çocuklara iman esaslarının öğretimi
advertisement
ÇOCUKLARA İMAN ESASLARININ ÖĞRETİMİ Prof. Dr. Mehmet Emin AY Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi İnsandaki din duygusu ile, dinlerin kök ve başlangıçları hakkında eskiden beri söylenegelen şeyler vardır. İster emniyet, ister bağlanma, hangi içgüdü ile açıklanırsa açıklansın, insan, -fıtratı gereği- gerek şuurlu, gerekse şuursuzca, inanmak ve mutlaka bir inanç sahibi olmak zorundadır. Çünkü “din” denilen realite, insanın düşünce, irade, his, vicdan ve davranış gibi, bütün kaabiliyet ve temayüllerine hitap etmektedir. Bu özelliğiyle o, insanın aklına ve gönlüne hitap eden ilim, felsefe ve sanat gibi, yalnız bir cephesine yönelmiş değildir. Bilakis din, insanın bütün benliğine yönelen ve tesir eden bir şuurdur (1). Bu nedenle, denilebilir ki, insanoğlu bilim ve teknik alanında ne kadar ilerlerse ilerlesin, geçmişte olduğu gibi, bugün de, gelecekte de dinsiz yaşayamayacaktır. Aksine, onun dine olan ihtiyacı daha da artarak devam edecektir. Hemen her dinde, çeşitli şekillerde görülen ibadetler, inanç duygusunun eseri ve neticeleridir. İnanç olmadan, ibadetin varlığı düşünülemez. Bu itibarla, görülen ve görülmeyen herşeyin bir yaratıcısı olduğuna, kâinatı yaratan ve yöneten “Yüce Kudret”in varlığına ve birliğine iman, hem İslam akidesinin hem de diğer hak dinlerin temelini teşkil etmektedir. İslam dini açısından iman esasları bir bütün halinde ele alındığında, temelinde “Allah'a İman Esası”nın var olduğu görülecektir. Allah'a iman, inanç sistemine bir temel teşkil ettiği gibi, İslam dininin akide ve amel yönüyle de en önemli konusu olmaktadır. Zira, diğer iman esaslarının (meleklere, kitaplara...) hepsi Allah'a iman ile alakalıdır Allah'a iman duygusunun diğer bir açıdan önemi, insan ile yaratıcısı arasında bir bağ teşkil etmesinden dolayıdır. Zira yeryüzünün en şerefli varlığı insandır (2). İnsanın da en şerefli azası, “nazargâh-ı ilâhi” olması hasebiyle, kalbidir (3). Kalbin sahip olduğu en “değerli” varlığı ise, Allah'a olan inancıdır, imanıdır. Nitekim, bir defasında, Hz.Peygamber'e, “Amellerin en faziletlisi hangisidir?” diye sorulduğunda “Allah ve Resulüne imandır” cevabını vermiştir (4). Bu tebliğde, başta Allah'a iman olmak üzere, diğer iman esaslarının öğretimi hususunda dikkat edilmesi gereken noktalar üzerinde durulacaktır. Ancak, iman esaslarının öğretimi konusunun, daha ziyade ailede yerine getirilmesi gereken bir husus olması yönüyle, ifadelerimizin genellikle aile-içi eğitim ile alâkalı olacağını şimdiden belirtmeliyiz. Yeri gelmişken, aile ortamında gerçekleştirilmesi gereken din eğitiminin öneminden de kısaca bahsetmek istiyoruz. İnsanoğlunu, mensubu bulunduğu toplumun dinine yönelten, ona gerek kültürel gerekse terbiyevî anlamda büyük oranda tesir eden aile müessesesi, din eğitimi ve öğretiminde ayrı bir önem taşımaktadır (5). Aile ortamında verilen din eğitimi tarzının, sonraki yıllarda çocuğu dinden uzaklaştıran ya da dinî değerlere bir daha kopmamak üzere bağlayan iki yönünün bulunması bakımından oldukça önem arzettiği söylenebilir. Ailenin, çocuğa dinî formasyon kazandırılmasında en önemli faktör olduğu eskiden beri bilinmektedir (6). Ailenin çocuk eğitiminde bu denli önemli oluşu, gerek Kur'an ayetleri, gerekse Hz.Peygamber'in hadislerinde de vurgulanmıştır (7). İslam eğitimcileri de bu iki kaynak doğrultusunda ailenin, çocukların dinî eğitiminden sorumlu olduğunu ifade etmişlerdir (8). Batılı psikolog ve pedagogların da, eğitimde ailenin önemine özellikle dikkat çektiklerine şahit olunmaktadır (9). O halde “nasıl bir din eğitimi?” sorusuyla karşı karşıyayız. Konuyu daha da özelleştirirsek soruyu şu şekilde sormalıyız:”İman esaslarını nasıl bir metodla öğretelim ki, çocuk eğitiminde en önemli ortamı teşkil eden ailede, çocuklar sağlam ve tutarlı bir inancın sahibi olabilsinler?” İşte, aşağıda bu sorunun cevabı aranmaya gayret edilecektir. Şimdi, “Amentü Esasları” olarak da bilinen iman esaslarının öğretimi konusuna geçmek istiyoruz. 1 1. ALLAH'A İMAN ÖĞRETİMİ Bilindiği üzere, Allah'ı bilmek, tanımak, kalb ile tasdik, dil ile ikrar, İslam akidesinde, bir kişinin mümin olmasının ilk ve vazgeçilmez şartıdır. Ne var ki, insanların, ancak beş duyu organıyla algılayabildikleri varlıklar hakkında bilgi sahibi olabilmeleri ve bu özelliğin çocuklar için de geçerli olması, mücerred bir kavram olan Allah'a iman öğretiminde bir zorluğa sebebiyet vermektedir. Ancak, bu zorluğa rağmen, iman öğretiminin ihmal edilemeyeceği de bir gerçektir. Pedagog Rousseau'nun, bu konudaki görüşü ise dikkate şayandır: “Bize, doğru olmamızı, birbirimizi sevmemizi, daima iyi ve merhametli davranmamızı, herkese, akrabamıza ve düşmanlarımıza bile vaadlerimizi tutmamızı emreden, insan mukadderatına hükmeden bir Hakim-i Mutlak bulunduğunu çocukların bilmesi icap eder.”(10) Herşeyin bir yaratıcısı ve idare edicisi olduğuna inanmanın, bu yaşlardaki çocukların psikolojik yapılarına da uygun olduğunu söyleyebiliriz (11). Her şeyden önce, çocuk, düşünmeden, şüphelenmeden ve itiraz etmeden inanmaya hazır olduğundan, söylenenlere içtenlikle inanmaktadır Buna sadece dilin kabul edip inanışı değil, aynı zamanda ruhun da kabulü ve inanışı gözüyle bakılmaktadır. Zira çocuk, inanmakla kendini güçlenmiş ve Allah'a yakınlaşmış hissetmektedir (12). Bu yaşlardaki çocukların kolay inandıkları, kendilerine anlatılanları, olduğu gibi kabul ettikleri bilinmektedir. Büyüklere sorduğu sorular, onun öğrenme merakını ve olumlu yaklaşımını gösterir. Anlatılanları dinlemeye ve kabul etmeye hazır olduğundan, ona doğru ve anlaşılır bilgiler vermek gerekir. Allah'ın yüceliği, çocuğun sevdiği herşeyi O'nun yarattığı, iyiliklerin ve güzelliklerin sahibi olduğu anlatılarak iman öğretimine başlanabilir (13). Çocuğun, bebekliğinden itibaren duymuş olduğu “Hû hû hû Allah / Sen uykular ver Allah” şeklindeki ninniler, “Allah kazadan belâdan esirgesin” / “Allah uzun ömürler versin” / “Allah yardımcın olsun” / “Allah korusun” gibi dualar, çocuğun merak ettiği Allah hakkında sorular sormasına zemin hazırlamaktadır. İşte, bu soru sorma çağında çocuklara Allah anlatılırken birtakım hususlara dikkat edilmelidir ki, aşağıda bunlara değinmek istiyoruz. a. Allah Sevgisi Esas Olmalıdır Çocuklara her zaman ve her hususta sevgi ile davranılması İslamî prensiplerden biridir. Kur'an-ı Kerim'de baba-oğul ilişkisini içeren ayetlere bakıldığında, her defasında, babanın oğula hitap tarzının, “Yavrucuğum / Oğulcuğum” şeklinde olduğu görülecektir (14). Aynı özellik hadislerde de göze çarpmakta ve Hz.Peygamber'in (sav), bütün çocuklara karşı, “Yavrucuğum” şeklinde sevgi ve şefkat ifadesiyle hitap ettiği görülmektedir (15). İslam eğitimcilerinden İmam Gazâlî, Feridüddin Attar ve Keykavus da, çocuklara yönelik yazmış oldukları müstakil eserlerde, nasihatlerine, “Ey sevgili ve aziz oğlum / Yavrum / Oğlum / Ciğerparem / Ey aziz can / Biricik yavrum / Ey sevgili evladım” gibi sevgi ve şefkat yüklü ifadelerle başlamışlardır (16). Yıllar sonra Rousseau'da da aynı hitap şeklini görmekteyiz. “Emil” adlı eserinde o da, “Azizim Emil / Sevgili Emil / Sevgili çocuğum Emil” gibi ifadeler kullanmaktadır. Bütün bu örnekler çocuğa sevgiyle hitab etmenin, önce