ÜNİTE
advertisement
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
DİNİN TANIMI VE MAHİYETİ
• Giriş
• Din Kavramı ve Mahiyeti
• Dinin Kaynağı
• Tabii Din/Beşerî Din
• Dinlerin Sınıflandırılması
• İlahî Dinlerin Ana Özellikleri
• Dinin Önemi
• İslam Dini ve Diğer Dinler
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
Doç.Dr. Hatice ARPAGUŞ
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra
• Din kavramı ve dinin mahiyetini öğrenebilecek
• Dinin kaynağına ait yeterli bilgi elde edebilecek
• Dinin önemini ve gereğini anlayarak İslam'ı
diğer dinler ile karşılaştırıp İslam'ın
güzelliklerini anlayabileceksiniz.
ÜNİTE
1
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
GİRİŞ
“Din”, “tanımı zor olan” kavramların başında gelmektedir. Zira onu
tanımlarken öyle bir ifade kullanmak gereklidir ki bu ifade hem geçmişte ve hem de
günümüzde mevcut bütün inanç şekillerini kuşatan ve “hepsinde müşterek olan
esasları” kapsayan bir özelliğe sahip olsun. Böyle bir tanımın zorluğu aşikârdır.
Hayatın en vazgeçilmez
gerçeği: Din
Bütün zorluklarına rağmen yine de dinin çeşitli tanımları yapılmıştır.
En geniş anlamda “din”, dikey olarak insanın tanrı ile, yatay olarak da diğer
insan ve varlıklarla münasebetlerine esas olacak ve hayatına yön verecek kurallar
bütününe verilen addır. İslam dininde gerek Kur’an’da ve gerekse hadislerde birçok
anlamda kullanılan bu kelime, kavram olarak “insanlığın en önemli faaliyeti” olan
“inanma” yı, bir yaratıcıya olan “itaat” ve “ibadet” etmeyi, “ahlâkî davranışlar” ı,
“fazilet ve iyilikler” i, “toplumsal düzen” i, “doğru yolda olma” yı ifade etmektedir.
DİN KAVRAMI VE MAHİYETİ
Din Kavramı
Sözlük Anlamı
Arapça kökenli bir kelime olan ve “d-y-n” kökünden gelen din kelimesi
sözlükte “örf, adet, ceza, karşılık, mükâfat, itaat, üstünlük, egemenlik, zorlamak,
itaatkâr olarak kendini bir güce teslim etmek, borçlanmak, boyun eğmek, hakkını
almak, ödünç almak, boyun eğdirmek, idare etmek, hâkimiyet, galibiyet, saltanat,
mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, şeriat, kanun, yol, taklit, hesaba
çekmek, ceza veya mükâfat vermek” gibi anlamlara gelmektedir.
Kur’an-ı Kerim’deki Anlamı
Kur’an-ı Kerim’de din kelimesi doksan iki yerde yalın hâlde geçmekte, üç
ayette ise değişik türevleri ile yer almaktadır.
Kur’an-ı Kerim’de din sözcüğü surelerin “nazil oluş” sırasına göre değişik
anlamlar kazanmaktadır. Bu nazil oluş sırasını “Mekkî” ve “Medenî” şeklinde;
Mekkî ayetleri de kendi aralarında Mekke döneminin ilk yarısında ve ikinci
yarısında inen ayetler olarak sıralamak mümkündür.
Mekke döneminin ilk yarısında inen ayetlerde din kelimesi, “yevmü’d-din”
(din günü, hesap, ceza-mükâfat günü) şeklinde geçmekte ve insanın, iman ve
ameline göre hesaba çekileceği ahiret gününü ifade etmektedir (Fatiha, 1/4;
Zâriyât, 51/6).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
Kur’an’da din kavramı
Mekkî surelerde ayrı
Medeni surelerde ayrı
bağlamda kullanılmıştır.
Mekke döneminin ikinci yarısında ise, ilk dönemdeki “sorumluluk” ve
“hesap” anlamından bir adım daha ileri gidilerek din kelimesine, “tevhit” ve
“teslimiyet” anlamları yüklenmekte, insanın sadece Allah’a ibadet etmeleri, ona
ortak koşmamaları vurgulanarak dinin Allah tarafından konulan ve insanları ona
ulaştıran yol olduğuna dikkatler çekilmektedir. Bu dönemde inen en önemli
ayetlerden birinde “dînen kayyimen” (dosdoğru din) ifadesi ile “millete İbrahim”
(İbrahim’in dini) ifadeleri, aynı ayette birbiri ardınca ifade edilmektedir. (En’âm,
6/161).
Medine döneminde ise tevhide inanan fertlerden, “ümmet” olarak
nitelendirilen ve kendisini Allah’a teslim edenler cemaatine/şuurlu birlikteliğine
geçildiğinden dolayı millet kavramıyla “ümmet” kastedilmekte ve “Millet-i İbrahim”
ile “Müslimîn” kelimeleri bir arada geçmektedir. (Hacc, 22/78) Ayrıca, “Dinü’l-hakk”
ifadesiyle de tahrif edilmiş olan batıl dinlere karşı bu “yeni dinin sağlam esasları”
belirtilmiş ve onun bütün dinlere üstün kılınacağı müjdelenmiştir (Tevbe, 9/29, 33;
Fetih, 48/28; Saff, 61/9).
Yine Medine döneminde
“Allah katında din şüphesiz İslam’dır” (Âl-i İmran, 3/19; Bakara, 2/193);
“Kim İslam’dan başka bir dine yönelirse, onun dini kabul edilmeyecektir, o
ahirette de kaybedenlerdendir” (Âl-i İmran, 3/85)
mealindeki ayetlerle İslam’ın diğer dinlere karşı üstünlüğü vurgulanmaya
çalışılmıştır.
Özetle söylemek gerekirse, Mekke döneminde din kavramı: tarihin akışına
ve tabiatın gidişine yön veren, zamana ve âleme hükmeden, dini ortaya koyan,
hesap gününü elinde tutan bir “Allah’ın otoritesi” anlamını ifade eden muhteva
kazanmıştır. Medine döneminde ise bu muhteva daha da genişletilerek kişinin
Allah’a bağlı bir hayat sürdürmesi, Müslüman topluluğa karşı görevlerini yerine
getirmesi; Allah’ın mutlak tasarruf ve hâkimiyete sahip olması (Bakara, 2/193;
Enfâl, 8/39) gibi anlam zenginliğine kavuşmuştur.
Şurası da asla unutulmamalıdır ki, Kur’an-ı Kerim’de din kelimesi sadece
“Müslümanların inançlarını” değil, aynı zamanda “başkalarının inançlarını” da
ifade etmek üzere kullanılmıştır. Fakat “özel anlamda” din kelimesiyle “İslam”
kastedilmiş (Âl-i İmran, 3/99), bütün peygamberlerin getirdiği dinin İslam olduğu
ifade edilmek suretiyle “İslam” ile “din” adeta özdeşleştirilmeye çalışılmış ve “eş
anlamlı iki kelime” gibi sunulmuştur (Âl-i İmran, 3/85; Nisa, 4/125; Mâide, 5/3;
Şûrâ, 42/13).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
Son olarak ifade etmek gerekir ki, Kur’an’da din kelimesi hem “Uluhiyet”
hem “ubudiyet” anlamlarını ifade etmektedir. Buna göre din kelimesi “Hâlık” ve
“Mabûd” olan Allah ile ilintili olarak “hâkim olma, itaat altına alma, hesaba çekme,
ceza-mükâfat verme” gibi anlamlara gelirken; “mahlûk” ve “âbid” olan kul ile ilintili
olarak da “boyun eğme, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme” gibi anlamlara
gelmektedir.
Dinin Mahiyeti
Yukarıda, tanımı yapılabilen en zor kavramların başında dinin geldiğini ve
din kavramını tanımlarken gerek geçmişte yaşamış gerekse günümüzde mevcut
bütün inanç şekillerini kuşatan ve hepsinde müşterek esasları ifade eden bir tanım
yapmanın zorluğunu ifade etmiştik. Bizler şimdi bu zorluğu aşmak ve “çok genel”
bir din tanımı yapmak için önce Batılı ilim adamları tarafından ortaya konan din
tariflerini incelemek istiyoruz.
Batılı Bilim Adamlarına Göre Din
Bütün dinlerde şu temel
unsurlar vardır:
Zihinsel unsur
Duygusal unsur
Taabbudî unsuru
Sosyal unsur
Çağdaş Batılı bilim adamları tarafından yapılmış olan din tarifleri
birbirlerinden farklılık arz etmekte olup bizim burada hepsini ele alarak teker teker
incelemeye konumuz uygun düşmemektedir. Fakat şu kadarını söyleyelim ki bu
tarifler büyük ölçüde, beş unsurun birini ya da birkaçını öne çıkararak yapılmış
tariflerdir. Bu beş unsur ferdî tecrübeile zihnî, hissî, taabbudî ve içtimaî unsurlardan
oluşmaktadır. Ferdî tecrübe dışında kalan ve hemen hemen bütün dinlerin özünde
bulunan bu “dört unsuru” şu şekilde açıklamak mümkündür:
Zihinsel (zihnî) unsur: İnsanda doğuştan gelen ve
kendiliğinden gelişen “üstün güç” ve “kudret” sahibi bir şeyin
varlığının zihnen kabulü. İşte bu kabullenmede “tanrı” kavramı
veya çok genel ifadesiyle “kutsal” kavramı, bütün dinlerin özünde
var olan en temel unsurdur.
Duygusal (hissî) unsur: Zihnen varlığı kabul edilen bu güç
ve kudrete karşı kalben duyulan “bağlılık” duygusu. Bu unsur da
bütün dinlerin özünde var olan en temel unsurlardan biridir.
Kulluk şuuruyla ilgili davranış (taabbudî) unsuru: Zihnen
varlığı kabul edilen, kalben kendisine bağlanılan yüce kudrete karşı
bazı davranışları yapma yükümlülüğü.
Sosyal (içtimaî) unsur: Bu üç unsuru birlikte paylaşan
insanların oluşturduğu sosyal grup.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
İşte bütün dinlerde bu dört temel unsura ve bunlarla birlikte yaşanılan
“ferdî tecrübe” unsurunun varlığına şu veya bu şekilde mutlaka rastlanılmaktadır.
Ayrıca bu unsurlar yanında, hemen hemen bütün dinlerde bulunabilen şu
unsurlar da söz konusudur:
Tabiatüstü/insanüstü varlıklara inanç: Örneğin tanrı,
melekler, cinler gibi varlıkların mevcut olduklarına inanma.
Kutsal ile kutsal olmayanı ayırma.
Tabiatüstü/insanüstü varlık veya kutsalla ilgili korku,
güven, sır, günahkârlık, tapınma gibi duyguların varlığı.
Tabiatüstü/insanüstü varlık ile olan irtibat. Bu irtibat,
vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi yollarla gerçekleştirilmeye
çalışılmaktadır.
İbadet, ayin ve törenler.
Kutsal kitap, ahlâkî kanunnameler gibi yazılı veya yazısız
gelenekler.
Âlem-insan, hayat-ölüm ötesi gibi ilişkilere ait görüşler ve
belli bir hayat nizamına ait prensipler.
Sosyal grup (cemaat) ve bu gruba ait olmak.
İslam Bilginlerine Göre Din
Dinin gerçek sahibi Allah
Teala’dır
İslam bilginleri din kavramını tanımlarken Kur’an-ı Kerim ve hadis-i
şeriflerde yer alan açıklamaları esas almışlar, din konusundaki tüm açıklamaları bu
iki şeyi göz önünde bulundurarak yapmışlardır. Bundan ötürüdür ki, İslam
bilginlerinin din tarifleri “hak din” için düşünülmüş “dar kapsamlı” tariflerdir.
İslam bilginlerinin yapmış oldukları din tanımları çoktur ve elbette ki
bunların tümünü burada ele almanın imkânı yoktur. Bunları ayrı ayrı ele alma
yerine, söz konusu tanımlarda yer alan ortak noktaları sunmanın daha yararlı
olacağı aşikârdır.
İslam bilginlerinin yapmış oldukları din tanımlarının ortak noktalarını
maddeler hâlinde şöyle sıralayabiliriz:
Tanımlamalarda
dinin
“ilahî
kaynaklı”
olduğu
vurgulanmaktadır. Bu düşünce tarzına göre gerçek din “beşer
kaynaklı” olamaz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
Tanımlamalarda dinin “akıl” ve “irade” ile ilişkisi
gösterilmeye çalışılmaktadır. Bu da dinin bir “akıl” ve “tercih”
meselesi olduğu anlamını taşımaktadır.
Din insanları “özü itibariyle hayır olan” şeye yönelten bir
kanundur. Bu da dinin aynı zamanda bir “aksiyon alanı” olduğunu
göstermektedir.
Tüm bunlara göre İslam bilginlerinin yapmış olduğu tariflerde din, insanın
kâinattaki varlıkları gözlemleyerek “duyular-üstü” ilahî gerçekleri kavramasından
ibaret bir sistem şeklinde görülebileceği gibi, kişinin kendi çabasıyla ulaşamayıp,
sadece “vahiy” kanalıyla elde edebildiği gerçekler bütünü şeklinde de görülebilir.
Buna göre hak dinin tanımı şu şekilde yapılabilir: Din akıl sahibi insanları
kendi tercihleri, istek ve arzularıyla bizzat hayırlı olan şeylere götüren, onları
dünyada ve ahirette iyiliğe ve mutluluğa ulaştıran ilahî bir kanundur.
Bu duruma göre din, Allah Teala tarafından konulmuş bir kanunlar
dizgesidir. Akıl sahibi insanları kendi istekleriyle “mutlak hayır” olan işlere
yönlendirir, onlara mutluluk yollarını gösterir ve mutluluğa erişmelerine kılavuzluk
eder. Yaradılışlarındaki gaye ve hedefi, Allah’a ne biçimde ibadet yapılacağını
öğretir. Bu ilahî kanunu Peygamberler, vahiy yoluyla Allah Teala’dan alarak
insanlara tebliğ etmişlerdir. Şu hâlde hak din, peygamberlerin ilahî vahye
dayanarak yaptıkları bir “tebligat” olup onun gerçek sahibi ve kanunlarının
koyucusu Allah Teala’dır. Peygamberler bile din ve dinin kanunlarını (şeriat)
koyamazlar. Onların tek görevleri, dinin hükümlerini insanlara ulaştırmaktır. Onlara
bazı kaynaklarda “din ve şeriat koyucusu” denilmesi hakiki anlamda değil, mecâzî
anlamda söylenmiş bir sözdür.
Dinin Kaynağı
Bilimsel araştırma ve
incelemeler
insanoğlunun en eski
inancının “Tek Tanrı”
inancı olduğunu ortaya
koymaktadır.
Dinler Tarihî Çalışmalarına Göre Dinin Kaynağı
“Tarih öncesi toplumların dinleri ve inançları” üzerine yapılan çalışmalar
Batı’da önce XVI. yüzyılda “ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi duyma” süreciyle
başlamıştır. Bu ilgi, XVIII. yüzyıldan itibaren, “dinin kaynağı” konusunda “kutsal
kitapların verdiği bilgi” dışında bazı kaynakların da tespit edilmesine dönüşmüş ve
bu hususta yapılmış olan arkeolojik, antropolojik çalışmalarla elde edilen bulgular
değerlendirilerek geçmişteki milletlerin, hatta tarih öncesi toplumların dinleri ve
inançları üzerine bazı tezler ileri sürülmüştür.
Bu çalışma ve tezlerde şu iddialar ve varsayımlar dile getirilmiştir. İlk
dönemlerde insanlar ya tabiat olaylarının etkisi altında kalarak onlara kutsallık
atfetmiş (natürizm) ya ruhlara, özellikle de ecdat ruhlarına tapınmış (animizm) ya
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
da büyüye, bitki ve hayvanların kutsallığına inanmış (totemizm)tır. Yine bu iddialara
ve varsayımlar göre “kutsal” olan şeyi toplum ve sosyal yaptırım belirlemiş ve ilkel
toplumlara ait olan bu inanışlar, ileri dönem dinlerinin temelini oluşturmuştur.
XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Batı’da gelişen ve giderek etkili olan
“pozitivist” ve “materyalist” propagandaların sonucunda “evrim teorisi” ortaya
çıkmış ve bu teori, “kutsal kitaplarla çatışan iddia ve varsayımlara” kaynaklık
etmiştir. Bu teorilerin sahipleri, ilkel kavimlerde dinin en basit, en yalın ve en sade
şekline rastlanabileceği fikrinden yola çıkmış, zamanla bununla da yetinmeyerek,
tıpkı insan biyolojisinde iddia etmiş oldukları gibi “dinin kaynağı” konusunda da
evrimi esas almışlar, dinin çok tanrıcılık şeklinde başladığını evrim neticesinde
insanlığın değişip gelişerek tek tanrı inancına ulaştığını savunmuşlardır.
“İlahî” özelliğe sahip
olan bütün dinlerde
“Allah’ın varlığı ve
birliği” ile “nübüvvet” ve
“ahiret” inancı değişmez
üç temel ilke olarak yer
almıştır.
Bu materyalist ve pozitivist teorilerin yanında, yine aynı bilimsel yolları
takip eden fakat tümüyle farklı neticelere varan başka teoriler de söz konusudur.
Bu teorilerden birisi “ilkel monoteizm” dir. Bu teoriye göre insanoğlunun en eski
inancı “tek tanrı” inancıdır. Bu teoriyi ileri sürenlerden birisi, animizm nazariyesini
savunan ünlü dinler tarihçisi Taylor’un öğrencisi Andrew Lang’dır. Andrew Lang,
Taylor’un bu teorisine karşı ciddi itirazda bulunmuş ve Güneydoğu Avustralya ilkel
kabilelerinde animizme rastlanmadığını fakat insanların ahlâkî adaba uyup
uymadıklarını denetleyen ve gökte bulunan “tek” ve “bir” yüce tanrı kavramına her
yerde rastlandığını ortaya koymuştur. Buna benzer bir “ilkel monoteizm” de
Wilhelm Schmidt tarafından savunulmuştur. Wilhelm Schmidt, bütün ilkel
kabilelerde “tek” ve “bir” olan yüce varlık inancının izleri bulunduğunu
savunmuştur.
Bu teorilerin yanı sıra, ilmî çevrelerce savunulan çok önemli bir tez daha
vardır. Bu tezde, bütün dinî gelişmelerin başlangıcında görülen “her şeye kadir” ve
“bir” olan yüce varlık inancı, tarihi-kültürel değişmeler sonucunda “politeizm” ve
“animizm” gibi inançlara dönüşmüş, geçirmiş olduğu dönüşüme rağmen söz
konusu eski inancın “her şeye kadir olan yüce varlık inancının izleri ortadan
kalkmamıştır” görüşü açıklanmaya ve dikkatlere sunulmaya çalışılmıştır.
Görüldüğü üzere “dinin kaynağı” konusunda ortaya konulan en son ilmî
sonuçlar, vahyin bildirdiği verileri desteklemekte ve dinin kaynağının tevhit inancı
olduğunu teyit etmektedir.
İslam İnancına Göre Dinin Kaynağı
İslam inancına göre din, Allah tarafından “vahiy yoluyla” bildirilen bir
kurumdur. İlk insan olarak yaratılan Hz. Âdem, aynı zamanda “ilk Peygamber”
olarak Allah tarafından görevlendirilmiş olup kendisine tevhit dini bildirilmiştir. Hz.
Âdem’den sonra gönderilen bütün dinlerde “Allah’ın varlığı ve birliği” ile
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
“nübüvvet” ve “ahiret” inancı değişmez üç temel ilke olarak yer almıştır. Bundan
dolayı Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin getirdiği
dinlerin ortak adı “İslam” olmuştur.
Şu da bir gerçektir ki insanlar, tarihin akışı içinde zaman zaman “hak
din”den uzaklaşarak yanlış yollara, temelsiz inanç ve anlayışlara yönelmişlerdir.
Allah’ın göndermiş olduğu “hak” dinde zaman zaman meydana gelen “bozulma” ve
“farklılaşma” sebebiyle Allah, yeni peygamberler göndermek suretiyle insanları ya
“eski dinlerini aslî şekilde öğrenip uygulamaya” çağırmış ya da “yeni din ve şeriat”
göndermiştir.
Bu nedenle İslam bilginleri Kur’an’ın bu konudaki açıklamalarına dayanarak
insanda bulunan “hak dini benimseme eğilimi” nin “fıtrî/yaratılıştan” olduğunu
ifade etmişler ve ayette (Rum, 30/30) geçen “fıtratullah” deyiminin “Allah’ın dinî”
olduğunu kabul etmişlerdir.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, ayet ve hadislerde hak dinlerin ilahî kaynaklı
oldukları ısrarlı bir şekilde vurgulandığından, İslam bilginlerinin din
tanımlamalarında da bu kayıt daima yer almaktadır. Dinlerin kaynağı Allah
olduğundan, herhangi bir hak dinin, peygamberi veya ortaya çıktığı kavimle
ilişkilendirilerek adlandırılması doğru görülmemiştir.
İnsanlar Din Koyucusu Olabilirler mi?
İnsanlar din koyucusu olamazlar. Sıradan insanlar, bir tarafa peygamberler
bile din koyucusu olamazlar. Peygamberlerin görevi, dinin hükümlerini insanlara
ulaştırmaktır. Bundan dolayıdır ki peygamberler din koyucusu (şâri’) olarak değil,
din tebliğcisi (mübelliğ) olarak isimlendirilmişlerdir. Bazı dinî kaynaklarda
peygamberlere din koyucusu denilmesi, gerçek değil mecazî anlamdadır.
İnsanların din koyucusu olamayacakları şu şekilde temellendirilebilir:
Yegâne şâri’ (din
koyucusu) Allah
Teala’dır.
İnsanlar, Allah Teala tarafından gönderilen bir dine sahip
olmadıkça, bilmeleri gerekli olan birçok gerçeklere ulaşamazlar.
Özellikle Allah’ın rızasına uygun düşecek ibadet ve amellerin
nelerden ibaret olduğunu bilemezler.
Beşerin ortaya koyduğu her türlü bilgi, asla tam ve
mükemmel değil, aksine pek çok eksikliklere sahiptir. Eksik ve
kusurlu olan şeyler ise dinden beklenilen yüce faydaları ve kamu
yararını sağlayamaz.
İnsanlığı ilgilendiren şeylerin başında gelen din şayet
insanlar tarafından ortaya konulacak olsa, konulan bu şey hiçbir
zaman hata ve yanlıştan arınmış olamayacağı gibi, beşerin
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
tabiatında gizli olan zorbalık, despotluk, baskı ve cebirden de
arındırılmış olamaz. Böyle bir özellikteki din asla insanlığın
genelinin refahına, hizmet edemez.
İnsanların din koyucusu olmalarının kabul edilmesi
durumunda, dünyadaki insanların sayısınca değişik dinin ortaya
çıkma söz konusu olabilir. Bu kadar çok farklı din ise insanlığı bir
“vahdet dairesi” içine çekecek özellikleri kendi bünyesinde
toplayan ve bütün insanlığın mutluluğunu sağlayan bir yetkinliğe
ve etkiye sahip olamaz.
İnsanların ortaya koyacakları din hiçbir vakit insanlığın
ruhunun derinliklerine nüfuz edemez. Dolayısıyla bireylerin böyle
bir dine itaat etmeleri ve boyun eğmeleri bütün kalbi
samimiyetleriyle gerçekleşemez.
Akıl ve Vicdan, Dinin Yerini Tutabilir mi?
Dinin emirleri
“akledilebilir” ve
“beşerin fıtratı ile
uyumlu” özelliktedir.
Yukarıda dinin kaynağının “vahiy” ve “nübüvvet” olduğunu ifade etmiştik.
Şayet vahiy ve nübüvvet olmasaydı, beşer selim aklı ile iyiyi kötüden ayırt edebilir,
dine ve dinin “şeriat” kısmına kendiliğinden akıl erdirebilir miydi? sorusu üzerinde
geçmişte pek çok tartışma olmuş ve bir kaç mezhep görüş bildirmiştir. Mutezile,
vahiy ve nübüvvet olmasaydı “dinin esasları”nı aklın kesinlikle kendiliğinden
bulabileceğini iddia ederken, Eşarîler, aklın, sadece İlahî hitapları anlamaya
yarayan bir alet olduğunu, vahiy ve nübüvvet olmaksızın aklın, dinin esaslarını
kendiliğinden bulamayacağını söylemişlerdir. Mâturîdîler ise aklın, Allah’ın varlığını
ve kemal sıfatlarını düşünme ve delil arama yöntemiyle kavrayabileceğini, beşer
aklının böyle bir yetiye sahip olduğunu, bundan dolayı sadece bu kadarla insanların
mükellef olduklarını, bunun ötesinde dinin ve şeriatın hükümlerini anlamak için İlahî
hitaba muhtaç olduğunu ifade etmişlerdir.
Özetle dinin emirlerinin “akledilebilir” olduğu ve bunların beşerin fıtratında
“öz olarak” mevcut olduğu hususunda bütün İslam mezhepleri görüş birliği
içerisindedir. İhtilaf edilen tek nokta akıl ve fıtratın, “bağımsız bir kaynak” olup
olmaması problemidir.
Vicdana gelince, bazı filozoflar vicdanın dinin yerini alabileceğini
söylemişlerse de bu, asla doğru değildir. Zira insanların yaratılıştan gelen “iyiyi
kötüden, hayrı şerden ayırt etme yetenek ve yetisi” olsa da, “vicdan” denilen bu
yeteneğin, eğitim-öğretim ile ve güzel terbiye ile gelişip ilerleyeceği, kötü
alışkanlıklarla veya sosyal yönden kötü çevrelerin olumsuz telkinleriyle körleşeceği
ve hatta büsbütün yok olabileceği de şüphe götürmez bir gerçektir. Hem öyle olsa
bile acaba bu yetenek herkeste aynı derecede mi ortaya çıkmaktadır? Bunun böyle
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
olmaması, “vicdanın dinin yerini alamayacağı” gerçeğine en büyük delil değil
midir? Delil değilse, o zaman, ebeveynini boğazlayan, hatta evlatlarını diri diri
mezara gömmüş olan insanların hâline ne diyeceğiz? Gerçekten de dünyada öyle
caniler, öyle katiller ve öyle ölüm makineleri vardır ki, bunların doğuştan tertemiz
olarak yaratılmış olan vicdanları, kendilerinde meydana gelen kötü alışkanlıklar
sonucunda büsbütün sönüp gitmiştir. Nitekim bu hususta Jean Jack Rousseau’nun
şu sözleri ne kadar anlamlıdır: Vicdan, hata işlemez, yanılmaz bir “ilahî kılavuz” dur.
Fakat insanda bu kılavuzun mevcut olması insan için yeterli değildir. Mutlaka
bunun tanınması ve sürekli takip edilmesi gerekmektedir. Bu kılavuz kendi hâlini
her kalbe ifade ettiği hâlde onu işitenler neden bu kadar az bulunurlar. Bunu
anlamak gerçekten çok zordur. Çünkü o bize, yaratılış diliyle söylemekte ama her
şey bu dili bize unutturmaktadır.
Şu hâlde “iyi vicdan” a sahip olabilmek için iyi bir “din terbiyesi” almış,
ahlâkî bakımdan yüksek seviyelere ulaşmış çevrelerde bulunmak gerekmektedir.
Bu hususta ancak hakiki bir din terbiyesi almış, bu terbiyeden az çok istifade etmiş
olan insanların vicdanları, sahiplerini fenalıklardan alıkoyarak fazilet yoluna sevk
edebilir. Aksine yalnız başına vicdan, insana ne yaratılış gayesini bildirebilir, ne
gideceği yolu gösterebilir, ne de hayır ve şerri ayırt ettirebilir. Vicdan, sapıklığa
düşmemek ve yolunu şaşırmamak için kendisine yol gösterecek bir rehbere
muhtaçtır ki, o da ilahî vahiy ile oluşmuş bulunur.
Dinlerin Sınıflandırılması
İslam Bilginlerinin Sınıflandırması
Bilindiği üzere günümüz dünyasında birçok din bulunmaktadır. Dinler
tarihçileri bunları çeşitli şekillerde ele almış ve farklı sınıflandırmalar yapmışlardır.
İslam bilginleri ise dinleri temelde üç kısma ayırarak incelemektedirler:
İslam bilginlerine göre
üç tür din vardır:
Hak din
Muharref dinler
Batıl dinler
Hak Din: Allah tarafından peygamber aracılığı ile insanlara
bildirilen, hiçbir değişikliğe uğramadan ve bozulmadan günümüze
kadar gelen dindir. Bu özellikleri taşıyan din, İslam dinidir.
Tahrif Edilmiş (Muharref) Dinler: Allah tarafından
peygamberleri aracılığı ile bildirildiği hâlde, sonradan insanlar
tarafından değiştirilen ve aslı bozulan dinlerdir. Bunlara en iyi
örnek Musevilik ve Hristiyanlık’tır.
Batıl Dinler: Baştan itibaren insanlar tarafından uydurulan
dinlerdir. Bunların, peygamberlerin tebliğ ettiği dinlerle hiçbir ilgisi
yoktur. Bunlara örnek olarak da totemizm, animizm, Brahmanizm
gibi ilkel dinler verilebilir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
İslam bilginlerinin yapmış oldukları bu din sınıflandırması, Kur’an-ı Kerim’e
dayanmaktadır. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de Allah Teala İslam için “Allah katındaki
din” (Âl-i İmran, 3/19), “dosdoğru din” (Rum, 30/30), “hak din” (Tevbe, 9/33; Fetih,
48/28; Saff, 61/9) ifadelerini, “İslam dışındaki dinler” için ise sadece din ismini
kullanmakta (Tevbe, 9/33; Fetih, 48/28; Saff, 61/9; Kâfirûn, 109/6), “muharref” ve
“batıl” gibi nitelemelerde bulunmaktadır. (Mâide 5/41 ; Âl-i İmran 3/85).
Bu temel sınıflandırma dışında tanınmış İslam bilginlerinden Şehristânî
dinleri, ilahî dinler-batıl dinler şeklinde bir ayırıma tabi tuttuktan sonra şöyle bir
sınıflamaya daha gitmektedir:
Asıl anlamda din ehli olanlar: Müslümanlar, Ehl-i kitap denilen Yahudiler ve
Hristiyanlar, kitabı bulunması şüpheli olan Mecusiler.
Kuran’da hak din – batıl
din ayrımı vardır.
Kendi beşerî düşünüş biçimlerine uyan kimseler: Filozoflar, Sâbiîler, Dehrîler,
Putlara tapanlar, Brahmanlar.
İslam inancına göre bütün peygamberler hak dini tebliğ etmiş, onun
yaşanmasını teşvik etmiş, kendileri de örnek olmuşlardır. Hz. Musa’nın getirdiği
dine Yahudilik, Hz. İsa’nın getirdiği dine de Hristiyanlık denilmesi herhangi bir
temele dayanmamaktadır. Bu isimler onlara sonradan verilmiştir. Çünkü ne Hz.
Musa ve ne de Hz. İsa bu isimleri kullanmıştır. Hem Hz. Musa ve hem de Hz. İsa,
Allah’ın emirlerini tebliğ etmiş, “bir olan Allah” a iman ve kulluğa çağırmış, ilahî
kitap olan Tevrat ve İncil’e göre yaşamaya davet etmişlerdir.
Kur’an-ı Kerim, peygamberlerin getirdikleri dinlerin hepsinin “hak din”
olduğunu, Allah’a teslimiyete çağırdıklarını belirtmiş İslam ismini ise “son
peygamberin tebliğ ettiği din” e vermiştir. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de
“Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin
için din olarak İslam’ı seçtim”(Mâide,5/3).
şeklinde ifade edilmektedir.
Diğer Sınıflandırmalar
Batıda dinler tarihçileri tarafından yapılan din sınıflandırmaları genelde üç
açıdan gerçekleştirilmektedir:
Tanrı kavramı açısından: Tanrı kavramı esas alınarak
yapılan tasniflerde dinler:
I.
Tek tanrılı dinler (Bütün ilahî dinler),
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
II.
Düalist/iki tanrılı dinler (Mecusilik),
III.
Çok tanrılı dinler (Eski Yunan, Roma ve Mısır dinleri),
IV.
Tanrı konusunda açık ve net olmayan dinler (Budizm, Şintoizm
dini) şeklinde gruplandırılmaktadır.
Sosyoloji-Tarih açısından
sınıflandırmaya göre dinler:
Dinler tarihçilerinin din
tarifleri çok çeşitlidir.
yapılan
din
sınıflaması:
Bu
Yahudilik, Hristiyanlık, İslam, Budizm dini gibi kurucusu olan dinler, eski
Yunan ve Eski Mısır dinleri gibi geleneksel dinler, Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi İlkel
kabile dinleri, genellikle bir kurucusundan söz edilmeyen, sadece bir millete ait
olan milli dinler, Hristiyanlık ve İslam dini gibi cihanşümul dinler şeklinde
gruplandırılmaktadır.
Coğrafi kriteri esas alan tasnifte ise dinler:
Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam dini gibi Ortadoğu veya Sami grubu dinler,
Hinduizm, Budizm, Jainizm dini gibi Hint grubu dinler, Konfüçyüsçülük, Taoizm,
Şintoizm dini gibi Çin-Japon grubu dinler ve Afrika grubu dinler, şeklinde
sıralanmaktadır.
Dinler aynı zamanda tipleri (tipolojik), biçimleri (morfolojik) ve olguları
(fenomonolojik) bakımlardan sınıflamaya tabi tutulmuştur. Bunları da şöyle
sıralayabiliriz:
1) Vahye dayanan ve dayanmayan dinler,
2) Misyonerliğe yer veren ve vermeyen dinler,
3) Ahiret inancı olan ve olmayan dinler,
4) Kutsal kitabı olan ve olmayan dinler,
5) Geçmişin ve günümüzün dinleri,
6) Bir bölge ve kıtaya özgü olan veya olmayan dinler.
İlahî Dinleri Diğerlerinden Ayıran Temel Özellikler
İlahî dinleri batıl dinlerden ayıran başlıca özellikler şunlardır:
İlahî dinler, bütün kâinatta “iradesi mutlak kanun olan” tek
bir yaratıcı olduğuna ve ahirete ait sorumluluğa imanı öngörürler.
İlahî dinler varlıklar âlemi kategorisi içinde melek denilen
varlıkları kabul ederler.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
İlahî dinler, varlığı “zorunlu/vacip” olan bir yaratıcıya
inanmayı ve O’nun emirlerine samimi bir kalp ile saygı göstermeyi,
O’na ibadet etmeyi emredip O’ndan başkasına ibadeti yasaklarlar.
İlahî dinler, en yüksek bir ahlak ile seçkin hâle gelmiş olan
bir şahsiyetin (Peygamberin) Allah’tan vahiy ve ilham yoluyla aldığı
ve insanlara ulaştırdığı hüküm ve düsturlar bütünüdür.
İlahî dinler, ilahî vahye dayanan mukaddes kitaplara
dayanırlar.
İlahî dinlerin genel ilkeleri sosyal bir toplumun oluşumunu
ve bu toplumun en mükemmel bir sistem üzere devam edip
gitmesini, aklî ve medeni gelişimini ve genelin menfaatini hedef
edinir.
İlahî dinlerde tebliğ aracı olan ve peygamber ismiyle
şereflendirilmiş bulunan bu tarihi şahsiyetler, dinî, ahlakî ve sosyal
hayatta birer müceddid konumundadırlar. Öyleyse, her birisi birer
olağanüstü ve mükemmel sosyal müesseseler oluşturmuş olan bu
büyük insanları, ne sihirbaz ve kâhinlerle, ne de filozof ve cihangir
hükümdarlarla bir tutmak mümkün değildir.
