9
_______________________________________________________________________
daha fazla farklılık gösterirler. Bu çevreye C-faktörü veya müşterek çevre denir. C- faktörü
makro ve mikro çevre faktörlerinden ayrı üçüncü bir çevre faktörüdür). Tablo 10'da muhtelif
kalıtım dereceleri ve döl sayıları için gerçekleşmesi mümkün
bG.p değerlerini
göstermektedir.
Bu tablodan anlaşılacağı üzere düşük kalıtım dereceli karakterlerde veya sürülerde
her boğanın daha fazla dölle kontrol edilmesi lazımdır. h2 = 0.10 olduğunda boğa başına
100 döl, h2 = 0.60 olduğunda boğa başına 12 döl bilgi sağlamaktadır.
Boğalara uygulanacak döl kontrolünde namzet boğa sayısı ile verimleri tespit
edilecek döl sayısı arasındaki ilişkiler şu şekilde ifade edilmektedir: Verimleri tespit
edilecek N kadar dişi döl varsa, her yıl S kadar döllerine göre seçilmiş boğaya ihtiyaç
olduğunda acaba ne kadar namzet boğa kontrole tabi tutulmalı ki bunlar arasından
seçilecek S kadar boğa ile en verimli bir ıslah yapılabilsin. Kontrole tabi tutulacak namzet
boğa sayısı artırılırsa, bunlardan seçilecek S kadar boğanın gerçekten üstün olmaları
sağlanmış olur. Fakat N sabit olduğundan her boğa az sayıda dişi dölü ile kontrol edilmiş,
yani n düşmüş olacak, dolayısıyla genotipik değerin tahmininde işte esas konu, bilinen N,
S ve h2 ile genetik ilerlemeyi azami kılacak n sayısını hesaplamaktır ve n belli olunca N / n
oranı kontrole tabi tutulacak namzet boğa sayısını verir. N / S oranına kontrol oranı
63
denmekte ve K ile gösterilmektedir.Kontrole tabi tutulacak N / n kadar namzet boğadan
nispi olarak i kadarı seçilecekse (ki i seleksiyon entansitesidir), S = i . N / n dir. Buradan
n= i . N / S = i . K bulunur.
Bir ıslah programında 2000 dişi dölün verim kontrolü yapılabilecekse ve her yıl 20
boğaya ihtiyaç varsa: K = N / S = 2000 / 20 = 100 olduğundan kalıtım derecesi düşük
denebilecek bir karakter bakımından yapılacak bir seleksiyon için her boğanın 10-26 dişi
dölü bulunduğunda genetik ilerleme azami olur. Kalıtım derecesi 0.20-0.25 olan süt
veriminde bu cetvelin aşağı sınırına gidilir, takriben 12 dişi döl yeterlidir. O zaman 2000 /12
= 166 namzet boğa Kontrole tabi tutulabilir. Bunlardan en üstün 20 si seçilecekse,
entansite 20 / 166 yani takriben 1 / 8.3 dür.
İneklerin Namzet Boğalara Tahsisi:
Döl kontrolüne tabi tutulan bir namzet boğanın çiftleştirileceği inekler ıslahına
çalışılan populasyondan rasgele seçilmiş bir örnek teşkil etmelidirler. Islah programına
dahil işletmeler ineklerini genellikle döl kontrolünden geçmiş yaşlı boğaların spermalarıyla
döllemek isterler. Yani kontrole tabi tutulacak namzet niteliğindeki boğalara rağbet
etmezler. Fakat programı benimsedikleri için ineklerinden bir kısmını bu işe vermeğe razı
olmuşlardır. Ancak, bu ineklerin seçimi işletmeye bırakılınca bunlardan bir kısmı düşük bir
kısmı da yüksek verimli inekleri ayırabilirler. Namzet boğalar hem düşük, hem de yüksek
verimli ineklerden oluşmuş gruplarla denenirlerse bir sakınca yoktur.
Boğaların döl verimlerine göre seçilmelerinde kullanılan Çağdaşların Karşılaştırması
(Contemporary Comparison) Sisteminde populasyon ortalaması, kontrol edilen döllerle
aynı yaşta ve aynı mevsimde doğuran başka boğalara ait ahır arkadaşlarının
(çağdaşlarının) ortalamaları ile temsil edilir.
SELEKSİYONUN GENETİK ETKİLERİ
Seleksiyonda temel amaç faydalı genlerin frekansını artırmaktır. Bir populasyon
içinde belli bir karakter yönünden seleksiyon yapıldığında bir grup hayvan bir sonraki
generasyonu meydana getirmek üzere ayrılır. Söz konusu karakteri belli bir grup gen
determine ettiğine göre seçilen hayvanlarda bu genlerin frekansları populasyonun o genler
için sahip olduğu frekanslarından daha yüksek olur. Dolayısıyla bir sonraki generasyonda
bu genlerin frekansı yükselir. Aynı şekilde populasyon içinde bu genler yönünden
homozigot olan fertlerin oranı da artar. Bu değişim yapılırken aleyhine seleksiyon yapılan
genin frekansı ile istenmeyen fertlerin populasyondaki oranı ise azalır.
İlgili genin additif veya non-additif olmasına göre seleksiyonun genetik etkisi farklı
şekillerde ortaya çıkar. Tüy rengi, ibik şekli gibi kalitatif karakterlerin determinasyonuna
katılan gen sayısı bir ya da birkaç çifttir. Buna karşılık ekonomik önem taşıyan çoğu
64
karakterlerin determinasyonunda çoğunlukla additif gen etkisi hakimdir. Bu nedenlerle
genetik etkiler iki ayrı grupta ele alınmıştır.
1.Non - additif etkiler
1.1. Dominant gen için seleksiyon
Dominant gen için seleksiyon, resesif gene karşı seleksiyon ile eş anlamlıdır. Yani
dominanta bir genin frekansı yükseltilmeye çalışılırken aynı zamanda resesif genin
frekansı da azaltılmaya çalışılmış olur.
Dominant gen için seleksiyonda ilk yapılan iş homozigot-resesiflerin yetiştirme dışı
bırakılmasıdır. Böylece bir sonraki generasyonda resesif genin frekansı düşer. Buna
karşılık dominant genin frekansı yükselir Bununla beraber resesif genin populasyondan
elimine edilmesi mümkün olmaz. Çünkü heterozigot fertler resesif geni taşırlar, fakat böyle
fertlerin fenotiplerine bakılarak homozigot dominant ya da heterozigot mu oldukları
anlaşılamaz. Dominant kalıtım yolunda heterozigotların tespit edilebilmesi ancak test
birleştirmeleri ile olabilir.
Homozigot resesif fertlerin populasyondan atılması ile izleyen generasyonlarda
resesif ve dominant genlerin frekanslarının durumları Grafik 1 de gösterilmiştir. Bu grafikte
seleksiyona başlandığında dominant ve resesif genlerin frekansları 0.50 olarak kabul
edilmiştir. Homozigot resesiflerin sürü dışı bırakılması şeklindeki devamlı seleksiyon
Grafik 1. Resesif homozigotların devamlı eliminasyonu ile dominant ve
65
resesif
genlerin generasyonlara göre frekansları.
uygulamaları ile ilk birkaç generasyonda a geninin frekansı süratle düşmüş, fakat ileri
generasyonlarda düşüş hızı azalmıştır. Bu gen frekansının tam tersi olan gelişmeler A
geninde meydana gelmiştir. Böyle bir uygulama ile a geninin frekansı giderek azalır, ancak
sıfır olmaz. Resesif genin tam olarak populasyondan atılabilmesi için heterozigot fertlerin
identifikasyonu ve sürüden atılması gereklidir.
Homozigot resesiflerin eliminasyonu şeklinde sürdürülen bir seleksiyonda resesif
genin herhangi bir generasyondaki frekansı aşağıdaki formül yardımıyla bulunabilir:
fo
fn = --------------1 + n . fo
Burada,
fn = Resesif genin n'nci generasyonda frekansı
fo = Resesif genin seleksiyona başlanmadan önceki frekansı
n = homozigot resesif fertlere karşı seleksiyonun uygulandığı generasyon sayısı.
Örnek olarak Grafik 1'de gösterilen veriler ele alınsın. Yani seleksiyon uygulamasından
önce resesif genin frekansı 0.50 olsun. Üç generasyon boyunca populasyondaki
homozigot resesif fertlerin eliminasyonu sonunda resesif a geninin frekansının ne
olduğunu bulalım:
0.50
0.50
fa3 = --------------------- = -------------- = 0.20
1 + 3 ( 0.50)
2.50
1.2. Resesif gen için seleksiyon
Resesif gen için seleksiyon oldukça kolay bir uygulamadır ve sağlanan genetik
ilerleme çok hızlı olur. Yapılan işlem homozigot resesif fertlerin elde tutulması ve imkânlar
oranında dominant genotiplerin sürü dışı bırakılmalarıdır.
Resesif gen için yapılan seleksiyon dominant gene karşı yapılan seleksiyon ile eş
anlamlıdır. Bu amaçla yapılan uygulama bir yönü ile resesif genin frekansını artırırken
diğer yönü ile dominant genin frekansını düşürür.