ona sevgiyle yaklaşarak gönlünü kazanmanın gereğine işaret etmektedir (17). İnanç duygusunun temeline bakıldığında, iki esas duygu görülecektir. Allah sevgisi ve Allah korkusu (18). Bu duygular aynı zamanda ibadete yönelten faktörlerdir (19). Ancak bizim için sözkonusu olan, henüz ibadet ile mükellef olmayan çocukta bu iki duygunun nasıl etki bıraktıklarıdır. Yerli-yersiz yapılan Allah korkusu telkinlerinin çocuk ruhunda birtakım olumsuz sonuçlara yol açtığı belirlenmiştir (20). Bu nedenle, denilebilir ki, ilk yaşlardan itibaren başlatılması gereken iman esasları öğretiminde Allah sevgisi esas olmalıdır. Zira, henüz mücerred kavramların, suç ve cezanın, günahın ne demek olduğunu kavrayamayan küçük yaştaki çocukların, hayatlarında önemli bir rol oynayan korku duygusunun, “Allah korkusu” şekline dönüştürülmesi ve ebeveynin bundan faydalanma yoluna gitmeleri yanlış bir tutumdur. Daha önemlisi, çocuğun ilk eğitimcisi olan anne babaların, çocuğun herhangi bir hatalı hareketini gördüklerinde “Allah seni taş yapar/ Gözünü kör eder/ Cehennemde yakar”vb. ifadelerle vazgeçirmeye çalışmaları, çocuğun ruh sağlığı ve gelecek hayatı için son derece zararlıdır. Herşeyden önce, çocuğa Allah Tealâ'yı sadece “cezalandıran, azab veren biri” olarak tanıtmak, İslam akidesine ve eğitim ilkelerine ters düşmektedir. 2 Çünkü, Allah Tealâ'nın, “Celâl” (zâlimleri kahreden, kötüleri cezalandıran) sıfatları yanında, pekçok “Cemâl”(kullarını seven, koruyan) sıfatları da vardır (21). Gerçekte kullarını çok seven ve “sayılamayacak” kadar nimetler veren (22) Allah Tealâ'yı, çocuğun henüz işlenmemiş, temiz ve saf zihninde, “kızan, azab veren, cezalandıran” biri olarak şekillendirmenin hiçbir doğru tarafı yoktur. Şurası unutulmamalıdır ki, çocuk ruhunu Allah korkusuyla disipline etmek, belki -bir müddet için- mümkündür; ama bu, kalıcı olmadığı gibi, birtakım zararlı sonuçlar da doğuracaktır. Oysa, çocukların disipline edilmesinde başvurulacak en tutarlı ve sağlıklı metod Allah sevgisine dayalı bir öğretimdir (23). Öte yandan, insandaki duyguları ve bunların nasıl geliştiğini inceleyen Psikanaliz de insanda en temel duygunun sevgi ve bağlanma duygusu olduğunu ileri sürmektedir. Gerçekte iman, ümit ve korku duygularını bir arada ihtiva eden bir kavramdır. Kur'an-ı Kerim'de, müminlerin vasıfları anlatılırken, onların hem Allah'ın rahmetini ümid ettiklerinden hem de azabından korktuklarından bahsedilmektedir (24). Nitekim iman duygusu, sevgi ve korkudan kaynaklanarak (25), sonradan ümit, bağlanma ve hayranlık duygularına dönüşmektedir (26). Duygusal gelişmenin, zihinsel gelişmeden önce olduğunu tesbit eden psikologlar, herşeyden önce, çocuğun kalbini kazanarak ondaki güven, ümit ve bağlanma duygularını geliştirmenin gerekli olduğunu ortaya koymuşlardır. Bu nedenle, özellikle 3-8 yaşları arasında verilecek din eğitiminde, Allah'a iman öğretimi söz konusu olduğunda çocuklara Allah sevgisine dayalı bir öğretim metodu tercih edilmeli, Allah korkusu, ancak vicdan gelişiminin başladığı 8-10 yaşlarından sonra bahse konu olmalıdır. Öte yandan, lise öğrencileri üzerinde yapılan bir araştırmada da gerek öğretmenler, gerekse öğrencilerin, çocukluk yıllarında ailede gerçekleştirilen din eğitimi-öğretiminde, Allah korkusundan ziyade, Allah sevgisinin esas olması gerektiği hususunda görüş birliği içinde oldukları tesbit edilmiştir (27). İki örnek aktarmak istiyoruz. Bir din görevlisi, 3-4 yaşındaki kızına, bir kandil gecesinde dini konularda bilgi vermek ister. En çok herşeyi yaratan Allah'ı, sonra da bize iyi ve güzel davranış şekillerini öğreten Peygamberimizi sevmemiz gerektiğini söyleyince, çocuk: --“Ben Peygamberi Allah'tan daha çok seviyorum” der. Babası şaşkınlıkla sebebini sorunca, --“Annem bana, “Allah yalan söyleyeni cehennemde yakar” dedi. Allah'ın cehennemi varmış, Peygamber'in cehennemi olmadığı için ben onu daha çok seviyorum” cevabını verir. *** Altı yaşlarında bir oğlan çocuğu, yaramazlık yaptığı zaman mütemadiyen, “Allah seni sevmez, cehennemde yakar” telkinleriyle vazgeçirilmeye çalışılmaktadır. Bir sabah kahvaltısında çocuk birden bire, --“Baba, bizim köyde de Allah var mı?” diye sorar. Çocuğun bu sorusunu merak eden babası: --“Oğlum Allah her yerde vardır; ama niçin soruyorsun?” deyince çocuk: --“Eğer bizim köyde Allah yoksa, oraya gidecektim de…” cevabını verir (28). b. Tedrîcilik Esasına Uyulmalıdır Allah'a iman öğretiminde uyulması gereken esaslardan biri de tedrîciliktir. Eğitim-öğretimde kolaydan zora doğru, azar azar, derece derece ilerlemenin önemi tartışılmaz. Bu metodun Kur'an ve Sünnet'te de yeterli derecede örnekleri vardır. Bu itibarla, Allah hakkında sorular sormaya başladığı devreden itibaren kısa ve doğru bilgiler, çocuğun anlayabileceği cümlelerle verilmelidir. Bunu yaparken, ona soru sorma imkânı da tanınmalıdır. Verilecek cevapların sade, sıkıntısız, laubalilikten uzak, ciddi, kısa ve tereddüde meydan vermeyecek şekilde olmasına dikkat edilmelidir (29). “Herkese derecesine göre davranılmasını”(30) emreden Hz.Peygamber, ayrıca, “İnsanlara anlayabilecekleri seviyede konuşunuz”(31) tavsiyesinde bulunmaktadır. Öte yandan, her hususta prensip olarak kabul edilebilecek, “Kolaylaştırınız; güçleştirmeyiniz, müjdeleyiniz; nefret ettirmeyiniz”(32) hadisinin de, iman esaslarının öğretiminde gözönünde tutulması gerekir. Allah'a iman öğretiminde 3 tedrîcilik prensibine örnek olması bakımından Sehl b. Abdullah et-Tüsterî'nin bir hatırasını nakledebiliriz. Ünlü mutasavvıf şöyle anlatır: “Henüz üç yaşlarında idim. Gece kalkıp, dayım Muhammed b. Sivar'ın namaz kılışını seyrederdim. Birgün dönüp bana şöyle dedi: --“Seni yaratan Allah'ı hiç anmaz mısın?” Ben de: --“Nasıl anayım?” dedim. Bunun üzerine dayım: --“Gece yattığın zaman, dilini hareket ettirmeden kalbinle üç defa “Allah şahidimdir, benimle beraberdir ve beni görüyor” de!” dedi. Ben de bu güzel söze bir kaç gece devam ettim, sonra durumu dayıma bildirdiğimde bana: --“Onu her gece yedi defa söyle” diye tavsiyede bulundu. Dediği şekilde bir süre daha devam ettikten sonra durumu kendisine bildirince, bu defa, --“Onu, her gece on defa söylemeğe devam et” dedi. Devam ettim. Bu sözün tatlılığını kalbimde hissetmeye başladım. Bir yıl geçtikten sonra dayım bana: --“Sana öğrettiğim o sözü hafızanda tut ve kabre girinceye kadar devam et; şüphen olmasın ki, o sana, dünyada da, ahirette de fayda verir dedi. Ben de yıllarca devam ettim. Bu defa onun tatlılığını iç alemimde iyice hissetmeğe başladım. Sonra, birgün dayım: --“Ey Sehl! Allah'ın beraber olduğu, şahidi bulunduğu ve nazar ettiği bir kimseye, hiç günah işlemek yakışır mı?” dedi...”