Dinin İnsanlık İçin Önemi
Allah nezdinde gerçek
din İslam’dır
Son yıllarda yapılan gerek antropolojik ve gerekse dinler tarihî çalışmaları
göstermektedir ki, tarihin hangi devresine bakılırsa bakılsın dinsiz bir toplumun
varlığı söz konusu değildir. Zira insana hitap eden ve insan için söz konusu olan din,
insanla beraber var olmuş, insanlık tarihinin her döneminde, canlılığını korumuş,
tarih boyunca varlığını sürdürmüş ve “insan hayatının ayrılmaz bir vasfı” olma
karakterini sürdüre gelmiştir. Öyleyse din, tarihin bütün devirlerinde ve bütün
toplumlarında daima mevcut olan “evrensel” ve “köklü” bir olgudur.
Din “insanlığın vazgeçilmez bir gerçeği” olması sebebiyle geçmiş devirlerde
olduğu gibi günümüzde de varlığını devam ettirmekte, gelecekte de devam
ettirecektir. Bunun temel sebepleri şu şekilde sıralanabilir:
Dinî duygunun, fıtrî ve insanın da “dinî bir varlık” olması:
İnsandaki “dinî” duygu, “fıtrî” (yaratılıştan gelen) bir özelliktir. Bu
duygu, “insanın kendi öz varlığı hakkındaki şuuru” ile birlikte
ortaya çıkar ve bu şuur ile birlikte gelişir. Çünkü din duygusu
insanın doğuştan beraberinde getirdiği bir yetidir. İnsan, her
zaman ve her yerde yüce, kudretli ve ulu bir varlığı kabul etme,
ona yönelme, ona sığınma, ona güvenme ona bağlanma ve ondan
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
yardım dileme ihtiyacını hissetmiştir. Tüm bu duygular, din ile
karşılanmaktadır.
Dinin “fıtrî” olma özelliğini Kur’an şöyle açıklamaktadır:
“Sen yüzünü bir hanif olarak dine, Allah’ın, insanları
üzerine yaratmış olduğu fıtratına çevir. Allah’ın yaratması
değiştirilemez” (Rum, 30/30).
Yapısı itibariyle insanın dine muhtaç olması: İnsan, ruh ile
bedenden mürekkep bir varlıktır. Bedenin ihtiyaçları olduğu gibi,
ruhun da kendi özelliğine uygun birçok ihtiyaçları vardır. Ruhun
ayrıca kendine özgü bir özelliği daha bulunmaktadır: Yüce âlemden
gelmesi, diğer bir ifadeyle maddi değil manevi özellikte olması.
Ruh, maddi olan bu beden kafesinde misafirdir. Bedensel
ihtiyaçların karşılanması nasıl hayatın bir gereği ise, maddesel
olmayan ruhi ihtiyaçlarının karşılanması da öyle gereklidir. Onun
bu ihtiyaçlarını karşılayan en köklü müessese ise dindir. Ruhun
ihtiyaçları ―daha önce de ifade edildiği gibi― doğuştan getirmiş
olduğu yüce bir kudretin mevcudiyetini kabul etme, ona yönelme,
dua ve niyaz ile ona sığınma, ona güvenme ve bağlanma
duygularıdır. Bu duygular insanda öylesine köklüdür ki, tarih
boyunca bütün insanlar, şu veya bu şekilde bir insana, herhangi bir
nesne veya varlığa, bu duyguların “doğal dürtüleri” ile kutsallık ve
yücelik nispet ederek bağlanmışlardır. Çünkü her şeyi var eden bir
yüce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona bağlanma insanın
ruhsal ve manevi yapısını kuvvetlendirir. Dua, niyaz ve üstün
kudrete sığınma ise insanı yüceltir.
Dinsiz bir toplum
düşünülemez.
Kendisine sığınılacak en mükemmel varlık şüphesiz kâinatın yaratıcısı olan
Allah’tır. Çeşitli dinlerde farklı isimlerle anılan, çeşitli şekillerde tasvir edilen yüce
kudret veya kutsal varlıkların özünde bu inanç yatmaktadır.
Dinin, bireyleri kutsal duygu ve alışkanlıklarda birleştiren,
toplumları yücelten ve geliştiren bir kurum olması. Gerçekten de
din, insanlara yön verip onları iyi ve faydalı şeyler yapmaya
yönlendiren bir hayat sistemidir. Din aynı zamanda ahlâkî bir
müessese olarak da insanlara yön veren, en mükemmel
kanunlardan daha kuvvetli bir şekilde kişiyi içten kuşatan,
kucaklayan ve yönlendiren bir disiplindir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
Din, manevi gelişme
sağlar.
Dinin, insanın psikolojik yapı ve yaşayışında en son ve en güzel bir
sığınak olması. Bilindiği üzere her insan yaşayışı boyunca
yalnızlıklar ve çaresizlikler yaşar, korkularla, üzüntü, sarsıntı ve
hastalıklarla, musibet ve felaketlerle yüz yüze gelir. İşte bu
durumlar karşısında ona ümit, teselli ve güven sağlayan en son
sığınak dinidir. Bunun içindir ki, hakiki anlamda bir “dinî yaşayış”,
insanı ruhi bunalımlardan korur, kendisine ve çevresine karşı daha
duyarlı ve dengeli hâle getirir.
Dindeki ahiret inancının insan hayatında etkili olması din,
bireylerin dünya hayatındaki davranışlarında etkili olduğu gibi
insandaki ebediyet duygusuna da çok etkin bir şekilde cevap
vermektedir.
İnsanlığın manevi ve zihnî gelişmesinde dinin önemli payı vardır.
İSLAM DİNİ VE DİĞER DİNLER
Diğer Dinler
Hz. Muhammed, Allah Teala’dan almış olduğu yeni vahyi insanlara tebliğ
etmeye başladığında yeryüzünde birçok inanç ve din türü mevcuttu. Bu inanç
türleri içinde en belirgin ve en bilinir olanları: 1) Dehriyye, 2) Putperestlik / fetişizm,
3) Politeizm / paganizm, 4) Yıldızlara tapınma (Sâbiîlik) idi.
Din olarak ise Mecusilik, Brahmanlık, Budizm, Sâbiîlik, Yahudilik ve
Hristiyanlık mevcuttu. Bunlar, bir dereceye kadar “vahiy izlerini taşıyan dinler” idi
ve bu özellikte olmaları sebebiyle de o günün Mekkelileri tarafından “kolaylıkla
kabul edilebilir din” özelliği taşımaktaydı.
Şimdi bunları, bilgi olması bakımından kısaca ele alıp inceleyelim:
MECUSİLİK: Zerdüşt’ün getirdiği dinin bozulmuş şekline
verilen addır. “Zerdüşt” denilen kişi “tek Allah” (Ahura Mazda)
inancını tebliğ etmiş, O’nun seçtiği kimselere ilahî vahyin
geleceğine, meleklere ve ölüm sonrası hayata imanı emretmişti.
“Zend-Avesta” isimli Kutsal kitaplarında (Yaşt, 13, XXVIII, 129)
putları kıracak olan “Soeşyant” adlı birinin geleceği
bildirilmektedir. Ancak “Zerdüşt’ün tebliğ ettiği tek Allah”, nasıl
olmuşsa daha sonra biri “iyilik” öteki “kötülük” tanrısı olmak üzere
iki tanrı inancına dönüşmüş, tanrının kudret ve kuvvetini temsil
ettiğine inanılan “ateş” yüceltilerek “ateş kültü/Mecusilik”
oluşturulmuştur.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
Çok tanrılı dinler
insanın maddi ve
manevi ihtiyaçlarını
karşılamada yetersizdir.
BRAHMANİZM: Çok tanrılı bir dindir. Aslında Brahmanlar tek
tanrıya inanmakla birlikte O’nun yaratıkları veya O’nun sıfatları
şeklinde de olsa tanrının birtakım iz ve belirtilerine tapmaları
nedeniyle “çok tanrılı” imiş gibi gözükmektedirler. Hintliler, tarihin
her devresinde tanrının kendisini çeşitli şahsiyetlere büründürerek
insanlara gösterdiğine inanırlar. Bu inanç zamanla onları hulul (ava
tara = enkarnasyon) inancına sürüklemiş, hatta bununla da
kalmayarak “tanrı’nın bedenleşmesi” ve “maddi şekillerle tasviri”
inancını, bunun sonuncunda da “binlerce ilahın var olduğu”
kanaatini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca kapalı bir din hüviyeti ortaya
koyan Brahmanizm’deki “kast sistemi”, “eşitlik” ve “kardeşlik”
ilkeleriyle de çelişmektedir. Bu dine mensup olan kişiler, sürekli
“tenasüh hâli” içinde olduklarına inanmaktadırlar.
BUDİZM: Kurucusu olan Buda’nın, Brahmanizm’deki puta tapma
inancını reddedip ona karşı çıkmasıyla ortaya çıkmış olan bir dindir.
Budizm, bir bakıma Brahmanizm’deki putların kırılması yolunda bir
reform niteliği taşımış olmasına rağmen yine de ana din olan
Brahmanizm’den birçok izler taşımaktadır. Çünkü putlara karşı
olan Buda’nın getirdiği bu yeni din kendisinden sonra “Buda
heykellerine tapınma” şeklinde “putperest” bir karaktere
bürünmüş ve Brahmanizm’e benzer bir yapı arz etmeye
başlamıştır.
Buda’ya göre, “hayatın tabii olayları” bir “ıstırap” tır. Bundan kurtuluş ise
bütün nefsi arzu ve ihtiraslardan uzaklaştırmaya bağlıdır. Bu görüş, zamanla
Budizm’e inanan kişileri, aşırı riyazet, nefse eza etme ve hatta dünya hayatını
tamamen terk etme gibi “aşırılıklara” sevk etmiştir. Yapısındaki köklü değişiklik ve
bozulmalara rağmen Budizm’de de “ileride gelecek bir kurtarıcı” (Maitreya veya
Metteya) müjdesi ve beklentisi vardır.
SÂBİÎLİK: Sâbiîler’in oldukça eskiye dayanan tarihleri
olmakla birlikte bu dinin nasıl doğduğu, kim tarafından kurulduğu ,
onu kimlerin yaydığı açık ve net olarak bilinmemektedir. Bilinen şu
ki, İslam’ın geldiği dönemde mevcut olan inançlardan birisidir.
Sâbiîler hicri I. yüzyılda Müslümanların hâkimiyeti altına
girdiklerinden dolayı onlara zimmîlik statüsü tanınmıştır. Sâbiîlik’te
bir “yüce varlık” inancı mevcut olmakla birlikte bu inançla beraber
bir de “ışık âlemi” ile “karanlık âlem” arasındaki mücadeleye
dayanan “düalizm/senevîlik”
söz konusudur. Sâbiîlik’te
“Peygamberlik” inancının mevcudiyeti tartışmalıdır. Fakat Hz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
Yahya’ya büyük önem verirler ve “kendi peygamberleri” olarak
kabul ederler. Diğer taraftan Sâbiîler Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa
ve Hz. Muhammed’i “kötülük peygamberi”, “yalancı peygamber”
olarak nitelerler. Sâbiîlik, zamanla çeşitli inançların karıştığı ve
inananlarının azaldığı bir din hüviyetini almıştır.
İslam’ın geldiği asırda mevcut olan inançların en önemlilerinden olarak
ifade edilen Hristiyanlık ve Yahudiliğe gelince, bunları İslam dini ile karşılaştırmalı
olarak ele almayı düşünmekteyiz.
İslam Dini
İslam’ın Evrensel Özellikleri
İslam dini, Yüce Allah tarafından gönderilen son ve mükemmel dindir. Irkı,
kavmi veya coğrafyayı hedef almamıştır. Siyah, beyaz, sarı hangi renkten ve ırktan
olursa olsun bütün insanlara gönderilmiş bir dindir. İslam dinini diğer dinlerden
ayıran özelliklerden bazılarını şu şekilde ifade edebiliriz:
İslam, evrensel bir
dildir.
Her yerde ve her zaman, her sınıf ve her tabakadan bütün
insanlara şamil, en makul ve insan fıtratına en uygun bir şekilde
“inanç ve ibadet prensipleri” içeren, fert ve toplumlar arasındaki
hukukî ve ahlâkî ilişkileri düzenleyecek biçimde “yaşam gerekleri”
sunan, insanlığın maddi ve manevi alanda mutluluk ve esenliğini
sağlama sorumluluğunu üstlenen İlahî bir dindir.
Hedef ve gayesi, sadece insan olan ve insanı yalnızca bu dünyada
değil, hem bu dünya ve hem de öteki dünyada bütün nimetlere, en
şerefli ve en yüksek mertebelere yükselten, özetle; insanı
yaratılışına ve fıtratına en uygun bir şekilde yaşatan tek dindir.
Allah Teala bu gerçeği bizlere şöyle bildirmektedir:
“O hâlde Resulüm, gerçek Müslüman olarak yüzünü doğrudan doğruya
İslam’a; Allah’ın yaratılış biçimine/fıtratına (dinine) çevir ki, Allah Teala bütün
insanları o bunun üzerine yaratmıştır. Allah’ın yaratmasında değişiklik yoktur.”
(Rum, 30/30).
Allah katında kabule layık tek dindir. Allah Teala, İslam dışı
inançların kabul olunmayacağını Kur’an’ı Kerimde çok açık bir ifade
ile şu şekilde açıklamıştır:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
“Doğrusu, Allah katında kabul edilmiş olan tek din, İslam’dır.” (Al-i İmran, 3/l9),
Bireysel Etkinlik
“Kim İslam’dan başka bir din ararsa, (arayıp da bulmuş olduğu) o din
kendisinden kabul olunmaz. Ahirette ise ebedî zarar çekenlerden biri olacaktır.”
(Al-i İmran, 3/85).
• İslam'ın evrensel özelliklerinin başka neler olabileceğini
düşündünüz mü?
Yüceliğini, düşmanlarının bile kabul ettiği bir dindir. Bu konuda bilgi
sahibi olmak amacıyla, bir zamanların Anglikan kilisesi tanınmış
rahiplerinden olan İzak Taylor’un, 7 Ekim 1887’de yapmış olduğu bir
konuşmayı sunmak yeterli olacaktır. İzak Taylor, bir ruhaniler
topluluğu huzurunda yaptığı konuşmasında, şunları söylemektedir:
İslamiyet, medeniyeti yaymada Hristiyanlıktan daha fazla hizmet
etmiştir. Bu konuda İngiliz komutanları ve gezginleri tarafından,
İslamiyet’in pratik sonuçları hakkında ifade edilen şeyleri dikkate
almak yeterlidir. Hz. Muhammed’in dinini her ne zaman bir Zenci
kabilesi kabul etse derhal putperestlik, şeytanlara tapınma, Allah’a
şirk koşma, insan eti yeme, insandan kurban kesme, çocukları
öldürme sihirbazlık yapma gibi pek çok şeyi bırakmakta, çırılçıplak ve
vahşi bir tarzda ortalıkta dolaşan halk hemen elbise giymeye
başlamakta, kirlilik temizliğe dönüşmekte öze saygı ve ağırbaşlılık
meydana gelmektedir. Ayrıca misafirperverlik, dinî görevler arasına
girmekte, sarhoşluk veren tüm içecekler yok denecek kadar
azalmakta, kumar, kontrol altına alınmakta, edep dışı danslar,
cinsler arası gayri meşru ilişkiler ortadan kalkmakta, kadınların her
türlü haramlardan çekinmeleri fazilet sayılmaktadır. Fuhuş yerine
namus, tembellik yerine, sanat hâkim olmakta, kan davaları son
bulmakta, esir ve hayvanlara yapılan her türlü eza ve cefa
yasaklanmakta, insanî duygular gelişmekte, şahsiyetli ilişkiler,
dostluk ve kardeşlikler kurulmakta, çok evlilik ve esaret bir sisteme
bağlanmakta, kötülüklerin tamamı yasaklanmaktadır. (Esat,
Mahmud. (1311). Dîn-i İslam. İzmir. s.12)
Gerçekten de İslamiyet, bilim sanat, ekonomi gibi konularda
ilerlemesine paralel olarak âlemdeki kötülüklerin her türlüsünü
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
önlemek için de önemli bir kuvvet olmuştur. Oysaki günümüzde
Avrupa, madde planında ilerleyip teknik alanda geliştikçe, zulüm,
haksızlık ve ahlak dışı hâllerin yayılmasına sahne olmuştur.
İslamiyet, ortaya koyduğu yüksek medeniyet neticesinde
okuma-yazma, ilim-sanat, giyim-kuşam, bedensel-ruhsal temizlik,
ağırbaşlılık ve doğruluk gibi pek çok alanda dünyaya çok şeyler
öğretmiş, şaşırtıcı bir şekilde medenî ve olgunlaştırıcı sonuçlar
ortaya koymuştur.
İslam, akla ve fıtrata
uygun bir dindir.
İslam’ın koyduğu ilkelerin insanın doğasına ve “tabii akla”
uygun olduğunu daha önce ifade etmiştik. Bunun en güzel örneği, on
sekizinci ve on dokuzuncu asır filozoflarının “din” hakkında ortaya
koydukları ortak görüşlerdir. Ferit Vecdi’nin “Medeniyet ve İslam”
isimli eserinde değinmiş olduğu bu görüşler iyice analiz edildiğinde,
kendileri Müslüman olmayan bu filozofların görüşlerinin, İslam’ın
ortaya koyduğu temel esas ve prensiplerle nasıl birebir örtüştüğü
çok net bir şekilde görülebilir. Vecdi, onların bu görüşlerini bizlere
şöyle aktarmaktadır: Evrende, kemal (yetkin) sıfatlarla nitelenmiş,
noksanlık ortaya koyan kusur ve eksiklerden uzak bir tanrı vardır. O
tanrı kadir ve hâkimdir. Ne bize ne de yaptığımız iş ve ibadetlere
ihtiyacı vardır. Eğer ders alma niyetiyle bakılırsa, bütün evreni, kendi
kemal sıfatlarına delâlet edecek tarzda ve müstesna bir sistem üzere
yarattığı basit bir şekilde görülebilir. Allah’ın fiilleri anlamsız
olmaktan ve çelişkiden çok uzaktır. İnsanların işleyecekleri
iyiliklerden ve kötülüklerden doğacak sonuçlar, kendilerine aittir.
Tanrı rahimdir; rahmet ve yardımı geniştir. Bundan dolayı tanrı,
dünyanın iyi olmasını ve bu iyiliğin devamını ister. İnsanın yararına
olan şeyleri sever ve sadece kendi menfaatleri için mükellef tutar.
Şefkatli ve merhametli olan tanrının kullardan istediği ibadetler,
yaşam kurallarına, tabiat kanunlarına ve insanın tabiatına uygun
şeylerdir. Bunlar, hiçbir zaman insan doğasına ters düşmez. Zira
ibadet, insanın yaratılışına ve doğasına esas teşkil eden temel
kanunlara, duygulara ve doğuştan gelen eğilimlere uygun olmalıdır.
Öyleyse ibadet, insanın yararına olan şeylerdir. İbadetten esas gaye,
nefisleri kötülüklerden arındırmaktır.(bkz. Akseki, Ahmet Hamdi.
(1943). İslam. İstanbul. c. I, s. 390)
Sonuç olarak, beşerî ve semavi dinlerin en gelişmişi olan ve Allah katında
yegâne din unvanını taşıyan İslam, son peygamber Hz. Muhammed tarafından
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
evrensel bir din olarak bütün dünyaya duyurulan, maddi ve manevi saadeti
garantileyen, ahlak ve medeniyetin dayanağı bir dindir.
İslam’ı Diğer Semavi Dinlerden Ayıran Özellikler
İlahî kaynağa dayanan Yahudiliği, Hristiyanlığı ve İslamiyet’i temel
özellikleri bakımından incelediğimizde İslam’ın diğer iki semavi dinden farklı olduğu
yönleri şu şekilde ifade etmek mümkündür:
Allah İnancı: Musevilikteki Allah inancı, tıpkı İslam’daki gibi
“tanrının birliği” üzerine bina edilmiş ve bu inanç üzerinde ısrarla
durulmuştur. Bununla beraber tanrıya birtakım beşerî nitelikler
nispet ettiklerine, O’nu beşerî organ ve duygular taşıyan bir insan
gibi tasvir ettiklerine şahit olmaktayız. Hristiyanlar ise, tanrının
birliğini farklı şekilde ele alıp “teslisi” savunmuşlar, Hz. İsa’yı tanrı
konumuna yükseltmişlerdir. Oysaki İslam, gerek Yahudilerin gerekse
Hristiyanların Allah inancı hususunda sonradan düştükleri yanlışlık
ve “aşırılıkları” düzeltmeye çalışmış, “insan biçimci tanrı” anlayışını
reddederek hem Musevilikte olduğu gibi “tanrının beşerîleşmesini”
hem de Hristiyanlıkta olduğu gibi “beşerin tanrılaştırılmasını”
reddetmiştir. İslam bu noktada onlara, Hz. Musa ve Hz. İsa’nın
gerçek mesajını hatırlatarak “Allah’ın bir ve benzersiz olduğunu”
vurgulamaya çalışmıştır.
İslam’la Yahudi ve
Hristiyanlık arasında
yapısal farklılıklar
mevcuttur.
Melek İnancı: İslamiyet, hem Musevilerin hem de
Hristiyanların melek inancı konusunda düştükleri yanlışları
düzelterek, “meleklerin Allah’ın oğulları veya kızları oldukları”
iddialarını ve beşerî şekillerdeki tasvirlerini reddetmiş ve Allah’ın
yüceliği ile onların yaratılmışlığı arasındaki farkı vurgulamaya
çalışmıştır.
Kutsal Kitaplar: Gerek Yahudiler gerekse Hristiyanlar, Allah
tarafından Hz. Musa ve Hz. İsa’ya verilmiş olan kutsal kitaplarını
(Tevrat ve İncil’i) orijinal şekilleriyle koruyamamışlardır. Çünkü
Tevrat da İncil de zaman içinde tahrif edilmiş, yeniden yazılma veya
çeşitli ilave ve eksiltmelere maruz kalmışlardır. Kur’an-ı Kerim ise
hem vahyedildiğinde yazıya geçirilmiş olması hem de ezberlenmek
suretiyle muhafaza edilmesi yönüyle orijinal ve aslına uygun şekliyle
günümüze kadar gelmiştir.
Peygamberlik: Yukarıda hem Museviliğin hem de Hristiyanlığın
sonradan tahrif edildiklerini ifade etmiştik. Bu tahrif neticesinde,
önder şahsiyetler olan peygamberler hakkında her iki dinde de
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
çeşitli iddia ve iftiralar ortaya çıkmış, hatta daha sonra gelecek
peygamberler bile kabul edilmemiştir. Hâlbuki İslam’da bütün
peygamberlere iman şart koşulmuş ve layık oldukları güzel sıfatlarla
nitelenmişlerdir.
Dünya-Ahiret Dengesi: Musevilik, ağırlıklı bir şekilde dünya
hayatına, Hristiyanlık ise dünyadan uzaklaşıp manevi hayata daha
çok ağırlık verirken İslam her ikisi arasındaki dengeyi kurmuş ve
korumuştur. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şu şekilde ifadesini
bulmuştur:
“Allah’ın sana verdiğinden (O’nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu
iste. Ama dünyadan da nasibini unutma...” (Kasas, 28/77).
İslam, yaşanabilirliği en
kolay dindir.
Mükellefiyetlerin Azlığı: İslam dini, diğer iki dine oranla madde-mana,
dünya-ahiret dengeleri açısından en ölçülü ve kolayca yaşanabilir bir
dindir. İslam, emir ve hükümlerinde “itidali” öngörmesi açısından “rahat
yaşanabilecek” bir dindir. Nitekim İslam, insanın yaratılışına en uygun ve
yaşanabilir kuralları sunmak suretiyle diğer ilahî dinlerde var olan bazı
“ağır dinî yükümlülükleri” ortadan kaldırmıştır. Hatta bundan da önemlisi,
“dini daha da ağırlaştıran ve yaşanmasını zorlaştıran din yorumcuları” na
da önemli bir uyarıda bulunmuştur. Bu husus, son dinin peygamberi olan
Hz. Muhammed’in şahsında bizlere Kur’an’da şöyle ifade edilmektedir:
“Yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları o elçiye, o ümmî
peygambere uyanlar (var ya) işte o Peygamber onlara iyiliği emreder, onları
kötülükten engeller, onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar.
Ağırlıklarını ve üzerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere inanıp ona saygı
gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nura (Kur’an’a)
uyanlar, işte kurtuluşa erenler onlardır” (Araf, 7/157).
Bu ayette, hem Musa şeriatında mevcut olan kural ve görevlere (örneğin
temizlik kuralları, yiyeceklerle ilgili esaslar, adetli kadınla ilgili yasaklar gibi) hem de
İnciller’de ortaya konan aşırı riyazetçi (nefsin isteklerini kırıcı) eğilimlere işaret
edilmektedir. Oysaki İslam, daha önceki şeriatlarda mevcut bazı ağır yükleri
kaldırmış veya hafifletmiş, dini daha “kolay” ve “yaşanabilir” kılmıştır. Nitekim bu
husus Kur’an’da:
“İşte böylece siz insanlığa şahitler olmanız, Resulün de size şahit olması
için sizi mutedil bir ümmet kıldık” (Bakara, 2/143).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
Tartışma
şeklinde dile getirilmiştir. Bu prensip Resulullah tarafından da “Kolay ve yüce
Haniflik ile gönderildim” (Müsned, V, 266; Buhârî, “İman”, 29) biçiminde açıklanmış
ve İslam’ın diğer şeriatlara göre daha “mutedil”, daha “kolay” ve daha
“müsamahalı” olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca hem Kur’an’da hem de sünnette dini
mükellefiyetlerin azaltılarak “gerekli” ve “yeterli” seviyede tutulduğu, İslam’ın
insanlara “ağır yükler” yüklemek için değil, “rahmet” ve “inayet” olarak
gönderildiği sıklıkla tekrarlanmaktadır. Kur’an ve sünnetteki bu vurgu sebebiyle de
İslam bilginleri dinin anlatım ve yorumunda daima “kolaylığı” ve “uygulanabilirliği”
tercih etmişlerdir.
•“İlahî kaynaklı” diğer dinlerden olan Yahudilik ve Hristiyanlık ile
İslamın farkını tartışınız.
•Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma
forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
22
Özet
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
•Arapça kökenli bir kelime olan ve “d-y-n” kökünden gelen “din”
kelimesi sözlükte “örf, âdet, ceza, karşılık, mükâfat, itaat, üstünlük,
egemenlik, zorlamak” gibi çok çeşitli anlamlara gelmektedir.
•Batılı bilim adamlarının yaptıkları din tanımında şu “beş asli unsur”
öne çıkmaktadır: Zihinsel (zihnî) unsur, duyusal (hissî) unsur,
taabbudî (kulluk şuuruyla ilgili davranış) unsur, sosyal (içtimai) unsur
ve ferdi tecrübe.
•İslam bilginlerinin yaptıkları tariflerde ise şu ortak noktalar
bulunmaktadır: Dinin “ilahi kaynaklı” olduğu, “akıl” ve “irade” ile
ilişkisi olduğu, “tercih” konusu olduğu, insanları “özü itibariyle hayır
olan” şeye yönelten bir kanun olduğu.
•Dinin kaynağı konusunda da farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bir
kısım Batılı bilginler dinin kaynağı konusunda tabiat olaylarının etkisi
ile onlara kutsallık atfedilme (natürizm) veya ruhlara, özellikle de
ecdat ruhlarına tapınılarak (animizm) yahut büyüye, bitki ve
hayvanların kutsallığına inanılarak (toteme dayanma) şeklinde
teoriler ileri sürerken; bazı ilmi çevreler de Güneydoğu Avustralya
ilkel kabilelerinde animizme rastlanmadığını, fakat insanların ahlaki
adaba uyup uymadıklarını denetleyen ve gökte bulunan “tek” ve
“bir” yüce tanrı kavramına her yerde rastlandığını ispat etmeye
çalışmıştır. İslam inancına göre ise dinin kaynağı “vahiy” olup onu
bildiren Allah’tır.
•Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin
getirdiği “hak dinlerin ortak adı” her zaman “İslam” olmuştur. Bunun
içindir ki insanlar din koyucusu olamazlar. Çünkü insanlar, özellikle
Allah’ın rızasına uygun düşecek ibadet ve amelin nelerden ibaret
olduğunu bilemezler. Allah’ın rızasına ulaşılmadıkça da insanlık için
hidayet ve mutluluğa ulaşma asla mümkün olamayacaktır.
•Dinlerin sınıflandırılması problemi, dinler tarihinin, önemli
konularından biridir. Çok çeşitli din sınıflaması yanında İslam’ın da
kendine özgü din sınıflaması mevcuttur. İslam’a göre dinler en genel
anlamda üçe ayrılmaktadır: 1) Hak dinler, 2) Tahrif edilmiş
(muharref) dinler, 3) Batıl dinler.
•İslam’a göre ilahi dinleri diğer dinlerden ayıran özellikler şunlardır:
Tek ve Bir olan yaratıcı’ya, meleklerin varlığına, bir olan Allah’a
ibadet edip itaat etmenin gerekliliğine, Peygamber’in Allah’tan vahiy
ve ilham yoluyla aldıkları hükümlere/düsturlara ve mukaddes kitaba
iman etmektir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
23
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
İlahî dinlerin Allah-ahiret ve peygamber görüşlerini
araştırıp iki yüz kelimeyi aşmayacak şekilde bir yazı yazınız
Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer
alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
24
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Kur’an’ı Kerim’de “din” kelimesinden “hesap-ceza-mükâfat günü”
kastedildiği sure hangi dönemde inmiştir?
a) Mekke döneminin ilk yarısında
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
b) Medine döneminin son yarısında
c) Mekke döneminin son yarısında
d) Medine döneminin ilk yarısında
e) Hicret esnasında.
2.
Allah’ın varlığının ve birliğinin bilinmesi alanında aklın yeri ve yeterliliği
hususunda birtakım görüşler mevcuttur. Bu görüşlerden biri olan “Peygamber
gönderilmemiş olsa da beşer aklı, Allah’ın varlığını ve Allah’a ait diğer kemal
sıfatları düşünme ve delil arama yöntemleriyle kendiliğinden kavrar ve bunu anlar.”
şeklindeki görüş aşağıdakilerden hangisine aittir ?
a) Eşariler
b) Cebriye
c) Maturidiler
d) Selefiyye
e) Kaderiye
3.
Aşağıdaki din sınıflamalarının hangisi “tanrı kavramı açısından yapılan din
sınıflandırması” başlığı altında değerlendirilmektedir?
a) Dünya dinleri
b) Tanrı konusunda açık ve net olmayan dinler
c) Kurucusu olan dinler
d) Milli dinler
e) Geleneksel dinler
4.
Zihnen varlığı kabul edilen ve kalben kendisine bağlanılan Yüce Kudret’e
karşı yapılması gerekli olan yükümlülükleri ifade eden unsur aşağıdakilerden
hangisidir ?
a) Taabbudi unsur
b) Ferdi tecrübe
c) Duyusal unsur
d) Sosyal unsur
e) Zihinsel unsur
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
25
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
5.
Aşağıdaki kavramların hangisinin tanımı yanlış verilmiştir?
a) Tabiata kutsallık atfedilmesi: Natüralizm
b) Ecdat ruhlarına kutsallık atfedilmesi: Animizm
c) Büyü bitki ve hayvana kutsallık atfedilmesi: Totemizm
d) Çok tanrı edinilmesi: Monoteizm
e) Puta tapınma: Paganizm.
Cevap Anahtarı:
1.a 2.c 3.b 4.a 5. d
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
26
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
1. Akseki, Ahmet Hamdi. İslam Dini.(21. Baskı). Ankara.
2. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber.
Beyrut.
3. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara: Gonca
Yayınevi.
4. Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelam. (1972). İstanbul.
5. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî. Tah. Mustafa Dîb elBuğa, Beyrut.
6. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Ter. Mehmet Yolcu, Hüseyin
Altınalan. İstanbul: Madve Yay.
7. Esat, Mahmud. (1311). Dîn-i İslam. İzmir.
8. Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman.Kelam. (1988). Konya.
9. Heyet. Diyanet İlmihali. (1998). İstanbul.
10. İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed Râğıb. (1961). el-Müfredât fî
Ğarîbi’l-Kur’ân. Tah. Muhammed Seyyid Keylânî. Mısır.
11. İsferâyinî, Ebu’l-Muzaffer Şahfûr b. Tâhir. (1955). et-Tabsîr fi’d-Dîn. Nşr.
Muhammed Zâhid el-Kevserî. Mısır.
12. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta, Tah. Muhammed Fuad
Abdulbaki. Mısır.
13. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.). Kitâbu’tTevhîd. Tah. Fethullah Huleyf. Mısır.
14. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh, Beyrut.
15. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edilles I. Nşr.
Hüseyin Atay. Ankara.
16. Tahânevî, Muhammed A’la b. Ali. (1862). Keşşâf-u Istılâhâti’l-Fünûn. Tas. elMevlevî Muhammed Vecîh, el-Mevlevî Abdu’l-Hak, el-Mevlevî Ğulam Kadir.
Kalküta.
17. Topaloğlu, Bekir. (1992). Allah’ın Varlığı. Ankara: DİB Yay.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
27
Dinin Tanımı ve Mahiyeti
18. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Şevki-Çelebi, İlyas. (2009). İslam’da İnanç Esasları,
İstanbul.
19. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul.
20. Yüksel, Emrullah. Sistematik Kelam. (2005). İstanbul.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
28
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
İMANIN TANIMI VE MAHİYETİ
• İslam'ın sözlük ve terim manaları
• İslam'ın ortaya koyduğu hükümler
• İmanın sözlük ve terim anlamı
• İman ile ilgili diğer kavramlar
• Taklidi ve tahkiki iman
• İmanın geçerli olma şartları
• İmanın bakımından insanların
taksimi
• Küfür ve şirk
• İman ile küfür arasındaki sınır
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra
• İman ve İslam'ın sözlük ve terim anlamlarını
kavrayacak
• İman-bilgi, iman-amel, iman-İslam, iman-ikrar
kavramları arasındaki ilişkiyi öğrenecek
• Taklidi ve tahkiki imanın ne olduğunu anlayacak
• Küfür ile şirk arasındaki farkı kavrayacak ve
aralarındaki bağlantıyı kolayca kurabilecek
• İman ile küfür arasındaki sınırı tespit edecek, insanları
gereksiz yere takfir etmenin önüne geçmiş
olacaksınız.
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
ÜNİTE
2
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
İSLAM
İSLAM’IN SÖZLÜK ANLAMI
İslam kelimesi “teslim
olmak”, “boyun eğmek”
demektir.
İslam kelimesi sözlükte teslim olmak boyun eğmek (inkıyat), samimi olmak
(ihlâs) anlamlarına gelmektedir.
Terim olarak İslam ise Hz. Peygamber (s. a. v.)’in tebliğ ettiği şeylerin tümünü hem iç duygular hem de dış azalarla kabul ederek yaşamak, söz ve fiil ile
onları güzel karşılayıp kabul ettiğini göstermek, Allah’a ve Peygamberine itaat edip
boyun eğmektir.
İslam kelimesi, ayrıca “şeriat” ve “millet” gibi “din” anlamına da
gelmektedir.Ayrıca, İslam kelimesi, imanın belirtisi ve neticesi olan namaz, oruç,
hac gibi salih amellere de isim olarak verilmektedir. İslam kelimesi bir de “kalben
tasdik” ile ilgisi olmayan “sadece dış azalarla kabul etme” işlemi için
kullanılmaktadır. Yalnız bu son anlamın, sadece lügavî anlamla ilgisi olup Allah
katında gerçek bir İslam değil, kabul edilmeyip reddedilen bir kullanımdır. Nitekim
Allah Teala bu konuyla ilgili olarak Kur’an’da şöyle buyurmaktadır:
“Bedevîler {biz de iman ettik} dediler. Habibim onlara “hayır sizler iman etmediniz” de. Lakin onlar “iman etmiş gibi göründük” desinler.” (Hucurât, 49/15)
İSLAM DİNİNİN GAYESİ
İslam’ın ana gayesi, bireylerin başta aklı ve düşüncesi olmak üzere kalbini
ve eylemlerini Allah’ın emirleri doğrultusunda iyileştirip düzeltmek suretiyle, hem
bu dünyada hem de ahirette mutluluğa kavuşturmaktır. Toplum, bireylerden
oluştuğuna göre, toplumun mutluluğu bireylerin mutluluğuna bağlıdır. İslam dini,
bu hedefi ve bu ülküyü gerçekleştirmek için birtakım hükümler koymuştur. Bunlara
“dinî ve şer’î hükümler” denmektedir. Bu hükümler temel anlamda üç kısımdır.