Resesif gen için yapılan seleksiyonun başarıya ulaşmasında genin penetransının
tam, yani % 100 olması, ve ekspressivite de varyasyonun olmamasıdır. Eğer penetrans
tam olmazsa bazı heterozigotlar homozigot resesif gibi fenotip gösterirler. Ekspressivitede
varyasyon olması da yine amaca ulaşmayı geciktirir. Yani fenotipte farklı görüntü genotipi
gizleyebilir. Bu gibi hallerde yalnız bireyin fenotipi değil onun ebeveyni, ataları, yavrular ve
kollateral akrabalarının da dikkate alınması gerekir.
66
Sığır yetiştiriciliğinde boynuz için yapılan seleksiyon bu konuda güzel bir örnek
oluşturur. Boynuzsuzluk sığırda dominant, boynuz ise resesif bir gen tarafından determine
edilir. Boynuzlu sığırlar elde etmek için sürüdeki boynuzlu inek ve boğaları elde tutmak,
boynuzsuzların ise tamamını elimine etmek yeterlidir. Ancak burada boynuzsuzların
tamamının sürü dışı bırakılmasının ekonomik yönden mümkün olup olmadığı ayrı bir
konudur.
2. Additif genler
Hayvan
yetiştiriciliğinde
ekonomik
önem
taşıyan
çoğu
özelliklerin
determinasyonunda additif gen etkisi hakimdir. Bu gibi karakterler çok sayıda gen etkisi
altında şekillenir. Kantitatif karakterlerin kalıtımı konusunda tavuklarda yumurta ağırlığını
determine eden AABB genotipinin toplamalı değeri 60 g dır. Bir diğer deyişle her bir A
ve B geninin yumurta ağırlığı oluşumuna katkısı 15 g olarak varsayılmıştı. Burada aabb
taban bir değeri yani 40 g yumurta ağırlığını göstermektedir. Seleksiyonda amaç aabb
taban düzeyine göre büyük harfle gösterilen genlerin sayısını artırmaktır. Bunun için F2
generasyonundaki en iyi horozlarla en iyi tavukların birleştirilmesi yapılır. Çünkü aabb
deki her bir genin yerine geçen büyük harfli her bir gen yumurta ağırlığının artmasına kendi
değeri kadar katkıda bulunur.
Kantitatif karakterler çok sayıda gen çifti tarafından determine edilir. Dolayısıyla çok
sayıda gen çiftinden yüksek eklemeli değere sahip genler bir araya getirildiği oranda ilgili
karakterde iyileşme ve verimde artış sağlanır. Bu arada kantitatif karakterlerin
determinasyonunda çevre etkisinin rolünü de hatırdan çıkarmamak gerekir.
3. Genetik ilerleme
Belli bir kantitatif karakter için yavru generasyonun ortalama değeri ile parental
generasyonun ortalama değeri arasındaki fark fenotipik değişimi (F) gösterir. Eğer fark
pozitif ise karakterin değeri, örneğin süt verimi düzeyi, artmış olarak ifade edilir. Burada
söz konusu olan fenotipik ilerlemedir. Formül halinde ifade edilmek istenirse:
F = Py - Pp
şeklinde gösterilir. Burada Py yavru generasyon
ortalaması, Pp ise parental generasyon ortalamasıdır. Fenotipik ilerlemenin bir kısmı
kalıtsal, bir kısmı çevresel nedenlere bağlıdır. Çevresel nedenlere bağlı olan artış geçicidir.
Ferdin ölümü ile yok olur gider. Genetik nedene bağlı olan artış ise kalıcıdır. İzleyen
generasyona geçer. Bu nedenle önemli olan genetik ilerlemedir.
Bir kantitatif karakterin seleksiyonla ıslahında her bir generasyon için sağlanan
genetik değişim G ile gösterilir. Değişim artı veya eksi yönde olmakla beraber buradaki G
genetik ilerlemedir. Çünkü seleksiyon insanın hayvandan sağladığı faydanın artırılması için
yapılır. Genetik ilerlemenin büyüklüğü esas olarak iki faktör tarafından belirlenir.
a. Karaktere ait kalıtım derecesi (h2)
b. Seleksiyon üstünlüğü (S).
67
Kalıtım derecesi kalıtsallığın bir ölçüsü olduğuna göre h2 nin büyük olması
ebeveyndeki özelliklerin yavruya geçme ihtimalinin de yüksek olacağını ifade eder.
Grafik 2. Parental populasyon (Pp) ile selekte edilenlerin (Ps) ortalama
değerleri arasındaki fark (Ps - Pp) seleksiyon üstünlüğüdür.
3. 1. Seleksiyon üstünlüğü
(İng.=Selection differantial, Alm.=Selectionsdifferenz)
Seleksiyon üstünlüğü, damızlık olarak seçilen hayvanların ortalaması ile, bu
hayvanların seçildiği populasyonun ortalaması arasındaki farktır. Diğer bir ifadeyle, bir
generasyon dölleri arasından damızlığa ayrılanların ortalaması ile generasyon ortalaması
arasındaki farka seleksiyon üstünlüğü denir. Formül halinde ifade edilmek istenirse bu
durum: S = Ps - Pp şeklinde gösterilir. Burada Ps bir sonraki generasyonu meydana
getirmek üzere seçilmiş olan ebeveynlerin, yani damızlıkların, Pp ise bu damızlıkların
seçildiği populasyonun ortalama değeridir. Eğer bir sürüdeki ineklerin ortalama süt verimi
4500 kg, bunların arasından bir kısım inekler düşük verim ve diğer çeşitli nedenlerle sürü
dışı edilirse geriye kalan ve tohumlanacak olan ineklerin ortalama verimleri daha yüksek
olur. Bunların ortalamasının 5000 kg olduğu varsayılırsa burada seleksiyon üstünlüğü; S
= 5000 - 4500 = 500 kg olarak bulunur. Seleksiyon üstünlüğü Grafik 2 de görüldüğü
gibi şema yapılabilir. Bu grafikte populasyon ortalamasının (Pp) üstünde değere sahip
olan fertlerin selekte edildiği varsayılmıştır. Selekte edilenlerin ortalama değeri (Ps) ile Pp
arasındaki fark olan seleksiyon üstünlüğü böylece bir de şematik olarak gösterilmiştir.
Selekte edilenlerin populasyona göre oranı küçüldükçe seçilenlerin ortalama değeri büyür,
yani sağa doğru kayar ve seleksiyon üstünlüğü de artar.
3. 2. Genetik ilerleme formülünün dayanağı
Seleksiyon uygulanmakla, yani yüksek verim kabiliyetine sahip hayvanların
yetiştirmede kullanılması ile bir sonraki generasyonda verim düzeyi yükselir. Burada
damızlıkta tullanılan ebeveyn generasyon ile yavru generasyon iki ayrı populasyon olarak
kabul edilebilir. Eğer her iki populasyonun içinde bulunduğu çevre şartları aynı olduğu
varsayılırsa bu generasyonların fenotipik ortalamaları arasındaki fark yavru populasyonun
ebeveyn populasyona olan genetik üstünlüğü olarak kabul edilebilir. Bir diğer deyişle
68
seleksiyonla sağlanan genetik ilerleme olarak kabul edilebilir. Buradaki olay G = Psy - Pp
formülü ile ifade edilebilir. Formüldeki Psy selekte edilmiş ebeveynden gelen yavru
generasyonun ortalama değeri,
Pp
ise seleksiyon yapılmadan önceki parental
populasyonun ortalama değeridir. Yukarıdaki fenotipik değişim ( F ) ile buradaki genotipik
değişim
formülleri arasındaki fark, buradaki yavru gernerasyonun selekte edilmiş
ebeveynden meydana gelmiş olmasıdır.
Seleksiyon yapılmakla elde edilen genetik ilerleme Grafik 3 ile farklı bir yoldan
açıklanmıştır. Görüldüğü gibi yavru generasyon ortalaması sağa doğru kaymış, yani
büyümüştür. Parental ve yavru generasyon ortalamaları arası fark genetik ilerleme olarak
değerlendirilir.
Grafik 3. Parental (Pp), selekte edilmiş (Ps) ve yavru populasyonlarda (Psy)
dağılış, ortalama değerler ve genetik ilerleme
Çevre faktörlerinin birbirini izleyen iki generasyon boyunca aynı kalması çok zor bir
ihtimaldir. Bu nedenle seleksiyonla meydana gelen ilerlemenin ölçülebilmesi için değişen
çevre şartlarının da hesaplamaya katılması gerekir. Bu ihtiyacın karşılanması için kalıtım
derecesinden yararlanılır. Böylece genetik ilerleme G = h2 x S formülü ile tayın edilir.
(G = h2 x S formülünden h2 = S / G ölçülebilir)
Parental populasyon içinde hem erkekler hem dişiler yönünden seleksiyon yapılır.
Dolayısıyla her cinsiyet için yapılan seleksiyonun dikkate alınması gerekir. Erkekler
69
yönünden yapılan seleksiyon dişiler yönünden yapılan seleksiyondan çok daha etkilidir.
Çünkü erkekler arasından selekte edilen damızlıkların oranı dişilere göre çok daha
küçüktür Hele suni tohumlama ve dondurulmuş sperma uygulamasının yapıldığı sığır
yetiştiriciliğinde bu oran çok daha küçüktür. Bu nedenlerle dişiler ve erkekler yönünden
yapılan seleksiyon etkileri ayrı ayrı hesaplanıp sonuca katılmalıdır.