(33) Rousseau'nun, “Hareketlerinde, düşüncelerinde, fazilet işlemelerinde, hatta eğlenceleri arasında, Hâlik'ı daima şahit bulundurmalarına, sırf Allah'ı sevdiklerinden dolayı, iyiliği gösterişsiz yapmalarına, ileride zararları ödeneceğinden, fenalığa şikâyet etmeden dayanmalarına, huzuruna çıktıkları vakit, gönül rahatlığı ile görünebilmek için hergünkü yaşayışlarında, Allah'ı göz önünde bulundurmalarına alıştırınız”(34) ifadeleriyle ana babalara yaptığı tavsiyeleri, Sehl et-Tüsteri'nin dayısının, tedîrici bir şekilde uyguladığını ve bunda da başarılı olduğunu görmekteyiz. Kolaydan zor olana doğru bir yol izleyeceğimize göre, dil gelişimine paralel olarak, öncelikle çocuğa “Allah” kelimesi, İslam'ın tevhid inancını içeren “Kelime-i Tevhid” ve “Kelime-i Şehadet”i, bunun yanında “İslam'ın Şartları” ile “iman edilmesi gereken” hususları belirleyen “Amentü” metnini ezberletmekle, iman esasları öğretimine başlanabilir. Konuşmaya başladıktan itibaren, kendilerine öğretilen kelimeleri ezberlemede çocuklar için herhangi bir zorluk yoktur. Onlar yakınlarının ilgisini çekmek için bol bol konuştukları bu devrede, dinî nitelikli kelime ve cümleleri, duaları, zevkle tekrarlayıp duracaklardır. Nitekim günümüzde Anadolu'da halen devam etmekte olan “soru-cevaplı öğretim”in faydalı olduğunu pekçok yetişkin ifade etmektedir (35). Öte yandan, Hz. Peygamber'in konuşmaya başlayan çocuklara, birtakım dinî nitelikli cümleler ve ayetler ezberlettiğine dair rivayetler de (36) gözönüne alındığında, çocuğun dil gelişimiyle birlikte konuşmaya başladığı çağdan itibaren dinî eğitimin de gündeme gelebileceği, Allah'a iman hususunda çeşitli telkinlerin de bu dönemden itibaren başlatılabileceği sonucuna ulaşılabilir. Bu bağlamda, Hz.Peygamber'in, fıtratla ilgili hadislerinden birinde “…Çocuğun bu (fıtrat) hali konuşma çağına kadar devam eder. Sonra artık ebeveyni onu yahûdi, hristiyan veya mecusileştirir” ifadesini (37) zikretmemiz, dil gelişimiyle birlikte, din eğitiminin de başlatılmasının önemini ortaya koyacaktır. Nitekim 3-4 yaşları, hem Hz.Peygamber'in sünnetine, hem de pedagojik realiteye uygundur (38). c. Çocuk Egosantrizminden Faydalanılmalıdır Önce egosantrizm kavramını kısaca açıklamak icab etmektedir. Egosantrizm, “Çocuğun çevresini keşfettiği, bu çevrenin, kendisi için yaratıldığı inancını taşıdığı ve başka kimselere aldırış etmediği bir dönem” olarak nitelendirilmektedir. Yine egosantrizm'in, genellikle 2-6 yaşlarındaki çocuk üzerinde etkili 4 olduğu ve bu dönemde çocuğun kendisi ile kendi dışında olanları ayıramadığı (39), ifade edilmektedir. Egosantrizm dönemindeki çocuk, dünyayı yalnız kendi bakımından görmektedir. Ona göre, çevresindeki herşey, sadece “onun için” vardır. Bundan dolayı çocuk, konuşmalarında hep kendisinden bahseder, oyuncaklarıyla başkasının oynamasına izin vermez. Anne babasının, yalnız kendisiyle ilgilenmesini bekler ve bu yüzden, yeni doğan kardeşini kıskanır, onu istemez. Yine bu duygunun tesiriyle çocuk herşeyin ona hizmet için yaratıldığına ve herşeyin bir gayesi olduğuna inanır. İşte, bu duygularla yüklü çocuğa, etrafında gördüğü tüm varlıkların ona faydalı olması amacıyla Allah tarafından yaratıldığı, anlatılmalıdır. Bu konuda Kur'an-ı Kerim'deki ayetler çocuğun dikkatini çekecektir (40). Bunun yanında, Allah'ın, yarattığı varlıkları sevdiğinden, özellikle çocukları daha çok sevip, onları, melekleri vasıtasıyla kötülüklerden koruduğundan bahsedilmelidir. Bu şekilde yapılan açıklamalar, çocuğun egosantrik duygularına hitab ettiği için, oldukça hoşuna gidecektir. Ayrıca, Allah'ın, insana çeşitli güzelliklerde “sayılamayacak” kadar nimetler sunduğu, yanlış davranışları hemen cezalandırmayıp, tevbe edilmesi için zaman tanıdığı, iyi ve beğenilen davranışlara kat kat mükafatlar verdiği ve O'nun bizim Yüce Rabbimiz olduğu da anlatılmalıdır (41). Bu arada cennet motifi de uygun bir şekilde kullanılabilir. Çocuğun arzu ettiği herşeyin, cennette Allah tarafından onlara verileceği ve bu dünyada güzel davranışlarda bulunanların cennette çeşitli mükafatlara kavuşacağı da anlatılabilir. Çocukça isteklerinin yerine getirilmesi arzusunda olan çocuk için dua da önemli bir sığınaktır. Dua etmekle o, bir bakıma rahatlamakta ve huzur bulmaktadır. Zaman zaman çocuklar, gerçekleşip gerçekleşmeyeceğine bakmaksızın “Allah'ım bana…. ver” diyebildikleri gibi, zaman içinde dua anlayışlarında -aşağıdaki örnekte olduğu gibi- gelişmeler de olabilmektedir. Annesi ilkokul birinci sınıftaki çocuğuna Allah’a dua etmesini, Allah’tan herşeyi isteyebileceğini söylemiş. Çocuk bir elektronik uçak oyuncağı istiyormuş. Duasını annesine şöyle anlatmış: --“Biliyorum, Allah bana gökten oyuncak atacak değil. Ama senin kalbine, “çocuğuma bir elektronik uçak alayım” isteği verebilir, sen de bu oyuncağı bana alırsın”(42). Görüldüğü üzere, çocuk duayı egosantrik arzuları için bir “vasıta” olarak görmektedir. Ancak burada önemli olan, çocuğun her konuda ve her isteğinde, Allah'a yönelmesini sağlamaktır. Bu nedenle, anne babalar, çocuğa her zaman için, Allah'a dua etmesini tavsiye etmeli ve ezberleyeceği kısa duaları ona öğretmelidirler. Böylece çocuk, küçük yaştan itibaren dualar ile Allah'a yönelip bağlandığı gibi, istek ve arzularını O'na büyük bir içtenlikle arzettiği için ruhî yönden de huzur içinde olacaktır. Uykudan önce çocuğa, “Allah'ım! Beni, annemi, babamı, kardeşlerimi ve bütün müminleri Sen koru” şeklinde dua etmesi tavsiye edilmeli ve böyle yaptığı takdirde, meleklerin onu sabaha kadar koruyacağı anlatılmalıdır. Bunun olumlu tesirleri çocukta kısa süre sonra görülecektir. Allah'a iman öğretimi, belirli bir dönemde başlar -ki biz bunun konuşma çağıyla beraber başlaması gerektiğinden bahsettik- ancak bu öğretim kısa sürede bitmez. Şöyle ki, çocuğun zihnî gelişimi paralelinde, sorduğu sorulara almış olduğu cevaplar, onun inancında pekişmeye vesile olacaktır. Bunun yanında, somut düşünceden soyut düşünceye ulaşmasıyla birlikte Allah tasavvurunda da değişmeler olacaktır. İşte, bütün bu sebeplerden dolayı öğretim sürecinin tüm çocukluk yılları süresince devam edeceğini ve ebeveynin bu konuda duyarlı davranması gerektiğini ifade etmeliyiz. Okuma yazma çağıyla birlikte, öğretilen duaların yazılması ve anlamlarının çocuk tarafından ezberlenmesi de Allah'a iman konusunda yeni bir dönemin başlangıcı demektir. Sözgelimi, İhlas sûresi'nin çocuk tarafından anlamıyla birlikte ezberlenmesi, onun Allah ile ilgili bilgilerine zenginlik kazandıracaktır. Allah'ın görünmez oluşu, etrafımızda varlığına inandığımız, ancak göremediğimiz şeylerden örnek verilerek açıklanabilir. Rüzgarı, kokuyu göremediğimiz halde bunları nasıl hissediyorsak Allah'ı da öylece içimizde hissedebileceğimizden bahsedilebilir. 5 İlkokul çocuklarının Allah inançlarının pekiştirilebilmesi için dikkat edilecek hususlardan biri de, onlara olumlu sözler ve örneklerle yaklaşılmaya çalışılmasıdır. Çocukları günahlarla, yasaklarla, cehennemle korkutmak yerine, onları olumlu ve yol gösterici bazı örneklerle aydınlatmak daha uygun olur. Olumlu bir yaklaşımla Allah inancı pekiştirilmeli ve nihayet Allah'ın gören, işiten, bilen bir varlık olduğu, bütün insanların ve çocukların her tür davranışlarını gördüğü ve bildiği tekrar hatırlatılarak onlara konuşmalarında ve davranışlarında dikkatli ve ölçülü olmaları gerektiği de ikaz edilmelidir (43). Öte yandan, yeri ve zamanı gelince Allah korkusundan da bahsedilebilir. Zira Allah korkusu, çocuğun kötülüklerden ve yanlışlardan uzak kalmasına yardımcı olacaktır. Allah'ın, hiç kimsenin göremiyeceği günahları ve yanlış davranışları da göreceğini, O'ndan hiçbir şeyin saklanamayacağını, bu nedenle, çocuklara hangi durumda olursa olsun kötülüğe meyletmemesi gerektiği anlatılmalıdır (44). Bu noktada son olarak şunu ifade etmeliyiz ki, günümüzde TV kanallarında gösterimde olan çeşitli çizgi filmlerde “Tanrı” kavramı çeşitli tanrılar şeklinde, oldukça çarpık bir zihniyetle sunulmakta ve müslüman çocuklarda sağlıklı bir Allah inancının teşekkülüne engel olunmaktadır. Bu konuda anne babaların duyarlı olması, sözkonusu yayınların çocuk ruhunda yapacağı tahribatın önüne geçilmesi gerekmektedir. Çocuklar ya bu tür filmleri izlemekten alıkonulmalı, ya da animist düşünce ürünü olan ve çoktanrılı bir dünya görüşünü yansıtan bu filmlerin gerçekdışı olduğu çocuklara net ifadelerle anlatılmalıdır. 