İSLAM’IN ORTAYA KOYDUĞU HÜKÜMLER
İslam’ın ortaya koyduğu
hükümler iman, amel ve
ahlaktan oluşur.
İslam, “itikat, amel ve ahlak üçlüsü” üzerine kurulu bir dindir. Diğer bir ifadeyle, İslam dininin içerdiği yüce hükümler üç alana dönüktür:
1. İtikâdî Hükümler, (Ahkâm-ı İ’tikâdiyye): İman ve itikat ile ilgili hükümler.
2. Amelî Hükümler, (Ahkâm-ı Ameliyye): İbadet, muamelât (bireyler arası her
türlü ilişkiler) ve ukûbât (ceza hukuku) ile ilgili hükümler.
3. Ahlaki Hükümler, (Ahkâm-ı Ahlakiyye): Ahlakı daha da güzelleştirme (tehzîb-i
ahlak), vicdanı terbiye etme (terbiye-i vicdan), davranışları daha da ince ve zarif kılma (mehâsin-i âdâb) ile ilgili hükümlerdir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
İtikadî Hükümler
Bilindiği üzere “itikat” kelimesi Arapça bir sözcük olup “a-k-d” kökünden
türemiştir. Sözlükte bu fiilin en temel anlamı “bağ atmak, düğümlemek” tir. Şu
hâlde “itikat”, İslam’ın temel ilkelerine inanma biçimi şeklinde tanımlanmaktadır.
Akide kelimesi ise sözlükte, “gönülden bağlanılan, düğüm atmışçasına sağlam inanılan şey” demektir. Bu kelimenin din dilindeki anlamı ise, “bir şeye gönül
bağlamak, gönül ve kalben iyice bağlanmak, onun varlığına veyahut yokluğuna
kalbi ile karar vermek” demektir. Diğer bir ifadeyle akide, “inanılması zorunlu olan
ilke” ve “iman esası” ya da arpça deyimle, “mümenün bih/imana konu olan şeyler”
şeklinde tanımlanabilir. Bunlar, İslam dininde inanılması farz olan hususlar olup,
iman esaslarını ve dinin temel kural ve hükümlerini meydana getirirler. Şu hâlde
“akide”, insanın kalbindeki itikat meselelerine inanmaya denilmektedir. Akidenin
çoğul biçimi “akaid” olarak kullanılmaktadır.
Buna göre İslam dininin bu temel inanç kuralları ve hükümleri ile ilgilenen
ve bunları kendisine araştırma alanı edinen bir ilim dalı vardır ki o ilim dalına da
“akaid ilmi” denilmektedir.
İslam kaynaklarında “itikâdî hükümler” demek, “Allah Teala Hazretleri vardır, birdir, ortağı, benzeri ve dengi yoktur. Hz. Muhammed O’nun kulu ve resulüdür.
Allah tarafından aldığı ve insanlara tebliğ ettiği kesin hükümlerin ve haberlerin
hepsi de doğrudur ” gibi varlığına kalben karar verilen bütün dinî meseleler
demektir. Bunların hepsine birden “itikat meseleleri” denmektedir.
İslam inancının üç ana
kaynağı kitap, sünnet
akıl ve duyulardan oluşur.
İslam İtikadının Kaynakları:
İslam itikadının kaynakları üçtür.
Kur’an-ı Kerim: İslam akaidinin ilk ve en önemli kaynağıdır. Kur’an, iman esaslarının belirlenmesinde akait ilmine temel kaynaklık etmektedir.
Sahih Hadisler: İslam akaidinde, iman esaslarının belirlenmesinde Kur’an-ı Kerim’den sonra en önemli kaynak sahih hadislerdir. Çünkü İslam akaidini oluşturan
temel esaslar, Kur’an’da ve hadislerde en küçük bir yoruma mahâl bırakmayacak
şekilde açık, yalın ve herkesin anlayabileceği sadelikte yer almıştır. Kur’an’da Allah’a, peygamberlerine, kitaplara, meleklerine, ahirete, kaza ve kadere iman konusuna temas eden ve yer yer ayrıntılı bilgiler veren pek çok ayet bulunmaktadır.
Hadis kitaplarında ise, iman, enbiya, tevhid, cennet, cehennem, kader, kıyamet gibi
Kitap ve Bab başlıkları altında yer alan hadislerde, “iman esasları” ile ilgili çok çeşitli
açıklamalar yer almaktadır.
Duyu Organlarının Verileri ve Akıl: Her ne kadar Kur’an-ı Kerim ve sahih hadisler
kadar olmasa da akait ilminin kaynakları arasında duyu organlarının ve aklın verileri
de yer almakta ama Kur’an ve sahih sünnet kadar doğrudan doğruya dinî prensiplerin ve iman esaslarının belirlenmesinde kaynak sayılmamaktadır. Akıl ve duyu
organlarının verileri, daha ziyade “ayet ve hadislerin belirlediği esaslar” ın açıklan-
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
ması, yorumu ve ispatlanması konusunda malzeme oluşturma ve nakli destekleme
özelliği taşımaktadır.
Şu hâlde “iman esaslarının belirlenmesi” meselesinde tek kaynak vahiydir.
Bunun içindir ki İslam akaidini oluşturan temel esaslar, “kesin delil” e dayanmaktadırlar. Delili kesin olduğundan dolayı da “apaçık” özelliği arz etmekte ve zamana,
mekâna, fert ve toplumlara göre değişiklik göstermemektedir.
İslam akaidinin hükümleri aynı zamanda bir bütündür, bölünme kabul etmezler. Yani bir kısmına inanıp bir kısmına inanmamak söz konusu değildir.
İtikadi Hükümlerin Alanları:
İtikadi hükümler, kendi arasında üç temel alana ayrılmaktadır:
Uluhiyet alanı: Bu alanda, Allah’ın “Zat”, “Sıfat” ve “Filleri” hakkında inanılması
zorunlu (vacip), mümkün ve imkânsız (muhâl) görülen bütün meseleler, incelenmektedir.
Nübüvvet alanı: Bu alanda da, peygamberlik (risâlet) ve bu konu ile ilgili bütün
problemler incelenmektedir.
Ahiret (semiyyât): Bu alanda ise berzah alemi denilen ve ahiret ile dünya arasında
“ara bölge” olan kabir hâlleri ve bu konu üzerinde Ehl-i sünnet bilginlerinin görüş
birliğine vardığı önemli konular ele alınıp incelenmektedir.
Demek ki, İslam itikadının üç temel hedefi bulunmaktadır. Birincisi: Allah
Teala’nın varlığı ve birliğine; ikincisi: Hz. Muhammed’in peygamberliği’ne, üçüncüsü: ahirete iman etmeyi gerçekleştirmek. İlk ikisi kısaltılarak (icmali olarak), “Kelime-i Şehâdet” veya “Kelime-i Tevhid” şeklinde formülleştirilmektedir. Allah ve Resulüne olan bu imanın yanın ahirete iman da eklenmek suretiyle bu kompozisyon
bir derce daha detaylandırılmaya çalışılmıştır.
Bu üç esasın biraz daha detaylandırılmasıyla “Amentü” yü oluşturan şu
esaslar ortaya çıkmaktadır: 1) Allah’a, 2) Meleklerine, 3) Kitaplarına, 4) Peygamberlerine, 5) Ahiret gününe: öldükten sonra dirilip mükâfat (cennete) veya ceza (cehennem) görmeye, 6) kaza ve kadere iman etmek.
Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği haber ve hükümlerin bütününe iman etmek
ve bunlara iman etmiş sayılabilmek için, mutlaka bu “icmal” veya “tafsil” çerçevesi
içerinde hareket etmiş olmak lazımdır.
“Hakiki ve tam bir mümin” olabilmek için önce “şeksiz/şüphesiz” Allah’a ve
Resulü’ne iman etmeli, bununla beraber, Allah yolunda, “Hak” uğrunda hem mal
ve hem de beden ile gayret göstermeli ve bu uğurda bütün gücüyle çalışılmalıdır.
Pek tabiidir ki bu iki şıktan birincisi olan, şek ve şüpheden uzak bir şekilde Allah’a ve
Resulü’ne iman, “yakînî” bir imandır. Yakinî iman, aklın meyvesi, hikmetin en son
noktasıdır. İkincisi olan mal ve beden ile gayret gösterme (mücahade) ise, “nefse
ait olan kötü istek ve arzuların (şehevî güçlerin) kontrol altına alınması”na yönelik
olan “cömertlik” ten, gazap duygusunu, “akıl ve hikmet çerçevesinde kullanmak”tan ibarettir. Bu ise en büyük bir “yiğitlik” olmaktadır. Çünkü cömert olmayan
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
insan, malını Allah yolunda harcayamaz. Harcayamadığı için de “mücahade” yapamaz. O hâlde tüm bunları bir araya toplarsak diyebiliriz ki, “hakiki mümin” akıllı,
hikmet sahibi iffetli, yiğit, cömert, vefakâr ve dengeli olan insandır. Bu sıfatlara
sahip olan kişiler, bütün faziletleri kendilerinde toplamış kişiler olarak sayılabilirler.
Nitekim Allah Teala da bu gerçeği bizlere hatırlatmak için şöyle buyurmaktadır:
“Müminler ancak o kimselerdir ki, Allah ve Resulüne iman ettiler de sonra
İslam’ın telkin
ettiğişüpheye
itikat esasları
ayrıca,Bununla
aklı, doğuştun
olduğu tebu imanlarında
bir daha
düşmediler.
beraber sahip
hem mallarıyla,
mizliğine
döndürüpAllah
ıslahyolunda
ettiği gibi,
iradeyi ettiler.
zayıflatacak
ve aklı iddiasında
bozacak temelsiz
hem nefisleriyle
mücahade
İşte, mümin
doğru
olanlar
ancak
ve
yalnız
onlardır.”
(Hucurât,
49/15).
şeylere inanmaktan alıkoymak suretiyle de iradeyi ve aklı güçlendirmiştir.
Amelî hükümler
“ibadât”, “muâmelât”
ve “ukûbât” gibi kısımlara ayrılır.
İtikadi hükümleri kendine konu edinen “Akaid ilmi” ne tarihte “Usûlü’dDîn”, “el-Fıkhu’l-Ekber”, “İlm-u Usuli’t-Tevhît” ve “Kelam” gibi isimler verilmiştir.
Ameli Hükümler
Amelî hüküm demek insanların işleri ile ilgili olan hükümler, emirler, nehiyler demektir. Ameli hükümler, ibadet ile ilgili asli ve birincil hükümler yanında idari,
toplumsal (içtimaî), medeni, yargısal (kazai) ve siyasi hükümleri içermektedir. Ameli
hükümlerin tümünde iki yön bulunmaktadır. 1) Allah’a bakan yön, 2) Allah’ın kullarına bakan yön. Ameli hükümler, Allah’a ibadet etme, başkasını ilah konumuna
çıkarmama, namaz kılma, oruç tutma, başkalarının haklarına, canına, malına ve
namusuna tecavüz etmeme gibi hususları içermektedir. Amelî hükümlerin toplamına “şeriat”, çoğuluna ise “şerayi’ “ denilmektedir.
Öyleyse ameli hükümler; bir taraftan Allah’a ibadeti emrederken, diğer taraftan da birey ve toplum ile ilgili işlerde emniyet ve huzuru, doğruluk ve adaleti,
karşılıklı haklara ve görevlere dikkat etmeyi emretmiş ve böylece toplumun temel
yapı taşı olan bireyin işlerini düzenlemeyi ve ıslah etmeyi hedeflemiştir. Şu hâlde,
İslam’ın “sadece ibadet özelliği taşıyan” namaz ve oruç gibi emirlerinde dahi toplumsal bir gaye bulunmaktadır.
Ameli hükümleri kendine konu edinen bilim dalına, “Fıkıh ilmi” veya sadece
“Fıkıh” denilmektedir.
Ahlaki Hükümler
Ahlaki hükümler, gerek kalp ve gerekse bütün duygulara ait olan kabiliyet
ve becereler ile ilgili hükümlerin tümüne verilen isimdir. Bu hükümler, ahlakın güzelleşmesine, vicdanın terbiyesine yönelik hükümlerdir: Ahlaki hükümler, yalan
söylememe, kimseye haset etmeme, komşuya iyi davranma; yakın çevre ve uzak
çevredeki insanlarla hoş geçinme, herkese iyilik etme, tatlı sözlü, güler yüzlü olma
gibi hususları emretmektedir. Özetle ahlaki tavsiyeler, bireyin kalbini kötü huylardan temizleyen ve en yüksek bir ahlak sahibi yapmaya çalışan kurallar bütünüdür.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
Kişi bu kurallar sayesinde bir takım güzelliklerle nefsini olgunlaştırır ve kemaline
erdirir. Ahlaki hükümlere “vicdaniyyat” da denilmektedir.
Ahlaki hükümleri kendine konu edinen bilim dalı “Ahlak ilmi” dir.
İMAN
İMANIN SÖZLÜK ANLAMI
İman sözlükte “mutlak tasdik” anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle
iman inanılması gerekli olan bir şeye tereddütsüz ve kesin olarak içten ve yürekten
inanmak, haber verilen bir şeyi, bir hükmü doğrulayıp onaylamak, hem haberin
doğruluğunu kabul etmek hem de haber verenin doğru söylediğine inanmaktır.
İMANIN TERİM ANLAMI
İmanın, terim anlamı, yani din terminolojisindeki anlamı Allah’a ve Hz.
Muhammed’in Allah tarafından haber verdiği kesin olarak belli olan şeylerin doğru
olduğuna tereddütsüz inanmak, bunların hak ve doğru olduğunu kalben ve içtenlikle doğrulamaktır. Nitekim Hz. Muhammed, “imanın ne demek olduğunu” soran
kişiye şöyle cevap vermiştir: “İman, Allah’tan başka bir ilah olmadığına, Muhammed’in Allah’ın kulu ve Rasülü olduğuna, Allah’ın meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere (hayır ve şer türünden olan her şeyin Allah’ın takdiri/ezelde belirlemesi ve yaratmasıyla olduğuna) inanmaktır.”
İMAN İLE İLGİLİ DİĞER TEMEL KAVRAMLAR
İman-Tasdik İlişkisi
İmanın aslı ve özü
“kalpte tasdikin gerçekleşmesi” dir.
İmanın özü “kalpte tasdikin gerçekleşmesi” dir. Diğer bir ifadeyle “kalbin
tasdiki” imanın değişmeyen “asli unsuru” dur. İmanın, “kalbin tasdiki” olduğunu
gösteren pek çok ayet ve hadis vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:
“Ey Peygamber, kalpleri iman etmediği hâlde, ağızlarıyla inandık diyenlerden ve Yahudilerden küfür içinde koşuşanlar seni üzmesin...” (Mâide, 5/41) ; “Allah kimi doğru yola iletmek isterse onun kalbini İslam’a açar...” (En’âm, 6/125).
Hz. Peygamber de şöyle buyurmaktadır:
“Allah cennetlikleri cennete, cehennemlikleri cehenneme koyacak, sonra da
bakın kalbinde hardal tanesi kadar imanı olan birisini bulursanız onu cehennemden çıkarın diyecektir.” (Buhârî, “İman”, 15; Müslim, “İman”, 82).
Yukarıdaki ayet ve hadislerden de anlaşıldığı üzere imanın esasını, “inanılacak şeyleri kalbin tasdik etmesi” oluşturmaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
İman - İkrar İlişkisi
İnanılan şeyin dil açıkça
söylenmesini gerekli
görmek, “ikrar iman için
zorunludur” anlamına
gelmez.
Kalbin tasdikinden ibaret olan iman, İslami hükümlerin, “uygulanabilmesi”
için şarttır. Dolayısıyla, evvelce Müslüman değil iken, Allah’ın birliğine ve Hazreti
Muhammed’in hak peygamber olduğuna iman etmiş, bunları kalbiyle tasdik eylemiş olan bir kişi, kalben yaptığı tasdiki, dili ile de ikrar ve itiraf etmeyip imanını
açıklamasa, yine de o kimse “Allah katında” mümin dir. Şu kadar var ki, o kişinin
dini durumunun Müslümanlar tarafından da bilinmesi gerekmektedir. Eğer Müslüman toplum tarafından o kişinin durumu belli olmazsa, hakkında İslami hükümler
icra olunamaz. Örneğin, bir Müslüman kadın ile nikâhlanamaz, öldüğünde İslam
mezarlığına defnedilemez. Çünkü “Allah katında gerçekten mümin” olan bu adam,
insanlar yanında kâfir olarak bilinmektedir.
İmanın asli unsuru kalbin tasdiki olmakla birlikte kalpte neyin gizli olduğunu insanlar bilemediği için, kalpteki inancın dil ile söylenip açığa vurulması, o kişinin
de dünyada bu söz ve ikrarına göre bir işleme tabi tutulması gerekmektedir. Bir
kimsenin iman ettiği, ya kendisinin söylemesiyle veya cemaatle namaz kılmak gibi
mümin olduğunu gösteren belli ibadetleri yapmasıyla anlaşılır. O zaman bu kimse
mümin olarak tanınır, Müslüman muamelesi görür. Yani, Müslüman bir kadınla
evlenebilir, kestiği hayvanın eti yenir, zekât veya öşür gibi dinî vergilerle yükümlü
tutulur, ölünce de cenaze namazı kılınıp, Müslüman mezarlığına defnedilir. Eğer bir
kimse inancını diliyle ikrar etmezse ona, Müslümana özgü bu tür hükümler uygulanmaz. Bu sebeple ikrar, yani kalpte bulunan inancın dil ile ifade edilmesi, imanın
bir parçası değil, adeta onun dünyevî şartıdır.
İmanda ikrarın çok önemli olduğunu Hz. Peygamber şu hadisleriyle dile getirmişlerdir:
“Kalbinde buğday, arpa ve zerre ölçüsü iman olduğu hâlde Allah’tan başka ilah yoktur. Muhammed O’nun elçisidir diyen kimse cehennemden çıkar.”
(Buhârî, “İman”, 33; Tirmîzî, “Cehennem”, 9; İbn Mâce, “Zuhd”, 37) ; “İnsanlar
Allah’tan başka ilâh yoktur. Muhammed O’nun elçisidir diyinceye kadar kendileriyle savaşmakla emrolundum. Ne zaman bunu söylerlerse can ve mal güvenliğine sahip olurlar. Ancak kamu hukuku gereği uygulanan cezalar bundan müstesnadır. İç yüz-lerinin muhasebesi ise Allah’a aittir.” (Buhârî, “Cihâd”, 102;
Müslim, “İman”, 8; Ebu Dâvûd, “Cihâd”, 104).
Dil ile ikrar bu derece önemli olduğundan dolayı İslam akaidine ait kaynaklarda genellikle, iman, kalp ile tasdik ve dil ile ikrardır şeklinde tanımlanmıştır.
Yalnız burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır. İmanı bu şekilde
tanımlamak, kalbi ile inanmadığı hâlde inandım diyen kişinin mümin olmasını gerektirmez. Zira bir kimse, iman ettiğini diliyle söylese bile kalbiyle tasdik etmedikçe
mümin olamaz. Diğer bir ifadeyle, kalben tasdik olmaksızın yalnızca dil ile ikrar
etmenin Allah katında hiçbir değeri bulunmamaktadır. Nitekim bu konuda bir ayeti kerime’de Allah Teala:
“İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları hâlde Allah’a ve ahiret gününe inandık derler.” (Bakara, 2/8)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
buyurmakta ve böyle bir imanı kabul etmediğini açıkça ifade etmektedir.
Burada, dilsizlik ve ölüm tehdidi gibi durumların istisna olduğunu söylemek
durumundayız; şöyleki, eğer bir şahıs, dilsizlik gibi bir engel sebebiyle kalben tasdik
edip inandığı esasları diliyle açıklayamıyorsa veya dili de olsa ölüm tehdidi gibi büyük bir risk altında ise o kimse bu durumdan istisna sayılarak mümin kabul edilir.
Hatta bu kişi, böyle bir risk altında kâfir ve inançsız olduğunu söylese dahi yine de
mümin kabul edilir. Bunun en belirgin örneği şu olaydır:
Sahabelerden Ammar b. Yâsir, Kureyş müşriklerinin ağır baskılarına ve
ölüm tehditlerine dayanamayarak kalben inanmakla birlikte, diliyle Müslüman
olmadığını, Hz. Muhammed’in dininden çıktığını söylemiş, bu olay hakkında ayet-i
kerime inerek, Ammar’ın mümin bir kimse olduğu belirtilmiştir. “Kalbi imanla dolu
olduğu hâlde (inkâra) zorlanan kimse hariç, kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâr
ederse ve kim kalbini kâfirliğe açarsa, işte Allah’ın gazabı bunlaradır. Onlar için
büyük bir azap vardır.” (Nahl, 16/106).
Sonuç olarak diyebiliriz ki, gönülden inanmadığı hâlde, diliyle inandığını
söyleyen kişi, “kalpteki inanç ve ikrarının yokluğu” bilinemediği için, dünyada
Müslümanlar tarafından o kişiye Müslümanmış gibi işlem görülmesi
gerekmektedir. Fakat gerçek anlamda imanının bulunmadığını ve münafık olduğunu Allah çok iyi bildiği için ahirette kâfir olarak işlem görecek ve cehennemde
ebedî kalacaktır.
İman Bilgi İlişkisi
“İman” ile “bilgi” arasında yakın bir ilişki
bulunmakla beraber,
bilgi iman yerine geçmez.
Hiç şüphe yoktur ki, iman ile “bilgi” arasında da çok yakın bir ilişki söz
konusudur. Çünkü her inanan kişi, “neye inandığını” bilir ve bu bir tür “şuur”
hâlidir. Eğer kişi neye inandığını bilmiyorsa buna iman değil ancak “körü körüne
taklit” denilir. Fakat şuraya dikkat etmek gerekir ki, her “bilme” işlemi de inanmayı
gerektirmez. Eğer öyle olsaydı münafıklar ile Ehl-i Kitap mümin olurlardı. Nitekim
Allah Teala münafıklarla ilgili olarak:
“(Ey Muhammed) Münafıklar sana geldiklerinde, senin {Allah’ın peygamberi
olduğuna elbette şahitlik ederiz} derler. Allah, senin kendisinin peygamberi olduğunu elbette biliyor. (Fakat) Allah, o münafıkların hiç şüphesiz yalancı olduklarına
şahitlik etmektedir.” (Munâfıkûn, 63/1)
buyurmuş, Ehl-i Kitap için de
“Kendilerine kitap verdiklerimiz O’nu (Peygamber’i) oğullarını tanıdıkları gibi
tanırlar. Böyle iken içlerinden birtakımı bile bile gerçeği gizlerler.” (Bakara, 2/146)
uyarısında bulunmuştur.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
Şu hâlde “inanılacak esaslarla ilgili bilgi” ye iman denilebilmesi için,
yukarıda da ifade edildiği üzere kişinin gönlünde ve kalbinde hür iradeye dayalı bir
boyun eğişin, teslimiyet ve tasdikin bulunması gerekmektedir.
İman-İslam İlişkisi
Yukarıda İslam kelimesinin bir yandan, “imanın belirtisi ve neticesi” olan
namaz, oruç, hac gibi salih amellere isim olduğunu, öbür yandan da kalben tasdik
olmaksızın sadece dış azalarla kabul anlamına geldiğini; bu son anlamın gerçek bir
İslam değil, yalnızca sözlük anlamında bir İslam olduğunu ifade etmiştik.
Böyle olunca birinci anlamdaki “İslam” ile “iman” aynı olmakta ve her
mümine Müslüman ve her Müslümana da mümin denilmektedir. Sözlük anlamına
gelince, bu anlamda iman ile İslam birbirlerinden ayrılmaktadırlar.
Çünkü Kur’an-ı Kerim’de iman ile İslam, bazen “aynı” bazen “farklı”
anlamda kullanılmıştır.
1. Şayet “iman ile İslam aynı anlamda” kullanılırsa, bu durumda İslam kelimesi ile
amaçlanan, “İslamın gerekleri olan hükümlerin dinden olduğuna inanmak, İslamı bir din olarak benimsemek ve ona boyun eğmek” anlamıdır. Çünkü bu
anlamda İslam kelimesi, “teslimiyet” demektir ve çok geniş bir anlam özelliği
taşıyarak iman ile eşitlenmektedir. Bu durumda teslimiyet nasıl olmalıdır ve
kaç türlüdür?
Teslimiyet üç türlüdür:
a) Kalben Teslimiyet: Bu teslimiyet, “kesin inanç” demektir.
b) Dil ile Teslimiyet: Bu teslimiyet de “ikrar” demektir.
c) Organlar ile Teslimiyet: Bu teslimiyet ise “amel” demektir.
Görüldüğü üzere İslam kelimesi bu üç teslimiyet şekli ile eşitlenmektedir.
Burada dikkat çeken en önemli husus, üç teslimiyet şeklinden biri olan “kalbin teslimiyetine” ve bağlılığına “iman” denilmesi ve imanın oluşum yeri olan “kalp” ile
ilişki kurularak bu “teslimiyet eylemine”, (iman eylemine), direkt olarak “İslam”
denilmesidir. Nitekim aşağıda mealini verdiğimiz şu ayette, iman ile İslam aynı
anlamda kullanılmaktadır:
“... Ancak ayetlerimize inanıp da teslim olanlara duyurabilirsin” (Neml, 27/81).
Öyleyse, iman ile İslam’ın aynı anlamda kullanıldığı bu durumda her mümin
müslimdir, her müslim de mümindir.
Kur’an-ı Kerim’de iman
ile İslam, bazen “aynı”,
bazen “farklı” anlamda
kullanılmıştır.
2. Eğer “iman ile İslam farklı anlamda” kullanılırsa, diğer bir ifadeyle, iman ile
İslam farklı kavramlar olarak ele alınırsa, o takdirde her mümin, müslim olmakta,
fakat her müslim, mümin sayılmamaktadır. Çünkü bu anlamda İslam demek, “kalbin de bağlanışı ve teslimiyeti” değil, sadece “dilin ve organların teslimiyeti” ve
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
yalnızca, “belli amellerin işlenmesi” demektir. Bu durumda İslam daha genel, iman
ise daha özel bir kavram olarak ele alınmaktadır. Örneğin “kalben bağlanışı”
gerçekleştiremeyen münafıklar, “sadece dilleri ile” Müslüman olduklarını söyleyip,
buyrukları yerine getiri-yormuş izlenimi vermeye çalışırlar. Aslında onlar kalben
inanmış değillerdir. Çünkü onlar, gerçekte inanmadığı hâlde, dünyada
Müslümanmış gibi gözükebilirler. Nitekim aşağıda mealini verdiğimiz şu ayette
iman ile İslam, ayrı anlamda geçmektedir:
“Bedevîler inandık dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama boyun eğdik deyin.
(Çünkü) henüz iman kalplerinize yerleşmedi...” (Hucurât, 49/14).
İman-Amel İlişkisi
Amel, sözlükte iş, davranış ve eylem demektir. Ama bu eylem, sıradan bir
eylem değil “iradeye dayalı” bir eylemdir.
İmanın aslı olan “tasdik” ve bu tasdikin dil ile açıklanması olan “ikrar” da
aslında birer “amel” özelliği taşımaktadır. Çünkü tasdik ve ikrar da birer fiildir. Biri
kalbin fiilidir, diğeri de dilin fiilidir. Ancak fiil ile amel arasında, “genellik-özellik”
açısından küçük bir fark vardır. Amel deyince daha çok kalp ve dil dışında kalan
organların fiili anlaşılmakta, kalp ve dilin fiili anlaşılmamaktadır.
Bu durumda iman ile amel arasında iki yönden ilişki bulunmaktadır:
1. İman ile amel birbirinden ayrı şeylerdir, amel imanın bir parçası değildir.
2. Ayrı şeyler olmalarına rağmen her ikisi arasında çok sıkı bir bağ ve ilişki vardır.
Şimdi bu iki durumu sırayla ele alıp inceleyelim.
İman ile amel birbirinden ayrı şeylerdir. Fakat
her ikisi arasında çok
sıkı bir ilişki vardır.
İman İle Amel Birbirinden Ayrı Şeyler Olup Amel İmanın Bir Cüzü Değildir
Ehl-i sünnet bilginlerine göre “öz” itibariyle “iman” başka bir gerçekliktir,
“amel” başka bir gerçekliktir. Zira iman sözcüğünün insan zihninde çağrıştırdığı şey
başka, amel sözcüğünün insan zihninde çağrıştırdığı şey başkadır. Her insan, her iki
kavramdan farklı şeyler anladığının ve zihninde farklı şeyler tasarladığının
farkındadır.
Amel ile iman faklı şeyler olunca; biri ötekinin parçası kısmı olamaz, Dolayısıyla amel, imanın parçası ve unsuru değildir. Öyleyse, bütün dini esaslara inanmış
ve kalpten benimsemiş kişi, çeşitli sebeplerden ötürü Allah’ın buyruklarını yerine
getirmemiş ve yasaklarını çiğnemiş ise, işlediği günahı helal saymadığı ve haram
olduklarına inandığı müddetçe mümindir, kâfir olamaz. Bunun nedenlerini
maddeler hâlinde şöyle açıklayabiliriz:
1. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayeti “İman edenler ve salih amel işleyenler...”
şeklinde başlamaktadır. (Bakara, 2/277; Yunus, 10/9; Hûd, 11/23). Görüldüğü
üzere bu ayetlerde “iman edenler” ile “salih amel işleyenler” ayrı ayrı ifade
edilmiştir. Eğer “amel imandan bir parça” olmuş olsaydı, iman ile ondan bir
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
parça olan amelin ayrı ayrı ifade edilmeleri ve birbirlerine “ve” bağlacıyla
bağlanmaları anlamsız olurdu. Asıl olan iman ile parça olan amelin ayrı ayrı
ifade edilmemeleri gerekirdi. Bu durumda da “iman edenler” denildikten sonra
“salih amel işleyenler” denmesine gerek olmazdı.
2. Bazı ayetlerde iman, amelin geçerli olabilmesi için “şart” kılınmıştır. Örneğin bir
ayette:
“Her kim mümin olarak iyi işler yaparsa, artık o, ne zulümden ne de hakkıbuyrulmuştur.
Eğer “iman
ile amel
şey” olmuş olsaydı veya en azından “amel
nın çiğnenmesinden
korkar”
(Tâhâ,aynı
20/112).
imanın parçası” olsaydı, o zaman yine her ikisi ayrı ayrı zikredilmez ve “iman, amelin geçerli olmasının şartı” şeklinde ifade edilmezdi.
3. Bazı ayetlerde de “büyük günahın imanla birlikte bulunabileceği” hususuna
işaret edilmiştir. Örneğin bu ayetlerin birinde Allah Teala:
“Eğer müminlerden iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa aralarını düzeltin...”
(Hucurât, 49/9; Bakara, 2/178; Tahrîm, 66/8)
buyurmuş ve “büyük günah” olarak sayılan “adam öldürme fiilini” işleyerek ameli
terk eden, hatta şiddetle yasaklanan bir işi yapan kişilerden “müminler” olarak söz
etmiştir. Demek ki “ameli terk etme”, diğer bir ifadeyle “amelsiz olma”, “imansız
olmayı” gerektirmemektedir. Şayet amelsiz olma imansız olmayı gerektirmiş
olsaydı, Allah Teala birbirleriyle vuruşanlar için “mümin” demezdi.
4. Peygamber Efendimiz döneminden günümüze kadar gelip geçen büyük din
bilginleri, kalbinde imanı bulunduğu ve bunu diliyle söylediği hâlde dinin
emrettiği amelleri işlemeyen veya bazı yasakları çiğneyen kimseleri,
yaptıklarını helal görmedikleri sürece mümin saymışlar ve bu kimselerin “günahkâr mümin” olduklarına hükmetmişlerdir. Bu görüş, bütün Ehl-i sünnet
alimlerinin ortak görüşüdür.
İman İle Amel Birbirinden Ayrı Şeyler Olsalar da İman İçin de Amel Gereklidir
Evet, iman ile amel birbirinden ayrı şeylerdir, ama amel ile iman arasında
da çok yakın bir ilişki vardır. Nitekim yukarıda da ifade edildiği üzere Kur’an-ı Kerim’in birçok ayetinde “iman” ile “salih amel” yan yana zikredilmiş, müminlerin
sadece iman değil, salih amel işlemeleri de istenmiş ve ancak bu sayede maddîmanevî gelişmelerini sağlayacakları dikkatlere sunulmuştur. Çünkü sadece düşünce
ve kalp alanında kalmış ama bir türlü eylem ve hareket alanına çıkamamış olan
iman eyleminin dış dünyadaki tam benzeri meyvesiz ağaçtır. Bunun içindir ki, kalpte oluşmuş olan “iman ışığının” hiç sönmeden parlaması, hatta sönme bir tarafa,
giderek gücünü artırması, ancak salih ameller sayesinde mümkün olabilir. Diğer bir
ifadeyle, “imanın olgunluğu” na ermek, imanı üstün bir dereceye çıkmalı ve “Allah’ın vaat ettiği sonsuz nimetler” e kavuşmak için sadece iman değil, amel de ge-
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
reklidir. Çünkü insan “sadece inanılması gerekli olan şeyleri tasdik etmek” ile yetinir, “ameli umursamayan bir tavır” içinde yasakları çiğnerse dine, Allah’a ve Peygamber’ine olan “bağlılığı” gün geçtikçe yavaşlar ve azalır, hatta günün birinde
kalbindeki iman ışığının enerjisinin sönmesiyle yüz yüze gelebilir. O hâlde amelin:
a) “imanı güçlendirme” hususunda üstlendiği rol bakımından önemi çok büyüktür,
b) mümini cehennem azabından koruyarak nimetlere ulaşmada aracı olması ve
Rabbine karşı kulluk görevini gerçek anlamda yerine getirmesi bakımından önemi
çok büyüktür.
İMANDA GERÇEĞİ SORGULAMA: TAKLİDİ ve TAHKİKİ
İMAN
“Tahkikî iman” için imanın, “dinî ve aklî deliller”
ile güçlendirilmesi gerekir.
İslam inanç sisteminde önemli olan sorunlardan biri de inanılması gerekli
olan şeylere inanırken, doğrusunu yanlışını araştırmaksızın, sadece çevresinden
görerek ve duyarak iman etmenin ne kadar “doğru iman” olduğu ve böyle bir imanın Allah katında kabul görüp görmediği problemidir. Bu tür “iman etme biçimi” ne
İslam inancında “taklidi” (öykünme biçimli) iman, sorgulayarak ve doğrusunu yanlışından ayırarak doğru bir şekilde “iman etme biçimi” ne ise “tahkiki” (sorgulamalı)
iman denilmektedir.
Gerçektende günümüz dünyasında delillere dayalı olmaksızın sadece
çevrenin telkini ile meydana gelen ve adeta kişinin İslam toplumunda doğup
büyümüş olmasının tabii sonucu olarak ortaya çıkan bu iman türü, o kadar yaygın
hâle gelmiştir ki, adeta kitleselleşmiş ve küresel bir hâl arz etmiştir. Oysaki böyle
bir iman etme biçimi, Ehl-i sünnet bilginlerinin çoğuna göre geçerli olmakla
beraber, bu tür imana sahip olan kişi, iman denilen en temel “dinsel bir aktivite” yi
“akli ve dini deliller” ile güçlendirmediğinden dolayı sorumludur. Çünkü taklidi
iman, inkârcı kimselerin ileri süreceği en küçük bir şüphe ve itiraz ile sarsıntıya
uğrayıp kaybolabilir.