3. 3. Hesaplama için örnekler
Etçi ırk sığırlarda beside sağlanan günlük ortalama ağırlık artışına ait teorik bir
örnek vermek suretiyle genetik ilerlemenin hesabını yapalım. Karaktere ait kalıtım derecesi
h2 = 0.50 olarak kabul edilsin ve ilgili grupların ortalama değerleri tablo 1 de gösterildiği
gibi olsun.
Damızlık olarak seçilen erkeklerin bir sonraki generasyon için sağlayacağı genetik
ilerleme 200 g, dişilerin ise 100 g'dır. Bir yavrunun genotipine babanın ve ananın katkısı %
50 olduğuna göre bir generasyonda sağlanacak genetik ilerleme:
Ge + Gd
200 + 100
G = ------------------ = ---------------- = 150 g olarak bulunur.
2
2
Bir koyunculuk işletmesinde 1 yaşlı erkek ve dişi tokluların ilk kırkımdaki yapağı
verimleri tartılarak saptanmıştır. Bu erkeklerin en verimli % 5'i ve dişilerin en verimli % 60'ı
damızlık olarak kullanılmak üzere ve bunlar dışındakiler kasaplığa ayrılmıştır. Tüm erkek
tokluların ortalaması 3.0 kg ve seçilen % 1 erkek toklunun ortalaması 5.0 kg ise, seçilen
erkeklerin seleksiyon üstünlüğü S = 5 - 3 = 2.0 kg dır. Bunun gibi tüm dişi tokluların
ortalaması 2.5 kg, ve seçilen % 60 dişi toklunun ortalaması 3.0 kg ise, seçilen dişi
tokluların seleksiyon üstünlüğü S = 3 -2.5 = 0.5 kg dır.
Kalıtım derecesi 0.40 olduğundan damızlık olarak seçilen erkeklerin bir sonraki
generasyon için sağlayacağı genetik ilerleme 2.0 X 0.40 = 0.8 kg, dişilerin ise 0.5 X 0.40 =
0.2 kg'dır. Bir yavrunun genotipine babanın ve ananın katkısı % 50 olduğuna göre bir
generasyonda sağlanacak genetik ilerleme:
Tablo 1. Genetik ilerlemenin hesabı için gerekli bilgiler
Erkeklerde
Pp = 900 g
Ps = 1300 g
Py = 1000 g
S = Ps - Pp
Dişilerde
Pp = 800 g
Ps = 1000 g
Py = 900 g
S = Ps - Pp
S = 1300 - 900
S = 400 g
Ge = h2 x S
S = 1000 - 800
S = 200
Gd = h2 x S
70
Ge = 0.50 x 400
Gd = 0.50 x 200
Ge = 200 g
Gd = 100 g
Ge + Gd
0.8 + 0.2
G = ------------------ = ---------------- = 0.5 kg olarak bulunur.
2
2
Bir koyun sürüsünde kuzuların sütten kesilme dönemindeki ağırlıkları tartılarak
saptanmıştır. Bu erkeklerin en üstün % 1'i ve dişilerin en üstün % 40'ı damızlık olarak
kullanılmak üzere ve bunlar dışındakiler kasaplığa ayrılmıştır. Tüm erkek tokluların sütten
kesim ağırlığı ortalaması 20.0 kg ve seçilen % 1 erkek toklunun ortalaması 25.0 kg ise,
seçilen erkeklerin seleksiyon üstünlüğü S = 25 - 20 = 5.0 kg dır. Bunun gibi tüm dişi
tokluların ortalaması 20.0 kg, ve seçilen % 40 dişi toklunun ortalaması 23.0 kg ise, seçilen
dişi tokluların seleksiyon üstünlüğü S = 23 -20 = 3.0 kg dır.
Kalıtım derecesi 0.50 civarında olduğundan damızlık olarak seçilen erkeklerin bir
sonraki generasyon için sağlayacağı genetik ilerleme 5.0 X 0.50 = 2.5 kg, dişilerin ise 3.0
X 0.50 = 1.5 kg'dır. Bir yavrunun genotipine babanın ve ananın katkısı % 50 olduğuna
göre bir generasyonda sağlanacak genetik ilerleme:
Ge + Gd
2.5 + 1.5
G = ------------------ = ---------------- = 2.0 kg olarak bulunur.
2
2
Eğer bir populasyondaki hayvanların tamamı yetiştirmede kullanılırsa burada
seleksiyon üstünlüğü sıfır olur. Dolaysıyla G = h2 x S = 0.5 x 0 = 0 bulunur.
Yani yeni generasyon, onu meydana getiren generasyonun aynısı olur. Bir diğer deyişle
genetik potansiyeli yükselmez, genetik ilerleme olmaz.
3. 4. Seleksiyon entansitesi
Genetik ilerlemenin hesaplanmasında seleksiyon üstünlüğü mutlak ortalama değer
olarak değil daha çok standardize edilmiş seleksiyon üstünlüğü olarak kullanılır. Böylece
değişik populasyonlar ve değişik karakterlerin seleksiyon üstünlükleri birbiriyle
karşılaştırılabilir. Standardize edilmiş seleksiyon üstünlüğü;
S = i x p
ile gösterilebilir. Burada i seleksiyon entansitesi olup seleksiyon üstünlüğünün
populasyonun genotipik standart sapması cinsinden ifadesidir. p ise damızlıkların
seçildiği populasyonda ele alınan karaktere ait standart sapmadır.
Standart sapmaları aynı olan iki populasyondan birinin % 50 diğerinin % 20 si
seçiliyorsa, seleksiyon üstünlüğü ikinci poupulasyonda daha büyük olacaktır.
Standart sapmaları farklı olan iki populasyonun her ikisinin % 20 si seçiliyorsa,
seleksiyon üstünlüğü, standart sapması büyük olan poupulasyonda daha büyük olacaktır.
Bir populasyonda damızlık olarak seçilen hayvanların toplam içindeki oranlarına
71
karşılık gelen seleksiyon entansiteleri hayvan ıslahı kitaplarında tablolar halinde verilmiştir.
Buralardan i değerleri alınıp kullanılabilir. Böyle bir tablonun elde olması halinde i değeri
ve
Grafik 4. Seleksiyon entansitesinin bulunmasında kullanılan seçilenlerin (v)
ordinat değeri (z).
i = z / v formülünden bulunabilir. Burada z, seçilen damızlıkların dağılım grafiğini kestiği
noktanın y değeridir. (Grafik 4). Formüldeki v ise seçilen damızlıkların, seçiminin
yapıldığı populasyonun içindeki oranıdır. Yalnız burada belirli bir verim düzeyi üzerindeki
bütün fertlerin damızlık olarak alıkonulması söz konusudur Ayrıca hesaplanan i değeri
seleksiyonun yapıldığı populasyonun normal bir dağılış gösterdiği varsayımın üzerine
dayalıdır. Dolayısıyla populasyonun büyüklüğü oranında i' nin güven düzeyi yükselir
(Tablo 2). Bu tablodan verilen değerlerden de anlaşılacağı gibi damızlık olarak seçilen
Tablo 2. Damızlık olarak seçilen hayvanların populasyona göre oranı (v), ordinat
değeri (z) ve seleksiyon entansitesi (i).
Seçilenlerin oranı, % v
Ordinat değeri z
Seleksiyon entansitesi i
90
0.176
0.20
80
0.280
0.35
70
0.348
0.50
60
0.387
0.64
50
0.399
0.80
40
0.387
0.97
30
0.348
1.16
20
0.280
1.40
10
0.176
1.76
5
0.102
2.05
1
0.026
2.64
72
hayvanların oranı küçüldükçe seleksiyon entansitesi büyümektedir. Damızlık olarak ayrılan
dişi hayvanların oranı iri yapılı ve az yavru veren türlerde, örneğin sığırlarda yüksektir. Bu
oran % 70 dolayındadır. Burada seleksiyon entansitesi i = 0.50'dir. Yine sığırlarda suni
tohumlama imkânı nedeniyle erkeklerin çok küçük bir oranı damızlık olarak seçilir. Eğer bu
oran % 1 olarak kabul edilirse buna karşılık gelen i değeri 2.64'dür.
Seleksiyon yapılan bir sürüde bir karaktere ait fenotipik standart sapma
hesaplanmışsa ve seleksiyon entansitesi biliniyorsa buradaki seleksiyon üstünlüğü
bulunabilir. Esmer ırk bir sığır sürüsünde dişilerde 1 yaş ağırlığının standart sapması 44
kg, seleksiyon entansitesi 0.50 olsun. Burada seleksiyon üstünlüğü S = 0.50 x 44 = 22
kg bulunur. Erkekler için bir yaş ağırlığının standart sapması yine 44 kg varsayılsın. Fakat
boğa olarak daha az sayıda hayvan yeterli olur. Önceki paragraftaki i = 2.64 örnek olarak
alınabilir. Burada S = 2.64 x 44 = 116.2 kg'dır. Yani erkeklerin bir sonraki
generasyonun verim düzeyine etkisi dişilerden çok daha yüksek olur.