2. MELEKLERE İMAN ÖĞRETİMİ Amentü metninde yer alan iman esaslarının ikincisi olan meleklere iman öğretimi hususu da, Allah'a iman konusu gibi hassas bir meseledir. Çünkü melekler de gözle görülemeyen soyut varlıklardır. Kur'an ve hadislerde, meleklerle ilgili verilen bilgiler ise daha ziyade yetişkinlerin anlayabilecekleri niteliktedir. Bu durumda problem, meleklere iman öğretimi yapılırken öncelikle, çocukların zihin gelişimine uygun ifadelerle konunun anlatılıp, kavratılmasıdır. Bu nedenle, önce, çocukların ilgisi konuya yöneltilerek onların meleklerle ilgili sorular sormasına zemin hazırlanmalıdır. Bunun için de, günlük hayatta zaman zaman bahse konu olan, “Melek gibi insan” / “Melek gibi kadın” / ”Seni melekler korumuş” gibi ifadelerden yola çıkarak, meleklerin iyilik sembolü varlıklar olduğu ve onların özellikle çocukları kötülüklerden ve tehlikelerden korudukları anlatılabilir. Çocuklardaki egosantrik duygular, meleklerinde onlar için yardımcı olduğu, çocukları, Allah ile birlikte meleklerinde sevdiği düşüncesinde olumlu rol oynar, böylece çocuk Allah'ın,melekleri, çocukları kötülüklerden korusunlar diye yarattığı fikrine ulaşır. Özellikle küçük yaştaki çocuklar için bu düşünce oldukça normal ve aynı zamanda faydalıdır da. Meleklere iman öğretiminin Allah'a iman öğretimiyle beraber başlatılmasında herhangi bir mahzur yoktur. Ancak bu süreci, özellikle çocukların hayal dünyasında bir genişlemenin, zenginleşmenin yaşandığı, çocuğun tabiatüstü güçlerin varlığına ilgi duyduğu, hikâye ve masallardan özellikle zevk duymaya başladığı 3-4 yaşlarında başlatmakta isabet vardır. Yaşına paralel olarak artık meleklerin Kur'an ve hadislerde zikredilen özelliklerinden de bahsedilebilir. Bu anlamda, meleklerin, yemek, içmek, evlenip çoğalmak, erkek ya da dişi olmak, uyumak, yorulmak, genç veya ihtiyar olmak gibi insana mahsus özellikleri olmadığı anlatılabilir. Ancak, onların “nur”dan yaratılmış olduklarını uzun açıklamalarla anlatmaya gerek yoktur. Zira çocuksu duyguları, meleklerin mahiyeti hakkında fikir yürütmek yerine, çocuğa bu tabiatüstü varlıkların varlığına inanarak rahatlamayı tercih ettirecektir. Bu nedenle, çocuklara, meleklerin Allah'a daimi olarak ibadet eden, ona hiçbir zaman karşı gelmeyen varlıklar olduğu anlatılmalı, eğer insanlar da ibadetlerine devam edecek olurlarsa, meleklerin derecesine yükselecekleri telkin edilmelidir. Gerek Kur'an-ı Kerim'de, gerekse hadislerde, meleklerin bazı özelliklerinden bahsedilir. Onların, Allah'ın emri ve isteği doğrultusunda, istedikleri şekle girebilme ve tekrar eski hallerine dönebilme özelliğine sahip (45), ikişer, üçer, dörder kanatlı (46) ve uzun mesafeleri kısa sürede katedebilen, insanlar için zor olan işleri ise, kolaylıkla başarabilen varlıklar olduğu görülmektedir (47). Ancak, bu bilgilerin çocuklara anlatımında dikkat edilmesi gereken husus, onların melekleri antropomorfist (insanbiçimci) bir anlayışla algılamalarına fırsat verilmemelidir. Zira gerek bu duygu gerekse toplumumuzda var olan, meleklerin 6 kanatlı kadın biçimindeki resimleri sebebiyle, çocuklar melekleri bu tarz bir biçimde algılama temayülü gösterebilirler. İşte bu noktada, onlara, meleklerin insanüstü varlıklar olduğu ve insanlara benzemeyeceği, insanlara benzediği takdirde, onların insanlardan farkı olmayacağı, halbuki meleklerin, insanları koruyan, onlara iyi ve güzel olan şeyleri ilham eden varlıklar olduğu anlatılabilir. Bu bilgilere ilave olarak, büyük melekler ve görevlerinden de kısaca bahsedilmelidir. Cebrâil, Mikâil, Azrâil ve İsrâfil adlı dört büyük melek, Kirâmen Katibîn, Hafaza ve Münker-Nekir melekleri ve görevleri, çocuklarla basit bir anlatımla anlatılmalıdır. Böylece onlara melekler konusunda temel bilgiler verilmiş olmalıdır. Yukarıda zikredilen bilgilerin 3-7 yaş arası çocuklar için yeterli olacağı söylenebilir. Vicdan duygusunun gelişimiyle beraber, bir diğer ifadeyle, 7-8 yaşlarından itibaren melek kavramıyla beraber çocuklara şeytan kavramından da bahsetmek uygun olacaktır. Hz.Peygamber'in, melek ve şeytan ile ilgili hadisi, bu yaştaki çocukların anlayabileceği niteliktedir. Aynen aktarılabilecek hadis şöyledir: “Şeytan da melek de insanoğluna sokularak onun kalbine birtakım şeyler getirir. Şeytanın işi, kötülükle korkutup hakkı yalanlamaktır. Meleğin işi ise iyiyi tavsiye edip, hakkı tasdik etmektir. İçinde böyle bir şey hisseden, bilsin ki, o melektir. Bundan dolayı Allah'a şükretsin. Kim de içinde kötülüğe çağıran bir ses duyarsa bilsin ki, o şeytanın sesidir. O halde şeytandan koruması için Allah'a sığınsın” (47a). Bu hadis-i şerif’ten hareketle, ailede anne babalar çocuklarının okullarda da öğretmenler öğrencilerinin ayetler ve hadislerden bahisle, meleklerle ilgili bilgilerini pekiştirebilirler. Zaman zaman içimizde hissettiğimiz iyi duyguların ve düşüncelerin, bize Allah Teala tarafından ve melekleri yardımıyla ilham edildiği çocuklara anlatılabilir. Onlara, içlerinde iyi duygular, güzel düşünceler bulduklarında, meleklerin, kendileriyle ilgilendiklerini bilmeleri ve o duygu ve düşüncelerini mümkün olduğu kadar devam ettirmeye çalışmaları tavsiye edilebilir. Kötü düşünce ve hayallere daldıklarında ise, kendileri ile şeytanın ilgilendiğini hatırlayarak, bir an önce bu duygulardan uzaklaşmaları ve arınabilmeleri için gayret etmeleri gerektiği anlatılabilir. Kötü duygu ve düşüncelerden arınabilmek için de, her işe başlarken, şeytandan Allah'a sığınmak maksadıyla “Eûzu besmele” çekmek gerektiği onlara sık sık telkin edilmelidir (48). Küçük yaşlardan itibaren Allah'a sığınmayı itiyad haline getirmiş ve bu amaçla Eûzu besmeleye dilini alıştırmış kimselerin, eşya ve olayları algılama ve değerlendirme noktasında daha isabetli davrandıkları da bir gerçektir. Bu alışkanlığın ise ancak ilk çocukluk yıllarında kazanılması mümkündür. Bir sıkıntısı olan insanın, yalnızca Allah'tan yardım dilemesi ve gönlüne ferahlık vermesi için dua etmesi halinde, Allah'ın kendilerine melekleri aracılığıyla yardımcı olacağı, Kur'an'daki çeşitli ayetlerden anlaşılmaktadır (49). O halde, çocuklara da aynı şeyler tavsiye edilebilir. Bir sıkıntıları olduğunda, Allah'a sığındıkları takdirde, O'nun, iyilik sembolü sayılan melekleri aracılığıyla kendilerine yardımcı olacağı anlatılabilir. 