İşte bu nedenden ötürü; imanın, dinî ve aklî delillerle güçlendirilmesi ve
iman edilecek şeylerde yanlışın doğrudan ayıklanması gerekir. Çünkü deliller,
ortaya konulacak şüphe ve itirazlara karşı iman değerini koruma altına alır. Öyleyse
bu hususta asıl olan şey, her Müslümanın, dinî ve aklî delillerle güçlendirilmiş
sorgulamalı (tahkiki) imana sahip olması, taklitten kurtararak neye, niçin ve nasıl
inandığının bilincini taşımasıdır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Bireysel Etkinlik
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
• Taklidi imandan uzaklaşmanın gereği ve imanda
gerçeği sorgulamanın önemi hakkında sizi ikna
eden nedenler üzerine düşününüz.
İMANIN SAHİH VE GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI
Ye’s hâlinde iman makbul değildir.
İslam inanç sisteminde, “imanın oluşması” ayrı bir konu, “oluşan bu imanın
Allah katında doğru olup olmaması” yani “sahih/geçerli” olması ayrı bir konudur.
Hiç şüphesiz ki, imanın “oluşması” tasdik ile olur. Bu oluşum, “oluşma yeri”
olan kalpte meydana gelir. Fakat imanın “kalpte oluşması” ile her şey bitmiş
sayılmaz. Asıl önemli olan, oluşan bu imanın geçerli olabilmesi ve sahibini ahirette
ebedî kurtuluşa ulaştırılabilmesidir.
Ehl-i sünnet bilginleri, bunun için şu şartları tespit etmişlerdir:
Hür İrade ile gerçekleşme: Kalpte imanın, “hür iradeye dayalı” olarak oluşmuş
olması ve “hayattan ümit kesme” (yes) hâlinde gerçekleşmemiş olması gerekir.
Çünkü baskı, tehdit korkutma ve sindirme yoluyla meydana gelmiş olan bir iman,
başta kalp olmak üzere hiçbir iç ve dış duygunun eşlik etmediği “zoraki” bir
imandır. Bu imanı Allah Teala Kur’an-ı Kerim’de kabul etmemekte ve buna “iman
etmiş gibi görünme” (isteslemna) demektedir. (Bkz: Hucurat, 49/15).
Benzer şekilde, dünya hayatından ümit kesme (yes) durumunda
gerçekleşmiş olan bir iman, daha önce mümin olmayan bir kimsenin, hayattan
ümidini kestiği son nefesinde, uğrayacağı azabı fark edip “iman ettim” demesi ile
oluşan bir imandır. Böyle bir durumda oluşan iman, geçerli olamaz. Nitekim bu
husus bir ayette şöyle dile getirilmiştir:
“Onlar, o çetin azabımızı gördükleri zaman {artık Allah’a inandık ve O’na
ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik} derler. Fakat azabımızı gördükleri zaman
imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen
kanunu budur. İşte kâfirler burada hüsrana uğramışlardır.” (Mümin, 40/84-85).
İmanda en küçük bir
şüphe ve ümitsizlik olmamalıdır.
Şüphe Ve Tereddüde Yer Vermeme: Müminin kalbinde oluşmuş olan imanın
geçerli olmasının bir diğer şartı, imanın temel esaslarından herhangi birini, açıktan
inkâr etme bir tarafa, “inkâr anlamına gelen tutum ve davranışlar” dan bile
kaçınması gerekmektedir. Örneğin Allah Teala’yı ve bütün peygamberleri tasdik
etmekle beraber, sadece Hz. Muhammed’in peygamberliğine inanmamak ya da
farz veya haram olduğu kesin olarak bilinen bir hükmü, kendi hür iradesiyle inkâr
etmek veya alaya almak, “inkâr anlamına gelen tutum ve davranışlar”
kategorisinden sayılmaktadır. Bunları yapan bu kişiye mümin denilemez.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
İmanda Ümitsizliğe Yer Vermeme: Kalpte oluşmuş olan imanın bir diğer şartı ise,
Allah’ın rahmetinden ümit kesme ve O’ndan emin olmamadır. Burada müminden
istenen tavır, “korku ile ümit arasında bulunmak” tır. Eğer mümin, “nasıl olsa imanım var, o hâlde muhakkak cennete giderim” düşüncesiyle kendinden emin olursa
veya bunun tam tersini de düşünerek, “ben alabildiğine çok günah işledim, şüphesiz cehennemlik bir insanım” der de Allah’ın rahmetinden ümit keserse, her iki
durum imanını kaybetmesine sebep olabilir. Bu konuda Kur’an’da şöyle
buyrulmaktadır:
“Doğrusu kâfirlerden başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez.” (Yusuf 12/87),
“Fakat büyük zararı göze alanlar topluluğundan başkası Allah’ın azabın(ın olmayacağın)dan emin olmaz” (A’râf 7/99).
İMANIN ARTIP EKSİLMESİ PROBLEMİ
Bazı ayetlerde, “imanın artması” ndan bahsedilmiştir. Bu ifade, İslam inanç
sisteminde birtakım yeni tartışmaların sebebi olmuştur. Bu tartışmaları şu şekilde
dile getirmek mümkündür:
Acaba imanın artması nasıl olmaktadır? İman, niceliksel bir kavram mı
yoksa niteliksel bir kavram mıdır? İman eğer artan bir özelliğe sahip ise, o zaman
arttığı gibi eksilme özelliğine de sahip midir? Şayet eksilme özelliğine sahipse, onu
hangi şeyler eksiltmektedir? İman, eksile eksile sonunda yok olabilir mi?
Evvela şunu söylemek gerekir ki, dış dünyada var olduğunu algıladığımız
her “şey” gibi “iman” ında bir “özü” bir de “dış dünyadaki görüntüsü” vardır. Çünkü
iman kelimesi daha ağızdan çıkar çıkmaz, işiten herkesin zihninde bir tasavvur
oluşmaktadır.
İkinci olarak da imanın dış dünyada onu ifade eden “belirtileri” vardır.
Bunlara “inanılması gereken hususlar” veya diğer bir ifadeyle “iman esasları”
denmektedir.
Birinci kısım, imanın hem “varlık” hem de “mahiyeti” ni ifade ettiğinden,
onun bu yönü “niteliksel” dir. Bu noktada:
İmanın özü artıp eksilmez ama bu özün “dışa
akseden varlığı” artıp
eksilebilir.
1. İmanın özü, yani mahiyeti (ne-liği) ne artar ne eksilir ne de farklılık arz eder.
Çünkü mahiyetlerde artış ve eksiliş olamaz. Örneğin bebekte bulunan “insanlık” ile 80 yaşındaki bir ihtiyarda, bulunan “insanlık”, “mahiyet” bakımından
“farklılık” göstermez. Böyle olunca da, “insanlık özü” itibariyle bazı insanlarda,
az “insan”, bazılarında çok “insan” denilemez. Çünkü bütün insanlarda bulunan
sırf “insan olmaklık” birbirleriyle karşılaştırılıp mukayese yapılamaz. Tıpkı
bunun gibi “öz” bakımından iman için de “az iman” “çok iman”, “ağır iman”,
“büyük iman” denilemez. Bu durumda Hz. Ebu Bekr’in imanı ile diğer
müminlerin imanının herhangi bir farkı bulunmamaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
2. Yukarıda yaptığımız tespit, imanın mahiyetinin “dışa akseden varlığı” hakkında
geçerli değildir. Çünkü “dıştaki varlık”, her ne kadar “niteliksel” olsa da o, bazı
zaman ve şartlarda “zayıf”, “kuvvetli”, “sağlam” gibi özellikler ve “farklılaşmalar” arz edebilmektedir. Bu durumda, Hz. Ebu Bekr’in imanı ile diğer insanların
imanı aralasında “zayıflık”, “kuvvetlilik”, “sağlamlık” açısından faklılık
oluşacaktır.
İkinci zikredilen kısma gelince, burada, imanın “niceliksel”(sayısal) yönü
ifade edilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada iki ihtimal bulunmaktadır:
1. Eğer kişi yeni iman etmiş biri ise bu kişi elbette ki, iman esaslarını öğrendikçe
ve sayısal olarak bilgisi arttıkça hâliyle öğrendiği şeylere imanı da sayısal olarak
artacak, mesela üç şeye iman ettiğine göre, dört şey iman etmesi daha çok
veya daha fazla olacaktır. Günümüzde de meydana gelme ihtimali bulunan bu
hususun Hz. Peygamber devrindeki örneği sahabelerin durumudur. Bilindiği
üzere Kur’an ilk vahiy olunduğunda, meydana gelen şartlara ve durumlara göre
ayetler iniyor, Ashap da, bunlara iman ediyorlardı. Yani kısaca iman edilecek
esaslar hakkındaki bilgileri arttıkça aynı paralelde imanları da artıyordu. İşte
böyle bir durumda da “zayıflık”, “kuvvetlilik”, “sağlamlık” söz konusu
olabilmektedir. Nitekim bu konuda Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır:
“İman etmiş olanlara gelince (her inen sure) daima onların imanını artırmıştır.”
(Tevbe, 9/124).
“İnanılacak hususlar”
açısından iman “icmâlî”
ve “tafsîlî” olarak ikiye
ayrılır.
2. İman esasları bir bütün oluşturmakta olup bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr
etmek caiz değildir. Örneğin, Meleklerin varlığına inanmama veya namazın farz
olduğunu kabul etmeme yahut adam öldürmenin haram oluşunu inkâr etme
gibi. Böyle bir kişinin “imanının azlığına” değil, “iman etmemiş olduğuna”
hükmedilir. Zira bu kişide iman gerçekleşmediğinden, onda imanın artması ve
eksilmesi söz konusu olamaz. Çünkü İslam’ın bir temel hükmü ötekinden “daha
az önemli” olmadığı gibi “bu olmasa da olur” denilebilecek esaslar da söz
konusu değildir.
Şu hâlde, “inanılacak esaslar” konusunda bilgin ile cahil, peygamber ile sıradan insan, kadın ile erkek arasında hiçbir fark yoktur. Herkes “aynı esaslara
inanma” hususunda “eşit” seviyededir. Fakat imanın “sağlamlığı” veya “zayıflığı”
hususunda insanlar “eşit” seviyede değildir. Bu hususta kiminin imanı kuvvetli
kiminin zayıftır; kiminin imanı tam anlamıyla “özümsenmiş”, kimininki “yüzeysel
kalmış” tır. Kimininki “işitme ve düşünmeye bağlı bilgi ve inanç seviyesinde”,
kimininki “görmeye dayalı bilgi ve inanç seviyesinde” dir.
İman eyleminde var olan bu kadar çok çeşitliliğe ayet ve hadislerde de
işaret edilmiş, imanın, “kalbin derinliklerine nüfuz” yönüyle farklı seviyelerde ve
farklı kuvvetlerde olabileceği, böylece “nitelik yönüyle artma ve eksilme gösterebileceği” ifade edilmiştir. Bu ayetlerden birkaçı şöyledir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
“İbrahim (a.s.) ölüleri nasıl dirilttiğini göstermesini Allah’tan istemiş, Allah
Teala da inanmadın mı? (sorusu ile) cevap vermişti Bunun üzerine İbrahim (a.s.)
da (gözümle de görerek) kalbim tam yatışsın demişti.” (Bakara, 2/260); “O, imanları katbekat artsın diye müminlerin yüreklerine manevi kuvvet indirendir.” (Fetih,
48/4); “Müminler ancak onlardır ki, Allah anıldığı zaman yürekleri titrer. Allah’ın
ayetleri kendilerine okunduğu zaman bu onların imanını artırır.” (Enfâl, 8/2).
İNANILACAK HUSUSLAR AÇISINDAN İMANIN KISIMLARI
İman, “inanılacak hususlar” açısından icmali ve tafsili iman olmak üzere
ikiye ayrılmaktadır.
1. İcmalî İman: İman edilecek şeylere kısaca ve toptan inanmak demektir. İmanın
en özlü ve en kısa şekli budur. Bu iman, kısaca “kelime-i tevhid” ve “kelime-i
şehadet” terkipleriyle özetlenmiştir. Tevhid kelimesi: “Lâ ilâhe illallah Muhammedun Resulüllah” cümlesidir ki, anlamı “Allah’tan başka hiçbir Tanrı yoktur. Muhammed O’nun elçisidir.” ifadesidir. Şehadet kelimesi ise, “Eşhedü enlâ
ilâhe İllallah ve eşhedü enne Muhammeden Abdühû ve Resulüh” cümlesidir ki,
bunun da anlamı “Ben Allah’tan başka hiçbir tanrı olmadığına, Muhammed’in
O’nun kulu ve elçisi olduğuna inanır ve tanıklık ederim” ifadesidir. İşte imanın
“ilk derecesi” ve İslam’ın “ilk temel direği” bu cümlelerdir. Gerçekte Allah’ı
“Yegâne İlah” tanıyan ve Hz. Muhammed’i de “O’nun peygamberi” olarak
kabullenen kişi, diğer iman esaslarını ve Peygamberimizin getirdiği dini de
dolaylı olarak toptan kabullenmiş demektir. Çünkü bize, Hz. Peygamber
aracılığıyla diğer iman esaslarının tümü bildirilmiştir. Öyleyse “Allah elçisini
tasdik etmek” demek, “getirdiği hükümleri de tasdik” etmek demektir. Burada,
inanılacak şeyler ayrı ayrı söylenmediğinden dolayı, bu imana “icmali”, yani
“toptan iman” ismi verilmektedir. “Mümin” sayılabilmek için, icmali iman
“yeterli” olmakla birlikte, bu “izin”, “ömrün sonuna kadar” bir “mazeret”
olarak kabul edilmemekte, aşama aşama İslam’ın diğer hükümlerinin ve
inanılması gerekli olan şeylerin öğrenilmesinin gereği üzerinde durulmaktadır.
2. Tafsili İman: İnanılacak şeylerin her birine, açık ve geniş şekilde, ayrıntılı olarak
inanmak demektir. İslam inancında tafsili iman üç derecede gerçekleşmektedir:
Birinci Derece: Bu derecede üç temel alan esas ele alınmaktadır. a)
Uluhiyet, b) Nübüvvet, c) Ahiret. Diğer bir ifadeyle bu derecede, Allah’a, Hz.
Muhammed’in Allah’ın peygamberi olduğuna ve ahiret gününe kesin olarak
inanma esas alınmaktadır. Bu iman derecesi, icmali imana göre daha geniştir.
Çünkü burada ahirete iman da yer almaktadır.
İkinci Derece: Bu derecede üç temel alan altıya çıkarılmakta ve “amentü”
denilen prensipler esas alınmaktadır. Bunlar, Allah’a, meleklerine, kitaplarına,
peygamberlerine, ahiret gününe, öldükten sonra tekrar dirilmeye, cennet ve
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
cehennemin, sevap ve azabın varlığına, kaza ve kadere ayrı ayrı inanmak şeklinde
sıralanmaktadır.
Üçüncü Derece: Bu derecede ise Hz. Muhammed’in Allah katından getirdiği
ve bize kadar da tevatür yoluyla ulaştırılan bütün haberler ve hükümler esas
alınmakta ve bunların tasdikinin gerekliliği üzerinde durulmaktadır. Bu durumda
namaz, oruç, hac ve diğer farzları, helâl ve haram olan davranışları öğrenip bütün
bunların farz, helâl ve haram olduklarını yürekten tasdik etmek, “tafsili imanın
üçüncü derecesini” oluşturur.
Yani, Müslüman olan bir kimse, “icmali iman” ile İslam’a ayak basmış olur
ve bu iman üzere ölürse neticede cennete girer. Fakat insan bu hâl üzere sürekli
olmamalı, tafsili imana, hatta tafsili imanın üçüncü derecesine geçmeye gayret
göstermelidir. Çünkü tafsili iman ile Müslümanın imanı yücelir, olgunlaşır, sağlam
temeller üzerine oturur. İmanın en zirve ve en gerçekçi derecesi olan tafsili imanın
üçüncü derecesi, “zarurat-ı diniyye” denilen ve “inanılması zorunlu” olan bütün
“inanç”, “ibadet”, “muamelat” ve “ahlak” hükümlerine inanmayı içermektedir.
KÜFÜR VE ŞİRK
Sözlük ve terim Anlamları
Küfür, kelime olarak
“örtme” anlamına gelmektedir.
Küfür kelime olarak sözlükte “örtmek, gizlemek” demektir. Tohumu toprağın içinde gizlediği için çiftçiye “kâfir” denilmiştir.
Küfrün din dilindeki anlamı ise, Hz. Peygamber’i ve Allah’tan getirdiği kesinlikle sabit olan dinî esaslardan birini veya birkaçını inkâr etmek demektir.
Şirk ise sözlükte “ortak kabul etmek” anlamına gelmektedir. Günlük dilde
kullandığımız “şirket” kelimesinde de bu anlam vardır ve aynı kökten gelmektedir.
Şirk, terim olarak Allah Teala’nın, başta “İlah” olma niteliği olmak üzere
bütün “isim”, “sıfat” ve “fiillerinde”, eşinin, denginin ve ortağının bulunduğunu
kabul etmek demektir.
Müşrikler Allah Teala’nın varlığını problem etmekle beraber, O’nun “bir”
olduğunu inkâr etmektedirler. Buna karşılık “pek çok tanrı” nın var olduğunu iddia
etmektedirler.
Şirk ile Küfrün Karşılaştırılması
Küfrün anlam alanı daha “kapsayıcı” ve “genel”, şirkin anlamı ise
daha “dar” ve “özel”
olmaktadır.
Şirk ile küfür birbirlerine çok yakın iki kavramdır. Aralarındaki fark, küfrün
anlam alanının daha “genel”, şirkin ise daha “özel” olmasıdır.
Bundan ötürüdür ki, İslam inancında her “şirk”, aynı zamanda “küfür” olarak kabul edilmekte, fakat her “küfür” “şirk” kabul edilmemektedir. Öyle olunca da
her “müşrik”, “kâfir” olarak kabul edilmekte ve isimlendirilmekte, fakat her “kâfir”,
“müşrik” olarak kabul edilmemektedir. Çünkü şirk “sadece Allah’a, zat, isim ve sı-
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
fatlarında ortak tanıma” sonucu meydana gelir. Küfür ise, “küfür olduğu bilinen
birtakım inançların kabulü” ile gerçekleşmektedir. Bu durumda her “Allah’a ortak
tanıma” fiili, “küfür olan inançlardan biri” olmakta fakat her “küfür olan inanç”,
her zaman “Allah’a ortak tanıma” fiili olmamaktadır. Örneğin Mecusilik’teki iki
tanrının varlığını kabul etmek hem şirk hem de küfürdür ama ahiret gününe
inanmamak şirk değil,yalnızca küfürdür.
Allah’a şirk koşmak İslam’da “günahların en büyüğü” (ekberu’l-kebâir)
olarak kabul edilmekte, bunun dışındaki günahların Allah’ın dilemesiyle
bağışlanacağı ifade edilmektedir. Bu husus bir ayette şöyle dile getirilmektedir:
“Allah kendine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bundan başkasını dilediği kimse için bağışlar. Kim Allah’a ortak koşarsa büsbütün sapıtmıştır.” (Nisa,
4/116).
KÜFRÜN ANLAM ALANIYLA İLGİLİ KAVRAMLAR: TEKFİRİRTİDAT
İslam İnancında “tekfir”, Müslüman olduğu bilinen bir kişiyi, “inkâr özelliği
taşıyan inanç, söz veya davranışlar” dan birini yapmasından ötürü kâfir saymak
demektir.
“İrtidat” ise dinden çıkmak demektir. Dinden çıkan kişiye de mürted denilir.
Buna göre “tekfir” bir şahsın kâfir olduğuna “başkaları tarafından”
hükmedilmesi, “irtidat” ise kişinin “kendi irade ve ifadesiyle” İslam’dan ayrılması ve
“hukuk düzeni tarafından” da mürtet sayılması demektir.
İSLAM’IN, TEKFİR VE İRTİDAT KAVRAMLARINI ORTAYA
KOYMADAKİ AMACI
“Tekfir” ve “irtidat”, din
ve vicdan hürriyetini
tehdit eden kavramlar
değildir.
İslam’da, tekfir ve irtidat kavramlarını ortaya koymanın amacı, “din ve vicdan hürriyetinin sınırlandırılması / tehdit altında tutulması” değildir. Aksine bu
kavramların konulmaları:
1. “Toplumun ortak değerleri” ne ve “dini inançları” na karşı “aleni saygısızlık” ve
“saldırganlığı” önleme,
2. Toplumda gerekli olan huzur ve sükûnu güvence altına alma,
3. Nesilleri inkârcılığın olumsuz etkilerinden koruma,
4. Tekfir edilen şahsa “gerekli yaptırımlar” ın uygulanmasıyla “kamu vicdanı” açısından “adaleti gerçekleştirme” şeklinde sıralanabilecek gayelere yönelik bir
“tedbir” dir ve “toplumsal sağduyu refleksi” dir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
TEKFİR ETMEDE GÖSTERİLMESİ GEREKEN DİKKAT: TEKFİRİN YERİ/ZAMANI
Bir Müslümanın “kâfir”
olduğuna hükmedilmesi
tehlikeli ve sorumluluğu
ağır bir iştir.
Bir Müslümanın kâfir olduğuna hükmedilmesi kolay bir iş değildir. Çünkü
bir kişiyi “kâfir saymak” (tekfir etmek) demek, onu “pek ağır dünyevî sonuçlar” a,
müeyyide ve mahrumiyetlere mahkûm etmek demektir. Bu nedenle, insanları
inançlı veya inançsız saymada çok titiz davranılması ve çok dikkatli olunması
gerekmektedir. Bu durum, “bireysel bir isnat ve iddia” anlamındaki “tekfir” için de
“toplumsal bir yargı” anlamındaki “irtidat” için de aynıdır. Şu hâlde, “gelişigüzel
tekfir iddiaları” na dayanılarak “irtidat hükümleri” uygulanamaz.
“Yersiz yapılan tekfir” in, toplumdaki bireyler açısından “ağır sonuçlar” ortaya çıkarmasının yanında, ayrıca toplum hayatında “kapatılamayacak yaralar” ın
açılmasına, “birlik ve bütünlüğün zedelenmesi” ne ve “toplumun parçalanması” na
da sebep olur. Çünkü her ne kadar gerçek durumunu Allah bilse de, tekfir edilen bir
şahsın, toplumda görmüş olduğu “Müslüman muamelesi” ortadan kalkar. Yani
daha açık bir ifadeyle o kişinin, selâmı alınmaz, kendisine selam verilmez, kestikleri
şeyler yenilmez, Müslüman bir kadınla evlenmesine müsaade edilmez, öldüğünde
cenaze namazı kılınmaz, Müslüman kabristanına gömülmez.
İşte tarihin belli safhâlarında ve hatta günümüzde, bazı kişilerin çok kolay
bir şekilde başvurduğu ve “tekfir” işleminin çok ağır sonuçları olduğu için, Hz.
Peygamber,hayatı boyunca bu tür uygulamalardan uzak durmuştur. Nitekim Hz.
Peygamber, Medine toplumunda “münafıkların varlığını” bildiği hâlde onlardan
hiçbir kimseyi “küfürle” suçlamamış, aksine “temelleri hoşgörüye bağlı bir İslamlaştırma siyaseti” izlemiş, pek çok hadiste “ben Müslümanım” diyen kimseyi küfürle
suçlamamayı sıkı sıkıya tembih etmiştir. Bir hadisinde Hz. Peygamber:
“...kim bir insanı kâfir diye çağırırsa yahut öyle olmadığı hâlde ey Allah düşmanı derse söylediği söz kendisine döner” (Buhârî, “Ferâiz”, 29; Müslim, “İman”,
27)
buyurmuştur. Bir başka hadisinde ise
“Bir insan Müslüman kardeşine ey kâfir diye hitap ettiği zaman, ikisinden
biri bu sözü üzerine almış olur. Şayet söylediği gibi ise küfür onda kalır, değilse
söyleyene döner” (Buhârî, “Edeb”, 73; Müslim, “İman”, 26)
demiştir.
Bu hadislerden de anlaşılacağı üzere bir kimseyi “küfür” gibi büyük bir
suçlamaya tabi tutarken göz önünde bulundurulması gereken husus, o kimsenin
“küfür” olan bir inancı “gerçekten” benimsediğinin çok iyi ve doğru bir şekilde
tespit edilmesidir. Suçlanan kişi, küfür sayılacak bir davranış veya sözü eğer “açıkça” benimsemiyorsa, onun inanç, söz veya davranış bakımından küfre girdiğini
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
söyleme hususunda, dikkatli ve tedbirli olmak gerekir. Bunun içindir ki, Hz.
Peygamber’in anılan “tavsiyelerini” göz önünde bulunduran Ehl-i sünnet bilginleri
kıble ehlinden olup da “günah işlemiş” bulunan bir kimseyi “yaptığı günahtan dolayı tekfir etmemeyi” temel ilkeleri arasında zikretmişlerdir
İMAN İLE KÜFÜR ARASINDAKİ SINIR
Müslüman olduğunu
söyleyen bir kişinin bu
dünyada “mümin” kabul edilmesi ve asla
“İslam toplumunun
dışına” itilmemesi gerekmektedir.
Yukarıda imanın, Hz. Peygamber’in getirdiklerinin hepsini tasdik etmek,
küfrün ise bunları inkâr etmek olduğunu söylemiştik. Buna göre, “iman” ile “küfrü”
belirleyen ve birbirinden ayırt eden başlıca “ayıraç” hiç şüphesiz ki “kalbin tasdiki”
olmaktadır. Ancak kalbin tasdiki denilen şey gizli bir eylem olduğundan ve insanlar
tarafından bilinmesi güç hatta olanaksız olduğundan, “ikrar” denilen “dilin eylemi”
ne veya bu eylemi gösteren “dinî görevleri yerine getirmeye” önem verilmiş, “amel”
denilen özel eylem ve davranışlar, “kalpteki iman” ın varlığının “göstergesi” olarak
kabul edilmiştir. Zira “küfrün en belirgin alameti” olarak, dinin temel esaslarından
birini veya tamamını reddetmek yahut onları beğenmemek, önemsememek ve
değersiz saymak kabul edilmiştir.
Öyleyse, “Müslüman olduğunu” söyleyen bir kimsenin, bu dünyada mümin
kabul edilmesi ve hiçbir yönden “İslam toplumu” ndan dışlanmaması
gerekmektedir. Çünkü bir ayette Allah Teala
“...Size selam verene dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek, sen
mümin değilsin demeyin...” (Nisa, 4/94)
buyurarak buna dikkat çekmekte, Peygamber de
“İnsanlar Allah’tan başka ilah yoktur, Muhammed O’nun elçisidir deyinceye kadar kendileriyle savaşmakla emir olundum. Ne zaman bunu söylerlerse,
can ve mal güvenliğine sahip olmuş olurlar.” (Bk. Buhârî, “Cihâd”, 102; Müslim,
“İman”, 8; Ebu Dâvûd, “Cihâd”, 104)
buyurmak suretiyle “imanda ikrar” ın yani kelime-i tevhidi söyleyenin, Müslüman
kabul edilmesi gereğinin önemini vurgulamış, dünyada iken dış görünüşe ve ikrara
göre işlem yapılmasının gerektiği ama içten inanıp inanmadığının tespitinin ise
Allah’a mahsus ve ahirete ilişkin bir mesele olduğunun altını çizmiştir.
Bu sebeple imanını “diliyle ikrar” ettiği veya “davranışlarına yansıttığı”
sürece “herkesin İslam toplumunun tabii bir üyesi” olarak görülmesi, can ve mal
güvenliğine sahip olması, “dünyevi-dini hükümler” veya “sosyal-beşerî ilişkiler”
bakımından da herhangi bir Müslümanın sahip olduğu bütün “statü”, “hak” ve
“sorumluluklara” sahip olması gerekmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
TASDİK VE İNKÂR BAKIMINDAN İNSANLAR
İslam inancına göre insanlar “tasdik ve inkâr açısından” üç gruba ayrılmaktadır:
1. Mümin: Allah’a, Hz. Peygamber’e ve O’nun haber verdiği şeylere yürekten
inanıp, kabul ve tasdik eden kimse demektir.
Müminlerin ahirette cennete gireceklerine, orada pek çok nimetlere
kavuşacaklarına ve ebedî cennetlik olacaklarına dair Kur’an’da pek çok ayet vardır.
Öte yandan “günahkâr müminler” de, “suçları ölçüsünde” ahirette cezalandırılıp
cehenneme gitseler de sonunda onlar da cennete konulacaklardır.
2. Münafık: Allah’ın birliğini, Hz. Muhammed’in peygamberliğini ve onun,
Allah’tan getirdiklerini kabul ettiklerini dış görünüşte söyleyerek “Müslümanlar
gibi” yaşadıkları hâlde, “kalpten inanmayan” ve “içlerinde farklı şeyler taşıyan”
kimselere İslam inancında “münafık” denilmektedir.
Münafıkların “içi” başka “dışı” bambaşkadır, “sözü” ayrı “özü” ayrıdır.
Nitekim bir ayette Allah Teala şöyle buyurmaktadır:
“İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları hâlde {Allah’a ve ahiret
gününe inandık} derler.” (Bakara, 2/8).
Münafıkların aslında kâfir oldukları bir başka ayette de şöyle dikkatlere sunulmaya çalışılmıştır:
“Onların Allah yolundan sapmalarının sebebi, önce iman edip sonra inkâr
etmeleridir. Bu yüzden kalpleri mühürlenmiştir. Artık onlar hiç anlamazlar.”
(Munâfıkûn, 63/3).
Bundan dolayı münafıklar İslam toplumu için “açık kâfir” den daha tehlikelidirler. Çünkü onlar dıştan “Müslümanmış” gibi gözüktüklerinden, kolayca ve gerçek anlamda tanınmaları oldukça zordur, hatta belki olanaksızdır. Onlar, içten içe
Müslüman toplumun huzur ve düzenini bozup, “kuzu postu” na büründüklerinden,
dikkatsiz ve bilgisiz Müslümanları ağlarına düşürerek “yanlış yönlere” sürüklerler.
Oysaki Peygamberimiz, vahiy yoluyla kimlerin münafık olduğunu bildiğinden, onlara önemli görevler vermezdi. Hz. Peygamber’den sonra insanlar için böyle bir bilgi
kaynağı (vahiy) söz konusu olmadığından, ta ilk zamanlardan günümüze kadar münafıklar, hukuksal düzlemde “Müslüman gibi” işlem görmüşlerdir. Ama bu tutumun
ahirette mutlak bir karşılığı vardır. Onlar, cezalarını “cehennemin en alt tabakasında” kâfirlerden bile daha alt tabakada çekeceklerdir. Nitekim bu husus bir ayette
şöyle açıklanmaktadır:
“Şüphe yok ki münafıklar, cehennemin en alt katındadırlar (derk-i esfel).
Artık onlara asla bir yardımcı da bulamazsın.” (Nisa, 4/145).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
3. Kâfir: İslam dininin “temel prensipleri” ne inanmayan, Hz. Peygamber’in yüce
Allah’tan getirdiği “kesin” olan ve “tevatür” yoluyla bize kadar ulaşmış bulunan
esaslardan (zarûrât-ı dîniyye) bir veya birkaçını yahut da tamamını inkâr eden
kimseye denilir. Kâfir sözlükte “örten” anlamına gelmektedir. “Gerçek ve doğru
inancı örttüğü”, yanlış şeylere inandığı için böyle kimselere kâfir denmiştir.
Bir insan kâfir olarak ölürse “ebedî” olarak cehennemde kalacaktır. Bu
konudaki ayetlerden birinde Allah Teala şöyle buyurmaktadır:
Ödev
“(Ayetlerimizi) inkâr etmiş ve kâfir olarak ölmüş olanlara gelince, işte Allah’ın,
meleklerin ve bütün insanların laneti onların üstünedir. Onlar ebediyen o lanet
içinde kalırlar. Artık ne azapları hafifletilir, ne de onların yüzlerine bakılır.” (Bakara, 2/161-162).
• Temel İslam Bilimlerinden yaralanarak tahkiki
imana ulaşmanın yollarını araştırın ve iki yüz
kelimeyi aşmayacak şekilde bir yazı yazınız.
• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı
altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
22
Özet
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
•İslam kelimesi sözlükte teslim olmak boyun eğmek (inkıyat), samimi olmak
(ihlâs,) anlamlarına gelmektedir. Din terminolojisindeki anlamı ise Hz.
Peygamber (s. a. v.)’in tebliğ ettiği şeylerin tümünü hem iç duygular hem
de dış azalarla kabul ederek onları yaşamak, gerek söz ve gerekse fiil ile
onları güzel karşılayıp kabul ettiğini göstermek, Allah’a ve Peygamberine
itaat edip boyun eğmektir. İslam’ın ana gayesi, bireylerin başta aklı ve
düşüncesi olmak üzere kalbini ve eylemlerini Allah’ın emirleri
doğrultusunda iyileştirip düzeltmek suretiyle, hem bu dünyada hem de
ahirette mutluluğa kavuşturmaktır.
•İslam, “itikat, amel ve ahlak üçlüsü” üzerine kurulu bir dindir. İtikâdî
hükümler, iman ile ilgili hükümlerdir. Ameli hükümler, ibadet, muamelât
(bireyler arası her türlü ilişkiler) ve ukûbât (ceza hukuku) ile ilgili
hükümlerdir. Ahlaki hükümler ise, insanlar arasındaki ilişkileri daha da
güzelleştirme ile ilgili hükümledir.
•İslam itikadının kaynakları: 1) Kur’an-ı Kerim/sahih hadisler, 2) duyu
organlarının verileri 3) akıldan oluşmaktadır. İtikâdî hükümlerin alanı da: 1)
İlâhiyat, 2) nübüvvet, 3) Ahiret (semiyyât) olmak üzere üç alandan
oluşmaktadır.
•“Ameli” hüküm demek insanların işleri ile ilgili olan hükümler, emirler,
nehiyler demektir. Ameli hükümler, ibadet ile ilgili asli ve ikincil hükümler
yanında yönetimsel (idarî), toplumsal (içtimaî), medeni, yargısal ve siyasi
hükümleri içermektedir. Ameli hükümlerin tümünde iki yön
bulunmaktadır. 1) Allah’a bakan yön, 2) Allah’ın kullarına bakan yön. Ameli
hükümlerin toplamına “şeriat”, “ denilmektedir. Ahlaki hükümler, gerek
kalp ve gerekse bütün duygulara ait olan kabiliyet ve becereler ile ilgili
hükümlerin tümüne verilen isimdir.
•İman sözlükte “mutlak tasdik” anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle
iman inanılması gerekli olan bir şeye tereddütsüz ve kesin olarak içten ve
yürekten inanmak, haber verilen bir şeyi, bir hükmü doğrulayıp
onaylamak, hem haberin doğruluğunu kabul etmek, hem de haber verenin
doğru söylediğine inanmaktır. İmanın, terim anlamı, yani din
terminolojisindeki anlamı ise Allah’a ve Hz. Muhammed’in Allah tarafından
haber verdiği kesin olarak belli olan şeylerin doğru olduğuna tereddütsüz
inanmak, bunların hak ve doğru olduğunu kalben ve içtenlikle
doğrulamaktır. İmanın aslı ve özü “kalpte tasdikin gerçekleşmesi” dir.
•Hiç şüphe yoktur ki, iman ile “bilgi” arasında da çok yakın bir ilişki söz
konusudur. Çünkü her inanan kişi, “neye inandığını” bilir ve bu bir tür
“şuur” hâlidir. Eğer kişi neye inandığını bilmiyorsa buna iman değil ancak
“körü körüne taklit” denilir.
•İslam inanç sisteminde önemli olan sorunlardan biri de inanılması gerekli
olan şeylere inanırken, doğrusunu yanlışını araştırmaksızın, sadece
çevresinden görerek ve duyarak iman etmenin ne derece doğruluk arz
ettiği ve böyle bir imanın Allah katında kabul görüp görmediği problemidir.