Genetik ilerlemenin hesaplanması için yukarıda verilen formülde seleksiyon
üstünlüğü yerine seleksiyon üstünlüğünün standart sapma cinsinden eşiti konulursa formül
G = h2 x i x p şeklini alır. Genetik ilerleme hızının büyüklüğü kalıtım derecesi,
seleksiyon entansitesi ve standart sapmanın büyüklüğüne bağlıdır.
3. 5. Yıllık genetik ilerleme
G
formülü bir generasyon için sağlanan genetik ilerlemeyi verir. Hayvan
yetiştiriciliğinde genetik ilerleme generasyondan generasyona sağlanır. Fakat zaman
ölçüsü yıl olduğundan yıllık genetik ilerleme hızı pratik amaçla daha anlamlıdır. Bu nedenle
bir generasyon için sağlanan genetik ilerlemenin generasyon aralığına bölünmesi ile yıllık
genetik ilerleme bulunmuş olur. Yıllık genetik ilerleme Gy ile gösterilir ve formül
G
Gy = -----------dir. Burada yeni terim Ag olup generasyon aralığı veya uzunluğunu
Ag
ifade eder.
Etçi ırk sığırlarda bir generasyon için sağlanan genetik ilerleme G = 150 g
bulunmuştu. Generasyon aralığı etçi ırk sığırlarda 5 yıl kabul edilirse yıllık genetik ilerleme:
150
Gy = ------------ = 30 g olarak hesaplanır.
5
Koyunlarda yapağı veriminde bir generasyon için sağlanan genetik ilerleme
G = 500 g bulunmuştu. Generasyon aralığı koyunlarda 4 yıl kabul edilirse yıllık genetik
ilerleme:
500
73
Gy = ------------ = 125 g olarak hesaplanır.
4
4. Genetik ilerleme hızının yükseltilmesi
Hayvan ıslahının amacı genetik ilerleme hızını yükseltmek suretiyle hayvanlardan
yararlanmayı artırmaktır. Artan verim düzeyi, gerekli tedbirler alınmak kaydıyla, kalıcı
nitelikte olup generasyondan generasyona geçer. Genetik ilerleme hızı kalıtım derecesi ile
seleksiyon üstünlüğünün çarpımından elde ediliyordu. Seleksiyon üstünlüğü ise seleksiyon
entansitesi ve fenotipik standart sapmanın çarpımından ibaret idi. Bunlara göre h2 , S, ve
p faktörlerinden her birisinin yükseltilmesi ile G de büyümüş olur.
4. 1. Kalıtım derecesinin yükseltilmesi
Kalıtım derecesi, additif genetik varyansın fenotipik varyansa bölümü şeklinde ifade
edilmişti. Buna göre kalıtım derecesinin yükseltileilmesi, additif genetik varyansın
yükseltilmesi ve çevresel varyansın küçültülmesi ile mümkün olur
Bir populasyon içindeki additif genetik varyans muhtelif uygulamalarla
deği;ştirilebilir. Populasyona yeni genetik materyal katmak suretiyle yani aynı ırktan akraba
olmayan veya başka ırktan damızlıklarla birleştirmeler yapıldığında additif genetik varyans
yükseltilebilir. Genetik varyans dışarıdan yeni gen getirilmeden de artırılabilir. Bunun için
populasyon içinde kan hatları oluşturulur. Kan hatları genetik yapı yönünden farklılışmış
gruplar haline gelir. Sonra bu hatlar arasında yapılacak tesadüfi birleştirmelerle genetik
varyans yükselmiş olur. Akrabalı yetiştirme ise additif genetik varyansı azalttığı için kalıtım
derecesinin de küçülmesine neden olur. Kapalı sürülerde kalıtım derecesinin küçülmesi,
melezleme yapılan sürülerde ise yükselmesi beklenir.
Çevresel varyans bir cok çevre faktörü tarafından oluşturulur. Bunların bazıları
insanlar tarafından kontrol altına alınabilir. Barınaklar, yemleme şartları, ahır ve diğer çevre
hijyeni, hastalıklardan koruyucu tedbirler alınabilir. Böylece çevre varyansı küçültülebilir.
Diğer taraftan bazı çevre faktörlerinin de etki payları istatistik metotlarla hesaplanmak
suretiyle veriler üzerinde düzeltmeler yapılabilir. Bu uygulama da fenotipik varyans içindeki
çevre varyansını azaltır. Çevre şartlarının kontrol altına alınması ve bazı çevre şartlarına
göre düzeltmeler yapıldıktan sonra hesaplanan kalıtım dereceleri daha yüksek olur. Yani
bu gibi uygulamalar kalıtım derecesinin ve dolayısıyla genetik ilerleme hızının
yükselmesine imkân verirler.
4. 2. Seleksiyon üstünlüğünün yükseltilmesi
Seleksiyon üstünlüğü ile seleksiyon entansitesi birbiri ile ilişkili kavramlardır.
Parental generasyon içinden damızlık olarak ne kadar az sayıda hayvan seçilirse
seleksiyon üstünlüğü o kadar yüksek olur. Aynı şekilde seleksiyon entanitesi de damızlık
olarak ayrılan hayvan sayısının azalması ile ters orantılı olarak büyür. Bu nedenle
seleksiyon üstünlüğünün yükseltilmesi aynı zamanda seleksiyon entansitesinin de
74
yükseltilmesini ifade eder. Seleksiyon üstünlüğünü etkileyen faktörler döl verimi, ayıklama,
suni tohumlama, varyasyonun yükseltilmesi, karakter sayısı,
Döl verimi: Hayvan yetiştiriciliğinde bir yandan genetik ilerleme hızının artırılmasına
çalışılırken diğer taraftan da damızlık kadronun korunması esastır. Bununla beraber bu iki
faktör birbiri ile ters yönde etkilidir. Süt sığırı yetiştiriciliğinden bir örnekle bu konu açıklığa
kavuşturulabilir. Süt sığırı sürüsünün her yıl % 25 kadarı yenilenir. Yani 100 başlık bir
sürüden her yıl çeşitli nedenlerle 25 baş kadar inek ayrılır. Bunların yeri ilk doğumunu
yapacak 25 düve ile doldurulur. Yüz başlık sürüden yılda 80 yavru elde edilir. Bunların 40
kadarı dişidir. Buzağılama çağına gelene kadar 4 dişi ölüm-kesim yoluyla sürüden ayrılmış
ve ikisi de damızlık niteliğine sahip değilse geriye 34 dişi hayvan kalır. Sürünün
tamamlanması için 25 düve gerekli olduğundan 34 hayvanın % 74'ünün alıkonulması
zorunludur. Yani yetiştirici 34 düveden iyi-kötü 25 adedini damızlık olarak kabul etmek
durumundadır.
Populasyonun ne kadar küçük bir bölümü damızlık olarak ayrılırsa seleksiyon
üstünlüğü o kadar fazla, dolayısıyla genetik ilerleme o kadar yüksek olur . Daha büyük bir
bölümün damızlık olarak alıkonulmak mecburiyeti ise seleksiyon üstünlüğü ve genetik
ilerleme hızını azaltır.
Hayvan türlerinde döl veriminin artırılması, damızlığa ayrılan hayvanların daha
küçük bir bölümünün damızlık kadroyu tamamlamasına imkân verir. Bu da genetik ilerleme
hızını arttırır. Nitekim çok yavru veren tavuk, tavşan, domuz gibi hayvan türlerinde bu
imkân vardır. Bin başlık bir tavuk kümesinde bir yumurtlama döneminde bir tavuktan 100
yumurta kuluçkaya konsa dönem sonunda 100.000 genç tavuk yetişecek demektir.
Eskilerin tamamının elden çıkarılıp gençlerin sürüyü oluşturması için bunların % 1'inin
(1000 adedinin) damızlık olarak ayrılması yeterli olur.
Sığır, at, manda gibi iri yapılı hayvan türlerinde yılda bir yavru almak başarı olarak
kabul edilir. Bu hayvan türlerinde döl veriminin artırılması seleksiyon üstünlüğü ve genetik
ilerleme hızını yükseltir.
Ayıklama: Her yıl sürüden çıkan hayvanların bir bölümü ölüm, mecburi kesim ve
hastalık gibi zorunlu nedenlere bağlıdır. Bir bölümü ise düşük verim nedeniyle ayıklanır
yani sürü dışı edilirler. Ayıklananların sayısı büyüdükçe damızlığa yeni giren hayvan sayısı
da artar. Bu ise seleksiyon üstünlüğü ve genetik ilerlemeyi azaltır.
Bununla beraber yaşlı hayvanların sürüden ayıklanıp gençlerin kadroya alınması
genetik ilerlemeyi artırır Yaşlı hayvanların sürüde kalması ise genetik ilerlemenin
yavaşlamasıyla sonuçlanır. Yani bir hayvanın yıllar yılı sürüde kalması onun aynı olan
genotipinin sürüde devamlılığı , sabitliği demektir. Böylece ayıklananların sayısı ve yaş
faktörleri için optimum bir buluşma noktası bulmak zorunluluğu vardır.
Suni tohumlama: Uygulaması genetik ilerleme hızını yükselten bir faktördür. Bir
75
boğadan elde edilen sperma ile yüzlerce, hatta binlerce ineğin tohumlanması mümkündür.