3. KİTAPLARA İMAN ÖĞRETİMİ “İman esaslarından üçüncüsünü, “Mukaddes Kitaplar” olarak bilinen, Tevrat, Zebur, İncil ve Kur'an'a iman teşkil eder. Bu kitaplar, Allah Teala tarafından, peygamberleri aracılığıyla insanlara gönderilen hidayet rehberleridir. Diğer iman esaslarına nazaran çocuklara öğretimi daha kolay sayılabilir. Zira, tahrif edilmiş şekliyle de olsa Tevrat ve İncil ile birlikte, vahyedildiği gibi muhafaza edilen Kur'an-ı Kerim, şu anda elimizde mevcuttur. Bu anlamda, çocuklara öğretimi yapılacak olan konu, somut olarak görülebilmekte, tanıtılabilmekte, okunuşu dinletilebilmektedir. Kitaplara iman konusu öğretilirken, çocukların yanlış anlamalarını önleyebilmek için önce herhangi bir kitap ile kutsal kitapları birbirinden ayırdedici iyi bir tanım yapılmalıdır. Böylece, küçük yaştaki çocukların, herhangi bir kitap ile kutsal kitapları birbirine karıştırmasına meydan verilmemiş olur (50). Kanaatimizce, çocuklara kutsal kitapların adları küçük yaştan itibaren soru-cevap metodu ile öğretilmeli, ancak tahrif edilmeleri noktasında detay bilgilere girilmemelidir. Özellikle Kur'an-ı Kerim hakkında çocuklara verilecek bilgilerin, teorik bilgilerden ziyade, onun Kur'an'a yaklaşmasını, ısınmasını ve nihayet okumaya çalışmasını sağlayan bilgiler olmasına dikkat edilmelidir. Bu amaçla Kur'an-ı Kerim'in 7 güzel sesli kişlerce okunan teyp ve video bantları çocuklara dinletilmeli veya izletilmelidir. Kur'an'ın manevî ve lâhutî cazibesi küçük yaştan çocukların kulağında yer etmelidir. Çocukluk yıllarında okunan Kur'an'ı dinlemek onların ruhlarında bir rahatlama meydana getirdiği gibi, “Mushaf” adı verilen kitap halindeki varlığı da dinî ilgi ve uyanışlarına vesile olmaktadır.”Ömer'in Çocukluğu” adlı eserinde, çocukluğunda Kur'an okurken hissettiği duyguları Muallim Naci şu ifadelerle dile getirmektedir: “Bir gece babam, 'Mushaf-ı Şerif'i al da buraya getir' dedi. Aldım, öpüp başıma koyduktan sonra kabından çıkardım, yanına götürdüm. Kendisi de büyük bir saygı ile aldı, öptü, başına koydu.'Dersini bul' diye bana verdi. Açtım, buldum. 'Dersin Tarık suresiymiş oku Ömer'im' dedi. Eûzu Besmele’den sonra sure-i şerif'in başından, heceleyerek bir-iki kelime okudum. Pek iyi okuyamıyordum. Kendisi ağır ağır okumaya başladı. Ben de onunla bir ağızdan okudum. O kutsal sözleri yedi sekiz kez tekrarladık. Ben artık oraya kadar doğru olarak okumaya başladım. Ezberlemiştim. Sanırım dersim o kadarmış. Surenin alt tarafını okuduğumuzu hatırlamıyorum. Babamın, o kutsal sözleri okurken duyduğum sesi hala kulağımdadır. Ben, sekiz on kez okudum. Babam:'Aferin oğlum! Daha güzel okumağa çalış. İnşaallah, siz benim gibi kalmazsınız, Kur'an-ı Kerim'in manasını da güzelce anlarsınız' dedi. Annem ise sevinç gözyaşlarını dökmeye başladı. Ben, bir babama, bir anneme baktım. Gönlümü garip bir duygu kapladı. O, ne sevinç, ne de üzüntüydü. Yüce kitabımız Kur'an-ı Kerim'i öpüp başıma koyarak yerine götürdüm”(51). Kitaplara iman öğretimi konusu gerçekleştirilirken özellikle Kur'an'a karşı saygılı davranma konusu da gündeme getirilmelidir. Kur'an'a abdestli olarak dokunulması, öpülerek saygı gösterilmesi telkin edilmelidir. Ancak küçük yaşlarda kazandırılacak bu özellik hususunda anne ve babalar duyarlı olmalı, Kur'an'a saygı konusunda okuldaki öğretmenler de aynı tavrı ve telkini devam ettirmelidirler. Yetişmekte olan nesillere Kur'an-ı Kerim'i tanıtmak, okunuşunu öğretmek, kısa surelerin manasını anlatmak, din eğitiminin başarısı açısından çok önemlidir (52). 4. PEYGAMBERLERE İMAN ÖĞRETİMİ Allah'a iman ile beraber O'nun, insanları hidayete ulaştırmak için gönderdiği peygamberlere de inanmak, iman esaslarından birini teşkil etmektedir. Peygamberlere iman öğretimi konusu, iman esasları içinde en kolay olanıdır denilebilir. Zira peygamberler, tarih içinde yaşamış, ve hayatları, mücadeleleri, tarihî vesikalara kaydedilmiş kimselerdir. Özellikle son peygamber Hz.Muhammed, (sav) hayatı en ince teferruatına kadar bilinebilen ve her insanın, kendisine yönelik birşeyler bulabileceği müstesna bir şahsiyettir. Peygamberlere iman konusu çocuklara yine soru cevap metoduyla, peygamberimiz Hz.Muhammed'den başlamak suretiyle öğretilebilir. Daha sonra Kur'an-ı Kerim'de ismi ve kıssaları geçen peygamberlerden bahsedilebilir. Özellikle Hz.İbrahim ve oğlu Hz.İsmail'in başından geçenler, Hz.Yusuf'un ibretli kıssası, Hz.Musa ve kardeşi Hz.Harun'un Firavun ile olan mücadeleleri... İşte bunlar, çocukların ilgi ve merakla dinleyebileceği, yaşanmış hadiselerdir. Bütün bunlar, onların anlayış ve kavrayış seviyelerine uygun bir anlatımla anlatıldığı takdirde, çocuklar tarafından rahatlıkla kavranılabilecek ve peygamberlere iman öğretiminde istifade edilebilecek kaynaklardır. Özellikle, Hz.Peygamber'in çocuklara gösterdiği ilgi, şefkat ve sevgi örneklerle zenginleştirilerek verilebilir. Peygamber'in kendi çocukluğu nasıl geçmiştir? Ne gibi olaylarla karşılaşmıştır? Çocukluğundaki davranışları nasıldı? Bu ve bunun gibi konulara yer verilebilir. Peygamber olduktan sonra, çocuklarla ilişkilerine ayrıntılıbir şeklilde yer vermek, çocuklarda peygamber sevgisinin uyanması ve pekişmesi bakımından faydalıdır (53). Peygamberlere iman öğretimi konusuna konuşma çağıyla birlikte soru-cevap metoduyla başlanılabilir. İlk zamanlar “Kimin ümmetisin?” sorusunun cevabı, ancak kuru taklitten ibaret iken, özellikle 3-4 yaşlarında, hikâye ve masallara ilgi duyulan çağda daha bir anlam kazanarak “Hz.Muhammed” cevabı, artık, hakkında bazı şeyler bilinebilen şahsiyet haline gelir. Özellikle okul öncesi dönemde başkalarını taklide özenen çocuk, bu devrede, bir yandan sosyal bir fert olmayı öğrenirken, aynı zamanda, en küçük 8 ayrıntısına kadar kopya edeceği bir modele de ihtiyaç duyar (54). Ayrıca, çocukların manevî hayatlarında, anlatılan hikâye ve menkıbelerin onların ruhî tecrübelerini ve dinî şuurun gelişmesini de etkilediği bir gerçektir (55). Öteden beri, eğitim-öğretimde “Kıssayla Eğitim” metodundan faydalanılmaktadır. Çünkü anlatılan kıssadaki renkli anlatım ve zengin dekor havası, çocukları büyük ölçüde etkilemektedir. Hikayede geçen ideal kahraman, çocuğun ruhuna işlemekte ve onun benliğinin adeta bir parçası olmaktadır. Neticede çocuk, hikâyenin kahramanına özenmekte ve onun gibi hereket etme isteği duymaktadır. Öte yandan, çocukların dinî hikaye ve menkıbelerden zevk aldıkları ve bunların yıllar geçmesine rağmen unutulmadığı da bir gerçektir. Bu zevki, Necip Fazıl bir çocukluk hatırası olarak anlatır: “Yatakta büyükbabamla beraberim ve hep kürkünün içindeyim. İlk dinî telkinlerimi ondan aldım. Yatakta ondan dinî menkıbeleri dinliyorum. İşte, üçüncü katta, bizim yatak odamızın karşısındaki büyük yatak odasında, kocaman bir ceviz karyolada büyükbabamın yanında ve kürkünün içindeyim. Hazret-i Ali'ye, onun misalsiz kuvvet ve şecaatine dair bir menkıbe dinlemiş bulunuyorum. Soruyorum: -- Büyükbaba! Hazret-i Peygamber mi daha kuvvetliydi, Hazret-i Ali mi? Beş yaşındaki çocuk saffetinin içinden fışkıran bu sual, büyükbabama, hem çocuklara hem de büyüklere verilebilecek cevapların en güzelini verdiriyor: -- O kimseyle ölçülmez, Onda peygamber kuvveti vardı. Büyükbabamın ‘Onda peygamber kuvveti vardı’ sözünü hecesi hecesine hiçbir an unutmadım”(56). O halde, çocukların hikâye ve masallara ilgi duydukları 3-4 yaşlarından itibaren dinî hikâye ve menkıbelerden bölümler okunmalıdır. Peygamberlere iman öğretimi konusunda, Kur'an'da geçen peygamberlerin hayatlarını ihtiva eden çocuk kitapları, oldukça faydalıdır. Peygamberlerin inançları uğruna çektikleri sıkıntı ve eziyetlere karşı sağlam bir irade ve metanetle göğüs germeleri, gerektiği zaman mucizeler göstermeleri ve sonuçta Allah'ın yardımıyla başarıya ulaşmaları...bütün bunlar, çocuk ruhunda derin ve olumlu izler bırakacaktır. Özellikle Hz.Peygamber'in hayatı, çocukluğu, mucizeleri, savaşları... çocuklar için zevkle dinlenen konulardır. Mekke'den Medine'ye hicret esnasında mağarada gizlenmeleri olayını dinleyen pekçok çocuk, Peygamber'in görülmesine engel olmak için ağ ören örümceğe, yumurta yapan güvercine minnet duygularıyla sevgi beslemekte ve günlük yaşantısında onları koruyup gözetmektedir. Uykudan önce dinlediği sıcak ve tatlı ifadelerle yüklü bir peygamber kıssası, çocuğun ruhunu saracak, kalbine peygamber inancı ve sevgisinin yerleşmesine vesile olacaktır. 