Bu tür “iman etme biçimi” ne İslam inancında “taklidi” iman, sorgulayarak
ve doğrusunu yanlışından ayırarak “iman etme biçimi” ne ise “tahkiki”
iman denilmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
23
Özet
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
•İslam inanç sisteminde, imanın “sahih/geçerli” olması için şu şartlar tespit
edilmiştir: 1) imanda hür irade olmalıdır, 2) imanda en küçük bir şüpheye
yer verilmemelidir, 3) imanda ümitsizliğe yer verilmemeli, Allah’ın
rahmetinden ne ümit kesilmeli ne de emin olunmalıdır.
•İmanın artması ve eksilmesine gelince, imanın özü, ne artar ve eksilir ne
de farklılık arz eder. Çünkü mahiyetlerde artış ve eksiliş olamaz. Ama
imanın mahiyetinin “dışa akseden yönü” hakkında bu durum geçerli
değildir. Çünkü “dıştaki varlık”, her ne kadar “niteliksel” olsa da o, bazı
zaman ve şartlarda “zayıf”, “kuvvetli”, “sağlam” gibi özellikler ve
“farklılaşmalar” arz edebilmektedir.
•İnanılacak hususlar açısından iman da ikiye ayrılmaktadır. 1) İcmali iman,
2) Tafsili iman: İcmali iman, iman edilecek şeylere kısaca ve toptan
inanmak demektir.
•Küfür kelime olarak sözlükte “örtmek, gizlemek” demektir. Terim anlamı
ise, Hz. Peygamber’i, Allah’tan getirdiği kesinlikle sabit olan dinî
esaslardan birini veya birkaçını inkâr etmek demektir.Şirk sözlükte “ortak
kabul etmek” anlamına gelmektedir. Şirkin, terim anlamı, Allah Teala’nın,
başta “İlah” olma niteliği olmak üzere bütün “isim”, “sıfat” ve “fiillerinde”,
eşinin, denginin ve ortağının bulunduğunu kabul etmek demektir.
•İslam İnancında “tekfir”, Müslüman olduğu bilinen bir kişiyi, “inkâr özelliği
taşıyan inanç, söz veya davranışlar” dan birini yapmasından ötürü kâfir
saymak demektir. İrtidat” ise dinden çıkmaya denilmektir. Dinden çıkan
kişiye de mürtet denilir. Buna göre “tekfir” bir şahsın kâfir olduğuna
“başkaları tarafından” hükmedilmesi, “irtidat” ise kişinin “kendi irade ve
ifadesiyle” İslam’dan ayrılması ve “hukuk düzeni tarafından” da mürtet
sayılması demektir.
•Bir Müslümanın kâfir olduğuna hükmedilmesi kolay bir iş değildir. Çünkü
bir kişiyi “kâfir saymak” (tekfir etmek) demek, onu “pek ağır dünyevi
sonuçlar” a, müeyyide ve mahrumiyetlere mahkûm etmek anlamına
geldiğinden, insanları inançlı veya inançsız saymada, diğer bir ifadeyle
“mümin” veya “kâfir” kabul etmede çok titiz davranılması ve çok dikkatli
olunması gerekmektedir.
•İslam inancına göre insanlar “tasdik ve inkâr açısından” mümin, münafık,
kâfir olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
24
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
DEĞERLENDİRME SORULARI
Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite
başlığı altında yer alan
“bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi tam olarak “tafsilî imanın birinci derecesini” ifade
eder?
a) Yalnızca Allah’a iman
b) Allah’a, nübüvvete ahirete iman
c) Allah’a, nübüvvete kitaplara iman
d) Amentüde ifade edilen altı esasın hepsine birden iman
e) İnanılacak şeylerin her birine, açık ve geniş şekilde, ayrıntılı olarak iman
2. Aşağıdakilerden hangisi ameli hükümler arasında yer almaz?
a) İbadet
b) Muamelat
c) Kalben tasdik
d) Ukubat
e) Namaz
3. Ameli hükümlerin toplamına .........., bu kelimenin çoğul şekline ise …....... denilir.
Yukarıdaki boşluklara uygun olan ifadeler hangi şıkta doğru olarak verilmiştir?
a) İbadet/ibadat,
b) Tarikat/turuk
c) Akîde/akaid
d) Şerîat/şerayi’
e) Muamele/muamelat.
4. “İman esasları” ile ilgili açıklamalar, hadis kitaplarında ....................... gibi bab
başlıkları altında yer almaktadır.
Yukarıdaki boşluğu anlamlı bir şekilde doldurabilecek şık aşağıdakilerden hangisidir?
I. İman, Enbiya
II. Tekfir, kader
III. Tevhid, kıyamet
IV. Cennet cehennem
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
25
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
V. Terbiye, ahlak
a) I, III, V
b) I, II, IV
c) II, III, V
d) I, III, IV
e) Hepsi
5. Aşağıdakilerden hangisi İslam itikadının kaynaklarından değildir?
a) Kur’an-ı Kerim
b) Sezgi
c) Duyu organlarının verileri
d) Akıl
e) Sahih hadisler
Cevap Anahtarı
1.b 2.c 3.d 4.d 5.b
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
26
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR
1. Akseki, Ahmet Hamdi. (tsz, 21. Baskı). İslam Dini. Ankara.
2. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber.
Beyrut.
3. Askerî, Ebû Hilal. (2006). el-Furuk fi’l-Luğa. Tahk Cemâl Abdulğanî Mudğamiş.
Beyrut.
4. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara. Gonca
Yayınevi.
5. Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972). Muvazzah İlm-i Kelam. İstanbul.
6. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî. Tahk. Mustafa Dîb elBuğa. Beyrut.
7. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Terc. Mehmet Yolcu, Hüseyin Altınalan. İstanbul: Madve Yay.
8. Cevherî, İsmâil b. Hammâd. (tsz.). es-Sıhah Tâcu’l-Luğat ve Sıhahi’l-Arabiyye.
Tahk. Ahmed Abdulğafûr, Nşr. Hasan Şerbetli. Mısır.
9. Diyanet. (1998). Diyanet İlmihâli. İstanbul.
10. Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Hâlîl b. Ahmet. (1988). Kitâbu’l-Ayn. Tahk. Dr.
Mehdî el-Mahzûmî-Dr. İbrâhim es-Semerâî, Beyrut.
11. Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman. (1988). Kelam. Konya.
12. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. (1988). Lisânu’lArab. Beyrut.
13. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta. Tahk. Muhammed Fuad
Abdulbaki. Mısır.
14. Mâturîdî, Ebû Mansûr, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.).
Kitâbu’t-Tevhîd. Tahk. Fethullah Huleyf. Mısır.
15. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh. Beyrut.
16. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille. Nşr.
Hüseyin Atay. Ankara.
17. Tahânevî, Muhammed A’la b. Ali. (1862). Keşşâf-u Istılâhâti’l-Fünûn. Tash. elMevlevî Muhammed Vecîh, el-Mevlevî Abdu’l-Hak, el-Mevlevî Ğulam Kadir.
Kalküta.
18. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Şevki-Çelebi, İlyas. (2009). İslam’da İnanç Esasları. İstanbul.
19. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
27
İmanın Tanımı ve Mahiyeti
20. Yüksel, Emrullah. (2005). Sistematik Kelam. İstanbul.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
28
•
•
•
•
Giriş
Kur’an
Sünnet
Akıl
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
İSLAM İNANCININ KAYNAKLARI
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra
• İnanç esaslarının kaynakları hakkında
bilgi edinmiş
• Kur’an ve sünnetin inanç esasları
açısından kaynaklık değerini kavramış
• Aklın bu konudaki fonksiyonunu anlamış
olacaksınız.
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
ÜNİTE
3
İslam İnancının Kaynakları
GİRİŞ
Kur’an tüm peygamberlerin ümmetlerine tebliğ ettikleri bu inanç esaslarının
aynı olduğunu bildirmektedir. Yani Hz. Âdem insanları neye inanmaya davet ettiyse
son dinin tebliğcisi olan Hz. Peygamber de aynı şeylere inanmaya davet etmiştir.
“Allah Nuh'a buyurduğu esasları size de din olarak buyurmuştur. Sana İbrahim’e,
Musa'ya ve İsa’ya da vahyettik ve dine bağlı kalın, onda ayrılığa düşmeyin’ diye
buyurduk” (Şurâ 42/13)
anlamındaki ayette Allah geçmiş peygamberlere ve son dinin tebliğcisi olan Hz.
Muhammed’e vahyedilen inanç esaslarının aynı olduğunu açıkça ifade etmektedir.
Bu durum dini hükümler içinde inanca tekabül eden hususların zamana ve mekâna
göre değişiklik arz etmediğini ve bu şekildeki hükümlerin dinin asıllarını
oluşturduğunu göstermektedir. Nitekim bu özelliğinden hareketle ona “usuliddin”
adı da verilmiştir.
Tüm peygamberler
insanları ortak inançlara
davet etmişlerdir
İnancın zaman, mekân ve şartlardan hareketle değişikliğe maruz kalmaması,
onun sahibi nezdinde hiçbir surette şüphe kabul etmeyen temel ilke, esas ve
hükümlerden meydana geldiğini göstermektedir. Bu özelliğinden hareketle onun
dinde orijinal kavram alanının itikat kelimesiyle karşılandığı görülmektedir. Nitekim
itikat “bir şeye düğüm atarcasına kesinlikle inanmak, gönülden bağlanmak ve
gönülden benimseyerek doğruluğuna inanmak” (Asım Efendi, Kamus Tercümesi,
“akd”, mad.) manasına gelmektedir.
“Kim iman etmezse onun ameli boşa gitmiştir “Maide 5/5; Nisâ 4/124; Enbiya
21/94 anlamındaki ayet de dini hükümlerin biri biriyle bağlantısı bulunduğunu ve
inanca tekabül edenlerin asıl ve temel vazifesi gördüğünü göstermektedir. Nitekim
inanç esasları içinde de Allah’a iman tüm inanç esaslarının temelini ve aslını
oluşturmaktadır. Bu amaçla Allah’a imana özün özü manasına “aslu’l-usul” adı
verilmektedir. Çünkü Allah’a iman etmek Allah’ın gönderdiği peygamberlere,
kitaplara, kitaplar içinde bulunan her şeye iman etmeyi de kaçınılmaz olarak
beraberinde getirmektedir. Bu durum Allah’a imanın hem bir başlangıç hem de
kapsayan bir inanç olduğunu, o olursa diğerlerinin de olduğunu, o olmazsa
diğerlerinin de olmayacağını göstermektedir.
İnsanın herhangi bir şüphe duymadan gönülden bağlandığı inançların
kaynağının da inanca paralel özellikler taşıyan, varlığı ve muhtevasında her hangi bir
şüphenin söz konusu olmadığı esaslardan oluşması gerekmektedir. Belirlenen bu
hususlara karşılık gelen esasların başında da şüphesiz Allah’ın tüm insanlığa
gönderdiği Kur'an ile Kur'an’ın hayata geçirilmiş hâlini oluşturan sünnet ve tüm
insanlığın eşit paydada buluştuğu Allah’ın nimeti olan akıl gelmektedir. İlk planda
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
İslam İnancının Kaynakları
kaynağı yalnızca Kur’an ve sünnetten ibaret görebilecek bir düşünce akla gelse de
din insanlığa hitap ettiğinden, tüm insanlığın birleştiği ortak paydadan hareket
etmesi kaçınılmazdır. Söz konusu ortak payda da insanı diğer canlılardan ayıran
akıldır. İnanç konularında o, Kur’an ve sünnetten oluşan nakli sistemli hâle getirmek,
temellendirmek ve müphem yönlerini açıklığa kavuşturmak gibi birçok alanda
fonksiyon icra eden önemli bir kaynaktır. Şimdi İslam inancının ana kaynaklarının
varlık ve muhtevalarını inceleyelim.
İslam İnanç Esasları
Kur'an
Sünnet
Akıl
KUR’AN
Vahiy Hz. Peygamberin
kalbine ilka edilen
lafız+mana ve kıraat
üçlüsünden
oluşmaktadır
Tüm dini hükümler yanında inanca tekabül eden hüküm ve esasların ilk
kaynağı Kur'an’dan elde edilmektedir. O, vahyin son tecellisi olarak yeryüzüne
indiğinden tanımıyla ilgili engin bir birikim mevcut olmakla birlikte burada bunların
her birini ele alma yerine en temel anlam alanından hareket etmek uygun
görünmektedir. Arapça “k-r-e” kökünden gelen Kur'an kelimesinin
.ُ فَإ ِ َذا ق َ َرأْنَاهُ فَاتَّب ِ ُْع ق ْر َءانَو.ُإِنَُّ َعلَيْنَا َج ْمعَوُ َوق ْر َءانَو
“Onu (senin kalbinde) toplamak ve okutmak bize düşer onu sana okuduğumuzda
okunuşunu takip et” (Kıyâme 75/17-18)
anlamındaki ayette fuʻlân vezninde mastar veya ism-i meful olduğu anlaşılmaktadır.
Bu durumda “Kur'an” kelimesi Kur'an’ın özel ismi olduğunda ism-i meful manasında
okunan kitap ism-i fail olduğunda da toplayan anlamlarına gelmektedir. Toplama
onun içinde sure ve ayetleri bulundurması ya da önceki kitapları kendinde ihtiva
etmesi manasınadır. Nitekim Yusuf suresi 111. ayette Kur'an’ın önündekini tasdik
edip her şeyin tafsilini içerdiğini bildirmesi de onun Allah’ın kitaplarının semeresini
ve ilimlerin özünü kendisinde topladığı (Ragıb el-İsfehanî, el-Müfredât fî garîbi’lKur'an, “k-r-e”)manasına gelmektedir.
İlk inen ve Hz. Peygamber’e de oku emrini veren Alak suresinin ilk üç ayeti ile
yukarıda zikredilen Kıyâme suresinin 17-18.ayetleri birlikte mütalaa edildiğinde
Kur'an vahyinin lafız+mana ve kıraat üçlüsünden tenzil edildiği anlaşılmaktadır. Yani
Alak suresinin ilk ayetlerinde Allah Teala Peygamber’e oku emrini verirken elindeki
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
İslam İnancının Kaynakları
mevcut bir metinden okumasını istememiştir. Bunun yerine Cebrail tarafından
getirilen lafız ve manadan müteşekkil olan ve kalbine ilka edilen vahyin okunmasını
talep etmiştir. Bu durum vahyin Hz. Peygamber’in kalbine ya da hafızasına
nakşedilen lafız ve mana bütünlüğünde bulunduğunu ve Cebrail tarafından
okunduğunu ortaya koymaktadır.
Allah
Tenzîl
Cebrail
Lafız+mana+kıraat
Peygamber
“Şüphesiz Kur’an’ı biz
indirdik ve onu
koruyacak olan da
biziz” (Hicr 15/9)
Tebliğ
İnsan
ََ َعلَى َق ْلبِ َكل ِ َت ُكو َن ِم َنا ْل ُمنذ ِِرين.َُالرو ُح ْاْلَمِين
ُّ َن َزلَبِ ِه.ََنزيل ُ َر ِّبا ْل َعالَمِين
ِ َوإ ِ َّنهُلَ َت
“Şüphesiz bu Kur'an alemlerin Rabbinin indirmesidir, uyarıcılardan olman
için onu Rûhu’l-emîn (Cebrail) senin kalbine indirmiştir” (Şuarâ 26/192-194)
anlamındaki ayet Kur'an’ın Peygamber’in kalbine indirildiğini dile getirmektedir.
Ancak esas vasfının Allah kelamı olması onun kaynağının insanüstü olduğunu
göstermektedir. Dolayısıyla onun insani seviyeye ulaştırılması aracı olan Cebrail
vasıtasıyla olmuştur. Anlamı okunan ve tüm kitaplar ile bilginin özünü kendisinde
toplayan bir kitap olması şeklindedir. Tenzîl şekli de lazfız+mana ve kıraat
üçlüsünden oluşmaktadır. Yine
“Şüphesiz Kur'an ne arkasından ne de önünden batılın karışmadığı bir
kitaptır ve hakîm ve hamid vasıflarına sahip Allah tarafından indirilmiştir”
(Fussılet 41/42)
ve
“Şüphesiz Kurʻan’ı biz indirdik ve onu koruyacak olan da biziz” (Hicr 15/9).
anlamındaki ayetler Kur’an’ın diğer kitaplardan farklı olarak ilahi güvence altına
alındığını ve kendisinde şüphe ve batıl gibi bir şeylerin bulunmadığını veciz bir
şekilde anlatmaktadır. Yeryüzünde ona ilk muhatap olan ve alıp insanlara tebliğini
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
İslam İnancının Kaynakları
yapan Peygamber’in de ismet sıfatıyla muttasıf olması Kur'an’ın korunmuşluğunun
ilahi güvence altında gerçekleştirildiğini göstermektedir. Dolayısıyla söz konusu
güvence Kur’an’ın tenzili yanında Hz. Peygamber’in insanlara tebliğini ve iki kapak
arasına girerek günümüze kadar ulaşmasını kapsamaktadır.
“Bugün sizin için dininizi ikmal ettim, size nimetimi tamamladım ve din
olarak size İslam’ı seçtim” (Maide 5/3).
anlamındaki ayet Kur’an’ın yeryüzüne inme sürecinin Hz. Peygamber’in hayatının
sona ermesiyle tamamlandığını ve ondan sonra bir daha vahiy gelmeyeceğini ifade
etmektedir. Yani vahiy Hz. Peygamber’in vefatıyla kesildiğinden, sonrasında
herhangi bir şekilde vahiyden söz etme imkânı bulunmamaktadır. Sürecini bu
şekilde tamamlayan Kur’an’ın sonraki nesillere ve oradan bize kadar ulaşması da
yalan üzere birleşmeleri imkânsız olan büyük topluluklar vasıtasıyla tevatüren
olmuştur. Bütün bu açıklamalar Kur’an’ın hem metafizik alemden yeryüzüne inmesi,
hem de fiziki dünyada Peygamber’den insanlığa ulaşması sırasında intikal ve
muhteva açısından her hangi bir şüpheye maruz kalmayacak şekilde geldiğini
göstermektedir.
Kur'an’ın mevcudiyetiyle ilgili verilen bilgiler, onun Hz. Peygamber’e ulaşırken
lafız ve mana bütünlüğünde ulaştığını, kaynağı ilahi olduğu gibi sonraki aşamalardaki
hayatiyetini de ilahi güvence altında devam ettirdiğini ortaya koymaktadır. Bu
durum onun ana kaynak olmasında herhangi bir şüphenin bulunmadığını
göstermektedir. Onun bizzat kendisinden hareket edildiğinde de muhteva değeriyle
ilgili olarak kendisini sözün en güzeli (Zümer 39/23) olarak tanımladığı
görülmektedir. Yine o, kendini doğruluğun ve hidayetin kaynağı olma yanında
hakikat ile gerçeğin bizzat kendisini temsil ettiğini söyleyerek (Bakara 2/147; Al-i
imran 3/60; Yunûs 10/108, 94) kaynak değeri hakkında bilgi vermektedir.
ِ َّ ب وي ِقيمو َن
ِ الَّ ِذ.ك الْكِتاب الَ ريب فِيهِ ه ًدى لِّلْمت َِّقين
ِ
ِ
ين
ُ َ َْ ُ َ َ ِ َذل.الم
ُ ُ َ ِ ين يُ ْؤمنُو َن بِالْغَْي
َ والَّذ.الصال َة َوم َّما َرَزقْ نَ ُاه ْم يُنف ُقو َن
َ
َ ُ
ِ ِك وب
ِ ِ
اآلخ َرةِ ُه ْم يُوقِنُو َن
َ يُ ْؤِمنُو َن بِ َما أُنزِ َل إِل َْي
َ َ ك َوَما أُن ِز َل من ق َْبل
.
“Elif lâm mîm. Doğruluğunda şüphe bulunmayan bu kitap, takva sahipleri için
yol göstericidir. Onlar gayba inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine
verdiğimiz rızıktan yerli yerince harcarlar. Yine onlar sana indirilen kitaba ve senden
önce indirilen kitaplara ve ahirete yakîn derecesinde inanırlar” (Bakara 2/1-4).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
İslam İnancının Kaynakları
İmanın gayba yönelik
olması Kur'an’ın tek ve
vazgeçilmez kaynak
olmasını sağlamaktadır
şeklindeki ayet, Kur'an’ın inanç açısından vazgeçilmez bir kaynak olduğunu onda
“herhangi bir şüphenin bulunmadığı” bilgisiyle teyit etmektedir. Bundan başka aynı
ayet inancın en temel özelliğinin de insanın kavrayış alanının ötesinde olma
manasında gayba iman olduğunu söyledikten sonra inanılması gereken hususlar
arasında Kur'an ve diğer semavi kitaplar ile ahiret gününün olduğunu dile
getirmektedir. Bu şekildeki anlam alanı da Kur'an’ın kaynaklık değeri yanında
inançta gaybi olma vasfının esas olduğunu ortaya koymaktadır. Yine söz konusu
ayette Kur'an ve diğer semavi kitaplar ile ahiret gününe imandan bahsedilmesi,
gayb alanına uluhiyet, peygamberlere ve ahiret gününe iman gibi konuların girdiğini
göstermektedir. Meryem 19/61; el-Enbiyâ 21/49; Fâtır 35/18; Hadîd 57/25 gibi
ayetlerde de kişinin görmediği hâlde Allah’a ve Allah’ın emrettiği şeylere inandığı ve
inandıklarını hayata geçirdiği, Peygamber’e iman edip ona yardım ettiği,
görmedikleri cennet ve cehenneme inandıkları ve cennete girip cehennemden
sakınmak amacıyla Allah’ın emirlerine riayet edip yasaklarından kaçındığından
bahsedilmektedir. Aslında bu tür bilgiler ana temel vasıf etrafında inancın nasıl
gelişme gösterdiğini ifade etmektedir. Ancak temel nitelik olan inançta gaybi
unsurun bulunması ve Kur'an’ın da bu konuda tek ve vazgeçilmez bir kaynak olması
tüm ayetlerin ortak paydası olarak gelişme göstermektedir.
Kur'an’ın bu özelliğiyle inanç esaslarına dair verdiği bilgilere bakıldığında onun
konuya dair açıklamalarından bazısı da şöyledir:
“Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz gerçek iyilik değildir, fakat asıl
iyilik Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara ve peygamberlere inanan
kimselerin tutum ve davranışıdır” (Bakara 2/177).
Kitaba inanmak yalnızca
kitabın varlığına değil,
ondaki esasların her
birine de inanmayı
gerektirmektedir
ve
“Ey iman edenler Allah’a, O’nun peygamberine ve peygamberine indirdiği
kitaba ve daha önce indirdiği kitaba inanın. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını,
peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse haktan ayrılıp derin bir sapıklığa
girmiş olur” (Nisâ 4/136) .
anlamındaki ayetler kişinin inanması gereken şeyleri çok açık bir şekilde beyan
etmektedir. Yani bir kimse Allah’a, Allah’ın gönderdiği peygambere ve peygamber
vasıtasıyla gönderdiği kitaba, meleklere ve ahiret gününe inanmak durumundadır.
Ancak “iman esasları yalnızca bunlardan mı ibarettir?” diye bir soru sorulduğunda
“evet” cevabının verilmesi mümkün değildir. Çünkü Allah kendisine, insanlar
arasından seçtiği peygambere ve söz konusu peygamber vasıtasıyla gönderdiği
kitaba inanılmasını istemektedir. Dolaysıyla kitaba inanmak yalnızca kitabın
varlığına değil, bizzat ondaki esasların her birine de inanmayı gerekli kılmaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
İslam İnancının Kaynakları
Nitekim yukarıda zikredilen ayette sevilen maldan yakınlara, yetimlere, yoksullara,
yolda kalmışlara infakta bulunma istenmekte, namaz kılma ve zekât verme
emredilmekte, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabretme gerekli
görülmektedir. Yine başka yerlerde yalan yere yemin etmekten, gıybet ve
koğuculuktan uzaklaşılmasının gereğinden bahsedilmektedir ki bütün bunların her
biri inanılması gereken hususları oluşturmaktadır. Ancak bunlardan zekât vermenin
ve namaz kılmanın gerekliliğine inanmak inanç konusu olduğu hâlde, bunların yerine
getirilmesi ibadet ve amelle ilgili hükümlere girmektedir. Gıybet etme ve yalan
söyleme gibi kötü davranışlardan uzak durmanın gereğine inanmak inançla ilgili
esaslara tekabül ederken, bizzat bunlardan kaçınmak da ahlaki esaslara girmektedir.
SÜNNET
Sünnet ümmetin hâkim
din anlayışını ifade
etmektedir
Kur'an’dan sonra ikinci kaynak olarak kabul edilen sünnet, Arapça asıllı bir
kelime olup “s-n-n” kökünden gelmektedir. Sözlük anlamı “izlenen yol, hayat tarzı,
metot, örnek alınan uygulama, örf ve gelenek” manalarına gelirken terim anlamı da
Hz. Peygamber’in söz, fiil ve takrirlerine karşılık gelmektedir. Bu genel tanımın
yanında ilim dallarının her biri kendi perspektiflerinden onunla ilgili yaklaşımlarda
bulunmuşlardır. Kelam ve akaid konuları söz konusu olduğunda sünnetin anlamı Hz.
Peygamber ve ashabının itikad ve inanca karşılık gelen konularda takip ettikleri yol
manasına gelmektedir. Buradan da sünnetin ümmetin hâkim din anlayışını ifade
ettiği anlaşılmaktadır.
Delil ve kaynak olması
Sünnetin Kur’an’dan sonra ikinci bir kaynak olması noktasında İslam
düşünürlerinin hemen hepsi aynı ortak paydada birleşmektedirler.
“Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve
günahlarınızı bağışlasın” (Âl-i imrân 3/31).
anlamındaki ayette Allah’a imanın yolunun Peygamber’e imandan geçtiği ifade
edilmektedir. Çünkü Peygamber konum itibariyle insanlara Allah’ın ayetlerini
okuyan ve onlara kitap ve hikmeti öğreten (Bakara 2/129) kimsedir. Nitekim
“…Allah sana kitabı ve hikmeti indirmiş, bilmediğini öğretmiştir” (Nisâ 4/113).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
İslam İnancının Kaynakları
Mealindeki ayetlerde geçen hikmetin de İslam uleması tarafından genelde Hz.
Peygamber’in sünneti manasına geldiği kabul edilmektedir. Aynı bağlamda
“O peygamber ki kendilerine iyiliği emreder, onları kötülükten meneder,
onlara temiz ve hoş şeyleri helal, pis ve çirkin şeyleri haram kılar; üzerlerindeki ağır
yükleri ve kendilerini bağlayan bağları kaldırır. O Peygamber’e iman edip saygı
gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen nura tabi olanlar işte kurtuluşa
erenler onlardır” (A’râf 7/157).
ve
“Peygamber size neyi verdiyse onu alın, size neyi yasakladıysa ondan da kaçının”
( Haşr 59/7).
anlamındaki ayetler, Peygamberin haram veya helal kılma yetkisinin bulunduğunu
ifade etmektedir. Bundan başka Kur'an
“O kendinden bir şey söylemez söyledikleri vahiyden başka bir şey
değildir” (Necm 53/3-4).
Sünnet, Kur'an’ın
hayata geçirilmiş hâlidir.
anlamındaki ayetler de Hz. Peygamber’in muhatap olduğu vahyi tebliğ etme vazifesi
yanında ilahi ilkeleri beyan etme vasfının da bulunduğunu ortaya koymaktadır.
Hatta bu ayetler, Hz. Peygamber’in bizzat vahye muhatap olması ve vahyin insanlığa
ulaşmasını sağlaması yanında söylemlerinin de vahyin bir unsuru olduğunu
göstermektedir. Diğer bir ifadeyle Peygamber ile vahiy arasındaki bağlantı, yalnızca
vahyin aktarılmasını değil bizzat hayata geçirilmesini de gerekli kılmaktadır. Çünkü
sünnet, Kur'an’ın hayata tatbik edilmiş hâlini oluşturduğundan, Peygamber’in hayatı
ve söylemleri de Kur'an’ın tefsiri ve İslam’ın yaşantıya geçirilmiş şeklini meydana
getirmektedir. Bu durum sünnetin bizzat kendisinin de vahiy kaynaklı olduğunu
ortaya koymaktadır. Ancak Allah din ihdas eden bir şariî konumundayken
Peygamber de aldığı vahyi tebliğ eden mübelliğ konumundadır. Bu konuyla ilgili
Kur'an’da çok geniş bir malumat bulunmaktadır. Nitekim aşağıdaki ayet te bunu çok
açık bir şekilde izah etmekte ve Peygamber’in vazifesinin açıklayan ve tebliğ eden
manasında olduğunu “tebyîn” kelimesiyle ifade etmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
İslam İnancının Kaynakları
ِّ ك
ِ الذ ْك َر لِتُبَيِّ َن لِلن
َّاس َما نُ ِّز َل إِل َْي ِه ْم َول ََعلَُّه ْم يَتَ َف َّك ُرو َن
َ َْنزلْنَا إِلَي
َ َوأ
“Kendilerine indirileni insanlara açıklayasın diye sana da bu Kur'an’ı
indirdik, umulur ki onlar da düşünürler” (Nahl 16/44).
Bütün bu niteliklerden hareketle Kur’an’ın kaynağının ilahi olmasına karşılık,
Peygamber’in Allah tarafından korunmakla birlikte insani bir kaynak olması ikisinin
eşit düzlemde değerlendirilmelerini mümkün kılmamaktadır. Yine Kur’an’ın lafız ve
mana bütünlüğünde yeryüzüne inmesine ve tevatüren bize ulaşmasına karşılık
sünnetin çoğunlukla lâfzen değil de manen rivayeti ve büyük bir kısmının âhâd hadis
olarak nakledilmesi iki kaynağın eşit konumda olmadıklarını göstermektedir. Yani
hadisin rivayet ve tedvin gibi muhataba ulaşması sırasında geçirmiş olduğu
aşamalar, onun delil kılınması noktasında bu açıdan da incelenmesini gerekli
kılmaktadır. Dolayısıyla sünnetin temel dayanağı olan hadisler sübut açısından
mütevatir, meşhur ve âhâd olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır.
Mütevatir hadis: Aklın yalan üzere birleşmeleri mümkün görmediği bir
topluluğun yine aynı nitelikteki topluluğa naklettiği hadise denir. Yalan üzere
birleşmeleri mümkün olmayan böyle bir topluluğun naklettiği şey, dinde en kuvvetli
delil teşkil ettiğinden akaid alanında en önemli kaynaklar arasında yer almaktadır.
Bu nitelikteki örneklerin başında da Kur’an-ı Kerim gelmektedir.
Meşhur hadis: Başlangıçtaki ilk râvilerinin sayısı üçü geçmemekle birlikte sonraki
asırlarda râvi sayısının şöhrete ulaştığı rivayetlere denilmektedir. Meşhur hadis ilk
râvisi bir veya iki kişiyi geçmediğinden bazen haber-i vahid kategorisinde
değerlendirilmekle birlikte aslında mütevatir hadis ile âhâd hadis arasında bir yerde
bulunmaktadırlar. Bu vasfından yani râvi sayısının az olmasından hareketle inanca
tekabül eden konularda verdiği bilgilerin şüpheden arındırılmış, kesin inanç adı
altında yakîn derecesine ulaştığı kabul edilmez. İnanç alanında mütevatir haberin
kullanılması, inancı sağlam bir temele dayandırma amacına matuftur.
Âhâd hadis: Mütevatir derecesine ulaşmayan hadislere âhâd hadis denilir. Bu tür
hadisler Hz. Peygamber’den itibaren râvi sayısı birkaç kişiyi geçmeyen ve ilk üç
asırda şöhret derecesine ulaşmayan rivayetlerden oluşmaktadır. Hadis kitaplarındaki
hadislerin büyük bir kısmı bu tür rivayetlerden oluşmaktadır. Âhâd hadislerin amel
ve ibadet konularında kaynaklık değeri bulunduğu hâlde inanç konularında bilgi
değeri tartışılmıştır. Böyle bir sonuca gitmede en önemli etken inanılacak konularda
bu tür rivayetlerdeki râvilerin sahabe de olsa masum olmamalarından
kaynaklanmaktadır. Nitekim beşer vasfını haiz olması açısından hiçbir râvi hata veya
yalandan uzak değildir. Yine sahabe derece ve mertebe itibariyle râvilerin en
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
İslam İnancının Kaynakları
üstünde bulunmakla birlikte onların rivayet ettikleri tüm hususlarda kesinlikten
bahsetme imkânı bulunmamaktadır.
Bunun birçok sebebi bulunmakla birlikte en önemlisi, hadislerin ortaya
çıkışından asgari yirmi, otuz sene sonra rivayet aşamasının başlamasıdır. Nitekim
sahabe Hz. Peygamber’in söylediği şeyleri lafızlarıyla yazmamış, dinlerken de bunları
sonraki nesillere aktarma düşüncesiyle dinlememiş ve aradan uzun bir zaman
geçtikten sonra nakletme yoluna gitmiştir. Şartların bu şekilde gelişme göstermesi
sahabenin yirmi, otuz yıl önce duyduğu şeyi aktarırken ilk defa işittiği şekilde ve aynı
lafızlarla nakletme imkânını yitirmesine sebebiyet vermiştir. Çünkü kişi bir sözü
işittikten sonra yazmaz, her gün tekrar etmez ve aradan yirmi, otuz yıl geçtikten
sonra nakletmek isterse ilk duyduğu hâlinden birçok şeyi unutmak durumunda kalır
ve doğal olarak sözün nazım, tertip ve terkibini karıştırabilir (Fahreddin erRazî,Esâsaü’t-takdîs, s. 171).
Bu ve benzeri durumlar âhâd hadislerdeki bilginin kesin olmayıp zan ifade
ettiği şeklinde değerlendirilmesine sebebiyet vermiştir. Bu tür hadislerde yanılma ve
hata etme ihtimali yanında verilen bilginin kesin olmaması, onların inançla ilgili
konularda kullanılmasında bazı tereddütlerin doğmasına yol açmıştır. Yine böyle bir
yaklaşımın temelinde söz konusu haberin Hz. Peygamber’den değil de onun dışındaki
bir kimseden gelmiş olması endişesi vardır. Bu şartlar çerçevesinde elde edilen
rivayetlerin kullanılması dinde otorite olmayan bir kimsenin görüşünden hareketle
inanç oluşturma yoluna gitmeye sebebiyet vermektedir ki, bu da bu tür rivayetler
karşısında titiz ve hassas davranmayı kaçınılmaz kılmıştır.
Ancak prensipte böyle bir kanaat yaygınlık kazansa da inanç esaslarında
hiçbir şekilde âhâd hadisin kaynaklık etmediği veya ulema tarafından kullanılmadığı
sonucuna varmak mümkün değildir. Doğrudan gayba müteallik olan ve hakkında
sınırlı bilgi bulunan melek, cin ve şeytan gibi ruhani varlıklarla kabir azabı, cennet,
cehennem gibi konularda senedi sahih olan âhâd hadisler delil olarak kullanılmıştır.
Bu konularda âhâd hadislerin kullanılması da yeni bir inanç oluşturmaktan ziyade
zaten Kur'an’da mevcut olan ilke ve esasların detayına gitmek ve konuyla ilgili
müphem noktaları Hz. Peygamber’den gelen bir rivayetle açıklamak manasına
gelmektedir.
Netice itibariyle âhâd hadislerin tamamına karşı hepsi kesin bilgi ya da zan
ifade etmektedir şeklinde genellemeci bir tavır sergilemeksizin rivayetleri tek tek
değerlendirip hükme varmak gerekmektedir. Nitekim senedindeki râvîlerinde
problem bulunmayan, muhtevası, kesin olarak bilinen naslara uygun olan ve akli
ilkelere ters düşmeyen âhâd hadislerin kullanılması mümkün ve hatta gereklidir. Bu
şartları kendinde bulunduran bir rivayeti âhâd hadis diye reddetmek doğru bir
yaklaşım tarzı değildir. Böyle bir yolu tercih etmek, rivayetin asıl kaynağı olan
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
İslam İnancının Kaynakları
Tartışma
Peygamber’i dinde fonksiyonsuz hâle getirmek gibi bir sonuca ulaşacağından tasvip
edilemeyen bir yöntemdir.