Böyle olunca bin erkek yavrunun birisi damızlık boğa olarak ayrıldığında seleksiyon
üstünlüğü ve seleksiyon entansitesi çok yüksek olur. Suni tohumlama sığırcılıkta yaygın
olarak yapılmaktadır. Ancak bu teknik koyun ve tavuk yetiştiriciliğinde de uygulanmaktadır.
Tabi tohumlama ile bir koça en çok 50 koyun, bir horoza en çok 20 tavuk ayrılabilmektedir.
Suni tohumlama uygulamasında ise bu rakamlar 250 koyun ve 100 tavuğa kolayca
yükseltilebilmektedir.
Son yıllarda giderek yaygınlaşan süper ovulasyon ve embriyo transferi de
seleksiyon üstünlüğünü artıran bir biyoteknolojik uygulamadır. Değişik hayvan türlerinde
embriyo transferi yapılmakta ise de pratiğe yansıyan uygulama sığır yetiştiriciliğindedir.
Üstün nitelikli bir inekten alınan embriyoların taşıyıcı ineklerci buzağı haline getirilmesi
seleksiyon üstünlüğü ve entansitesini yükseltmektedir.
Varyasyonun yükseltilmesi: Fenotipik varyasyonun çevre faktörlerinden ileri
gelen kısmı değil, genotipik değerler arasındaki farklılıktan ileri gelen kısmı artırılırsa hem
kalıtım derecesi, hem de seleksiyon üstünlüğü yükseltilmiş olur. Bunun yolları daha önce
kalıtım derecesini yükseltme imkânları incelenirken açıklanmıştır..
Karakter sayısı: Seleksiyonda birden fazla karakter üzerinde durulduğu takdirde
bunlardan her birisi için uygulanacak seleksiyon üstünlüğü düşer. Karakterlerin birbirinden
bağımsız bulunmaları oranında bu düşüş fazlalaşır.
Küçülecek miktarı Hazel ve Lush (1942) seleksiyon entansitesindeki azalma ile
belirtmişlerdir. Her birine B oranında bir seleksiyon uygulanacak iki bağımsız karakter,
birlikte dikkate alınırlarsa, her biri çin sanki √ B oranında bir seleksiyon uygulanıyormuş
gibi düşük bir seleksiyon üstünlüğü sağlanır. B = % 50 ise: √0.50 = 0.71. %50
Entansite için seleksiyon üstünlüğü 0.798 standart sapma olduğu halde, % 71 entansite
için 0.482 standart sapmadır. Bu da seleksiyon üstünlüğünün önemli ölçüde azaltmaktadır.
Seleksiyonda birlikte dikkate alınmak istenen bağımsız karakter sayısı üçe çıkarsa,
her bir karakter için mümkün olabilecek seleksiyon üstünlüğü, sanki 3√ B oranında
uygulanıyormuş gibi bir seviyeye düşer. Bağımsız karakter sayısı n olunca söz konusu
oran n√ B şeklinde ifade edilir.
Bu açıklamadan, seleksiyonda dikkate alınacak karakter sayısını çoğaltmamak
gerektiği anlaşılmaktadır. Lâkin çiftlik hayvanlarında çokluk buna zorunluluk da vardır.
Sığırlarda genellikle süt verimi yanında et verimi de aranır. Koyunlarda vücut büyüklüğü,
yapağı miktarı ve kalitesi, et, süt ve döl verimleri gibi karakterlerin en az iki veya üçü
birlikte geliştirilmek istenir. Tavuklarda yumurta verimi, kalitesi, yemden yararlanma
kabiliyeti, yaşama gücü ve gelişme hızı; tavşanlarda kürk kalitesi, gelişme hızı ve yüksek
döl verimi gibi bir çok karakter bakımından üstün damızlıklar yetiştirilmek istenir.
Bu gibi hallerde uygulanabilecek seleksiyon metotları önceden açıklanmıştır.
76
Seleksiyonda dikkate alınacak karakterleri tayin ederken çok iyi düşünmeli, işletmeye
ekonomik bir fayda sağlamayacak karakterlere önem vererek faydalı olan karakterlere
uygulanması mümkün seleksiyon üstünlüğü boş yere azaltılmamalıdır.
4. 3. Fenotipik varyansın artırılması
Genetik ilerleme hızı formülünden anlaşılacağı gibi fenotipik varyansın büyümesi ile
G
de yükselir. Diğer taraftan fenotipik varyansın büyümesi kalıtım derecesinin
küçülmesine neden olur. Birbiri ile çelişen bu iki durumdan dolayı fenotipik varyansın
artırılmasının, onun içindeki çevre varyansının değil genetik varyansının artırılması yoluyla
sağlamak daha isabetli olur.
5. Generasyon aralığı
Seleksiyon, bir sonraki generasyonun veriminin artırılmasını amaçlar. Değişik
hayvan türlerinde, aynı hayvan türünün değişik verim yönlü gruplarında ve erkeklerle
dişiler arasında generasyon aralığı farklıdır. Örneğin generasyon aralığı etçi ve sütçü sığır
ırkları arasında farklı olduğu gibi, sütçü ırklardan Holştayn ve Jerseyler arasında da fark
vardır. Hatta aynı ırkın yetiştirildiği işletmeden işletmeye bile generasyon aralığı az-çok
değişebilir. Bu nedenle generasyon için değil, yıl için sağlanan genetik ilerleme konuyu
daha açıklıkla yansıtır.
Generasyon aralığı, yavrular doğduğunda ebeveynin ortalama yaşı olarak
tanımlanabilir. Yalnız burada doğan yavruların damızlık olarak kullanılması esastır. Buna
göre generasyon aralığının tanımı, sürüde damızlık olarak kullanılan hayvanların
doğduklarında ebeveynlerinin ortalama yaşı şeklini alır. İlk bakışta generasyon aralığı,
hayvanların ilk yavrularını verdiklerinde ortalama yaşları gibi akla gelebilir. Eğer bu şekilde
kabul edilirse generasyon aralığı nispeten kısa olarak bulunur. Bu şekilde bir hesapla
düvelerde ilk tohumlama yaşı 14 ay ve ilk buzağılama yaşı 24 ay olabileceğinden
generasyon aralığı da 24 ay olarak tespit edilebilir. Ancak bir sürüde generasyon aralığı
hesaplanırken ilk tohumlama yılında gebe kalmayan, gebe kalıp da abort yapan ya da
doğan yavrusu damızlık niteliğinde olmayan hayvanların yaşları da generasyon aralığı
hesabına katılır. Böylece generasyon aralığı ilk buzağılama yaşına göre iki katı dolayına
çıkabilir. Nitekim yukarıda sığırlarda ilk buzağılama yaşının 24 ay olabileceği belirtilmişti.
Diğer faktörlerde dikkate alındığında bu süre 48-60 aya kadar uzayabilir.
Projeni test uygulaması da generasyon aralığını uzatan bir faktördür. Çünkü
denenmiş bir boğa damızlık olarak kullanıldığında 5 yaşını bulur ki bir yıl kadar süre de ilk
tohumlama sonu gebeliği için tanınırsa generasyon aralığı 6 yıla çıkar. Diğer hayvan türleri
için de benzer hesaplamalar yapılır. Dişilerle erkekler arasında generasyon uzunluğu
yönünden bir miktar fark bulunur. Özellikle projeni test uygulamasında erkekler yönündeki
generasyon aralığı daha fazladır. Bir Esmer ırk sürüsünde damızlık olarak kullanılan dişiler
doğduğunda analarının yaş ortalaması 4.0, babalarının yaş ortalaması 5.0 yıl, erkekler
77
doğduklarında analarının yaş ortalaması 5.5, babalarının yaş ortalaması 4.5 yıl ise bu
dört ortalama değerin ortalaması 4.75 yıl sürüdeki generasyon aralığını verir. Eğer bir
Tablo 3. Çiftlik Hayvanlarında ortalama generasyon aralıkları
Hayvan grubu
Generasyon aralığı (yıl)
Sığır
3-5
Koyun
2-3
Keçi
2-3
At
8 - 10
Domuz
1-2
Tavuk
1
sürüde damızlık olarak kullanılan bir hayvanın anası veya babası yaşlı ise bu durum
generasyon aralığını uzatan bir faktör olur. Bir sürüde yüksek verimli hayvanların uzun
zaman kullanılması generasyon aralığını da uzatır. Dolayısıyla hayvan türlerinde ortalama
generasyon aralıkları tablo 3 de verilmiştir.
Generasyon aralığının uzun olması genetik ilerleme hızını yavaşlatır. Çiftlik
hayvanlarından az sayıda yavru veren sığır, koyun, keçi ve atta döl verimi gücünün de
genellikle düşük olması bu hayvanların yetiştirildiği işletmelerin ekonomisini olumsuz
yönde etkiler. Yetiştiricilerin generasyon aralığını kısaltıcı bazı tedbirler almaları
mümkündür.
Sürünün ortalama yaşını azaltmak yani gençleştirmek yapılabilecek ilk işlerden
birisidir. Özellikle sığırlarda olmak üzere hayvanlarda bazı verimler ilk dönemlerde
düşüktür. Hayvan yaşlandıkça verim düzeyi de yükselir. Yetiştiriciler biraz yaşlanmış da
olsa yüksek verim düzeyine gelmiş hayvanları elden çıkarmak istemezler. Bu durum o
günün şartlarında işletmenin yararına görülür. Ancak uzun vadede olumsuz etkisi ağır
basan bir uygulamadır. Çünkü sürü yaşının yükselmesi oranında genetik ilerleme yavaşlar.