5. AHİRETE İMAN ÖĞRETİMİ İman esaslarından bir diğerini teşkil eden Ahirete iman konusu öğretimi en zor olan hususlardan biridir. Ancak, ahiretle ilgili anlatılanlara inanma noktasında çocukların herhangi bir tereddütleri söz konusu değildir. Çocuğun ahiret inancına yönelik sorularına da bu nazarla bakılmalıdır. Zira çocuk bu soruları, inancını pekiştirmek için sormakta ve “kolay inanırlık” özelliğiyle anlatılanlara da “şüphe etmeden” inanmaktadır. Ancak ahiret hayatına yönelik bilgiler daha ziyade sem'iyyat ve menkûlat türünden olduğu için (57), Allah'ın ve Hz.Peygamber'in bildirdikleri ile yetinmek mecburiyeti vardır. Burada önemli olan, ahirete ilişkin sorularda çocuğun seviyesine uygun ve anlaşılabilir cevaplar vermektir. İlk çocukluk yıllarında çocukların ahiret hayatına yönelik sorular sormasına sebep olan en önemli olay, karşılaştıkları ölüm hadiseleridir. Ölüm, çocukları hem derinden etkileyen hem de bunun izahını yapmaya çalıştıkları, onunla birlikte herşeyin bitmemesi gerektiğine inanma ihtiyacı hissettikleri bir hadisedir. Zira insanda yaratılıştan var olan bir “ebedi olma” arzusu mevcuttur. İşte, açıklama ihtiyacı hissederek sordukları sorulara verilecek makul ve anlaşılır cevaplar, çocuklara ahirete iman öğretiminde en önemli noktayı teşkil eder. Verilecek cevaplarda kullanılacak misaller ve öğretimin yapılacağı zaman ve mekân, anlatılanların etkisini pekiştirecektir (58). Ancak, gerek ailede, gerekse okullarda yapılacak öğretimde 9 ahiret hayatı ile ilgili konularda teferruat bilgiler vermekten kaçınılmalıdır. Bu dünyanın geçici olduğu ve burada bir sınavdan geçtiğimiz söylenebilir. İnancımıza göre ölüm bir son değil, yeni ve ebedî bir hayatın başlangıcıdır. Çocuklara bu konu tabiattan ve çevremizdeki olaylardan örnekler gösterilerek kavratılabilir. Tıpkı bitkilerin ve ağaçların ilkbaharda yeniden ve daha bir gür şekilde canlanmak üzere, güz mevsiminde yapraklarını dökerek kış uykusuna daldıkları gibi, insanlar da kabirde geçici bir süre kalacaklardır. Sonra cennet veya cehennemde sonsuz bir hayat için yeniden canlanacaklardır. Dünyadaki hazırlık ve davranışlarına göre cennet veya cehenneme gideceklerdir. Çocuklara, dünyada iken iyi olan ve iyilik yapan insanların, öldükten sonra cennete gidecekleri ve orada en çok sevdikleri insanlarla birlikte olacakları, kötü kimselerin ve kötülük yapanların ise cehenneme gidecekleri ve yaptıklarının cezasını orada çekecekleri söylenebilir. Ancak, küçük yaştaki çocuklara, kıyametle ilgili detay bilgiler ve ahiret aleminde karşılaşılacak olaylar ile cehennem ahvali hakkında uzun uzadıya bilgiler vermeğe gerek yoktur. Cennetin iyi, güzel ve Allah'ın nimetleriyle dolu, rahat ve huzur içinde yaşanabilecek bir yer, cehennemin ise, kötü insanların gidecekleri ve cezaların çekildiği bir yer olduğunu bilmeleri yeterlidir (59). Bu bilgilere ek olarak, sınavlarda başarılı olan kimselerin çeşitli ödüllere hak kazandıkları, kötülük yapanların ise, cezalarını çekmek üzere hapishanelere konuldukları örneği de verilebilir. Çocukların en çok merak ettikleri ve çoğu zaman da korktukları şeylerden biri de mezardır. Onlar, ölüm olayı ile birlikte ruhun cesetten ayrıldığını kolaylıkla kavrayamazlar. Toprağın altına gömülen ve orada tek başına terkedilen ölüyü canlı olarak tahayyül edebilirler. Gecenin karanlığında ve kışın soğuğunda toprak altında nasıl kalabilecekleri zihinlerinde çözemedikleri problem olarak uzun süre devam eder. Hatta, bazen kendilerinin, ölmüş ve mezarlıkta tek başına kalmış olduklarını düşünürler. Daha çok gece vakti, yatağa girdiklerinde ve uyumadan önce bu düşünceler bir kabus gibi üzerlerine çöker ve müthiş korkuya kapılırlar. O korku ile yatağın içerisinde gizlenmeye çalışırlar. Hele aile çevresinde veya halk arasında, kabirde, Münker ve Nekir adlı meleklerin ölüyü sorgulamaları ile ilgili olarak ve abartılarak anlatılan: “Sorgu melekleri, sorularına doğru cevap veremeyenlere, elindeki demir topuzla vurunca, yedi kat yerin dibine sokar, sonra çeker çıkarır, yeniden vurur!...” gibi ifadeleri hatırladıkça dehşete kapılırlar (60). Oysa, Hz.Peygamber'in kabir hayatı ile ilgili ifadesinde “kabrin, ya cennet bahçelerinden bir bahçe, ya da cehennem çukurlarından bir çukur” olduğu ifadesiyle yetinilmektedir (61). Dolayısıyla, çocuklara kabirden bahsedilince abartılı ve korku veren ifadeler yerine, iyi insanlar için kabrin bir cennet bahçesi olacağı hususu üzerine dikkatler yoğunlaştırılmalıdır. Kabir azabı ve cehenneme yönelik bilgilerin ise, sonraki yıllarda, özellikle vicdan duygusunun gelişiminden sonra verilmesinde fayda vardır. Ahirete iman konusu öyle bir şekilde anlatılmalıdır ki bu, çocukta ümit ve yaşama sevincinin artmasına yardımcı olmalıdır. Sevdiklerine, güzelliklere, ruh ve beden bakımından haz duyduğu bütün arzularına ebedî alemde kavuşacağını düşünerek daima ümitli ve mutlu olabilsin (62). Bu dünyada elde etmek istediklerine çalışarak ve helal yoldan kavuştuğu takdirde, ahiret aleminde da daha güzellerine ve iyilerine kavuşabileceğine inanabilsin. Bu hayatın, bilinen hazları ve mutluluklarının geçici olduğu telkin edilmelidir. Asıl önemli olan, bu hayatın ötesinde gerçek mutluluğun tadılacağı bir hayatın daha var olduğunun ve orada Mutlak Hakim olan Allah Teâlâ'nın huzurunda iyilerin mükâfatlandırılacağı, kötülerin ise cezalandırılacağının çocuklara ve gençlere anlatılması gerekmektedir. Bu duygu ve inancın kazandırılmış olması, aynı zamanda onlara önemli ölçüde sorumluluk duygusunun kazandırılmış olması demektir (63). Öte yandan, ebedî alemin varlığına inanan insanların, bu dünyada gerçekleşemeyen ümitlerini ve arzularını sürekli olarak baskı altında tutma yerine, bunların ebedî alemde gerçekleşeceği ümidiyle ruhen rahatladıkları da bilinen bir gerçektir. Ahirete iman konusu, insanın özellik ve temayüllerine göre işlenirse, çok geniş imkanlar ve müsbet sonuçlar doğurur. Sonsuz kemal ve güzelliğe ulaşmak için,sürekli çaba ve gayret sarfetmesine yardımcı olur. Ahirete iman duygusu insanlara iyilik, güzellik ve doğruluk istikametindeki konularda devamlılık sağlarken, kötülük, çirkinlik ve yanlışlıklar karşısında direnme ve dayanma gücü sağlar. Nefsine ve isteklerine meşru olan tatmin yollarını gösterir. Düşebileceği geçici başarısızlık ve tatminsizliklerden bunalıma düşmesini önler (64). 