• Haber-i vahidin inanç esaslarında kaynak oluşunun Ehl-i Hadis,
Matüridi ve Eşarî mezhepleri arasındaki durumunu araştırarak
arkadaşlarınızla tartışınız.
• Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan
“tartışma forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
AKIL
İnanç esaslarının üçüncü kaynağı da akıldır. Aklın kaynak olarak kullanılması
büyük oranda Kur'an’ın ona verdiği önemden kaynaklanmaktadır. Çünkü Kur'an
insanı insan yapan ve eylemlerini anlamlı kılan şeyin akıl olduğunu ifade etmektedir.
Ancak akıl, Kur'an ve sünnetten farklı olarak, doğrudan bilgiyi veren değil onu
üreten olması açısından kaynaklık değeri vardır. Nitekim Kur'an terminolojisinde o,
“bilgi edinmeyi sağlayan güç” ve “bu güçle kazanılan bilgi” olmak üzere iki anlamda
kullanılmaktadır (Ragıb el-isfehanî, el-Müfredât, “a-k-l”mad.). Bilgi edinmeyi temin
eden güç olması onun dinen muhatap alınmasını ve mükellef tutulmasını
sağlamaktadır. Bu açıdan aklı olmayanın dini sorumluluğu ve ehliyeti olmadığı kabul
edilmektedir.
Kâfirler inanç
konularında akıllarını
işlevsiz hale getirmiş
kimselerdir.
Kur’an’ın akıldan isim ve mastar olarak değil de fiil veya sıfat olarak
bahsetmesi, onun dinamik boyutuna vurgu yaptığını ve ona bilgiye ulaşmadaki
gücünden ötürü önem verdiğini göstermektedir. Allah Teala’nın insanlara birçok
defa “akletmezler mi?” , “düşünmezler mi?” ve “ibret almazlar mı?” şeklinde sorular
yönelterek seslenmesi, onun fonksiyonel boyutuna önem verdiğini ortaya
koymaktadır. Kur'an’ın bilenlerin akledebileceğini (Ankebût 29/43), aklını
kullanmayanların da kötü bir azaba uğrayacaklarını (Yûnus 10/100) bildirmesi aklın
konumu açısından kayda değer açıklamalardır. Kur'an kendindeki bu gücü
kullanmayan ve onu bilgiye çeviremeyen kâfirleri sağır, dilsiz ve kör olarak
nitelendirilmekte ve bu yüzden akledemediklerini (Bakara 2/171) haber
verilmektedir. Bu durum kâfirlerde aklın işlevsiz olduğunu ve söz konusu yetinin
kaybolduğunu göstermektedir.
Bundan başka Kur’an kişinin kendine ve dış dünyaya ibret gözüyle bakmasını,
buradan hareketle Allah’ın varlığı ve kudretiyle ilgili akıl yürütmelerde bulunmasını
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
İslam İnancının Kaynakları
istemektedir. İnsanın kendine yönelmesi yanında kendi dışındaki yerin ve göğün
yaratılışını, onlardaki düzen ve işleyişin mükemmelliğini gözlemlediğinde ilahi
hakikatleri sezme, anlama ve onlar üzerinde düşünüp yorum yapma kabiliyetini
kazanır. Aklını bu şekilde işlevsel hâle getiren kimse, yaratıcısından haberdar olur ki
aklın en önemli fonksiyonlarından biri de budur. Bu işi yerine getiremeyen kimseler,
Kur'an’da sert bir dille eleştirilmektedir. Aşağıda meali verilen ayet bunu veciz bir
şekilde ifade etmektedir.
“Allah katında canlıların en kötüsü düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir”
(Enfâl 8/22)
Akıl gerçek değerini
Kur'an’da bulmaktadır.
Gazzâlî’ye göre akıl
kandile, vahiy de o
kandilin yağına
benzemektedir.
Bu açıklamalardan “aklın kendi değerini Kur’an’da bulduğu” şeklinde bir
neticeye varmak mümkündür. Çünkü Kur’an da aklın onayından geçen bilgiyi
desteklemekte ve öne çıkarmaktadır. Nitekim “Allah’ın ayetlerini akletsinler” diye
açıklaması (Bakara 2/242) ve Kur’an’ın düşünülmesi ve akıl sahiplerinin öğüt alması
amacıyla indirilmiş olması (Sâd 38/29) bu durumu anlamlı bir şekilde izah
etmektedir. Hatta bu ayetler Kur'an üzerinde düşünmenin onu akılla algılama
anlamına geldiğini vurgulamaktadır. Ayrıca akıl, Kur'an’ın anlama yanında
peygamberler tarafından tebliğ edilen dini hükümleri alma açısından da gereklidir
ve bu açıdan değerli ve üstündür. Nitekim Gazzâlî ikisinin birbirine göre konumunu,
aklı göz, dini (vahyi) de gözün görmesini sağlayan bir ışık ya da aklı kandil, dini de bu
kandilin yağı benzetmesiyle anlatmaktadır. Bunlardan her biri diğeriyle anlam
kazandığından biri olmayınca diğeri değerini kaybeder.
Akılla ilgili bütün bu açıklamalar, onun kaynaklığının vazgeçilmez olduğunu
ispat etmekle birlikte bütün varlık ve hadiselerin künhüne vakıf olacak şekilde
kuşatıcı ya da yeterli ve kapsayıcı olduğu anlamına gelmemektedir. Çünkü akıl
eşyayla ilgili külli prensipleri idrak edebilse de eşyadaki cüzi olayları ve onlarla ilgili
her bir hükmü bilebilme kapasitesine sahip değildir. Mesela akıl, Allah’ın varlığıyla
ilgili bilgiye ulaşsa, iyi ve kötüyle ilgili değer üretse de bunlarla bağlantılı eylemlerin
emredilmesi ya da yasakların ortaya konması şeklinde dini hüküm koyabilme
yetisine sahip değildir. Yine hakikati bulma noktasında akıl dış etkilerden uzak,
sahibiyle baş başa kaldığında onu iyiliklere meylettirip kötülüklerden uzaklaştırır.
Dolayısıyla o, nakil gibi kişiyi iyiliklere yönlendirip yasaklardan uzaklaştırma vasfına
sahiptir. Bu durum akıl ile vahyin konumunun eşdeğer olduğunu ve her ikisinin de
insandan iyilikleri yapmasını, kötülüklerden uzaklaşmasına doğru yönlendirdiğini
ortaya koymaktadır. Ancak akıl öfke ve şehvet gibi duyguların etkisi ya da eğitim ve
öğretim, kültür gibi unsurların katkısı ve yönlendirmesiyle asli hâlini
koruyamayabilir. Kısacası onun, bu gibi durumlar karşısında güzeli çirkin, iyiyi kötü,
doğruyu yanlış olarak değerlendirmesi mümkündür. Bütün bu hususlar da onun tüm
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
İslam İnancının Kaynakları
şartlarda gerçek konumunu koruma ve işlevini yerine getireme vasfına sahip
olmadığını göstermektedir. Daha da önemlisi akıl vahiyden bağımsız olarak
doğrudan dini hüküm koyamadığı gibi inanç esası ihdas edemez ve farz, haram gibi
hükümleri belirleyemez. Nitekim “biz peygamber göndermedikçe hiç kimseye azap
etmeyiz” (İsrâ 17/15) anlamındaki ayet de bu konularda belirleyici olanın din
olduğunu ve bu vasfından hareketle akla yardım ettiğini ifade etmektedir. Çünkü
akıl başta gayb ve semiyyat konuları olmak üzere dini meselelerin birçoğunda
doğrudan bilgi edinemeyeceğinden vahyin (nakil) yol göstericiliğine ve yardımına
muhtaçtır.
Dolayısıyla dini akidelerin tespiti ve belirlenmesinde birincil kaynak vahiy
olmakla birlikte, bunların anlaşılması, izahı ve tasnifi gibi hususlarda da akıl devreye
girmektedir. Çünkü din insana hitap ederken, insanı akıl sahibi olup olmama
açısından dikkate almaktadır. Diğer bir ifadeyle insanın sorumlu olması ve muhatap
kılınması akıl yetisinin varlığına ve gerektiği gibi çalışıp çalışmamasına bağlıdır. Bu
açıdan aklın vahiyden bağımsız inanç esaslarını belirleme kapasitesi olmasa da
ondan hareketle inanç esaslarını tespit etme ve bunlardaki hikmeti belirleme
noktasında etki ve katkısı vardır. Bundan başka akıl Kur'an ve sünnetin doğrudan
hüküm koymadığı ya da müphem bıraktığı alanlarda da devreye girip fonksiyon icra
etmektedir. Mesela naklin bilgi vermediği alanlarda benzer konulardan hareket edip
akıl yürütmeye gitme kıyas adıyla caiz görülürken müteşabih ayetler gibi anlamı
kapalı olan yerlerde de tevil adıyla akla yorum yapma ve hüküm verme yetkisi
tanınmıştır. Çünkü din akla hitap ettiği için aklın verilerini kullanmak durumundadır.
Daha da önemlisi her iki kaynak da insan için var olduğundan karşılıklı olarak
birbirini dikkate alması ve hizmet etmesi gerekmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Özet
İslam İnancının Kaynakları
•İslam inanç esasları dinde şüpheden arındırılmış kesin bilgi adı
altındaki yakînî bilgiyi vermektedir.
•İslam inanç esasları zamana ve mekâna göre değişiklik arz etmez
•İslam inanç esasları bölünmez bir bütünü oluşturmaktadır.
•İslam inanç esaslarının en önemli ve birincil kaynağı, hakkında
herhangi bir şüphe bulunmayan Kur'an’dır.
•Kur'an-ı Kerim yalan üzere birleşmeleri mümkün olamayan büyük bir
topluluk tarafından bize kadar ulaşmıştır.
•İslam inanç esaslarının ikinci kaynağı Kur'an’ın hayata
uygulanmasından meydana gelen sünnettir.
•İslam inanç esaslarının üçüncü kaynağı da doğrudan bilgi veren değil
de bilgiyi üreten akıldır.
Muʻcemü’l-müfehreslîelfâzi’l-Kur'an adlı eserden “fuad”, “lüb”
ve “basar” kavramları yanında “akl” kökünden türeyen fiil ve
sıfatlarla ilgili ayetleri çıkararak okuyunuz ve Kur'an’ın akla
bakışıyla ilgili iki yüz kelimeyi geçmeyecek bir değerlendirme
yazınız.
Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan
“ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
İslam İnancının Kaynakları
DEĞERLENDİRME SORULARI
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a) İslam inançları yer ve zamana göre değişiklik arz edecek hâldedir.
b) İslam inançları zamana göre değişir.
c) İslam inançları mekâna göre değişiklik arz edecek yapıdadır.
d) İslam inanç esasları insanın gelişim aşamalarına göre değişir.
e) İslam inanç esasları zamana ve mekâna göre değişiklik arz etmez.
2. Aklın, yalan üzere birleşmeleri mümkün görmediği bir topluluğun yine aynı
nitelikteki topluluğa naklettiği hadise ne ad verilir?
a) Meşhur Hadis
b) Mütevatir Hadis
c) Âhâd Hadis
d) Şaz Hadis
e) Zayıf hadis
3. “Allah katında canlıların en kötüsü düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir” (Enfâl
8/22) anlamındaki ayet aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir?
a) Sünnet
b) Hadis
c) Akıl
d) Mütevatir haber
e) Canlılar
4. Aşağıdakilerden hangisi sünnetin bize ulaşmasıyla ilgili doğru bir
tanımlamadır?
a) Sünnet lafzen bize ulaşmış bir kaynaktır.
b) Sünnet lafız ve mana bütünlüğünde bize kadar ulaşmıştır.
c) Sünnet manen bize ulaşmıştır.
d) Sünnet yazılı olarak bize ulaşmıştır.
e) Sünnet lafız, mana ve yazılı olarak bize ulaşmıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
İslam İnancının Kaynakları
5. Aşağıdakilerden hangisi kişinin sorumlu ve dinde ehliyet sahibi olduğunu
ortaya koymaktadır?
a) Kur'an
b) Akıl
c) Konuşmak
d) Sünnet
e) Peygamber
Cevap Anahtarı:
1.e 2.b 3.a 4.c 5.b
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
İslam İnancının Kaynakları
YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
1. Ebû Mansur el-Matüridî, Kitabü’t-TevhîdTercümesi (2002), (trc. Bekir
Topaloğlu), Ankara.
2. Ragıb el-isfehanî (1961), el-Müfredât fî garibi’l-Kur'an (nşr. Muhammed
SeyyidKîlanî), Kahire.
3. Ebu’l-Muîn en-Nesefî (1990), Tebsıratü’l-edille(nşr. ClaudeSalame), Dımaşk.
4. Fahreddin er- Razî (1935), Esâsü’t-takdîs(nşr. Mustafa el-Babî el-Halebî),
Kahire.
5.
Mütercim Asım Efendi (1304), KamûsTercemesi, İstanbul.
6. Süleyman Hayri Bolay, “Akıl”, TDV İslam Ansiklopedisi, II, 238-242.
7. Yusuf Şevki Yavuz, “Akıl”, TDV İslam Ansiklopedisi, II, 238-242.
8. Abdülhamit Birışık, “Kur'an”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI, 383-388.
9. Tahsin Görgün, “Kur'an”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI,388-389.
10. Mustafa Çağrıcı,“Kur'an”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI, 390-393.
11. Murteza Bedir, “Sünnet” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVIII, 150-153.
12. İlyas Çelebi“Sünnet” TDV İslam Ansiklopedisi,XXXVIII, 153-154.
13. Kelam’da Bilgi Problemi: Sempozyum(2003), Bursa.
14. Halife Keskin(1997), İslam Düşüncesinde Bilgi Teorisi, İstanbul.
15. Tevfik Yücedoğru, “İtikad Esasları ve Özellikleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, 2005,XV, sy. 1.
16. Tevfik Yücedoğru, “Hadislerden İnanç Esasları Tespiti”, Uludağ Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, XVI, sy. 2.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
ALLAH’A İMAN
• Allah’ın Varlığına İman
• Allah’ın Varlığının Delilleri
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra
• Allah’a imanın önem ve gerekliliğini
kavrayabilecek
• Allah’ın varlığının delillerini öğrenecek
• Allah inancı ile kainat arasındaki eser-müessir
bağlantısını değerlendirebileceksiniz.
ÜNİTE
4
Allah’a İman
GİRİŞ
Dinler tüm muhtevasını temelde Allah inancı üzerine inşa etmişlerdir. Zira
insanı ve yaşadığı tüm kâinatı en tatmin edici şekilde izah etme, Allah inancına
dayanır. İnsanın ferdi ve toplumsal yaşamı, dünyanın başlangıcı ve sonu yine Allah
inancıyla bir değer ve gaye taşır. Allah inancıyla birlikte en az onun kadar önemli
olan diğer bir husus ise bu inancın sağlıklı bir zeminde olmasıdır. Allah inancının
üzerine inşa edilmesi gereken o zemin de tevhittir. Zira Allah’a hiç inanmamakla
tek bir ilaha inanmamak arasında bir fark yoktur. Hatta birden fazla ilaha inanmak
inançsızlıktan daha tehlikeli ve zararlıdır.
ALLAH’IN VARLIĞINA İMAN
Allah İnancının Önemi
Hayatın vazgeçilmez
gerçeği: Allah İnancı
İnsanlık tarihinin vazgeçilmez gerçekliklerinden biri olan Allah inancı,
düşünce ve inancın söz konusu olduğu her bağlamda mutlaka yerini almıştır. Tarih
boyunca bu inanç, gerek dinî gerekse felsefî yönlendirmelerle çeşitli renklere
bürünmüş ve etkisini de ona göre göstermiştir. Allah inancı ve bu bağlamda
oluşturulan tasavvurlar, sadece ilahî zata yönelik nitelemelerden ibaret olmayıp,
aynı zamanda O’nun insan ve kâinatla olan ilişkisinin bir ifadesidir.
Tüm ilahî dinlerde Allah, kâinatın yaratıcısı ve dolayısıyla maliki olarak
tarihten ve barındırdığı olgu ve olaylardan uzak değildir. O, bilgi, irade, kudret ve
fiilleriyle doğrudan ya da dolaylı olarak âlemle ilişki içerisinde olan bir varlıktır. İlahi
dinlerin gayesi de insanın bu ilişkideki farkındalığını sağlamak ve bu doğrultuda
onda bireysel ve evrensel bir bilinç oluşturmaktır.
Allah inancını tümden veya kısmen kabul etmeyen ya da onun uluhiyet ve
rububiyet hakkını gereğince veremeyen tüm inanışları reddeden Kur’an, sıfat ve
fiilleriyle yetkin bir Allah inancını yerleştirmeyi hedefler. İslam dini varlığın
merkezine Allah kavramını koyar. Sorumluluğun merkezinde ise insan
bulunmaktadır. Bunun sonucunda ilahî dinler insanın Allah karşısında kendine bir
konum ve gaye edinmesi hedeflenmektedir.
Yaşadığımız çağda insanlık bir taraftan fıtrî ve yaşamsal ihtiyacın bir gereği
olarak zihnen ve kalben tatmin edici bir Allah inancı ve tasavvuru aramakta, öte
yandan özellikle muharref dinlerin tarih boyunca lanse ettikleri yanlış Allah
tasavvurlarının iticiliği ile bu arayıştan vazgeçmekte ya da karşılığını
bulamamaktadırlar. Öte yandan Allah inancındaki zaafiyetler ve yanlışlıklar kâinata,
insan ve topluma bakış açılarının da yanlış oluşumuna etki etmekte ve yaşadığımız
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Allah’a İman
pek çok çevresel ve insanî probleme sebebiyet vermektedir. Bu yüzden insanlığın
son ve yegâne ilahî rehberi olan Kur’an’ın anlattığı Allah’ın, sadece niteliksel değil,
aynı zamanda fiilî varlığının doğru bir şekilde anlaşılması ve anlatılması son derece
önemlidir. Seküler ve profan kültürlerin ürünü olarak yalnızlaşan ve başıboş hale
gelen insanın, kendisini yaratıp sonra terk etmeyen, gününün her anında ona yakın
ve kendisiyle bireysel ve toplumsal düzeyde eylem birlikteliğinde olan aktif bir
Allah inancına kavuşturulması, Kur’an’da ön görülen âlemin gerçekleşmesinin en
önemli temelidir.
Allah’ın varlığına iman etmek, diğer tüm inanç unsurlarının temelidir. Bu
yüzden Allah’a iman için, diğer iman esaslarının aslı olarak “aslu’l-usûl” denmiştir.
İtikadi meselelerin geriye kalan kısmı bu asıl üzerine inşa edilmektedir. Diğer bir
ifadeyle evrende görülen hakikatlerin tümü, esas olarak, tek olan büyük bir
hakikatten kaynaklanmıştır. İşte bu, hakikatlerin hakikati, Allah’ın zatıdır. Bu
kaynaktan türemiş olan diğer hakikatlerin mahiyetlerini, temeli ve ilk aslı idrak
etmeden kavrayabilmek mümkün değildir. Kâniatın tanınabilmesi için öncelikle
onun yaratıcısının tanınması ve kabul edilmesi gerekir.
Sonuç olarak Allah inancı, kişinin hem kendini hem de yaşadığı kainatı,
başlangıcı, bugünü ve sonrası açısından anlamlandırmasını sağlayan esas unsurdur.
Allah inancı olmaksızın bu anlamlandırmayı yapmaya çalışanlar insanın aklını ve de
ruhunu tatmin etmeyen birtakım saçma teorilerin kıskacında bocalayıp
durmuşlardır.
Allah İnancının Fıtriliği
İnsan yaratılışı itibariyle kendisi ve çevresi hakkında düşünen bir varlıktır.
Böylece varlığına ve hayatına bir anlam verme eğilimindedir. Dinlerin gayelerinden
biri de insana varoluşunun anlamını bildirmek olunca, Allah inancı bu
anlamlandırmanın merkezinde yer almış olur. Allah inancı yoksa ne kâinatı ne de
onun en temel unsuru olan insanı izah etmek son derece zordur. Kedisine
inanılmasını emreden Allah, zaten insanın doğasına bu inanca sevk edici bir ihtiyaç
ve arzuyu da koymuştur.
“Sen yüzünü dosdoğru olarak dine yönelt. Allah’ın insanları üzerinde
yarattığı fıtrata… Allah’ın yaratmasında hiçbir değişiklik yoktur. İşte dosdoğru din
budur. Fakat insanların çoğu bilmezler”(Rum, 30/30).
Yukarıdaki ayette Allah, insanın herhangi bir yanlış inanışa ve şirke
meyletmeksizin hak dine yönelişinin bir fıtrat olduğunu ifade etmiştir. Yani Allah’a
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Allah’a İman
tevhit esası üzere inanmak ve bunun gereğini yapmak insanın yaratılışına
yerleştirilmiş bir ihtiyaç ve kabiliyettir.
Fıtrat, sözlükte yaratma, başlama, ilk olarak icat etme ve keşfetme gibi bir
takım manalara gelmektedir. Istilahî olarak ise pek çok tarif yapılmaktadır.
Bunlardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
Fıtrat;
İnanmaya muhtacız,
hazırız.
“Dini kabul etmeye hazırlanmış yaratılıştır.”
“İnanç, bilinçli olarak kabul edilene kadar imanın teyit edilmemiş
halidir.”
“Allah’ın bütün her şeyi yaratmada ölçü olarak koyduğu bir model
ve yöntem, Allah’ın yaratış tarzı, yani sünnetullahtır.”
“Allah’ın insanda yarattığı kendini tanıma yeteneği, imanı bilme
yeteneğidir.”
“Hakkı kabullenebilme ve onu idrak etme hususunda kolaylıktır.”
“İslam dinidir.”
“Allah’ın, insanı; hayat, ölüm, saadet, şekâvet ve buluğdan sonra
babalarından kabul edecekleri hususlar ve inançlar gibi halleri
kabule elverişli olacak özellikteki ilk yaratışıdır.”
“Kişinin doğuştan olan gerçekliğidir. Allah vergisi, Allah’a
inanmaya ve O’na ibadet etmeye doğuştan olan ihtiyaç ya da
meyildir. Ayrıca aslî sâfiyet (original purity) ya da ilk inanç
(primordial faith); ferdi, iyi ve kanuni olana meyillendiren ontolojik
durumdur.”
İnsanın yaratılışındaki marifet boyutuna dikkat çekilerek, başlıca iki tür
marifetten bahsedilmektedir. Birincisi, doğuştan gelen fıtrî marifettir ki ayette
belirtilen de budur ve bu marifet kâfirlerde de bulunur. Kâfirlerin, kendilerine
sorulduğu vakit, Allah’ı yaratıcı olarak kabul etmelerini ve yine bir musibet halinde
Allah’a sığınıp O’na dua etmelerini bildiren ayetler (Lokmân, 31/25, Zümer, 39/38;
Ankebût, 29/65) buna delildir. İkincisi ise, kesbî marifettir. Doğuştan olan marifetin
fayda vermeyeceği, insanlardan kesbî marifetin talep edildiği belirtilerek, onun,
sevap ile cezanın kendisine bağlı kılındığı mükellefiyet çağındaki marifet olduğu
söylenmektedir. Ayette söz konusu edilen yaratılış biçiminin evrensel oluşuna
dikkat çeken Muhammed Hamdi Yazır’a göre de, “insanları, kendisi üzerine
yarattığı fıtrat” ifadesinde maksat, her ferdin kendine mahsus olan cüzi yaratılışı
değil, bütün insanların insan olmaları bakımından yaratılışlarında esas olan ve
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Allah’a İman
hepsinde ortak bulunan genel yaratılıştır. Dolayısıyla, nasıl ki insan organlarında bir
amaç, bir fonksiyon, kısacası bir fıtrat varsa; aynı şekilde
“İnsanları ve cinleri sadece bana kulluk etsinler diye yarattım” (Zâriyât,
51/56).
ayetinde de belirtildiği gibi tüm insanlığın ruh ve zekâsında da yaratıcısını tanıma
ve ona kulluk etme fıtratı vardır. Hakikat arayışı insan ruhunun yaratılışında
yerleştirilmiş bir eğilimdir.
İnsanın yaratılışının gelişigüzel ve nötr bir hâlde olmayıp, ilahî bir estetik ve
dizayn ile tertip ve tezyin edildiği gayet net bir şekilde bildirilmektedir:
“Allah’ın boyası... Boyama bakımından Allah’tan daha iyi kim
vardır?”(Bakara, 2/138).
Ayette geçen boya ve boyamadan maksat din, fıtrat ve bunların insan
özüne yerleştirilmesidir. Nasıl ki boya, boyanılan şeyin örtüsü ise, fıtrat da insanın
örtüsü ve giysisidir. “Boya” denmiştir, çünkü fıtratın eseri, boyanın boyanandaki
eseri gibi insanda ortaya çıkar ve boyanın elbiseye sızması gibi, hidâyet ve irşad da
insan kalbine girer. Bu nedenle din hakkında, “Din, ilahî renktir. Hakk elinin tekvin
ve yaratılış metninde insanı boyadığı renktir” denmiştir. Fıtratın ilahî bir boyama ile
insanın özüne nakşedilmesi de gösteriyor ki bir kimse, kişiye asli tabiatını
hatırlatmayı hedefleyen ilahî vahyi göz ardı etse ve dinî kaynaklı tabiatının
gereklerinden sapsa bile, o kimse esas tabiatından tamamıyla kaçamaz.
Nitekim Hz. Peygamber de insanın yaratılışındaki bu yönlendirmeye işaret
ederek şöyle buyurmuştur:
“Her doğan fıtrat üzere doğar. Sonra anne ve babası onu Yahudi,
Hristiyan ya da Mecusi yapar”(Buhari, Cenaiz, 79, 80, 93; Müslim, Kader 22, 23,
24, 25; Mâlik, Muvatta, Cenâiz, 52).
Dikkat edilirse hadiste, anne babanın çocuğu Yahudileştirmesi ya da
Hristiyanlaştırmasından bahsedilmiş, fakat İslamlaştırmasından bahsedilmemiştir.
Çünkü zaten her doğan çocuk İslam fıtratı üzerine doğmaktadır. Diğer herhangi bir
inanış, bu fıtrattan sapmadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Allah’a İman
İnsanın yaratılışında var olan Allah’a inanma eğilimi ve ihtiyacı oldukça
güçlü ve kaçınılmazdır. Mesela insanoğlu su içmeye muhtaç bir şekilde
yaratılmıştır. Bedensel yapısı onsuz işlemez ve çöker. Fakat insan bu ihtiyacını
karşılayabilsin diye Allah onun doğasına bir de susama güdüsü yerleştirmiştir. Bu
güdü sayesinde insan susadığını fark eder ve su içme ihtiyacıyla suya yönelir. İşte
benzer şekilde Allah insana kendisine inanmayı emretmiş ve bu emri yerine
getirmesine yönelik onda inanma güdüsü yaratmıştır. Bu nedenle her insan ta
çocukluğundan beri bir üst güce ve varlığa inanır. Bu inanma ihtiyacı öylesine
kaçınılmaz ve öylesine güçlüdür ki, Allah’a inanmak suretiyle doğru bir şekilde
tatmin edilmezse, bunun yerine ateşe, güneşe, insana ya da hayvana tapınmak
suretiyle insan bu ihtiyacını karşılama eğilimindedir. Tarih boyunca ve günümüzde
müşahede ettiğimiz yanlış inanışlar bunun fiili göstergeleridir. Zaten dinler, insanın
bu ihtiyacını yanlış eğilimlerle değil, Allah’ın istediği doğrultuda hak olarak
karşılaması için vardır.
ALLAH’IN VARLIĞINININ DELİLLERİ
İlk insan ve peygamber Hz. Âdem’den itibaren insanlık sürekli olarak ilahî
dinle muhatap olmuş, dolayısıyla Allah’ın varlığından haberdar olmuştur. Bu
nedenle insanlık tarihine baktığımızda hemen hemen her toplumda Allah inancının
var olduğunu görebiliriz. Ancak din kaynaklı bu inançlar zamanla bozulmaya
uğramış, neticede ya Allah’tan başka ilahlar edinilmiş ya da Allah hakkında eksik,
yanlış ya da yetersiz kanaatler oluşmuştur. Bu nedenle ilahî dinlerin hedefi Allah’ın
varlığını ispattan ziyade, varlığı kabul edilen Allah’ın isim, sıfat ve fiilleriyle
tanıtılması ve Allah’a layıkıyla inanılmasını temindir.
Her eser, sahibine
işarettir.
Allah’a inanan insanlar, tanrıtanımaz (ateist) düşüncelere karşı Allah’ın
varlığını açıklama ihtiyacı hissetmiş ve bu doğrultuda bazı akli deliller ortaya
koymuşlardır. Bu delillerin temel özelliği doğrudan akla hitap etmesidir. Yani bir
insan herhangi bir dinî kaygı taşımasa bile ona aklının ve tecrübesinin
reddedemeyeceği gerçeklerden yola çıkarak Allah’ın varlığı ispat edilmeye çalışılır.
Zira dini delillerin kabul edilmesi öncelikle Allah’a inanmaya bağlıdır. Fakat şunu da
belirtmeliyiz ki bu akli deliller matematiksel bir ispat yapamazlar. Karşı tarafı yüzde
yüz bağlayıcı, itirazını engelleyici bir mahiyette değildirler. Çünkü neticede gözle
görülmeyen bir varlıktan bahsedilmektedir. Ancak Allah’ın varlığını gösterme
açısından oldukça etkili ve ikna edici özelliktedirler. Bu nedenle Allah’ın varlığını
ispat için ortaya konan deliller, ilzamî (bağlayıcı) değil, iknaî (ikna edici)dir.
Allah’ın varlığını ispat için kullanılan delillerin diğer bir ortak özelliği ise, bu
delillerde genelde kâinatın varlığı ve özelliklerinden yola çıkılmasıdır. Diğer bir
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Allah’a İman
ifadeyle “eserden müessire (o eseri yapana) intikal” söz konusudur. Yani âlemden
yola çıkarak Allah’a ulaşmayı hedeflemiştir. Mesela güzel bir resme bakan bir insan
gerek o eserin varlığından, gerekse taşımış olduğu sanatsal özelliklerden o resmi
yapan birinin hem varlığına hem de bir takım özelliklerine yönelik bir fikir ve kanaat
edinir. Aynı şekilde yaşamış olduğumuz şu kâinatın varlığı, bünyesinde barındığı
düzen ve çeşitlilik ve halen keşfedilmekte olan daha nice özelliği insanın aklına tüm
bunların tesadüfen değil âlim, kadir ve irade sahibi bir yaratıcıyla
gerçekleşebileceği sonucunu getirir.
Öyleyse Allah’ın varlığını ispat için ortaya konan delillerin şu üç ortak
özelliğini özet olarak sıralayabiliriz:
Aklî delillerdir.
İknaî özellik taşırlar.
Çıkış noktası olarak kâinatı esas alırlar.
Gerek İslam kelamcıları ve filozofları gerekse Allah’ın varlığını kabul eden
(teist) diğer din mensupları ve filozoflar Allah’ın varlığını ispat için çabalamış ve
birbirine benzer bazı deliller ortaya koymuştur. Bazen değişik isimlendirmeler
yapılabilse de bu delillerin büyük çoğunluğu özü itibariyle birbirine yakındır. Bu
delillerden İslam alimlerinin kullandıklarının başlıcaları Hudus, İmkân, Gaye ve
Nizam ve Kabûl-i Âmme delilleridir. Bunlar dışında bazı özel yaklaşımlar ve deliller
de elbette ki mevcuttur. Fakat İslam kelamcılarının genelde ortaklaşa kullandıkları
deliller bunlardır.
Hudus ve İmkân Delili
Hudus Delili
Gerek kendimize gerekse canlı ve cansız unsurlarıyla tüm kâinata
baktığımızda her şeyin bir başlangıcının ve sonunun olduğunu görmekteyiz. Mesela
bundan yüzyıl önce hiçbirimiz mevcut değildik ve muhtemelen bir yüzyıl sonra şu
an yaşayan hiçbir insan mevcut olmayacak. Öyleyse aklen insanların sonradan var
olan(hâdis) varlıklar olduğu sonucuna ulaşmaktayız. Aynı şekilde kâinattaki diğer
varlıklara baktığımızda onların da sonradan var olma (hudus) özelliğine sahip
olduklarını görürüz. Bahar ayında ağaçlar yeşerir, meyve verir ve adeta ölü olan
yeryüzü yeniden hayat bulur. Kış mevsimi gelince, bu şeylerin sararıp solduğunu
hatta sona erdiğini görmekteyiz. Kısacası kâinatta hep oluşlar ve yok oluşlar,
doğumlar ve ölümler vardır. Hatta genel olarak dünyanın ve içerisinde bulunduğu
güneş sisteminin de belli bir başlangıcının olduğunu ve içerisindeki tüm unsurların
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Allah’a İman
zamanla oluştuğunu ve kâinatın bir ömrünün olup sona ereceğini bilim de kabul
etmiştir. Öyleyse tüm kâinatın sonradan olduğu (hâdis) aklî bir gerçektir.
Kâinatı anlamlandırmaya çalışan akıl, ezeli olmayıp sonradan olduğunu
tespit ettiği bu âlemin varlığı il ilgili olarak ikinci bir soru daha yöneltir: Madem ki
bu kâinat ezelden beri mevcut değildi ve bir başlangıcı vardır, öyleyse onun ne
zaman ve nasıl var olduğunu sorgulayabiliriz. Eğer kendi kendine var olduysa neden
ezelden beri var değil? Mesela insan olarak bizlerin var olmamızı sağlayan özellik
kendimizde olsaydı, hiçbirimiz yokluğu istemez ezelden beri var olurduk. Böyle
olmadığına göre demek ki bizim varlığımız için bir başlangıç ve son koyan bir başka
varlığın olması, bir yaratıcının bulunması gerekir diye düşünürüz.
Her şeye varlık veren,
Allah’tır.
İşte bu soru ve düşünceler sonucunda şu neticeye varırız. Demek ki bu
sonradan olma (hâdis) varlıkları başlatan, yaratan bir var edici (muhdis) olmalıdır.
Bu yaratıcının da hâdis olmaması gerekir. Zira onun da bir başlangıcı olursa aynı
soruyu onun hakkında da sorarız: “Peki onu kim yarattı?” Bu soru geçmişe doğru
sonsuz bir şekilde devam edemez. Yani a’yı b yarattı; b’yi de c yarattı, c’ yi d
yarattı… diye düşünedursak bir sonuca varamayız. Bu tür düşünceye mantıkta
teselsül denir. Bu batıl ve imkânsız bir şeydir.
a→b→c→d→…….z→…..???
Öyleyse bir varlıkta durmamız ve o varlığın sonradan olan değil, ezeli
olduğunu kabul etmemiz gerekir. İşte böylece “kendisi sonradan yaratılmış
olmayan ve diğer tüm varlıklara varlığını bahşedip onları ihdâs eden Allah’tır”
sonucuna ulaşırız.
Tüm bu anlatılanların “hudus delili” adı altında ifade edilişi, mantıkî kıyas
olarak şu şekildedir:
Âlem hâdistir. (Tüm kâinatın bir başlangıcı vardır, sonradan yaratılmıştır)
Her hâdisin bir muhdise ihtiyacı vardır. (Yaratılmış olan her şeyin bir
yaratıcısı olmalıdır)
Öyleyse âlemin de bir muhdisi (var edeni, yaratıcısı) vardır ki, o da Allah’tır.
İmkân Delili
Varlıkların özelliklerinden yola çıkarak bir yaratıcının varlığına ulaştıran
diğer bir delil de imkân delilidir ve yukarıda anlatılan hudus deliliyle bağlantılıdır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Allah’a İman
İslam düşünürleri varlığı ele alırken onu varoluş ihtimallerine göre üç
kategoride düşünmüşler, onun hakkında vacip, mümkin (caiz ) ve mümteni
(muhal) olmak üzere üç hüküm vermişlerdir.
