Temel ilaçlar

TEMEL İLAÇLAR
Dr. Fehminaz TEMEL
İlaç, fizyolojik sistemlerde ya da patolojik durumlarda alıcının yararına değişiklik yapan
farmasötik
bir
ürün
içinde
bulunan
herhangi
bir
maddedir
(1).
Ilaçların toplum sağlığı yönünden özellikleri şunlardır:
Ilaç güvenilir, etkili, uygun fiyatlı ve kolay sağlanabilir olmalıdır.
Her gelir grubundan insana, gerek duyulduğunda, ertelenmeden hemen sağlanması gereken
bir üründür.
Hastanın kendi tercihi ile seçemediği bir üründür.
Tüketicisinin hakkında en az bilgi sahibi olduğu ürünlerden birisidir.
Koruyucu ve tedavi edici etkisi yanında, oluşturabileceği yan etkiler açısından önemli bir risk
potansiyeli vardır.
Kamu sağlık harcamalarında %40’lık bir paya sahip olması nedeniyle kamu harcamaları
açısından
da
son
derece
önemlidir.
Temelde her ilaç, uygun kullanıldığında toplum sağlığının sürdürülebilmesi ve geliştirilebilmesi için
vazgeçilmezdir. Yüksek maliyetli, yanlış ve gereksiz ilaç kullanımı; tüm dünyanın karşı karşıya
olduğu ciddi bir sorundur (1).
Temel Ilaç Kavramı
Ilaçlar; gereksinim duyulan yerde ve zamanda, parasal açıdan ve diğer yönlerden erişilebilir
olmalıdır. Ilaçların seçimi, hedef kitlenin gerçek gereksinimleri doğrultusunda yapılmalıdır. Bu
yaklaşım, piyasada bulunanlar arasından "öncelikli ilaçların" belirlenmesini gündeme
getirmektedir. Öncelikli ilaçların seçiminde hareket noktası, morbidite ve mortaliteye ilişkin
epidemiyolojik veriler, hasta yükü dağılımı ve standart tedavi protokolleri olmalıdır (2).
Temel ilaçlar; "toplumun çoğunluğunun sağlık gereksinimleri için en gerekli olan, dolayısıyla,
her zaman, yeterli miktarda ve uygun doz formlarında bulunması gereken ilaçlar" olarak
tanımlanmaktadır. Temel ilaçların seçimi bir süreçtir ve halk sağlığının değişen önceliklerini,
toplumdaki hastalıkların durumunu, ilaçlarla ilgili bilgilerdeki değişim ve yenilikleri dikkate
almalıdır.
Temel Ilaç Listesi, yukarıda özellikleri belirtilen ilaçları içeren, her yıl veya her gereken
durumda gözden geçirilerek güncelliği sağlanan ve jenerik adlarla belirtilen ilaçların yer aldığı
listedir. Dünya Sağlık Örgütü’nce (D.S.Ö) ilk kez 1977’de oluşturulmuş; başlangıçta az gelişmiş
ülkeler için önerilmiş, ancak kısa sürede toplumsal açıdan önemi saptandığından, bugün Avrupa
ülkeleri ve A.B.D.’de de geçerliliği olan bir uygulamadır (3).
Temel İlaç Listesinin Planlanmasında İlkeler
Listenin hazırlanması sırasında, ülkenin sağlık hizmetlerinin yapılanması ve gelişmişliği dikkate
alınmalı, liste genel ve yerel gereksinimleri karşılayacak biçimde düzenlenmelidir.
Ilaç seçiminde, toplumun değişen sağlık gereksinimleri dikkate alınmalı, ülke sağlığı ile ilgili
tüm verilerden yararlanılmalıdır. Farmakolojik ve farmasötik gelişmeler izlenerek liste en az yılda
bir kez ya da gereken her durumda gözden geçirilmelidir.
Olanaklı her durumda, ilaçlar ve farmasötik ürünler için jenerik ad kullanılmalıdır.
Listede ciddi, yansız, bilimsel yayınlarla kendini kanıtlamış ilaçlar yer almalıdır.
Temel ilaçların büyük çoğunluğu tek etken maddeli olarak sunulmalıdır. Bileşik ilaçlar,
kanıtlanmış bir üstünlüğün söz konusu olduğu, az sayıdaki özel durumla sınırlı tutulmalıdır.
Aynı endikasyonda kullanılan ilaçlar arasında, yarar/risk ve yarar/fiyat oranı yüksek olan
ilaçlar seçilmelidir.
Fiyat, önemli seçim nedenlerinden biridir. Yapılacak fiyat karşılaştırmalarında, yalnız birim ilaç
değil, tüm tedavi fiyatı göz önünde bulundurulmalıdır.
Bazı ilaçların listede yer almayışı, bu ilaçların yararsız olduğu anlamına gelmemektedir.
Listede bulunan ilaçlar, toplumun sağlık güvenliği açısından bütün otoritelerce onay görmüş, en
gerekli olanlardır.