Yetiştiriciler yaşlı inekleri genç boğalarla tohumlamak suretiyle generasyon aralığını biraz
aşağıya çekebilirler. Hayvancılığı gelişmiş bazı ülkelerde dört ve hatta üçüncü laktasyon
sonunda inekler sürü dışı edilirler.
Generasyon aralığını azaltmak için alınabilecek ikinci bir tedbir, ilk tohumlama ve
ilk yavrulama yaşını daha erkene almaktır. Böylece bir yandan hayvanların verim
alınmadan geçen gençlik dönemi kısalacağı gibi, diğer yandan da generasyon aralığı
kısalır ve genetik ilerleme hızı yükselir.
Üçüncü bir tedbir de seleksiyonun erken dönemlerde yapılmasıdır. Süt sığırı
yetiştiriciliğinde bir dişi hayvanın verim düzeyinin anlaşılması birinci laktasyonun sonunda
mümkün olabilmektedir. Yavruların verim düzeyine göre boğaların damızlık olarak
ayrılabilmesi de bu nedenle gecikmektedir. Daha erken dönemde hayvanların verim
78
düzeyleri tespit edilerek damızlıkların seçiminin yapılabilmesi böylece generasyon aralığını
da kısaltabilecektir.
YETİŞTİRME METOTLARI
Hayvan yetiştiriciliğinde çiftleştirme ya da birleştirmelerde izlenen ve birleştirmenin
yapıldığı fertler arasındaki genotipik yakınlığı esas alan metotlara yetiştirme metotları
denir. Bu metotlar genel olarak ikiye ayrılarak incelenir.
1. Saf yetiştirme (purebred breeding)
2. Melezleme (crossbreeding)
Saf yetiştirme ayrıca;
A. Akrabalı yetiştirme (inbreeding-inzucht)
a. Yakın akrabalı yetiştirme (closbreeding)
b. Uzak akrabalı yetiştirme (linebreeding)
B. Akrabalık dışı yetiştirme (outcrossing) diye sınıflandırılarak incelenir.
Melezleme ise;
A. Çevirme melezlemesi
B. Kullanma melezlemesi
C. Kombinasyon melezlemesi diye sınıflandırılır.
SAF YETİŞTİRME
Aynı ırktan hayvanlar arasındaki birleştirmelere dayalı sistem ile yapılan
yetiştirmeye saf yetiştirme denir Burada amaç bir ırk ya da sürünün sahip olduğu genlerin
en uygun kombinasyonunu sağlayarak faydalılığın artırılmasıdır. Saf ırk, yalnız o ırka ait
genotipe sahip olmayı ifade eder.
Akrabalı Yetiştirme
Birbiri ile akraba olan hayvanlar arasında yapılan birleştirme sistemine akrabalı
yetiştirme denilir. Akraba fertler arasında değişik derecelerde de olsa bir benzerlik vardır.
Çünkü bu fertler bir ya da daha fazla ortak ataya sahiptirler. Aynı genlere sahip olmak
ortak ataya sahip olmanın bir sonucudur.
Hayvan yetiştiriciliği alanında normal olarak akrabalık, en fazla pedigrilerinin 4-6.
generasyonlarında ortak atalara sahip olan fertler arasında olur. Irk ortalamasına göre
daha fazla aynı genleri taşıyan fertlere akraba denilir. Akrabalık ne kadar yakın olursa
genetik aynılık o kadar fazla olur. En yüksek genetik aynılık bir hayvanın kendisi ile olan
akrabalığıdır. Derecesi % 100 olan bu akrabalık teorik bir kavramdır. Somatik hücre
klonlaması ile elde edilen koyun ve tek yumurta ikizleri ise bu durumun gerçek bir
örneğidir. Çok az sayıdaki hatlarda kan yakınlığı ile yetiştirme takip edilerek hayvanlar
arasındaki akrabalık derecesi % 100'e yaklaştırılmıştır.
Bir hayvanın anası, babası ve has (öz) kardeşi ile olan akrabalığına yakın akrabalık
ya da birinci derecede akrabalık denir. Daha uzak olan akrabalıklara kollateral ya da
79
ikinci derecede akrabalık denilir.
Bazen yetiştirme programlarında yüksek kapasiteli bir damızlığa çok fazla yer verilir
ve onun sürünün gen yapısına mümkün olduğu kadar fazla katkıda bulunması arzulanır.
Bu metoda kan hattı yetiştirmesi adı verilir ve aslında akrabalı yetiştirmenin bir
bölümüdür.
Akrabalı yetiştirme ya da kan yakınlığı yetiştirmesi üç çeşittir.
1. Sıkı kan yakınlığı: Ana-baba ile çocuklar, büyük baba-büyük-anne ve torunlar
veya kardeşler arasında yapılan birleştirmedir.
2. Yakın kan yakınlığı: Yavrular ile hala, amca teyze kardeş çocukları arasında
yapılan birleştirmelerdir.
3. Uzak kan yakınlığı: Yeğen çocukları ve daha uzak akrabalar arasındaki
birleştirmelerdir. Yapılan kan yakınlığı soy kütüklerinde (PEDİGREE) gösterilir. Pedigri bir
hayvanın gerideki soylarını gösterdiği gibi kan hattı da bir hayvandan elde edilen dölleri
gösterir.
Akrabalı yetiştirme ya da kan yakınlığı yetiştirmesinin başarılı olması üç şartın
yerine getirilmesine bağlıdır.
Programın başlatıldığı hayvanların yani nüvenin yapısı: Eğer kurucu
hayvanların yaşama gücü ve fertilitesi yüksekse ve zararlı resesif genler taşımıyorsa
program başarılı olur. Fetotipik ve genotipik yapı iyi olmalıdır.
Uygulanan seleksiyon düzeyi: Kapatılmış bir sürüde seleksiyon bazı estetik
karakterler üzerinde değil de yaşama gücü, ve fertilite gibi verim yönünden önemli
karekterler üzerinde ise iyi bir sürünün geliştirilmesi mümkündür. Burada başarı büyük
ölçüde uygulanan seleksiyon düzeyine paralel olarak artar. Helen King, farelerde
kardeşler arası birleştirmeyi verim ve yaşama gücü yönünden uygulanan sıkı bir
seleksiyon programı ile bir arada götürerek 60 generasyon sonunda farelerin yüksek verim
düzeyini koruduklarını tespit etmiştir.
Kan yakınlığı artış hızı: Akrabalı yetiştirme homozigotluğu artırır. Fakat bu
homozigotluk hem arzulanan hem de arzulanmayan genler için geçerlidir. Kan yakınlığı
süratle artırılırsa zararlı genlerin zamanında tespit ve elimine edilmesi mümkün olmayabilir.
Böylece zararlı genlerin homozigotluğunun da hızla yükselmesi işletmeyi ekonomik yönden
çökertebilir. Hatta bu homozigotluk artışı hızlı olursa sürünün genetik değerini artırmayı
amaçlayan seleksiyon yapma olanağı bile ortadan kalkabilir. Bu nedenlerle saf bir sürünün
kapatılarak akrabalı yetiştirmeye alınmasında başarılı olmak için kurucu materyalin
kapasitesi iyi olmalı; sıkı bir seleksiyon programı uygulanmalı ve kan yakınlığı artış hızı
seleksiyona imkân verecek bir düzeyde tutulmalıdır.
Akrabalık katsayısı
Fertler arasındaki genotipik benzerliğe akrabalık (relationship) ve ortak ataya
80
sahip olan fertler arasındaki genotipik benzerliğin derecesini belirten ölçüye de akrabalık
katsayısı adı verilir. Akrabalık katsayısı ilk olarak kobaylar üzerinde yaptığı çalışmalarla
Şekil 1. X ve Y fertlerinin pedigrileri
ilgili olarak Wright tarafından 1923 de ortaya atılmıştır. Aralarındaki akrabalık katsayısı
hesaplanacak iki ferdin birinci aşamada ortak ataları tespit edilir. İkinci aşamada ise ortak
atalarla her bir fert arasındaki generasyon sayıları bulunur.
Aralarındaki R katsayısı bulunacak fertler X ve Y olsun (şekil 1). Bu iki ferdin
pedigrileri incelendiğinde C ortak ataları bulunduğu anlaşılır. Bu ortak ata X ferdinin büyük
babası, Y ferdinin ise babasıdır.