Vacip varlık: Varlığı kendinden olan, yokluğu düşünülemeyen varlıktır.
Allah Teala’nın varlığı böyledir.
Varlığı, yokluğa tercih
eden Allah’tır.
Mümkin (caiz) varlık: Varlığı da yokluğu da düşünülebilen varlıklardır. Diğer
bir ifadeyle ne varlığı ne de yokluğu kendinden olmayan, varlığı ve yokluğunda
herhangi biri kesinlik, zorunluluk gerekmeyen varlıklardır. Allah dışındaki tüm
varlıklar böyledir. Mesela insanın varlığı da mümkündür, yokluğu da. Her ikisi de
muhtemeldir, caizdir. Hep var olması ya da sürekli yok olup hiç var olmaması
zorunlu değildir.
Mümteni (muhal) varlık: Varlığı düşünülemeyen ve yokluğu zorunlu olan
hususlardır. Aslında bu bir varlık kategorisi değildir. Çünkü farazi olarak kurgulanan
bu hususlar var değildirler. Mesela Allah gibi ikinci bir ilahın varlığı ya da Allah’a
cehalet, güçsüzlük gibi niteliklerin verilmesi mümtenidir, muhaldir. Yani bunların
var olması, gerçekleşmesi asla mümkün değildir. Bilakis olmamaları zorunludur.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Allah’a İman
Hudus delili anlatılırken insan ve diğer varlıkların bir başlangıcının olduğu
belirtilmişti. Varlığının başlangıcı olan şey, önceden yok demektir. Tıpkı bizler bir
asır önce yok olduğumuz gibi, kâinattaki her unsur da önceleri yok iken sonradan
var olmuştur. Belli bir süre sonra her varlık tekrar yok olacaktır. Demek ki tüm
varlıkların var olması da yok olması da mümkündür. Bu yüzden yaşadığımız âleme
“mümkinat âlemi” denmektedir.
Örnek
Başlangıç itibariyle düşündüğümüz zaman varlıkların varlığı da yoluğu da
eşit düzeydedir. Olmayan bir şeyin kendi kendini var etmeyi düşünmesi, bu şekilde
bir tercihte bulunması aklen imkânsızdır.
•iki kefesi birbirine denk olan bir teraziyi düşünebiliriz.
Dışarıdan birisi kefelerden birine herhangi bir ağırlık
koymadığı müddetçe terazinin her iki tarafı birbirine eşit
seviyede kalacaktır. Kefelerden hiçbiri kendiliğinden aşağı
ya da yukarı hareket etmeyecektir. Eğer böyle bir
hareketlilik
varsa
bir
başkasının
müdahalede
bulunduğunu anlarız.
Kendi varoluşlarını tercih kabiliyeti bulunmayan varlıkların varoluş tercihi
nasıl gerçekleşti, nasıl var oldular? Madem ki yoklukları da mümkündü, neden hep
yok olarak kalmadılar? Var olmayı tercih ediş varlıkların kendi elinde olsaydı, kimse
yokluğu tercih etmezdi. Böylece ezelden beri var olacakları gibi hiçbir zaman da
yok olmazlardı. Aynı şekilde var olma zamanı da böyledir. Mesela bizler neden bu
asırda dünyaya geldik de daha önceden ya da daha sonradan var olmadık? Demek
ki varoluş zamanımızın tercihi de bizim elimizde değildir. Durum böyle olduğuna
göre, bu varlıkların varlığını ve yokluğunu tercih edenin, kendileri dışında başka bir
varlık olduğunu aklen anlamaktayız.
Bu düşünce sonucu aklın varacağı sonuç şudur: Tüm bu mümkin varlıkların
yokluğunu varlığına tercih ve tahsis eden bir yaratıcı bulunmaktadır. Bu yaratıcı
kimlerin var olacağını, nerede ve nasıl var edileceklerini takdir etmiş, varlıklarını
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Allah’a İman
yokluklarına tercih etmiş ve onlara bir varlık tahsis etmiştir. Yine kendi istediği
zaman da yokluklarını tercih ederek varlıklarına son verecektir. Bu tercih edici
(müreccih) yaratıcının diğer varlıklar gibi “mümkin varlık” olmaması gerekir. Aksi
halde onun varlığını kim tercih etti diye sorular yöneltilmeye başlanacak ve bir
neticeye ulaşılamayacaktır. Öyleyse bu âlemi var eden zat, vacip varlıktır. Yani
başka birisi tarafından var edilmemiş, zorunlu bir varlıktır ki bu sıfatlara sahip
yegâne varlık da Allah’tır.
İmkân delilini mantıki kıyas şeklinde ifade edecek olursak kısaca şu şekildedir:
Âlem ve içerisindeki varlıklar mümkindir.
Her mümkin varlığın bir müreccihe(varlığını tercih edene) ihtiyacı vardır.
Öyleyse bu âlem için de bir müreccihe ihtiyaç vardır ki o da Allah’tır.
Kur’an’da Hudus ve İmkân Delilleri
Hudus ve imkân delili daha önceden de vurgulandığı üzere aklî delillerdir.
Bilindiği üzere, Kur’an insanı düşünmeye, aklını kullanmaya sürekli olarak teşvik
etmekte, hatta bunu emretmektedir. Bu yüzden Kur’an’da hudus ve imkân delili
isimlendirmesi yer almasa da kâinatı ve özelliklerini düşündürtme ve oradan
yaratıcıya ulaştırma amacı ve uygulaması net bir şekilde yer almaktadır. Hudus ve
imkân delili adıyla anlatılanlar özellikle “yaratma” kavramıyla Kur’an’da yer
almaktadır. Allah insana sürekli olarak kendine, yeryüzüne, gökyüzüne, hayvanlara
kısacası kâinata bakmasını ve nasıl yaratıldıklarını düşünmesini emretmiştir.
Böylece ona, yaratıcısının varlığını ve özelliklerini aklen nasıl fark edeceğini
öğretmiştir.
“Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri
ardınca gelişinde, insanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde seyreden
gemilerde, Allah’ın gökyüzünden indirip kendisiyle ölmüş toprağı dirilttiği
yağmurda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer
arasındaki emre amade bulutları evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk
için deliller vardır”(Bakara, 2/164).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Allah’a İman
“Görmediniz mi Allah yedi göğü, tabaka tabaka nasıl yaratmıştır? Onların
içinde nasıl ayı bir ışık, güneşi de bir kandil yapmıştır? Allah, sizi yerden (bitki
bitirir gibi) bitirdi (yarattı)”(Nûh, 71/15-17).
“Attığınız o meniye ne dersiniz?! Onu siz mi yaratıyorsunuz, yoksa yaratan biz
miyiz?”(Vâkıa, 56/58-59).
“Seni topraktan, sonra meniden yaratan, sonra seni adam yapan rabbini inkâr
mı ediyorsun?”( Kehf, 18/37).
“Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe mi var?” (İbrahim, 14/10)
“Andolsun, eğer onlara, “Gökleri ve yeri kim yarattı?” diye sorsan, mutlaka
“Allah” derler. De ki, “Hamd Allah’a mahsustur.” Fakat onların çoğu
bilmezler”(Lokman, 31/25).
“Deveye bakmıyorlar mı, nasıl yaratılmıştır! Göğe bakmıyorlar mı, nasıl
yükseltilmiştir! Dağlara bakmıyorlar mı, nasıl dikilmişlerdir! Yeryüzüne
bakmıyorlar mı, nasıl yayılmıştır!”(Ğâşiye, 88/17-20).
Yukarıdaki ayetler ve benzerlerinde Allah Teala kâinattaki her şeyin
yaratılmış olduğuna ve bunların yaratıcının da kendisi olduğuna dikkat
çekmektedir. Böylece yaratılanların varlığı, yaratıcının varlığına işaret etmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Allah’a İman
Tüm bu varlıkların ezeli olmayıp sonradan yaratıldıklarına da Kur’an’da
işaret edilmiştir. Mesela kök itibarıyle “yarma” anlamına gelen “fetara- ”فطرfiili,
Allah’ın nesneleri yaratması ve ilk başlatmasını ifade etmektedir. İbn Abbâs, “Allah
göklerin ve yerin fâtırıdır”(En’âm, 6/14; Yûsuf, 12/101) ifadesini ilk önceleri
anlayamadığını, ancak iki bedevinin bir kuyu hakkında tartışırken aralarında geçen
diyalogda birinin kullandığı “onu ilk ben açtım(fetartüha- ”)فطرتهاcümlesinden
sonra manayı kavradığını belirtir. Kavramın “fiil” den farkı, bir şeyin yokluktan
varlığa çıkarılışını ifade etmesidir. Böylece kelimenin aslında bulunan “yarma”
anlamıyla birlikte, tıpkı ağacın yarılması sonucu yaprağın ortaya çıkışında
görüldüğü gibi bir zuhur meydana gelmiş olmaktadır. Dolayısıyla gökler ve yerle
alakalı olarak, onların varlık âlemine çıkarılışı ifade edilmiştir, denebilir.
Yaratma kavramıyla aynı anlam ağında bulunan diğer bir kavram ise “bd‘a-
”بدعdır. Kur’an’da fiil halinde kullanılmamakla birlikte iki ayette Allah’ın göklerin ve
yerin bedîii olduğu ifade edilir. (Bakara, 2/117; En’âm, 6/101) İbda, “bir şeyi inşa
etme”, “bir şeyi misalsiz olarak yapma”, “önceden yok iken, bir örnek üzere
olmaksızın ortaya çıkarma”, “önceden bir misli olmaksızın bir şeyi icat”, “misali
bulunmaksızın bir şeyi var etme” gibi tanımlamalar ile açıklanmaktadır. Dolayısıyla
kavramın zıttı, “bir örneğe bakarak yaratmak”tır.
Bu ayetler ve ayetlerde geçen fiillerden anlaşılmaktadır ki Allah bu kâinatı
bir örnek ya da bir asıl olmaksızın yaratmıştır. Yani kâinat yok iken var edilmiştir.
Dolayısıyla hadistir ve mümkindir.
Gaye ve Nizam Delili
Gaye Delili
Yaşadığımız kâinatı ve içerisindeki canlı ve cansız varlıkları incelediğimizde
hepsinin bir gaye doğrultusunda yaratıldığını görmekteyiz. Boşuna, anlamsız
yaratılan hiçbir varlık yoktur. Günümüzdeki bilimsel araştırmalar, ilk bakışta anlam
veremediğimiz varlık ve oluşumların da muhakkak bir amaca hizmet ettiğini ortaya
koymaktadır. Cansız varlıkların kendi kendilerini var etmeleri imkânsız olduğu gibi,
akıl sahibi olmadıkları için kendilerine bir gaye yüklemeleri de imkânsızdır. Mesela
Güneş, dünyanın fiziksel ve yaşamsal devamlılığı için önemli bir hizmet
sunmaktadır. Ancak bu gayeyi kendi kendine mi edinmiştir? Bu gayeyi
gerçekleştirecek mesafede dünya ile olan konumunu kendisi mi belirlemiştir?
Elbette hayır. Zaten bunu iddia eden birisi olmamıştır. Canlı varlıklarda da aynı
gayelilik söz konusudur. Mesela insanlara sütüyle, etiyle, derisiyle hizmet eden
ineği düşünelim. Kendi kendine insanlar için faydalı olayım diye süt üretmeyi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Allah’a İman
düşünüp buna göre bir hizmet mi geliştirmiştir? Hayvanların bunu düşünebilecek
bir akli melekesinin ve gerçekleştirebilecek bir kudretinin olmadığı açıktır. Öyleyse
insan, aklı ve vicdanıyla düşündüğünde, “bu kadar varlık, bu tür gayeleri nasıl
edindiler?” diye sorar ve cevap olarak “tüm bu varlıklara, bu gayelerini veren alim
ve hâkim bir zât vardır” cevabına ulaşır.
Anlamsız, gayesiz hiçbir
varlık yoktur.
Nitekim Kur’an-ı Kerim’de de yeryüzü, gökyüzü ve arasındakilerin her
şeyden önce insan için yaratıldığı ve onun hizmetine sunulduğu bildirilmiştir. Allah
hakîm’dir, fiillerinde hikmet bulunur. Yaptığı her işin maddi ya da manevi bir değeri
vardır. Anlamsız ve gayesiz fiiller, ne yaptığını bilmeyen cahil ya da sefih kişilerden
sadır olur. Kâinatı yaratıp düzenleyen Allah olduğuna göre, bir anlamsızlıktan
bahsedilemez. Zaten Allah, göklerin ve yerin boşuna, batıl ve bir oyun olarak değil
(Âli İmran, 3/191; Enbiyâ, 21/16; Duhân, 44/38), hak olarak/hak ile yaratıldığını
(İbrahim, 14/19; Hicr, 15/85; Nahl, 16/3; Ankebût, 29/44; Rûm, 30/8; Duhân,
44/39; Câsiye, 45/22; Ahkâf, 46/3; Teğâbun, 64/3) ifade etmiştir.
Aşağıdaki ayetler hem Allah’ın kâinatı düzenlediğine hem de ona bir gaye
ve anlam yüklediğine işaret etmektedir:
“Şüphesiz sizin rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra arşa istivâ
eden ve bütün işleri (emr) düzenleyen Allah’tır”(Yûnus, 10/3).
“De ki, sizi gökten ve yerden kim rızıklandırıyor? Yahut o kulaklar ve gözlerin
sahibi kimdir? Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarıyor? İşi kim düzenliyor? Allah
diyecekler. De ki o hâlde sakınmaz mısınız?”(Yûnus, 10/31).
“Allah, gökleri direksiz yükselten, …işleri düzenleyendir”(Ra’d, 13/2).
“Gökten yere işi O düzenler”(Secde, 32/5).
“Allah, yeryüzündekilerin tümünü sizin için yaratmıştır”(Bakara, 2/29).
“Ey rabbimiz sen bunları batıl olarak (boşuna) yaratmadın”(Âli İmrân, 3/191).
“Sizin için hayvanlardan sekiz çift indirdi”( Zümer, 39/6).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
Allah’a İman
“Bu hayvanları sizin hizmetinize sunduk ki şükredesiniz”(Hacc, 22/36).
“Ondan taze et yemeniz ve ondan giyeceğiniz süs eşyası çıkarmanız için denizi
hizmetinize sunan O’dur”(Nahl, 16/14).
Nizam Delili
Kâinatın tümünde bir gaye olduğu gibi, aynı şekilde bir düzenlilik de söz
konusudur. Belli gayelere sahip olan varlıklar hem kendi içerisinde hem de diğer
varlıklarla bir uyum ve ilişki içerisindedirler. Kâinat küçük ve büyük ölçütlerde
sistemlerle donatılmıştır. Yerkürenin hacmi, güneşle olan mesafesi, yer kabuğunun
kalınlığı ve katmanları, atmosferin mahiyeti ve katmanları birer sistem ve ölçü
içerisindedir. Ekosistem, güneş sistemi, ısı sistemi, dağ sistemleri, sistem içi ve
sistem üstü sistemler vb. nice sistemli yaratılış vardır.
Başlı başına bir dünya olan insanın yapısı da sistemlerle örülmüştür:
Sindirim sistemi, kan dolaşımı sistemi, iskelet ve kas sistemi, solunum sistemi,
boşaltım sistemi..vs. Böylece vücudumuzdaki bütün organ ve sistemler bir uyum
içerisinde çalışır ve insan vücudunun canlı ve sağlıklı kalması için görev yaparlar.
Bütün organlar; damarlar ve sinirlerle birbirlerine bağlıdır. Bu sistemlilik nedeniyle,
insan vücudunu meydana getiren organ, sistem ya da dokularda meydana gelen
herhangi bir sorun bütün vücudu etkileyebilir.
Günümüz fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif bilimlerinde yapılan
incelemelerin ulaştığı her keşif kâinattaki eşsiz güzelliği, nizam ve düzeni bir kez
daha ispatlamakta ve aklileştirmektedir.
Kâinattaki sistemler
tesadüfü reddeder.
İnsan gördüğü bu gayelilik ve nizam karşısında iki hususu savunabilir:
Materyalist düşünürlerin dediği gibi tüm bunlar tesadüfen ve evrimle gerçekleşti
diyebilir. Ancak buna vicdanında kendisi bile inanır mı, bilemeyiz. Bu tür kabullerin
insanı aklen de tatmin etmeyeceği açıktır. Misal olarak herhangi bir sahada yazılmış
bir kitabı düşünebiliriz. Birisi iddia etse ki, “binlerce harf kendiliğinden bir araya
geldi, tesadüfen yan yana dizildiler, kelimeleri, sonra cümleleri oluşturdular. Sonra
bu cümleler anlamlı birliktelikler kurarak belli başlıklar altında sıralanıp
kompozisyonlar oluşturdular. Sonra bu başlıklar da yine anlamlı bir bütünlük
kurarak bu kitabı oluşturdu.” Bu iddiayla karşılaşan herkes, o kişinin aklından ya da
ciddiyetinden şüphe edecektir. Hatta şüphe etmekle kalmayıp akılsızlığına
hükmedecektir. İşte bu iddia ne kadar akla uygun ve doğru ise, güzelliklerini ve
sistemlerini anlatmakla bitiremeyeceğimiz bu kâinatın, kendiliğinden ve bir tesadüf
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
Allah’a İman
sonucu söz konusu gayeliliği ve sistemi bulması iddiası da en fazla o kadar tutarlı ve
tatmin edicidir.
Gaye ve nizam delilinin mantıkî önermeler şeklinde özetlenişi şu şekildedir:
Kâinat birbirine uyumlu sebepler ve gayelerle bir istem içerisindedir.
Sebepler ve gayeler manzumesi olan her şey, âlim ve akıllı bir illetin
eseridir.
O halde kâinat da âlim bir müessirin eseridir ki, o da Allah’tır.
Tartışma
•Kainatta görülen düzenlilik bir yaratıcıya mı işaret eder; yoksa
tesadüf müdür? Konuyu gerekçeleri ile forumda tartışabilirsiniz.
• Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan
“tartışma forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
Kur’an’da Gaye ve Nizam Delili
Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın kâinatı bir düzen içerisinde ve ölçülü bir şekilde
takdir ederek yarattığı sıklıkla vurgulanır. Böylece insanın yaşadığı âlemi anlaması
ve var olan ilahî dizaynı kavrayarak yaratıcısını tanıması, ona kulluk edip şükretmesi
istenir.
“Her şeyi yarattı ve onu bir ölçüyle takdir etti”(Furkân, 25/2).
“Her şeyi bir ölçüyle yarattık”(Kamer, 54/49).
“Allah, her şey için bir ölçü koydu”(Talak, 65/3).
“O yarattı ve düzeltti, takdir etti ve yol gösterdi”(A’lâ, 87/2, 3).
Kâinat Allah’ın takdiriyle olunca, O’nun eşsiz ilminin, sanatının ve
kudretinin izlerini taşımaktadır. Bu yüzden kâinatın her bir cüzü onu yaratana ve
sıfatlarına işaret eden birer ayettir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
Allah’a İman
“Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca
gelişinde, insanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde seyreden gemilerde,
Allah’ın gökyüzünden indirip kendisiyle ölmüş toprağı dirilttiği yağmurda,
yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer arasındaki emre
amade bulutları evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk için deliller
vardır”(Bakara, 2/164).
“O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahman’ın yaratışında hiçbir
uyumsuzluk göremezsin. Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor
musun? Sonra tekrar tekrar bak; bakışların (aradığı çatlak ve düzensizliği
bulamayıp) aciz ve bitkin halde sana dönecektir”(Mülk, 67/3, 4).
“O ki, yarattığı her şeyi güzel yaptı”(Secde, 32/7).
“Gökleri ve yeri hak ve hikmete uygun olarak yarattı. Sizi şekillendirdi ve
şekillerinizi de güzel yaptı. Dönüş yalnız O’nadır”(Teğâbun, 64/3).
“Biz gökten suyu bir ölçüyle indirdik. Sonra onu yeryüzüne yerleştirdik ve biz
onu götürmeye de oldukça kadiriz”(Mü’minûn, 23/18).
Kabûl-i Âmme Delili
Allah inancının fıtriliğinden bahsederken, her insanın yaratılışı itibariyle
Allah’a inanma ihtiyacı ve eğiliminde olduğunu belirtmiştik. Bunun fiili ispatı ise
hemen hemen her dönem ve mekânda Allah inancının sürekli olarak var ola
gelmesidir. İnsanlık tarihi inançsız toplumlardan ziyade Allah’a inanan
toplumlardan oluşmuş ve tarih bu şekilde akışını sürdürmüştür. Mutahhar b. Tahir
el-Makdisî (v. 355/966)’nin belirttiği gibi “ırkları, memleketleri, görüş, din ve
mezhepleri farklı olsa da, ileri düzeydeki tüm milletler, kâinatta hikmet sahibi bir
yaratıcının eserlerini müşahade ettiklerinden şüphe etmemişlerdir. Ezeli ve kadim
bir yaratıcının varlığını aklına güvenilebilecek bütün insanlar açık ve kesin bir
şekilde kabul etmişlerdir. Bu yüce yaratıcı, her zaman mabud olmuş, her dilde
bilinmiş, her lisanla anılmıştır.”(Topaloğlu, 1992: 107)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
Allah’a İman
Tartışma
Bireysel Etkinlik
Allah inancı evrensel bir
gerçekliktir.
Çağımızda bazı genetik bilimciler Allah inancının genetik olup olmadığını
araştırma ihtiyacı hissetmiş ve bu doğrultuda bazı tespitlerde bulunmuşlardır.
Kendilerinin de ifade ettiği gibi onları bu tür bir araştırmaya sevk eden şey,
dünyada müşahade ettikleri inanma gerçeğidir. Farklı isimler ve mahiyetlerde olsa
bile insanlığın çoğu Allah’a inandığına göre, bunun genetikle yani yaratılıştaki
kodlamayla bir alakası olabilir, düşüncesidir. İster genetik olsun, ister ruhani olsun
insanlığın inanma özelliği varoluşsal ve evrenseldir. Yaratıcının, yarattığı varlıklara
kendisine inanma ihtiyaç ve güdüsünü vermesinden daha doğal ne olabilir?
•Allah inancının genetik olup olmadığı meselesini gerekçeleri ile
forumda tartışabilirsiniz.
•Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma
forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
• Sizi yaratıcının varlığına ikna eden nedenler üzerine
düşününüz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
Ödev
Özet
Allah’a İman
•İlahî dinlerde en merkezi kavram Allah kavramıdır. Çünkü insan da dahil
olmak üzere tüm kâinatın yaratıcısı dolayısıyla sahibi odur. Bu nedenle
dinî hayat Allah’a inanmakla başlar. Allah kendisine inanmalarını
emrettiği kullarını, zaten bu ihtiyaç ve eğilimle yaratmıştır. Bu nedenle
Allah inancı fıtri, zorunlu ve vrenseldir.
•Allah’a iman, ancak tevhit esası üzerine inşa edilirse bir anlam kazanır.
Bu yüzden tevhit inancı ilahi dinlerin en temel prensibidir. Bir insanın
mümin olabilmesi için Allah’ı zatı, sıfatları ve fiillerinde birlemesi, bu
hususlarda ona şirk koşmaması gerekir. Allah’ın birliğini ispat için
kullanılan en meşhur akli delil ise, birden fazla ilahın olması durumunda,
ilahlar arası bir çatışmanın dolayısıyla düzensizliğin olacağı kabulünü esas
alan temanu delilidir.
•Allah’a inanlar, özellikle inkârcılara karşı onun varlığını ispat etmek için
bazı akli deliller ortaya koymuştur. İkna edici bir özelliğe sahip olan ve
hareket noktası olarak kâinatı esas alan bu delillerin en meşhurları
Hudus ve İmkân, Gaye ve Nizam ve Kabûl-i Âmme delillerdir.Gerek
kâinatın varlığı, gerekse onda görülen nizam ve her varlığın sahip olduğu
gayelilik, bunların tesadüfen olamayacağı, bilakis alim ve kâdir olan bir
Yaratıcı tarafından takdir edildiğini gösterir. Tarihin tüm zaman
dilimlerinde sürekli olarak Yaratıcı bir ilaha inanılagelmesi de Allah’ın
varlığını ispat için fiili bir göstergedir.
• Diğer bilim dallarından istifade ederek kainatta
mevcut olan sistemlerden birini araştırarak iki yüz
kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız.
• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı
altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
Allah’a İman
DEĞERLENDİRME SORULARI
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
1. İslam inanç esasları açısından “aslu’l-usul” tamlaması aşağıdakilerden
hangisini ifade etmektedir?
a) Dinin insan hayatı için bir asıl oluşunu
b) İslam dinin diğer dinlerin aslını oluşturmasını
c) İnancın insanın asli bir ihtiyacı olduğunu
d) Allah’a imanın diğer iman esaslarının temelini oluşturmasını
e) Dini ilimlerin diğer ilimlerin aslını oluşturmasını
2. Kâinatın sonradan yaratıldığını, sonradan olan varlıklar için bir yaratıcıya
ihtiyaç bulunduğunu esas alan ispat delilinin adı aşağıdakilerden hangisidir?
a) İmkân
b) Gaye
c) Hudus
d) Nizam
e) Temânu
3. Hemen hemen her dönem ve mekânda Allah inancının sürekli olarak
varolagelmesinden yola çıkarak Allah’ın varlığını ispat eden delil aşağıdakilerden
hangisidir?
a) İmkân
b) Gaye
c) Hudus
d) Nizam
e) Kabûl-i Amme
4. Allah’ın varlığını ispat için ortaya konan delillerin çıkış noktası aşağıdakilerden
hangisidir?
a) Allah’ın sıfatları
b) İnsan
c) Kâinat
d) Ahiret
e) Vicdan
5. Varlığı kendinden olmayan ve varlığı da yokluğu da düşünülebilen varlık
kategorisi aşağıdakilerden hangisidir?
a) Vacib
b) Mümteni’
c) Muhtemel
d) Farz
e) Mümkin
Cevap Anahtarı :
1.d 2.c 3.e 4.c 5.e
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
Allah’a İman
YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
1. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’lEkber. Beyrut.
2. Attas, S. Nâkib. (1995). İslam, Sekülerizm ve Geleceğin Felsefesi, Ter.
Mahmut Erol Kılıç, İstanbul.
3. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhit ve İlm-i Kelam. Ankara:
Gonca Yayınevi.
4. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî, Tah. Mustafa Dîb elBuğa, Beyrut.
5. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Ter. Mehmet Yolcu, Hüseyin
Altınalan., İstanbul: Madve Yay.
6. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta, Tah. Muhammed
Fuad Abdulbaki. Mısır.
7. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.),
Kitâbu’t-Tevhîd. Tah. Fethullah Huleyf, Mısır.
8. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (2005).
Te’vîlâtu’l-Kur’an. Tah. Mecdî Bâsellûm, Beyrut.
9. Mevdudi, Ebu’l-Alâ. (tsz.). Kur’an’a Göre Dört Terim. Çev. Osman Cilacıİsmail Kaya. İstanbul: Beyan Yayınları.
10. Mohamed, Yasien, (1995). “Fitrah and Its Bearing on The Principles of
Psychology”. The American Journal of Islamic Social Sciences, 12 (1),
Herndon, 1-18. (çev. için bkz. Muhammed, Yasin. (1995). “Fıtrat ve İslam
Psikolojisi”, İslami Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (2), 43-61.)
11. Mutahhari, Murtaza. (1992). Fıtrat. Ter. Cafer Kırım. İstanbul.
12. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh, Beyrut.
13. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille, I.
Nşr. Hüseyin Atay. Ankara.
14. Öge, Sinan. (2004). “Fıtratın Mîsâkı”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
Dergisi, 22, 240-260.
15. Öge, Sinan. (2009). Allah’tan Âlem’e ilahî Fiiller, Ankara: Araştırma
Yayınları.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
Allah’a İman
16. Özler, Mevlüt. (1995). İslam Düşüncesinde Tevhit. İstanbul: Nun Yayıncılık.
17. Râzî, Fahruddîn. (1988-1995). Tefsîr-i Kebîr., Ter. Heyet, Ankara.
18. Topaloğlu, Bekir. (1992). Allah’ın Varlığı. Ankara: DİB Yay.
19. Ulutürk, Veli. (1995). Kur’an-ı Kerîm’de Yaratma Kavramı. İstanbul.
20. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
22
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
TEVHİT VE ŞİRK
• Tek Bir Allah İnancı Olarak Tevhit
• Tevhidin Çeşitleri
• Çok Tanrılı Bir İnanç Biçimi Olarak
Şirk
• Şirkin Çeşitleri
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra
• Tevhidin önemi ve gerekliliğini anlayabilecek
• Allah inancı ile varlık arasındaki bağlantıyı
kavrayabilecek
• Şirkin anlamını ve tevhidin karşıtı olduğunu
anlayabilecek
• Şirkin çeşitlerini ve yansımalarını
değerlendirebileceksiniz.
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
ÜNİTE
5
Tevhit ve Şirk
GİRİŞ
İslam, sağlam bir dindarlığı oluşturma zemini olarak tek Allah inancına
bağlılığı görmüştür. Bunun özgün adı “tevhid”tir. Esasında bütün ilahî dinler tek
Allah inancı üzerine kurulmuştur.
Tevhit, sadece inancın duygu yönünü değil, bilişsel yanını da
ilgilendirmektedir. Bilgi ile tahkim edilmeyen bir inanç, sallantıdadır. İslam’da
tevhit inancı, sistemin bütününü kuşatıcı bir özellik taşır ve insan düşüncesi ve
hayatının bütün evrelerinde ortaklığı reddeder. Yüce yaratıcı, bütün varlıkların
üstünde, aşkın bir varlıktır. O’nun yarattığı her bir varlık da biricik olup kendi
başına bir değer ifade eder. İşte hayata anlam katan şey, bu tek Allah inancına
sahip olmaktır.
Birden fazla ilaha inanmak, insanın hem kendisine hem de yaratıcısına
yabancılaşmasını beraberinde getirir. Dolayısıyla Allah’ın varlığına inanmak kadar
onun birliğine inanmak ve bu inancına bir başkasını ortak etmemek önemli bir
ilkedir. Nitekim Kur’an’da baştan sona tevhit ve şirk ayrımının altı kalın çizgilerle
çizilir. İnancın tarihinde bu noktada sapmış olan Kitap ehli inanç mensupları
eleştirilir. Hangi noktalarda bir Allah inancından saptıkları tek tek işaret edilir.
Bundan Müslümanların ders çıkarması istenir. İşte bu ünitede geniş bir şekilde
tevhit ve şirk konuları işlenecektir.
Hayatın vazgeçilmez
gerçeği: Tek Allah İnancı
TEK BİR ALLAH İNANCI OLARAK TEVHÎD
Allah katında mümin sayılmak için sadece Allah’ın varlığını kabul etmek
yeterli olmayıp, O’nun tek ilah olduğuna da inanmak gerekir. İnancın tarihinde asıl
sorun Allah’ın varlığına iman edip etmemekte değil, O’nun birliğine iman edip
etmemekte ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı bütün peygamberlerin toplumlarıyla
karşılaştıkları zaman ilk mesajları: “Ey kavmim! Allah’tan başkasına kulluk etmeyin”
olmuştur. (Bkz. A’raf, 7/59, 65, 73, 78; Hud, 11/50, 61, 74; Nahl, 16/36). Bu temel
ilke, İslam akaid kitaplarında Allah’ın varlığı ve birliği meselesiyle birlikte ele
alınarak işlenmiştir. Bu nedenle Allah’a imanda en temel şart, Allah’tan başka
varlıkları ilah kabul etmemektir. Biz buna tevhit inancı diyoruz.
İnsanlık tarihine baktığımız zaman her ne kadar Yaratıcı bir güç olarak
Allah’ın varlığı kabul edilmişse de, onun ilahlığı başka varlıklara, kurumlara ve
nesnelere paylaştırılmak suretiyle tevhit ilkesi ihlal edilmiştir. Hâlbuki bir Allah
inancı, sadece ilahî zata yönelik nitelemelerden ibaret olmayıp, aynı zamanda
O’nun insan ve kâinatla olan ilişkisinin de bir ifadesidir. Dolayısıyla tevhide
dayanmayan bir Allah inancı, O’nun katında makbul değildir. Politeist bir inancın
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Tevhit ve Şirk
bireysel ve toplumsal düzeyde insanlığa verebileceği bir katkı da yoktur. Yeri geldiği
zaman bu konulara değinilecektir.
Tevhit kelimesi kök anlamı itibariyle, “tek” olma manasına gelen “ehad” ve
bir olma anlamına gelen “vahid” sözcüklerinden türemiş olup “birlemek, bir şeyin
bir olduğuna hükmetmek” manalarına gelir. Bu anlamda tevhit Allah hakkında
kullanıldığı zaman “eşi, ortağı ve benzeri olmayan bir ve tek varlık” demektir. “Sizin
ilahınız bir tek ilahtır” (Bakara, 2/163) ayetinde geçen “vahid” ile, “De ki: O Allah
bir tektir” (İhlâs, 112/1) ayetinde geçen “ehad” sözcüğü tevhit kelimesiyle aynı
köktendir.
Dinî ıstılahta ise, tevhit kavramıyla ilgili çeşitli tanımlar yapılmıştır:
Bunlardan birkaçı şu şekildedir:
Tevhit: Yaratanla yaratılan arasındaki sınırı idrak etmektir.
Tevhit: Allah’ın, sonradan yaratılan varlıklardan ontolojik olarak ayrı
olmasıdır.
Tevhit: “Allah’ın zatını, düşünce ve anlayışta tasavvur edilebilen, vehim
ve zihinlerde tahayyül edilebilen her şeyden tecrît etmektir.”
Tevhit: Allah’ın yaratan, eğiten, sahip olan, öldüren, dirilten, yaşatan,
rızık veren, duaları kabul eden, helal ve haram koyan, evreni sevk ve idare eden,
fayda ve zarar verme gücüne sahip olan yegâne varlık olduğuna inanmaktır. İslam
inancında buna “rububiyette tevhîd” denilir. Şu ayetlerde rububiyette tevhit açıkca
vurgulanır:
”Musa: “O göklerin ve yerin ve her ikisi arasında bulunan herşeyin rabbidir. Eğer
gerçekten inanırsanız bu böyledir” (Şuara, 26/24).
“Dilleriniz yalana alışageldiğinden dolayı, Allah’a karşı yalan uydurmak için, “şu
helaldir”, “şu haramdır” demeyin. Şüphesiz Allah’a karşı yalan uyduranlar, kurtuluşa
eremezler”(Nahl, 16/116).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Tevhit ve Şirk
“Yahudiler, “Üzeyir Allah’ın oğludur” dediler. Hıristiyanlar ise, “İsa Mesih
Allah’ın oğludur” dediler. Bu onların ağızlarıyla söyledikleri (gerçeği yansıtmayan)
sözleridir. Onların bu sözleri daha önce inkâr etmiş kimselerin söylediklerine
benziyor. Allah onları kahretsin. Nasıl da haktan çevriliyorlar?” (Tevbe, 9/30).
“(Yahudiler) Allah’ı bırakıp, hahamlarını; (Hıristiyanlar ise) rahiplerini ve
Meryem oğlu Mesih’i rab edindiler. Oysa bunlar da ancak, bir olan Allah’a ibadet
etmekle emrolunmuşlardır. Ondan başka hiçbir ilah yoktur. O, onların ortak
koştukları her şeyden uzaktır” (Tevbe, 9/31).
Tevhit: Biricik ve yeg
” İyi bilin ki, halis din yalnız Allah’ındır. Onu bırakıp da başka dostlar edinenler,
“Biz onlara sadece, bizi Allah’a daha çok yaklaştırsınlar diye ibadet ediyoruz”
diyorlar. Şüphesiz Allah ayrılığa düştükleri şeyler konusunda aralarında hüküm
verecektir. Şüphesiz Allah yalancı ve nankör olanları doğru yola iletmez” (Zümer,
39/3).
Tevhîd: Biricik ve yegâne ilah olarak Allah’ı birlemektir.