Temel Ilaç Listesi, hekimin ilaç seçme özgürlüğünü hiçbir zaman engellemeyecek, liste dışı
kalan ilaçlar ticari adları ile piyasada bulunacaktır. Hekim, gerektiğinde bu tip ilaçları seçebilecek
ve reçetesine yazabilecektir (3).
Dünyada Temel İlaçlar
D.S.Ö.’nün Politikası: D.S.Ö. daha kuruluşundan başlayarak ilaçların kalitesini, güvenliğini ve
etkililiğini geliştirmeye yönelik çabalar göstermiştir. Gelişmekte olan ülkelerde ilacın bulunabilir
ve erişilebilir olmamasından ve ilacın doğru kullanılmamasından kaynaklanan sorunların ciddi bir
boyut kazanması üzerine ise, "Temel Ilaçlar" kavramı gündeme gelmiştir. D.S.Ö.’nün farmasötik
ürünler konusundaki misyonu; temel ilaçlar ve diğer ilaçlar hakkında küresel anlamda rehberlik
yapmak ve temel ilaçlara ulaşabilmede eşitliğin, ilaç kalitesi ve güvenliğinin ve akılcı ilaç
kullanımının garanti edilmesini sağlayacak "ulusal ilaç politikaları"nın yerleştirilmesinde ülkelerle
işbirliği yapmaktır.
D.S.Ö. önceki Genel Direktörü Dr. Gro Harlem Brundtland, konuyla ilgili görüşlerini şöyle ifade
etmiştir: "Amacımız, temel ilaçlara ulaşabilmede eşitliğin, akılcı kullanımın ve kalitenin
sağlanması olmalıdır. Bu aslında, insanların en temel haklarından olan sağlık hizmetlerinin bir
parçasıdır. Bu amacın gerçekleştirilmesi, D.S.Ö.’nün en önemli önceliklerinden biridir". 1977’de
hazırlanan ilk "Model Temel Ilaç Listesi"nde 208 ilaç yer almaktayken, 1997’de hazırlanan 10.
Model Listede 306 ilaç bulunmaktadır. Son 20 yıl içinde listeye yeni ilaçlar eklenmiş ve artık
uygun bulunmayan bazı ilaçlar listeden çıkarılmıştır. Bugün liste, dünya nüfusunun büyük bir
kısmını etkileyen bulaşıcı hastalıklarla, kronik hastalıkların etkili ve güvenli tedavisini
sağlayabilecek özellikte ilaçları içermektedir.
D.S.Ö.’nün
ilaçlar
için
2000-2003
stratejisi
dört
amacı
öngörmektedir:
Politika,
Kalite
ve
güvenlik,
Akılcı
kullanım,
Ulaşılabilirlik.
Bu dört amaç arasından en fazla, "öncelikli sağlık sorunları için kullanılacak temel ilaçlara
ulaşılabilirliğin sağlanması" üzerinde durulmaktadır. Öncelikli sağlık sorunları; özellikle yoksul
nüfus arasında yaygın olan sıtma, verem, HIV/AIDS ve çocukluk çağı hastalıklarını içermektedir
(4).
Temel Ilaçların Örnek Listesi’ne dayalı olan yeni D.S.Ö. Örnek Kodeks ilk kez Ağustos 2002’de
yayınlanmıştır. Bu kodeks, temel ilaç kavramlarının yeniden gerçekleştirilmesine ve tamamen
yenilenmesine yol açmıştır. Yeni D.S.Ö. Örnek Kalite Garantisi Sistemi ilk defa Birleşmiş
Milletlerin (B.M) bütün bölümleri adına HIV/AIDS ve sıtma için hazırlanan ürünlerin ve üreticilerin
önceden nitelikli hale gelmesine neden olmuştur. Bu aynı zamanda diğer temel ilaçlar konusunda
da geçerlidir. Bunlar, özellikle yaygın görülen çocuk hastalıkları, belli başlı bulaşıcı hastalıklar ve
diyabet gibi kronik durumlar, hipertansiyon, epilepsi ve uzun süreli tedavilerden fayda sağlayan
ruhsal rahatsızlıklar için kullanılan ilaçlardır. Milenyum Gelişim Amaçları içinde, 17 sağlık
göstergesinden biri, temel ilaçları elde edebilmektir. D.S.Ö. kendini bu amacı desteklemeye
adamıştır. Temel Ilaç Kavramının Gelişmesi; diğer gruplar, B.M.’in diğer bölümleri, Dünya
Bankası ve Sivil Toplum Örgütleri (NGO) ile yapılacak olan yakın işbirliği sayesinde daha da
kuvvetli hale gelecektir (5).
Alma-Ata Bildirgesi ve Temel Ilaçlar: Alma-Ata Konferansı (12 Eylül 1978) olarak bilinen
Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı, sağlık hizmetlerini geliştirmek ve dünyadaki bütün insanların
sağlık düzeylerini iyileştirmek için düşünülen çözüm önerilerinin tartışıldığı bir toplantıdır.