X ferdinin C ortak ataya olan generasyon uzaklığı X den A ya bir ve A dan C ye bir
olmak üzere toplam 2 dir. Y ferdinin C ye olan generasyon uzaklığı ise birdir. Akrabalık
katsayısının formülü
dir. Burada R12 akrabalık katsayısını, ∑
toplama işaretini, n1 ortak atanın birinci ferde olan generasyon uzaklığını , n2 ortak atanın
ikinci ferde olan generasyon uzaklığını gösterir. Eğer iki ferdin birden fazla ortak atası
varsa her bir ortak atanın iki ferde olan uzaklıkları tespit edilip formüldeki yerine konur ve
bunlar toplanır. Örnek olarak alınan X ve Y fertlerinin ortak atadan uzaklıkları n1 = 2 ve
n2 = 1 dir. Formülde yerlerine konduğunda X ve Y fertleri arasındaki akrabalık katsayısı
ya da % 12.5 olarak bulunmuş olur. Formüldeki 1/2 terimi bir ferdin genetik yapısının
yarısının anadan, yarısının babadan geldiğini ifade eder. Buna göre A ferdinin genetik
yapısının yarısı C den gelmiştir. A nın da X ferdine katkısı 1/2 olduğuna göre C nin X
ferdinin genetik yapısına katkısı
dür, yani %25 dir. Aynı şekilde C nin Y ye
katkısı 1/2 dir. Böylece X ve Y arasında C ortak atası nedeniyle olan akrabalık C de olan
genlerin üç defa yarılanması ile şekillenmiş oluyor. Üç yarının çarpımı ile de
bulunur. Elde edilen akrabalık katsayısı X ve Y fertlerinin ırk
81
ortalamasına göre % 12.5 oranında daha fazla ortak genlere sahip olduklarını ifade eder.
Akraba bireyler akrabalık derecesine bağlı olarak aynı populasyon içinde akraba olmayan
Şekil 2. İki has kardeşin pedigrileri
bireyler arasında var olan ortak gen sayısından daha fazla ortak genlere sahiptirler.
Bir hayvanın ana ya da babaya olan akrabalığı % 50 dir Bir ferdin büyükanne ya da
büyükbaba ile akrabalığı % 25 dir. Şekil 1 deki X ve A fertleri arasındaki akrabalık yukarıda
verilen formülle hesaplanmak istenirse buruda A nın kendisine generasyon uzaklığı
n1 = 0 , yavrusuna olan uzaklığı n2 = 1 dir. Buradan;
ya da % 50 bulunur.
X bireyi ile onun büyükbabası arasındaki akrabalık ise
1/4
= 0.25 ya da % 25 dir.
Aynı ana ve aynı babaya sahip olan has (öz) kardeşler akrabalık % 50 dir. İki has
kardeş A ve B nin pedigrileri şekil 2 deki gibi olsun
A ve B arasındaki akrabalığın hesaplanması ile;
Hayvan yetiştiriciliğinde çok kullanılan baba bir üvey kardeşler arası akrabalık has
kardeşler arası akrabalığın yarısı kadar, yani % 25 dir. Tek yumurta ikizleri tamamen aynı
genlere sahiptirler ve aralarındaki akrabalık % 100 dür.
Kan yakınlığı
Kanyakınlığı, akraba olan fertler arasındaki yapılan birleştirmelerin sonucu olarak
fertte meydana gelen homozigotluktur. Kan yakınlığı, homozigotluğu artırır. Bu nedenle
kan yakınlığının amacı belli lokuslardaki üstün genlerin homozigotluğunu artırmaktır.
Ancak kan yakınlığı birleştirmesi sırasında arzulanan genler kadar diğer istenmeyen
zararsız genler, zararlı genler, hattâ letal genlerde homozigot hale gelebilir. Bu nedenle
kan yakınlığı birleştirmesi yapıldığında kötü genlere karşı sıkı bir seleksiyon da
uygulanmalıdır. Aksi halde kan yakınlığı yetiştirmesi faydadan çok zarar getirebilir.
Kan yakınlığı düzeyi kan yakınlığı katsayısı ile belirlenir. Kan yakınlığı katsayısı bir
82
hayvanın homozigotluğunun o ırk içindeki akraba olmayan hayvanlara göre fazlalığın
yüzdesi ya da eş kromozomlar üzerinde belli lokuslardaki genlerin identik
(tıpkı=özdeş=aynı) olma ihtimali olarak tarif edilir. Kan yakınlığı katsayısının hesaplanması,
bir ferdin kan yakınlığının onun ana-babası arasındaki akrabalığın yarısına eşit olduğu
esasına dayanır. Kan yakınlığı katsayısını hesaplama metodu Wright tarafından 1923
yılında teklif edilmiştir. Bugün de aşağıda formülü verilen aynı metot kullanılmaktadır.
Burada Fx sözkonusu hayvanın kan yakınlığı katsayısını, ∑ toplama işareti, FA
ortak atanın kan yakınlığı katsayısını , n babadan itibaren gerideki ortak ataya kadar
generasyon sayısını, n1 anadan itibaren gerideki ortak ataya kadar generasyon sayısını
göstermektedir. Eğer ortak atanın kan yakınlığı yoksa veya durumu bilinmiyorsa FA = 0 ve
( 1+FA ) = 1 olacaktır.
Burada verilen formülün nasıl uygulandığını basit bir örnekle açıklamak için şekil 3
de gösterilen pedigriyi ele alalım:
Bu pedigride ortak atalar C ve D dir. Kan yakınlığının hesaplanması istenen X ferdi,
has kardeşler arası birleştirmeden doğmuştur. Pedigride ortak ataların kan yakınlığı
gösterilmediğine göre FA = 0 olarak kabul edilecektir. Önce C ortak atasını ele alalım. A
dan C ye bir gerenasyon olduğu için n = 1, B den C ye bir generasyon olduğu için n1 = 1
dir. Böylece C nin katkısı
Aynı şekilde D nin katkısı hesaplandığında. A dan D ye bir gerenasyon olduğu için
n = 1, B den D ye bir generasyon olduğu için n1 = 1 dir. Böylece D nin kan yakınlığına
katkısı
dir Bu bilgiler formüle uygulandığında:
Şekil 3. Has kardeşler arası birleştirmelerden doğan X ferdinin pedigrisi.
83
Şekil 4. Baba bir üvey kardeşler birleştirmesinden doğan Y ferdinin pedigrisi.
Yahut 0.25 bulunur. Böylece X hayvanının kan yakınlığı katsayısının Fx = 0.25 olduğu
anlaşılır. Has kardeşler arası birleştirmeden veya ana-babadan birisinin bir yavrusu ile
birleşmesinden doğan fertlerde Fx= 0.25 dir. Şekil 4 te gösterilen, üvey kardeşler
arasındaki birleştirmeden doğan Y ferdinin kan yakınlığı katsayısı aşağıda hesaplanmıştır.
Y nin kan yakınlığı katsayısı Fy = 0.125 ya da % 12.5 olarak bulunur.
Kan yakınlığı bir ırkta bir örnekliği sağlar. Iraların iletilmesinde güven sağlar.
Damızlıklar iyi seçilirse verimlerin hızla artmasını sağlar. Bir çok ırklar bu metotla meydana
getirilmiştir. Örneğin arıkan İngiliz atı: Darley Arabian, Godolphin Arabian, Curwen
Bay Barb, Byerley Turk olmak üzere birkaç aygır ve bunlardan meydana gelen akrabalar
arasında kan yakınlığı yetiştirmesi yapılarak meydana getirilmiştir. Nonius adında bir
Anglo-Norman aygırının 100 sene süren kan yakınlığı yetiştirmesiyle nonius ırkı meydana
getirilmiştir. İngiliz etçi koyun, sığır, domuz ırkları da aynı metotla meydana getirilmiştir.
Karagül koyunlarında, kan yakınlığı yetiştirmesi yapılarak pöstekilerinin kıvırcıklığı
artırılmıştır. Ankara keçilerinde de en güzel keçilere, kan yakınlığı yetiştirmesi yapılan
sürülerde rastlanmıştır. Kan yakınlığı yetiştirmesini çok yakın akrabalar arasında
yapılmadığı ve kalıtsal yapıları sağlam damızlıklar kullanıldığı takdirde çok faydalıdır ve hiç
bir tehlike görülmez.
Kan yakınlığı yetiştirmesi çok yakın akrabalar arasında yapılırsa ve uzun süre
devam ederse ve bilgisiz kişiler tarafından uygulanırsa tehlikeli olur. Weismann ve
arkadaşlarının fareler üzerinde yaptığı deneyler bu konuya ışık tutacak niteliktedir. Bu
deneylerin sonuçlarına göre sıkı kan yakınlığı uzun sürdüğü zaman fareler soysuzlaşıp
84
ağırlıkları azalır. Mukavemet azalıp, ölüm artar, üreme kabiliyeti azalır ve kısırlık artar.
29-30 kuşak süren deneylerde bir batında elde edilen yavru sayısı 7.5 dan 3.2 ye, beden
ağırlığı 340 g'dan 250 g'a, kısırlık 0 dan % 4'e yavru ölümü % 3.9 dan % 45.5'e çıkmıştır.
Damızlıklarda yapılan deneyler de üreme kabiliyetinin azaldığını göstermiştir. Bir çok
kalıtsal hastalıklar kan yakınlığı yetiştirmesi ile çoğalmış ve özellikle devamlı olarak dölden
döle geçen letal ve semiletal genler homozigotlaşarak meydana çıkmıştır. Fenotipik
özellikler ve bu arada verimler düşer, hayvanların çevre şartlarına uyum kabiliyetleri düşer,
genetik ve fenotipik varyasyon azalır. Sığırlarda dişiler arasında yoğun seleksiyon
yapılamadığından kan yakınlığı yetiştirmeleri yaşama ve verim gücünde azalmalarla
sonuçlanmıştır. Genel olarak kan yakınlığında her % 1 artış, süt veriminde 25 kg azalmaya
neden olmuştur. Ayrıca kısırlık, yaşama gücünün azalması, buzağı ölümlerinin artması ve
buzağı doğum ağırlığının azalması gibi zararlar meydana gelmiştir. İnsanlarda da eski
Mısırdan beri yakın akrabalar arasındaki birleşmelerin meydana getirdiği arızalar
biliniyordu. Bazı akrabaların uzun müddet aralarında evlenmeleri ile bu ailelerde bir çok
akıl ve sinir hastalıklarının ve konstitüsyon zayıflamalarının arttığı izlenmiştir.