10 6. KAZA VE KADER'E İMAN ÖĞRETİMİ Yetişkinlere olduğu kadar, çocuklara da anlatılması ve öğretimi zor olan konulardan biri de kaza ve kadere iman öğretimidir. Aynı zamanda Kelâm ilminin de üzerinde en çok tartıştığı meselelerden biri olan bu konuda asıl problem çocuklara ne zaman ve ne kadar bilginin verilmesi meselesidir. Zira, burada zorluk, hem konunun anlaşılmasında farklı düşüncelerin sözkonusu olması, hem de kaza ve kader konusunun diğer bazı iman esasları gibi soyut bir nitelik arzetmesidir. Yine de yerli yerinde kullanılacak ifadelerle bu esasın da öğretimi mümkündür. Öncelikle dikkat edilmesi gereken nokta, kaza ve kader konusuna, iman esasları öğretimi sürecinin en sonunda yer vermektir. Amentü metninde en sonda yer alan bu konu, aslında insan zihnini çeşitli boyutlarıyla zorlayan ve bazen içinden çıkılmaz sorularla karşı karşıya bırakan bir özelliğe de sahiptir. Yetişkinleri bile, anlama noktasında aciz bırakan ve belki de sağlıklı bir neticeye ulaşmak insan için mümkün olmayacağı için, bu konu üzerinde tartışmada bulunmak, Hz.Peygamber (sav)'in -aşağıda aktarıldığı üzere- kesin tavrıyla yasaklanmıştır. “Bir gün, kader konusunda tartışmakta olan sahabileri gören Hz.Peygamber onlara şöyle çıkıştı: Siz bununla mı emrolundunuz? Yoksa ben size bunun için mi gönderildim? Sizden öncekiler bu konuda tartışmaya başladıkları zaman helâk olmuşlardır. Bir daha sakın bu konu üzerinde tartışmayınız!” (65). Burada kader ve kaza kavramları üzerinde uzun bilgiler vermek yerine, hayrın ve şerrin Allah'tan geldiğine inanmak anlamındaki kaza ve kadere imanın, insan için taşıdığı sosyal-psikolojik değerden kısaca bahsetmek istiyoruz. Kaza ve kadere iman, insana, kainatta olup biten herşeyin, Yüce Yaratıcının bildiği bir hikmeti olacağını öğreterek, başına bir zarar geldiğinde hemen feryadı basarak isyan etmesini önler. Başarı ve iyilik dokunduğu zaman da herşeyi unutarak şımarmaz; başarısını şükürle, başka insanlarla paylaşarak arttırır ve yerli yerinde sevinir. Böylece insanı başarısızlık, fakirlik ve hastalık gibi durumlarda, bütün tedbirleri aldıktan sonra, feryattan, isyandan ve ümitsizlikten kurtarır. Başarı ve iyilik esnasında da şımarmaktan, gururdan uzak tutarak,dengeli ve mutedil bir insan olmasını sağlar (66). Kur'an-ı Kerim'de, “Yeryüzünde olan ve sizin başınıza gelen hiçbir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan önce o kitapta bulunmasın. Şüphe yok ki, bu, Allah için kolay birşeydir. Böyle olması ise, kaybettiğiniz şeylere üzülmemeniz ve Allah'ın size verdiklerine de şımarmamanız içindir. Zira Allah kendini beğenip öğünen kimseleri sevmez” (67) buyurularak, insanın ne kaybettiklerine üzülmesinin, ne de elde ettiklerine aşırı derecede sevinerek şımarmasının doğru olduğu vurgulanmakta ve her hususta Allah'ın takdirinin sözkonusu olduğuna dikkat çekilmektedir. Kaza ve kadere iman konusunda üzerinde hassasiyetle durulacak noktalardan bir de tevekkül anlayışının doğru bir şekilde yorumlanmasıdır. Zira, sağlıklı bir tevekkül anlayışına sahip insan, kaza ve kader konusunu anlama ve anlatma noktasında önemli bir mesafe kaydetmiş demektir. Böylesi bir tevekkül anlayışında ise aslolan, kul olarak üzerine düşen yapıldıktan sonra sonucun ümitle beklenmesidir. Ümit ise, kaza ve kadere imanın insana sağladığı psikolojik bir rahatlığın sonucudur. Zira “İslam'da kaza, kader ve tevekkül inancı aslında bütün işlerde ümidin, başarının, azim ve kararın temelini oluşturur” (68). İslam'ın öğrettiği kaza ve kader inancını bu şekilde ele almak, yetişmekte olan nesillere, karşılaşacakları her iş ve olayda destek ve başarı temin edecektir. İyi ve doğru anlaşılan kader inancı, başarı seviyesini gittikçe yükseltmeye yardımcı olacaktır. Başarısızlık durumlarında ümitsizliğe düşmeden yeni hamleler yapmanın önşartlarını hazırlayacaktır. Ebedî âlem inancı da bu dünyada gerçekleşmeyen ümitlerin ve arzuların insanı sürekli baskı altında tutmasını önler. Tedavi imkanı olmayan bir hastalığa, sakatlığa düşen insanı ve yakınlarını teselli ederek hayata bağlamanın yolları bulunur. Kaza-kader, tevekkül ve ahiret inancı, birbirlerini tamamlayarak, insanın kâinattaki canlı ve cansız bütün varlıklarla ilişkilerini uyumla ve başarıyla sürdürmesine yardımcı 11 olur. İnsanı yalnız Allah'a kul, ama diğer varlıklar karşısında hür kılarak kişiliğini bulmasını sağlar. Yalnız O'na kul olmasını ve yalnız O'ndan yardım isteyerek hayatını sürdürmesini öğretir ki, günümüzde insanların en çok muhtaç olduğu şey budur (69). Bütün bu aktarılanlar, özellikle sosyal-psikolojik açıdan kaza ve kader inancının insan için önemini ortaya koyan ifadelerdi. Şimdi ise, bu kavramların çocuklara ve özellikle temel eğitim çağındaki çocuklara anlatılması ve öğretilmesi konusu üzerinde durmak istiyoruz. Aslında, her ne kadar, kaza ve kadere iman konusu, iman esaslarının öğretim sürecinin son safhalarında yer almalıdır kanaatini yukarıdaki ifadelerimiz arasında zikrettikse de, Allah'a iman öğretimi konusu ele alınırken, etrafımızda olup biten olayların, Allah'ın, bizim detaylarını bilemediğimiz geniş bilgisi dahilinde gerçekleştiği, her olayın, önceden Allah tarafından planlandığı ve zamanı gelince de yine O'nun tarafından yaratıldığı, çocuklara anlatılabilir. Bu, aynı zamanda kader ve kaza kavramlarının kısa bir tanımı demektir. Çocukların, Allah'ın herşeyi bilen, herşeye gücü yeten “Mutlak Hakim” oluşuna inanmaları, onların kader ve kaza hakkında anlatılanlara da kolaylıkla inanmalarını sağlar. Zira çocuktaki kolay inanırlık özelliği onun, kendisine anlatılanlara şüphelenmeden ve itiraz etmeden inanması hususunda, önemli bir rol oynar. Burada dikkat edilmesi gereken husus, çocuğa verilen bilgilerin, anlaşılabilir ifadelerle aktarılmasıdır. İlk çocukluk yıllarında bu kadarla yetinilmesi yerinde bir davranış olurken, son çocukluk yılları adı verilen 7-12 yaşları arasında, çocuklara bu kez kaza ve kader kavramları, yine anlayabileceği bazı misaller yardımıyla öğretilebilir. Temel eğitim dönemini de içine alan son çocukluk yıllarında, çocuklar, etrafta olan bitenlerin nasıl gerçekleştiği, insanların nelere gücünün yettiği, nelere muktedir olamadığı gibi hususlarda artık mantık süzgecinden geçirdiği fikirler üretmeğe başlar. Kaza ve kader kavramları bu dönemde önem kazanır. Eğer yerli yerinde bir öğretim söz konusu olursa, tevekkül anlayışı ile bütünleşen kaza ve kader inancı, çocuğa, hayata ümitle bakmayı, başarısızlıklar karşısında ise yılgınlığa düşmeden metaneti öğretir. Bu da sonraki hayatı için çocuk açısından son derece önemli bir kazanç demektir. Konuyla ilgili eserlerde, temel eğitim çağındaki okul çocuklarına kader ve kaza kavramlarının örnekler yardımıyla anlatılması tavsiye edilmektedir. Bu örneklerden birini aktarmak istiyoruz. “Duvar takvimlerinde bazan, “Bugün güneş tutulacaktır” / “Bu gece ay tutulması olacaktır” / “En uzun gün” / “En kısa gün” / “Ramazan Bayramının 1.günü” gibi önceden yazılmış ifadeler görürüz. Gerçekten de o günlerde ay veya güneş tutulur, günlerin veya gecelerin en kısası en uzunu olur. Ramazan veya Kurban Bayramı başlar. Pekiyi, çocuklar söyleyin bakalım: Ayın veya güneşin tutulması, takvimi hazırlayanlarca oraya yazıldığı için mi gerçekleşmektedir? Çocukların cevapları dinlenmeli, eğer, “o olaylar, takvimi hazırlayanlar yazdığı için gerçekleşti.” diyenler olursa hemen şöyle bir soru yöneltilmelidir. Diyelim ki öyle, biz de kendimize göre