Toplantının sonunda yayınlanan bildirge de bir öneriler paketidir. Alma-Ata Bildirgesi’nin asıl
önemi; "Temel Sağlık Hizmetleri" kavramı ve uygulamaları konusunda, bütün dünya ülkelerince
imzalanmış bir "uluslararası sağlık sözleşmesi" oluşudur. Bildirgede her ülkenin temel ilaçlar
yönünden, diğer ülkelere bağımlı olmadan, kendi kendine yeter duruma gelmesi gerektiği
belirtilmiştir. Bu metni imzalayan her ülke kendisinin Temel Sağlık Hizmetleri görüşünü
benimsediğini ve diğer bütün ülkelere önerdiğini; 133 ülke ve 67 uluslararası örgüt temsilcisi
huzurunda kabul etmiştir (6).
Türkiye ve Temel İlaçlar
Türkiye’de ilaç kullanımının genel olarak akılcı olmadığı yadsınamaz bir gerçektir. Bu durumun
nedenleri arasında; ilacın seçimi, yönlendirilmesi ve hastaya sunumunda görev alan sağlık meslek
üyelerinin, ilaç sanayisinin ve ilaç tüketicilerinin önemli sorumlulukları vardır (3). Türkiye’ de
2001 yılı verilerine göre, değişik farmasötik formda 7500 kadar ruhsatlı ilaç bulunmaktadır (7) ve
bunlara her geçen gün yenileri eklenmektedir. Ilaç fiyatları Türkiye koşullarına göre çok pahalıdır
ve sürekli olarak artan fiyatlar artık hastanın erişemeyeceği düzeylere ulaşmıştır. Sosyal güvenlik
kuruluşları ciddi ödeme güçlükleri içindedir. Bu kuruluşların sağlık giderleri içinde ilaca ayırdıkları
pay %50’nin üzerindedir. Yanlış ve gereksiz antibiyotik kullanımı oldukça ürkütücü boyutlardadır.
Tüm bu nedenlerle "Temel Ilaçlar ve Jenerik Adlı Ilaç" uygulamasının yaşama geçirilmesi, toplum
sağlığı açısından bir gereklilik olmuştur. Türkiye’de "Temel Ilaçlar" ilkesine dayalı çalışmalar, ne
yazık ki günümüze kadar tam olarak gerçekleştirilememiştir. Oysa, gerek ilaç tüketicisi olan halk,
gerek sağlık mesleğini uygulayanlar, gerekse ülke ekonomisi için bu tür uygulamalar bir
zorunluluktur (3). Mevcut durumda Türkiye, ulusal ilaç politikası bulunmayan ülkeler arasındadır.
Sağlık Bakanlığı, Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü eşgüdümünde "Akılcı Ilaç Kullanımı" konulu
bazı çalışmalar, birinci basamak sağlık hizmetlerine yönelik olarak yapılmaktadır. Bu çalışmalar,
ağırlıklı olarak birinci basamakta çalışan hekimlerin eğitimini amaçlamaktadır (4).
KAYNAKLAR
1. Işık, Sönmez, Akılcı Ilaç Kullanımı, http://www.spgk.saglik.gov.tr/ ss/sayılar/9703/s11.html,
(16.09.2003).
2. T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğü Rasyonel Ilaç Kullanımı Bölümü, Akılcı Ilaç
Kullanımının Alfabesi, Ankara, Nisan 1993.
3. Türk Tabipleri Birliği Yayınları, Türkiye Için Temel Ilaç Listesi, (S. 3, 4, 5), Ankara, 1995.
4. D.S.Ö. Türkiye Irtibat Ofisi-WHO Turkey Liaison Office, D.S.Ö. ve Temel Ilaçlar Eylem Programı,
http://www.un.org.tr/who/bulten/ turk/bul4ilac.HTM, (11.09.2003).
5. D.S.Ö. Türkiye Irtibat Ofisi-WHO Turkey Liaison Office, Dünya Sağlık Örgütü Genel Direktörü Dr. Gro
Harlem BRUNDTLAND’ ın "Küresel Bir Gereklilik Olarak, Temel Ilaçlara Ulaşma" Temel Ilaçların D.S.Ö. Örnek
Listesinin 25. Yıldönümü Nedeniyle Yaptığı Konuşma (Cenevre, 21 Ekim 2002), http://www.un.org.tr/who/
bulten/turk/bul9temelilac. HTM, (11.09.2003).
6. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı, Yayın No: 92/2, Öztek, Zafer, Temel Sağlık Hizmetleri, Ankara, 1992.
7. Sağlıklı Ilaç Kullanımında Temel Politikalar- http://www.chp.org.tr/ bykp/Saglikli-Ilac-Kullanimi-8-Aralık2001.htm, (18.09.2003).