Akrabalık dışı birleştirme (Outcrossing)
Bir sürüde dişilerin aynı ırktan fakat kendileri ile akrabalığı bulunmayan erkek
damızlıklarla birleştirilmesi metodudur. İstenmeyen genetik yapıdaki yavruların elde
edilmesi ihtimali daha az olduğu için bu sistem akrabalı birleştirmelere göre daha fazla
uygulanır. Ayrıca akraba olmayan hayvanlar arası birleştirmelerden doğacak hayvanlardan
heterozigotluk ve dolayısıyla heterozis elde etme olasılığı daha yüksektir. Bu sistem,
yetiştiriciye güzel görünüşlü hayvanlar elde etmesini sağlar. Böyle hayvanlar pazarda iyi
alıcı bulur. Ancak bunlar çoğu zaman yeni alıcıyı hayal kırıklığına uğratabilir. Çünkü güzel
görünüş ve yüksek verim yavru generasyonda devam etmeyebilir.
Damızlık yetiştiren küçük sürüler zaman zaman dışardan aynı ırktan erkek
damızlıklar getirmek suretiyle sürülerinin verim düzeyini yükseltirler. Buna kan tazeleme
denilir.
Akrabalık dışı birleştirme iki amaçla yapılır. Birisi kapalı bir sürüde kan yakınlığı
düzeyini aşağı çekmektir. Diğeri ise kapalı bir sürüde görülen bir veya bir kaç kusurun
düzeltilmesi için dışardan o karakterler yönünden üstün kabiliyete sahip erkek damızlıkların
sürüye getirilmesidir. Heterozis elde etmek için kan hatları arası yapılan birleştirmelerde
akrabalık dışı birleştirme kabul edilir.
Ticari Yetiştirme
Ticari Yetiştirmede amaç en fazla miktarda ve en iyi kalitede hayvansal ürün elde
etmektir. Ticari yetiştirme, kullanılan hayvan varlığının kaynağına göre önce türler arası ve
ırklar arası birleştirmeler olarak iki bölümde ele alınabilir.
Ticari Yetiştirmenin dayandığı ilke heterozigot yapısının sağladığı üstünlüktür. Bu
85
durum heterozis ya da melez azmanlığı olarak adlandırılır. Genetik yapıları birbirinden
uzak fertleri birleştirerek yaşama gücü yüksek yavrular elde etme olayına heterozis denilir.
Heterozisin başarılı örnekleri bitki yetiştiriciliğinde hibrit mısır ve hibrit domates, hayvan
yetiştiriciliğinde de hibrit yumurta ve et tavuklarıdır. Birleştirilen fertler arası genetik
uzaklığın artması ile heterozis etkisi de artar.
Türler Arası Birleştirme
Böyle birleştirmelere hibridasyon adı verilir. Bunun en belirgin örneği katırdır. Katır
güç şartlara dayanıklı bir hayvandır. Eşek aygırı X Kısrak = Katır. Sığır bizon arasındaki
birleştirmelerden Kedalo (Cattalo) denilen döller alınmıştır. Koyun ve keçi
birleştirmesinden Ovid ve Caprid adlı döller elde edilmiştir.
Irklar Arası Birleştirme
Farklı ırkların sahip olduğu yüksek yapı ya da verim güçlerini determine eden
genleri bir arada toplamak suretiyle hayvan yetiştiriciliğinde faydalılığı artırmak amacıyla
yapılan ırklar arası birleştirmelere melezleme denir. Bugüne kadar bir çok melezleme
metodu geliştirilmiştir. Bunlar
1. Çevirme melezlemesi
Bir ırktan dişi hayvanların biri birini izleyen generasyonlar boyunca bir diğer saf ırk
erkekleri ile birleştirilmesi ilkesine dayanır. Aslında bu metot bir ırka devamlı olarak bir
diğer ırkın genotipini katmak suretiyle ilk ırkı, ikinci ırka çevirmek işlemidir. Bu metotta en
büyük ilerleme F1 adı verilen birinci generasyonda olur. Üçüncü generasyondan sonra elde
edilen sürü gerek yapı, gerekse verim özellikleri yönünden baba ırkın benzeri duruma
gelmiştir. Beşinci generasyon % 96.9 oranında erkek ırkın genotipine sahip olur ki bunları
artık saf baba ırkından ayırt etmek mümkün değildir (şekil 5).
Çevirme melezlemesi sığır yetiştiriciliğinde önem taşır. Bu metot yardımı ile büyük
paralar harcanmasına gerek olmadan 20 yılda yüksek değerli bir sığır sürüsü kurulabilir.
Tavuk ve domuz yetiştiriciliği için büyük önem taşımaz. Koyun yetiştiriciliği için ancak ikinci
86
Şekil 5. Çevirme melezlemesinde baba-ana ırkları ve bunların yeni generasyonlara
genotipik katkıları.
ya da üçüncü derecede önem taşır. Örnek Türk Esmeri ve Türk Merinosunun elde
edilmesinde bu metot kullanılmıştır.
Kombinasyon melezlemesi
Bu metot değişik ırkları kombine ederek yeni bir ırk meydana getirmektir. Bir yandan
çeşitli ırkların üstün kabiliyetlerini bir araya getirmek diğer yandan da heterozis etkisinden
yararlanmak amacıyla yapılır. Kombinasyon melezlemesi özellikle tavuk ve domuz
yetiştiriciliğinde geniş biçimde ve heterozis avantajından yararlanmak için
uygulanmaktadır. Sığırcılıkta bu metodun kullanılması ile yeni sığır ırkları meydana
getirilmiştir. Santa Gertrudis ve Beefmaster ırkları ile Holştayn X GAK melezlemesi bu
melezlemeye örnektir.
Melezlemeye alınan erkek ve dişilerin sıkı bir seleksiyondan geçirilmeleri
kombinasyon melezlemesinin başarısı için gereklidir. etçi ırk ineklerle sütçü ırk boğalar
arasında yapılan kombinasyon melezlemesiyle F1 generasyonunda elde edilen erkekler
besiye alınır, dişiler ise geleceğin etçi buzağılarını besleyecek süt verimi yüksek analar
olarak yetiştirilirler.
Kulanma melezlemesi
Bu metodun kullanılması ile elde edilen melez yavrular yetiştirmeye alınmazlar.
Damızlık değerleri yoktur; yalnız ticari amaçla büyütülürler. Kullanma melezlemesinin en
belirgin örnekleri hibrit mısır ve hibrit tavuklardır. Ticari hibrit hayvanların elde edilmesi için
her iki ırk gruplarının devamlı olarak elde bulunması gerekir Çünkü melezleme ile elde
edilen hayvanlar yalnız ticari amaçla kullanılırlar.
Sığır yetiştiriciliğinde bu metot sütçü sığır ırklarındaki ineklerin etçi ırk boğalar
tarafından tohumlanarak et verim gücü yüksek yavrular elde etmek amacıyla yapılır. Elde
edilen dişi ve erkek bütün buzağılar besiye alınarak et üretimi için değerlendirilirler.
Islah melezlemesi (Asilleştirme, Kan Katma)
Bir ırkın başka bir ırkla sadece bir defa birleştirilmesi ve böylece elde edilen melez
dişi döllerin esas ırkın erkekleri ile tekrar birleştirilmesi ve yetiştirmeye eskisi gibi devam
edilmesi işlemine Kan Katma denir. Bu metot ile çok değerli özelliklere sahip fakat bazı
özellikleri eksik olan bir ırka, başka bir ırktan bu özellikler yönünden aktarma yapma gayesi
güdülür.
87
KAYNAKLAR
Alpan, O.,1990. Hayvan Islahında Genetik Esaslar, Uygulamalar ve Populasyon
Genetiği. Ankara Üniv. Vet. Fak. Teksir No: 6, Ankara
Alpan, O., Arpacık, R. Sığır Yetiştiriciliği. A.Ü. Veteriner Fakültesi Zootekni Anabilim
Dalı, 2. baskı, Şahin Matbaası, Ankara, 1998.
Düzgüneş, O. Hayvan Islahı Ders Notları. A.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü.
Teksir No: 101, Ankara, 1983.
Legates, J.E., Warwick, J.Everett. Breeding and improvement of farm animals.
McGraw-Hill Publishing Company, Singapore, 1990.
Saatcı,M., Kırmızıbayrak, T., Aksoy, A.R. BLUP metodunun Kars yöresi
hayvancılığına uygulanabilirliği. Kars-Gence Hayvancılığı ve Bilimsel İşbirliği
Sempozyumu, sayfa:67-73, 23-24 Ekim 2001, KARS
Vanlı, Y., Özsoy, M.K., Yıldız, N. Kantitatif Genetik Prensipleri (çeviri).
Ata.Üniversitesi Yayınları No: 634, Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara, 1986.
88
22.04.1997. Ali Rıza Aksoy
89