bir takvim hazırlasak ve rasgele günlere: “Ay tutulacak” yahut “Bugün Ramazan Bayramının başlangıcı” diye yazsak, gerçekten ay tutulur, bayram yapılır mı?” Böyle bir soruya çocuklar “Hayır” cevabını verince, hemen arkasından şu açıklamaya geçilmelidir. “O halde takvimi hazırlayanlar ayın tutulacağını veya bayramların başlayacağını bir yıl öncesinden nasıl bildiler de oraya yazdılar? Kendilerinde var olan bilgileri sayesinde ay tutulacağını veya bayram yapılacağını tespit ettiler ve ona dayanarak yazdılar değil mi?... İşte çocuklar, Allah Teâlâ Hz.leri de, bizim ne zaman, hangi anne ve babadan olacağımızı, kaç yılında nerede doğacağımızı sınırsız bilgisi ile önceden biliyordu. Hatta sizin gelip bu sınıfta benim öğrencim, benim de sizin öğretmeniniz olacağımı biliyordu. Bütün bunlar bizim kaderimizde vardı. İşte biz buna kader diyoruz. Kaderimizde olanın bu şekilde gerçekleşmesine ise kaza diyoruz (70). Kaza ve kadere iman öğretimi konusunda son olarak şunlar söylenebilir: Kaza ve kaderin anlaşılmasına yardımcı olabilecek benzetme ve örnekler yanında, Allah'ın hükmünün, takdirinin değişmezliği ve takdir olunanın mutlaka gerçekleşeceği hususunda tarihte yaşanmış olan çeşitli hadiselerden bahsedilebilir. Bu tür örneklerin çocuklar için yeterli olduğu ve detay bilgilere veya yorumlara girilmesinin doğru olmayacağı kanaatindeyiz. 12 DİPNOTLAR VE KAYNAKLAR 1. Halis Ayhan, “Temel Eğitim ve Orta Eğitimde Din Eğitimi” (tebliğ) Milli Eğitim ve Din Eğitimi Semineri, Aydınlar Ocağı, Ank.1981, s.165. 2. Bakara, 2/31; İsra, 17/70. 3. Buharî, İman 39; Müslim, Müsâkat 107. 4. Zeynuddin ez-Zebidî, Tecrid-i Sarih, (ter:A.Naim) Ank. 1980, I,39 5. Çocukluk yıllarında verilen din eğitimi ve öğretimi ve bu konuda ailenin önemi ve rolü konusunda geniş bilgi için bkz. Resailu İhvani's-Safa, Beyrut,ts,I,307 vd. Neda Armaner; Din Psikolojisine Giriş Ank.1980, I,89; Kerim Yavuz; Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Ank.1983 s.46,155,156; A.Vergote; Çocukta Din (makale) AÜİFD. Ank.1978,XXII,316; Ünver Günay; Türkiye'de Dinî Sosyalleşme,(tebliğ) Türkiye 1.Din Eğitimi Semineri, Ank.1981, s.197; Hayati Hökelekli; Ergenlik Çağı Gençlerinin Dinî Gelişimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Bursa, 1983, s.66,67,102,103; Mustafa Öcal; Temel Eğitim ve Orta Öğretimde Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, 2.bs. Ank.1990, s.75,76. Ayrıca örnekler için bkz. M.Nuri Yardım; Edebiyatçılarımızın Çocukluk Hatıraları, İst.1984,s.143 vd. 6. Bkz.A.Osman Özcan; Din ve Ahlak Eğitiminde Ailenin Rolü, Kubbealtı Akademi Mecmuası,sy.4,yıl.1985, s.13; Armaner,age,I,89; Vergote, agm,XXII,316 Yavuz,age,s.46; Hayrani Altıntaş; Çocukluk Devresinde Ailde Din Eğitimi T1DES,Ank.1981, s.255; Haluk Yavuzer; Çocuk Psikolojisi,I, İst.1982, 49-52; Hökelekli,ag.tez,s.66 vd. Öcal,age,s.74-77. 7. Bkz.Taha, 20/132; Tahrîm, 66/6; Buharî, Vesaya 9; İbn Mace, Edeb 3; Münavî, Feyzu'l-Kadir, Beyrut 1972,II,538; 8. Bkz. Gazalî, İhya, İst.1321,II,72. 9. Bkz.Louis Kaplan; Mental Health and Human Relations in Education, Newyork 1959, p. 107-122; William F. Bruce; Personal Development, During Childhood and Adolescence, 1959 p.373; E.B.Hurlock; Development Psychology, New York. 1968, p.169. 10. J.J.Rousseau, Emil, (ter:H.Ülken,A.Ülgener,S.Güzey) İst.1966,s.299. 11. Çocuklardaki egosantrik,animist ve artifisialist duygular için bkz. M.Emin Ay, Çocuklarımıza Allah'ı Nasıl Anlatalım?, 2.bs. İst.1994.s.47-50 12. Yavuz,age,s.42 13. Halis Ayhan, Din Eğitimi ve Öğretimi, Ank.1985, s.110 14. İlgili ayetler için bkz.Ay, age.s.85 15. Bu konudaki hadisler için bkz. Wensick, el-Mu'cemu'l-Müfehres, li elfazi'l-Hadisi'n-Nebevi, Leiden,1943,I,225 16. Bkz. Gazali, Eyyühel Veled (çev.L.Doğan) İst.1963 s.10 vd.; Keykavus, Kabusname, (çev.M.Ahmed) Tercüman 1001 Eser,I, 84,87,91,102,119,199; Feridüddin Attar için bkz.İslam Ansiklopedisi, MEBY.1966,II,6-12 17. Rousseau,age,s.356,382,387,388 18. Neda Armaner; İnanç ve Hareket Bütünlüğü Bakımından Din Terbiyesi, MEBY,İst.1967,s.23. 19. Habil Şentürk; İbadetin Mahiyeti ve Şahsiyet Gelişimindeki Fonksiyonu, DEÜİFD, İzmir 1985, II,224 20. Bkz. Atalay Yörükoğlu; Çocuk Ruh Sağlığı,7.bs. Ank.1984,s.171 vd.; Mualla Öztürk; Din Eğitimi ve Çocuk Ruh Sağlığı (tebliğ) T1DES,Ank. 1981,s.206. 21. Ayasbeyoğlu, Kur'an'da Allah ve Rabb kelimelerinden sonra en çok anılan kelimelerin, Allah'ın Rahman ve Rahîm sıfatları olduğunu söylemektedir. Bkz. Nevzat Ayasbeyoğlu; İslamiyet'in Eğitimimize Getirdiği Değerler, MEBY., İst.1968,s.16. 22. Bkz. Bakara 2/207; Maide 5/54; Hacc 22/65 23. Geniş bilgi için bkz. Öcal,age,s.82-85; Ay, age,s.105 vd.; M.Öcal;”Ailede Çocukların Dinî ve Ahlakî Eğitimlerinde Karşılaşılan Problemlerin Başlıca Sebepleri ve Çözüm İçin Bazı Teklifler” (tebliğ) Aile ve Çocuk Sempozyumu, Bursa 1991,s.9-11. 24. Bakara, 2/218; A'raf, 7/59; Yunus, 10/15; Bu konudaki ayetlerin tamamı için bkz. M.F.Abdulbaki, Mu'cemu'l-Müfehres, İst.ofset ts.”Havf” ve “Reca” mad. 25. Armaner,age,s.23. 26. Belma Özbaydar, Din ve Tanrı İnancının Gelişmesi Üzerine Bir İnceleme, İst.1980,s.7. 27. M.Emin Ay, Din Eğitiminde Mükâfat ve Ceza, İzmir, 1995, s.176. 28. Ayhan,age,s.198,199. 29. Rousseau,age,s.167 30. Ebu Davud, Edeb, 22 31. Münavî, Feyzu'l-Kadir, III,377 32. Buhari, İlim, 11 33. Abdullah Ulvan, Terbiyetü'l-Evlad fi'l-İslam, Beyrut 1978, I,169 34. Rousseau,age,306 35. Bkz. Beyza Bilgin,”Okul Öncesi Çağı Çocuğunda Din” Kavramlar” Din Öğretimi Dergisi, Ank.1984.sy.8-9,s.26 36. San'anî, Musannef, Beyrut 1970, IV,334. 37. Müsned, IV,24. 38. Bkz. Jacquin Guy; Çocuk Psikolojisinin Ana Çizgileri (ter:M.Toprak), İst 1976, s.23; Özbaydar age,s.21; Yavuz, age,s.41; Halis Ayhan; Eğitime Giriş ve İslamiyetin Eğitime Getirdiği Değerler, İst.1982, s.236. 39. Bkz. Refia Şemin, Karakter Formasyonu, İst.1973,s.17; Mithat Enç, Ruhbilim Terimleri Sözlüğü, Ank.1974, s.30; R.Alaylıoğlu-F.Oğuzkan Ansiklopedik Eğitim Sözlüğü, İst.1976,s.27. 40. İnsanoğlunun egosantrik duygularına hitabeden ayetler için bkz. İsra, 17/70; Ra'd, 13/2; İbrahim, 14/32,33/ Nahl, 16/12,13,14; Hacc, 22/65. 41. Ayhan, Din Eğitimi...,s.112,113 42. Bilgin, agm,s.29 43. Öcal, age, s.105. 44. Ayhan, age,s.115 45. Meryem, 19/16,17 46. Fatır, 35/1 47. Mearic, 70/4 47a.Tirmizî, Tefsir, 3. 48. Öcal,age,s.107 49. Bkz.Enfal, 8/12; Ahzab,33/43 50. Öcal,age,s.108 51. Yardım,age,s.44. 52. Ayhan,age,s.153 53. Ayhan,age,s.118 54. B.Ziya Egemen; Terbiye İlminin Problemleri ve Terbiye Felsefesi Ank 1965, s.103,104; Haluk Yavuzer; ”6-12 Yaş Çocukların Psiko-Sosyal Gelişmesi” Pedagoji Dergisi, İst.1980, s.39 55. Jacquin, age,s.70 vd; Yavuz, age,s.79 56. Yardım,age,s.271. 57. Ayhan,age,s.133. 58. Rousseau,age,s.230 59. Öcal,age,s.112 60. Öcal,age,s.113 61. Tirmizî, Kıyamet,26 62. Ayhan,age,s.140 63. Öcal,age,s.114 64. Ayhan, age,s.141 65. Tirmizî, Kader, 1. 66. Ayhan, age,s.160 67. Hadid, 57/22,23 68. Ayhan, age,s.162. 69. Ayhan, age,s.164,165. 70. Öcal,age,s.115,116; Ayrıca bkz. H.Algül-M.Öcal-O.Çetin, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, İst.1193, L-II, s.43 Not: Müracaat edilen kaynaklar, ilk geçtiği yerde, baskı yeri ve tarihiyle birlikte verildiğinden dolayı ayrıca bir Bibliyografya tanzim edilmemiştir. 13