Gerçek anlamda ilah; gönüllerin sevgi, ümit, korku, güven, tevekkül,
yardım, dua, kurban, adak gibi inanç ve ibadet türlerinde bağlandığı ve yöneldiği,
kendisine karşı derin saygı beslenen, her şeyden daha çok sevilen ve kulluğun
sadece kendisine özgü kılındığı bir varlıktır. Bütün bu özellikleri taşıyan sadece ve
sadece tek olan Allah’tır. Buna “uluhiyette tevhit” denilir.
İslam’da tevhit inancı, Allah’tan başka bütün ilahların izafi olduğunu vurgular:
“De ki: “Ey insanlar” Size Rabbinizden gerçek (Kur’an) gelmiştir. Artık kim doğru
yola girerse ancak kendisi için girer. Kim de saparsa ancak kendi aleyhine sapar.
Ben sizden sorumlu değilim.” (Yunus 10/18).
Görüldüğü gibi bu anlamda tevhit, uluhiyeti sadece Allah’a tahsis etmeyi
öngörür. Tabiatın akıllara hayranlık veren olağanüstü nitelikte yaratılışı ve işleyişi
onun ve yaratıcısının bir ve tek olduğunun objektif kanıtını teşkil eder. Yaratıcı ile
ruhi-manevi irtibat içinde bulunan müminin gönlü de uluhiyetten herhangi bir
ortaklığı benimseyip imanının kıblesi olarak tanıması mümkün değildir. Kur’anKerim’de (Yunus, 10/18; Zümer, 38/3) puta tapanların, tanrı edindikleri şeylerin
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Tevhit ve Şirk
tabiatı yaratan ve idare eden yüce varlık olmadığının şuurunu taşıdıkları, Allah
nezdinde şefaatte bulunmaları amacıyla onlara taptıkları ifade edilir. Bu tevhidin
zıddı olan şirkin, insanın selim fıtratının benimsemeyeceği bir şey olduğunu
gösterir. Tevhit inancıyla yükümlü kılınan ilk insandan itibaren günümüze kadar bu
inanç en belirgin şekilde İslamiyet tarafından tespit edilmiş ve her gün beş defa
okunan ezanla bütün dünyaya ilan edilmiştir. Bu sebeple kelam âlimlerinin tevhit
tanımı bir bütünlük arzeder:
Tevhit: Allah’ı zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir tek kabul edip
zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir başkasını O’na ortak koşmamaktır.
Tevhidin Çeşitleri
Yukarıdaki tarifte geçtiği gibi İslam Kelam bilginleri ilahî birliği Allah’ın
zatında, sıfatlarında ve fiillerinde olmak üzere üç başlık altında incelemişlerdir:
Allah’ı Zatında Tevhid
Allah’ın zatından amaç, bizzat kendisi olmasıdır. Allah’ın zatında birliği,
onun dengi olarak görülen başka ilahların olmaması, mülkünde ortağının
bulunmaması ve diğer yaratılmış varlıklar gibi parçalardan birleşmiş bir varlık
olmamasıdır. Bir müminin tevhit inancına sahip olabilmesi için tüm bunlara
inanması gerekir.
Tevhit olmadan gerçek
adalet olmaz.
Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın zâtî birliğini ifade eden pek çok ayet bulunmaktadır:
“De ki O Allah birdir”(İhlâs, 112/1)
“Allah’tan başka ilah yoktur”(Âli İmrân, 3/62)
“Allah ile beraber başka ilahlar edinmeyin”(Nahl, 16/51)
“Allah, kendisinden başka hiçbir ilah bulunmayan bir Allah’tır”(Bakara, 2/255)
“Allah’la beraber başka bir ilah mı var!”(Neml, 27/60)
İslam’ın tevhit prensibi “Lâ ilâhe illallah- الإله إال اهلل/ Allah’tan başka hiçbir
ilah yoktur” cümlesiyle ifade edilen kelime-i tevhit ile anlatılır. Bu sözü kalbiyle
tasdik eden ve diliyle ikrar eden kişi artık kalbinde, zihninde ve de yaşantısında
sadece Allah’ın ilahlığını kabul ettiğine ve bunun gereklerini yerine getireceğine söz
vermiş demektir. Çünkü ilah kavramı, kendisine sığınılan, faydası umulan,
kendisinden korkulan, ihtiyaçları gideren, emrine boyun eğilen hüküm sahibi
otorite gibi anlamları barındırır. Bu bağlamda Kur’an’da anlatılan tevhit
esaslarından şöyle bir netice çıkarmak mümkündür:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Tevhit ve Şirk
“Göklerde ve yerde bütün otorite ve yetkilere malik olan ancak Allah’tır.
Yaratma O’na mahsustur. Bütün nimetler O’nun kudretindedir. Bütün işler sadece
O’na aittir. Kuvvet ve çare O’nun hükmündedir. Göklerde ve yerde olan her şey ister
istemez O’na itaat etmeye, emrine boyun eğmeye mecburdur. O’ndan başkasında
otorite yoktur. Göklerde ve yerde O’ndan başkasının hükmü geçmez. Yaratılışın
sırlarını, nizamını, idaresini O’ndan başkası bilmez. Hükmünün salahiyetleri
hususunda kimse O’na ortak olamaz. İşte bunun için O’ndan başka ilah olamaz.”
Allah’tan başka ilah
yoktur.
İlahlık, bir takım vasıflara sahip olmayı gerektirir. Yaratma, yaşatma,
öldürme, rızık verme, her şeyi bilme, her şeye kadir olma, her şeyi görüp işitme gibi
sıfat ve fiillere sahip olan ilah olabilir. Bu özelliklere mutlak anlamda sahip olan
yegâne varlık Allah’tır. Bu nedenle O’ndan başka ilah olamaz. İnsanların ilah diye
bağlandıkları hiçbir unsur bu vasıflara sahip değildir. Bu yüzden pratikte birileri
onlara ilah dese ve onları ilah edinse bile, hakikatte ilah değillerdir. Çünkü Allah’ın
zatı gibi bir başka zat bulunmaz.
Mekke müşrikleri, Allah’la birlikte putları da ilah edindiklerinden,
Hıristiyanlar Baba, Oğul ve Kutsal Ruh üçlemesiyle ulûhiyeti parçaladıklarından ve
Allah’ın Hz. İsa’nın bedenine hulul ettiğini iddia ettiklerinden, Maniheistler İyilik ve
Kötülük Tanrısı diye iki tanrı edindiklerinden dolayı Allah’ın zatında tevhidi ihlal
etmişlerdir. Tüm bunlara reddiye mahiyetinde Tevhit suresi diye de adlandırılan
İhlâs suresi İslam’ın Allah anlayışını ortaya koymaktadır:
“De ki: O, Allah ehaddir. Allah Sameddir. O doğurmamış ve doğurulmamıştır.
Hiçbir şey O’na eş ya da denk değildir.”(İhlâs, 112/1–4)
Tek ve bir oluş, başkasına muhtaç olmayış sadece ve sadece Yüce Allah’a
mahsustur. Doğurmak ve doğrulmak yaratılmışlık nitelikleridir. Allah ise, bütün
yaratılmış olan niteliklerden münezzehtir. O, vacibü’l-vucûddur. Varlıkta hiçbir şey
O’na eş ve denk değildir. O hâlde insan, Allah’ın zatında birliği itikattan amele
hayatının tüm alanlarında göstermelidir.
Allah’ın Sıfatlarında Tevhid
Yüce Allah, zatında bir olduğu gibi sıfatlarında da birdir. O, zatına uygun
bir şekilde en kâmil sıfatlara sahiptir. İşte bu bağlamda, İslam inanç sisteminde çok
önemli bir konu da Allah’ın zatı hakkında vacip olan yetkin sıfatlarını bilip öylece
inanmak ve O’nun yüce zatını noksan sıfatlardan soyutlamaktır. Bunu Kelam
âlimleri özlü bir şekilde ifade etmişlerdir: “Küllü mâ hatara bibâlik/ Fallahü sivâ
zâlik: Hatırına gelen her şey/ Allah ondan başka bir şey.” Kaldı ki uluhiyet
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Tevhit ve Şirk
düşüncesi, bir çeşit sıfat düşüncesidir. O, bize kendisini sıfatlarıyla tavsif eder.
Zihinlerimizin İlahî Zat’a yönelimine neden olan ve bizde O’na dair bir bilgi yönü
ifade etmek üzere birtakım zihni tasavvurlar meydana getiren bütün sıfatlar beşerî
terminolojiye girerek bize Allah’ı tanıtır.
Allah’ın isim ve sıfatlarında tevhit, bu sıfatların yaratıkların sıfatlarına
ontolojik anlamda bütün yönleriyle hiçbir zaman benzemediğini kabul etmektir.
Allah’ın bazı sıfatlarıyla insanların sıfatları arasında isim benzerlikleri bulunabilir.
Mesela Allah da işitir, insan da; Allah da görür, insan da; Allah da konuşur, insan
da; Allah’ın da ilmi vardır insanların da…. Ancak arada çok temel farklılıklar
bulunur. Allah’ın sıfatları zâtîdir, ezelîdir, yani sonradan kazanılmış değildir;
ebedîdir, eksilme ya da yok olmaya maruz kalmaz. Onun sıfatları mutlak anlamda
hiçbir yaratığın sıfatlarına benzemez. Oysa insanın sıfatları kendisi gibi
mümkündür, yani zorunlu değildir. Var olması da olmaması da mümkündür. Nasıl
ki insan, bazı sıfatları çalışarak sonradan kazanırsa, aynı şekilde çeşitli sebeplerden
dolayı bu sıfatları kaybedebilir de.
Öte yandan insan alet ve vasıtalara muhtaçtır ama Allah bilmek, işitmek,
görmek gibi sıfatları için herhangi bir alete ve vasıtaya ihtiyaç duymaz. İşte bu
temel farklılıkları bilerek Allah’ın sıfatlarını tasdik etmek, her türlü yüceliği O’na
nispet edip, her türlü noksanlıktan O’nu tenzih etmek Allah’ı sıfatlarında
birlemenin gereğidir. Allah’ın denginin olmaması, zatı için söz konusu olduğu gibi
sıfatları için de söz konusudur.
Allah’ın Fiillerinde Tevhid
Allah her türlü hâdislik
alametlerinden uzaktır.
Allah Teala birtakım sıfatlara sahip olduğu gibi aynı zamanda fiilleri olan
bir varlıktır. Fiil bir iş, bir oluş ve bir hareketi bildirir. İlahî fiiller, her şeyden önce
Allah’ın varlığına delalet eder ve Allah âlem ilişkisini ortaya koyar. Zira var
olmayanın fiil yapabileceği bir makdûrunun bulunması ve fiili gerçekleştirecek
temel niteliklere sahip olması imkânsızdır. Ayrıca bir fiili işlemek, ona güç yetirip
istediği tarzda uygulamak ilahî birliği de ispat eder. Çünkü ikinci bir ilah, diğer ilahın
fiiline engel olabilir ve engel olunan varlık Rab olamaz, ancak galip gelen ilah olur.
Allah’tan başka galip yoktur. Bu yüzden fiilleri, Allah’ın diğer varlıklardan bilgi ve
kudret açısından farklı ve üstün oluşu yönüyle anlatımının imkânını sağlar. Nitekim
Hz. İbrâhim, tevhit ilkesi üzerine Allah’ı anlatırken, O’nun diriltmesi, öldürmesi,
güneşin hareketlerini belirlemesi gibi hiçbir insanın güç yetiremeyeceği fiillerini
delil göstererek inkârcı muhataplarını susturmuştur. (Bakara, 2/258)
Hususi hakikati bilinemeyen bir varlığı, ancak eserleri ve fiilleri ile bilme
imkânı vardır. O’nun fiillerinin yetkinlik ve üstünlüğü ortaya konduğunda, aklın o
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Tevhit ve Şirk
failin mükemmelliğini bilişi de o nispette üst düzeyde olur. Bu yüzden cahil bir
kişinin Kur’an hakkındaki inancı büyük olsa bile, taklidi ve icmâli bir sınırlılıktadır.
Allah’ın Kur’an ayetlerinde ifade ettiği latîf inceliklere muttali olan kişinin inancı ise
daha mükemmeldir.
İslam dini açısından Allah her türlü yetkinliğe, akla herhangi bir eksikliği
getirmeyecek düzeyde sahiptir. Kur’an O’nun “fa’âl” oluşunu (Bkz., Hûd, 11/107;
Burûc, 85/16) dolayısıyla bir fiili yaptıktan sonra irade ettiği diğer bir fiili yapmayı
ve fiilinin etki alanının çokluğunu ve genişliğini ifade eder.
“O (Allah) her an yaratma hâlindedir” (Rahman 55/29).
Yaratma Allah’a
mahsustur.
ayeti bu sürekli yaratma etkinliğini dile getirir. Allah’ın varlığı, salt varlık olması
yönünden hep fiildir, iştir. Dolayısıyla Allah’ın fiillerinde tevhit, tüm fiillerinin temeli
olarak kabul edilen “yaratma” fiili üzerine bina edilmiştir. İlahlığın en temel niteliği
olarak zikredilen yaratma, insan zihninde tevhit telakkisinin oluşturulması için
kullanılan bir delildir. Muhafazakâr dindarlıkta, mecâzî manada bile olsa insanın
eylemleri hiçbir zaman “yaratmak” sözcüğüyle ifade edilmemiştir. Bunun yegâne
nedeni, zihinde Allah’la rekabete girme endişesinin doğması korkusudur. Bu
sebeple aşırı soyutlamacı bir din dili benimsenmiştir. Adap ve nezaket kuralları
açısından yaratmak yerine, keşfetmek kavramı tercih edilir. Çünkü yaratmak
eyleminde bir şeyi yoktan var etmek anlamı gizlidir. İnsan ancak ölçüp biçme ve
planlama anlamına gelen takdir etmeyi, yani vardan var etmeyi açığa çıkarabilir. Bu
amaçla Kur’an’da, Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu, Allah dışındaki varlıkların
yaratıcı olmadığı ve yaratmanın birtakım üstün nitelikleri beraberinde gerektirdiği
ortaya konunca, bu hususta Allah’ın yegâneliği belirgin bir şekilde vurgulanmış
olmaktadır. Şu ayetler bunun en açık kanıtlarıdır:
“Allah her şeyin yaratıcısıdır”(Zümer, 39/62),
“İşte her şeyin yaratcısı, Rabbiniz olan Allah budur. O’ndan başka ilah
yoktur”(Mü’min, 40/62).
“Biz her şeyi bir ölçüyle yarattık”(Kamer, 54/49). (Ayrıca bkz., En’âm, 6/102;
Ra’d, 13/16; Furkân, 25/2)
Diğer taraftan, yaratma özelliğine sahip bir varlığın, yaratamayanlarla denk
olamayacağı ifade edilir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Tevhit ve Şirk
“Yaratan kişi, yaratmayan kişi gibi midir? Düşünmüyor musunuz?”(Nahl,
16/17)
Allah haricinde ilah olarak kabul edilen varlıkların ise yaratıcı olmadığı şu
ayetlerle hatırlatılır:
“İşte bunlar Allah’ın yarattıkları. Gösterin bana, O’nun dışındakiler ne
yaratmıştır? Hayır! Zalimler apaçık bir sapkınlık içindedirler”(Lokman, 31/11),
“Sizin, Allah’tan başka çağırdıklarınızın hepsi bir araya toplansalar bir
sineği bile yaratamazlar”(Hacc, 22/73),
“Allah’tan başka çağırdıkları, hiçbir şey yaratamazlar. Onların kendileri
yaratılırlar” (Nahl, 16/20),
“Yaratılmış olan, hiçbir şey yaratamayan ilahlar edindiler”(Furkân, 25/3).
Tevhid yaratma fiili
üzerine bina edilmiştir.
Bütün bu ayetlerden sonra gerçekte yaratıcı olan, varlığın hakiki sahibi Allah
olduğunu her aklıselim sahibi insan onaylar. Allah’tan başka yaratıcı
bulunmadığından, O’ndan başka ilah da yok demektir. Bu yüzden Kur’an’da Allah’ı
tanıtıcı en bariz unsur olarak yaratma kavramını görmekteyiz. (Ulutürk, 1995: 149)
Bu bağlamda mutlak anlamda yaratıcı niteliğine sahip olan tek ilah, Allah’tır. “O,
her şeyin yaratıcısıdır, öyleyse O’na ibadet edin”(En’âm, 6/102) ayetinde, ibadet
emri “yaratıcı” kavramına takibiyet bildiren “fa” harfi ile bağlanmıştır. Bu harf ile
bir hükmün bir vasfa bağlanması, söz konusu vasfın, o hükmün sebebi olduğunu
ihsas ettirir. Dolayısıyla Allah’ın yaratıcı olması, ma’bûd olmasını gerekli
kılmaktadır. İlah kavramının tanımı da aynı gerekçeyle “yaratmaya, yoktan var
etmeye ve icada kadir olan” şeklinde yapılmıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Tevhit ve Şirk
“Ey insanlar, sizi yaratan rabbinize ibadet edin”(Bakara, 2/21)
ayetinde de ibadetle yaratmanın birlikte zikredildiğini görmekteyiz. İbadete
müstehak olmanın ancak yaratma ile olabileceği sonucunu veren bu ayetle Allah,
mükellef tuttuğu kullarına, neden dolayı ibadet etmeleri gerektiğini de açıklamıştır.
Özellikle inkârcılara hitap edilen ayetlerde vahdaniyet ve rububiyetin delillerinin
zikredilmesi manidardır. Müminlere hitap eden ayetlerde bu tür delillere fazla
rastlanmaz. Çünkü müminler hitaptan önce zaten Rablerini bilmektedirler. Bu
yüzden Rablerini tanımayanlara yaratılış gibi deliller, müminlere ise nimetler ve
vadedilen sevap hatırlatılır.
Yaratıcı niteliğine sahip
tek ilah, Allah’tır.
Bireysel Etkinlik
Tevhide inanç, insanı özgürleştirir. Bu bağlamda Allah’ın iradesine
teslimiyet, insanların irade ve arzularına karşı bağımsızlık demektir. Bütüncül
açıdan varlık alanında tevhit, her şeyin her şeyle ve her şeyin bir Şey’le ilişkili
olduğunu ortaya koyar. Bir tek Allah inancı, kişinin hem kendini hem de yaşadığı
kâinatı, başlangıcı, bugünü ve sonrası açısından anlamlandırmasını sağlayan esas
unsurdur. Allah inancı olmaksızın bu anlamlandırmayı yapmaya çalışanlar, insanın
aklını ve de ruhunu tatmin etmeyen bir takım saçma teorilerin kıskacında bocalayıp
durmuşlardır. Bundan dolayı, İslam inancında kulluğun temelini oluşturan tevhit
inancı ne kadar önemliyse, Allah’ı sonradan yaratılan varlıklardan soyutlama biçimi
olan tenzih inancı da o kadar önemlidir. ”Her şey zıddiyle kaimdir” düsturundan
hareketle tevhidin korunması için her müslümanın onun karşıtı olan şirki ve
çeşitlerini çok iyi bilmesi gerekir.
• Sizi yaratıcının birliğine ikna eden nedenler
üzerine düşününüz.
Çok Tanrılı Bir İnanç Biçimi Olarak Şirk
Arapçada “eş-şerîke ve eş-şirk” şeklinde kullanılan şirk sözcüğü, “ortaklık”
manasına gelir. Dinî anlamda şirk, Allah’ın ortağı olduğunu kabul etmek, O’ndan
başka ilah tanımak, onlara inanmak ve Allah’tan başkasına ibadet etmektir. Bu da
putlara, ağaçlara, hayvanlara, kabirlere, semavi cisimlere, tabiat kuvvetlerine,
ruhani varlıklara, meleklere ve insanlara uluhiyet vererek tapınmaktır. Allah’tan
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Tevhit ve Şirk
başka bütün bu varlıklara uluhiyet atfederek inanan ve bu inanca göre yaşayan
kimseye din dilinde “müşrik” adı verilir.
Acaba insanoğlu, Allah’a inandığı hâlde niçin Allah’a ortak koşma
ihtiyacı duymuştur? Şirkin kaynağı nedir? Elbette bu sorulara verilecek değişik
cevaplar vardır.
İnsanın dünyevî ve uhrevî hayatı için tehlike doğuran şirkin kaynağı,
psikolojik açıdan korku ve ümit duygusunun tek olan Allah’ta birleşememesidir.
İnsanın fıtratında bu iki çizgi vardır. Her ikisi de aynı yöne doğru hareket eder.
İnsan gerçek manada tevhit inancından saptığı zaman korku veren şeylerin kaynağı
ile ümit veren şeylerin kaynağını ayrı ayrı fani varlıklarda aramaya kalkar. İnsan
yegâne güven kaynağı olan Allah’la ilişkisini yakini bir düzeye çıkarmadığı sürece
fâni varlıklardan Allah’tan korkar gibi korkmaya, Allah’tan ister gibi istemeye
başlar. Kur’an müşrik insanın ruh psikolojisini çok güzel tasvir eder:
“Kim Allah’a ortak koşarsa, yükseklerden düşüp parçalanmış, kuşlar
tarafından kapılmış yahut rüzgâr tarafından uzak bir yere sürüklenip atılmış
gibi olur.” (Hacc 22/31).
Bu insanın çifte tabiatlı olmasıdır. Bir başka anlatımla, bir gönülde iki ilah
taşımasıdır. Böyle bir inancın neticesi olarak putperest insan kendi iç dünyasında
birbirine karşıt iki kuvvetin çatıştığı bir ortamda ne yaptığını ve ne yapacağını
bilemez. Şirk virüsünün zihin ve gönül dünyasını teslim aldığı bir vasatta insan iç
huzurunu kaybeder, parçalanma yaşar. Bu ruh hâli insanın bütün hayatına yansır.
Şirkin bir başka psikolojik nedeni de insanın menfaatine düşkün
olmasından kaynaklanan bir sapma biçimidir. Kur’an’da insanın menfaatine çok
düşkün oluşu şu şekilde anlatılır:
”Gerçekten mala da çok düşkündür.” (Âdiy”at 100/8).
Özde insanın menfaatine düşkün olması, negatif bir duygu değildir.
Negatif olan bu menfaat duygusunun kötü yönde kullanılmasıdır. Kişisel yarar
ve bencillik duygusu, insan hayatının değişik gelişim safhalarında insana eşlik
eder. İnsan kutsal saydığı bir varlığa karşı saygıda bulunma ve ibadetlerini ona
yapmakla kalmaz, görüş ve kişisel yararlarına göre bu ilahlardan birini bırakıp
diğerine tapabilir. İşte Allah’a ortak koşanın hedefi, sırf bencil, kişisel yararlarını
gerçekleştirmektir. Artık o kimsenin mabudu tek değildir, birinden diğerine
geçebildiği varlıklar kadar çoktur.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Tevhit ve Şirk
Allah’a şirk koşan, aynı zamanda insan hayatındaki üstün hasletleri de
tanımayandır. Böyle bir insan nasıl ki, ikiyüzlülük ve fırsatçılık için iman etmişse
şimdi de çıkar ve bencilliği yüzünden ortak koşmaktadır. Artık, ‘çıkar ve yarar
ilişkisi’ müşrik insanın ruh dünyasında itiyat/alışkanlık hâline gelmiştir.
Allah’tan başkasına boyun eğicilik inancı olan şirk, bir şahsiyetsizlik,
yalancı dostluk ve güven temelinden yoksunluktur. Böyle çift tabiatlı bir insan,
kendi içinde şahsiyet travması yaşar. İslam, tevhit eğitimiyle bu travmayı
ortadan kaldırmaya çalışır. Dahası İslam, bizim Allah’ı hissettiğimizi, O’nun bizde
yaşadığını kabul eder. Biz bu şahsi ve varlıksal deneyimle, Allah’ı sahte
tanrılardan ayırt etmek bilincine ve “Allah’tan başka bir tanrının olmadığını”
kabul ve şehadet etmek kudret ve kabiliyetine sahibiz. İnsan Kur’an’ın işaret
ettiği gibi yaratılış doğasının sesine kulak vermiş olsa bu duyguyu derinden
hissedecek ve kavrayacaktır:
“Sen yüzünü dosdoğru olarak dine yönelt. Allah’ın insanları üzerinde
yarattığı fıtrata… Allah’ın yaratmasında hiçbir değişiklik yoktur. İşte
dosdoğru din budur. Fakat insanların çoğu bilmezler”(Rum, 30/30)
Yüzünü, Allah’ın
insanları üzerinde
yarattığı fıtrata yönelt.
Yukarıdaki ayette Allah, insanın herhangi bir yanlış inanışa ve şirke
meyletmeksizin tek Allah inancına ve hak dine yönelişinin bir fıtrat olduğunu
ifade etmiştir. Yani Allah’a tevhit esası üzere inanmak ve bunun gereğini
yapmak insanın yaratılışına yerleştirilmiş bir ihtiyaç ve kabiliyettir. Bütün
bunlara rağmen insan Allah’ın hakkını başkalarına vererek O’na ortak
koşmaktadır. İslam’da tevhit öğretisi, Allah’ın birliğine imanın ötesinde,
Allah’tan başka bütün sahte ilahları reddetmeye dayanır. Tevhit, insanın
kendisini gerçekleştirmesinin adıdır. Şirk ise, insanın kendisini başka varlıklarla
birlikte gerçekleştirmesidir. Bu inanç Allah’tan başka varlıklara uluhiyet
atfetmeye götürdüğü için beraberinde “aracılık” düşüncesini de getirmiştir. Bu
açıdan olaya baktığımız zaman bütün peygamberler tevhit mücadelesi boyunca
paganizmle mücadele vermiş, insanın özgürlüğe kavuşturulması yolunda büyük
gayretler sarf etmişlerdir.
Şirkin Çeşitleri
Şirk meselesi çok geniş ve tafsilatlı bir konudur. Kur’an’ın üzerinde en çok
durduğu konulardan birisidir. 14 asırlık İslam tarihi içerisinde kendisini İslam’a
nispet eden Müslüman topluluklarda artık İslam öncesi Mekke toplumunda
olduğu gibi somut anlamda puta tapıcılık yoktur. Ama dolaylı olarak tevhit
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Tevhit ve Şirk
inancını zedeleyici bir takım yanlış anlayış ve inanç biçimlerinden bahsedilebilir.
Şirkin çeşitlerinin belli başlıları şunlardır:
Şahısları Sevmede Aşırılık
Aşırı sevgi gözü görmez
kılar.
Her insanın hayatında, sevdiği ve saygı gösterdiği kişiler vardır. İnsan
sadece hemcinslerini değil, tüm varlık âlemindeki nesneleri de sever. Ancak
Müslümanın, Allah’tan başka varlıklara karşı duyacağı sevgi ve saygı, beşeriyet
ve yaratılmışlık sınırlarının ötesine geçemez. Din âlimi, mezhep imamı, tarikat
şeyhi, lider, anne, baba, evlat, eş ve dost gibi, bunların hiçbiri müminin kalbinde
Allah sevgisine ortak olamaz, Allah’a gösterilecek tazime konu teşkil edemez,
nazargâh-ı ilahî olan müminin kalbi fanilere esir edilemez.
İşte bu bağlamda şirk’in çeşitlerinden birisi, Allah’tan başka varlıkları
sevmede ve onlara tazimde aşırı gitmek suretiyle gerçekleşmektedir. Bu hususa
Kur’an şöyle değinir:
“İnsanlar arasında Allah’ı bırakıp O’na koştukları eşleri (endad) tanrı
olarak benimseyenler ve onları Allah’ı severcesine sevenler vardır” (Bakara,
2/165).
Bu ayetten açıkça anlaşıldığı gibi, uluhiyetin en büyük özelliklerinden
birisi muhabbet yani sevmek ve sevilmektir. Allah’tan başka herhangi bir varlığı
Allah statüsünde bir sevgi ile sevmek insanı şirke düşürebilir. Bundan dolayı
Kur’an’da insan daha çok abd/kul vasfıyla anılır. Kulluk, kendisine kul olunan
varlığa karşı beslenen en ileri sevgi derecesini ifade eder. Risalet en üstün
mertebe olmasına rağmen, bütün peygamberler, kulluğu ile övünmüştür:
“Doğrusu o, çok şükreden bir kuldu” (İsra, 17/3).
“Hz. Muhammed (a.s), aşırı hürmet ve sevgi ile kendisine secde
etmek isteyen bir kimseye, şiddetli tepki göstererek izin vermemiş (Ebû
Dâvud, “Nikah” 40; Tirmizî “Radâ” 10); yine o, yanına giren bir zatın
korkudan titrediğini görünce, “sakin ol, ben kuru ekmek yiyen bir kadının
oğluyum” uyarısında bulunmuştur”(İbn Mâce “Et’ıme” 30).
Hz. Peygamber ümmetinin şirke düşmemeleri konusunda titizlik
göstermiştir. O, Hıristiyanlar’ın Hz. İsa’yı tanrılaştırmalarına sebep olarak aşırı
sevgi ve hürmeti delil getirmiştir. Hz. Peygamber (a.s), bir rivayette bu konu ile
ilgili olarak şöyle buyurmuşlardır:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Tevhit ve Şirk
“Hıristiyanları’n Meryem oğlu İsa’yı aşırı bir şekilde övdükleri gibi, siz
de beni övmeyin. Ben sadece Allah’ın kuluyum. Bu sebeple Allah’ın kulu ve
elçisi, deyin” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 23, 24, 47, 55).
Mutlak kutsal, Allah
Teâlâ’dır.
Namazda okuduğumuz “tahiyyat duâsı”nın sonunda da “abdühû ve
rasûlühü/O’nun kulu ve elçisi” pasajının yer alması gerçekten anlamlıdır. Zira
Hıristiyanlar Hz. İsa’yı övmede öyle aşırı gittiler ki, onu önce Allah’ın oğlu daha
sonra da ilah yaptılar. Artık günümüz Hristiyanlığında Tanrı, İsâ’dır. Çünkü onlar
Hz. İsâ’da nasutî/insanî ve lahutî/ilahî yönü birleştirmişlerdir. Onun için İslam,
insanî alanla, ilahî alanın sınırlarının gözetilmesi konusunda büyük hassasiyet
göstermiştir. Müslümanın nazarında hiçbir insan peygamber derecesine
çıkamayacağına ve hatta peygamberlere bile insanüstü bir özellik nispet
edilemeyeceğine göre Allah’tan başka hiçbir kimsede insanüstü bir kuvvet ve
varlık düşünülemez. Ayrıca herhangi bir şahsa, saygıda kusur etmeyeceğim diye
taparcasına davranmak, türbe ve kabirlere karşı aşırı hürmet göstermek,
bunların üzerinde namaz kılmak, yatırlardan medet ummak saf tevhit inancına
ve İslam şahsiyetine yakışmayan hareketlerdir. O hâlde her konuda olduğu gibi
şahıslara karşı sevgi ve hürmette de dengeyi korumak gerekir.
Tabiat Varlıklarını Yüceltmek
Nesnelere uluhiyet
atfetmek, şirktir.
Tabiatta bulunan bütün yaratıklar, insana hizmet için vardır. Allah, ezeli,
ebedi ve kadim bir varlıktır. Allah’ın dışındaki bütün varlıklar hadis olup, hepsi
de sonradan yaratılmış varlıklardır. Bu sebeple Allah’tan başka hiçbir şey
kutsiyet taşımaz. Bizim bazı şeylere kutsiyet nispet etmemiz, sadece mecâzî ve
itibarî bir mahiyet arz eder. Mesela, Kâbe, Hacerü’l-esved, Mescid-i Nebi,
Mescidi Aksâ vb. Müslümanların hayatında gördüğü vazifeler ve taşıdığı
hatıralar açısından bir kıymet taşır, kendi yapıları, maddeleri ve hacimleri
bakımından değil. Hz. Peygamberin hırkası ve sakalı da böyledir. O hâlde
bunlara ve herhangi bir şeye yaratılmışlık ötesi bir özellik, bir yücelik ve kutsiyet
verilemez.
İslam düşüncesi tarihinde saf tevhit inancının gerek bilgi düzeyinde ve
gerekse insan hayatında bir yaşam biçimine dönüşmediği durumlarda yaratılmış
ve sırf insanın kendisine hizmet için varolan nesnelere uluhiyet ya da kutsallık
atfetme örneklerine rastlayabiliyoruz. Hâlbuki Hz. Ömer’in Kâbe’nin duvarında
bulunan “Hacerü’l-esved”/siyah taşla ilgili söyledikleri şu ifade biçimi, bu
noktada bize yol gösterici olması gerekmez miydi?
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
Tevhit ve Şirk
“Senin, zararı ve faydası dokunmayan bir taş olduğunu biliyorum.
Resulullah’ın seni öptüğünü görmeseydim, ben de öpmezdim.” (Buharî, “Hac”
50; Müslim, “Hac” 41).
Tarih boyunca, insanlar içinde gök cisimlerine tapanlar ve hatta onların,
yeryüzünü idare ettiğine inananlar olmuştur. Buna örnek olarak Kur’an’da
Harranlı paganistlerin Yıldız, Ay ve Güneş gibi gök cisimlerine uluhiyet vererek
taptıklarından söz edilir. Hz. İbrahim (a.s)’in bu putperestlerle olan mücadelesi
uzun uzun anlatılır. Kendisine engin tefekkür, derin anlayış, aklı yerli yerince
kullanma, muhakeme ve mukayese yapma yeteneği verilen Hz. İbrahim;
yıldızların, ayın ve güneşin rab olamayacağını anlatmıştır. (Bkz. En’âm 6/78).
Çünkü bu nesneler uful etmektedir. Ufûl; zeval, değişiklik ve intikal kabul eder.
Değişimin olduğu yerde değiştiriciye ihtiyaç vardır. O zaman ufûl ve zeval eden
bir nesne ilah olamaz. Hz. İbrahim Peygamberin şirke karşı bu çabası Allah’ın
varlığı ile ilgili hudûs delilinin geliştirilmesinde etkili olmuştur.
Geçmişte ve günümüzde hâlâ varlığını sürdüren paganist zihniyetin
başında herhangi bir kayıp eşyayı buldurmak için fal açtırmak, yıldızlardan ve
burçlardan hüküm çıkarmak gibi eylemler gelmektedir. Bilindiği gibi cahiliye
döneminin yaygın olan inançlardan birisi “ay ve güneş” tutulmaları konusunda
yanlış yargı ve inanç besleme geleneğiydi. Bu yanlış geleneğin izleri hâlâ
günümüzün bazı toplumlarında yaşatılmaya devam etmektedir.
Hz. İbrahim, tevhit
mücadelesinin
önderidir…
Bilindiği gibi müşrikler güneş ve ay tutulmalarını büyük bir kimsenin
doğumuna ve ölümüne yorarlardı. Nitekim insana ve bütün canlılara hizmet için
var kılınan güneş ve ay gibi yaratılmış cisimlere uluhiyet atfetme emaresi
gösteren bazı hareketler karşısında Hz. Peygamber kimi Müslümanları açıkça
uyarmıştır:
“Güneş ve ay ne kimsenin ölümü, ne de bir kimsenin doğumundan dolayı
tutulur. Onlar sadece Allah’ın mahlukatından iki yaratıktırlar. Allah mahlukatı
üzerinde dilediği değişikliği yapar. Onun için, güneş ve aydan hangisi tutulursa,
hemen açılıncaya kadar namaz kılınız” (Neseî “Kusûf” 16).
Dolayısıyla İslam, Yaratan ile yaratılan arasındaki ontolojik ayrımı
kuvvetle vurgulamıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
Tevhit ve Şirk
Gaybı Bildiğini İddia Etmek
Okültizm, çağdaş bir
inanç sorunudur.
Geçmişte ve günümüzde okült eğilimlerin dinî inançları yozlaştıran
etkileri hâlâ bir gerçektir. Okültizm, mahiyeti tam olarak bilinemeyen konularda,
ruhi yetenekleri kullanarak veya ruhlar âlemi ile ilişki kurarak duyular ötesi
varlık ve olaylardan haber verilebileceğini veya olağanüstü işler yapılabileceğini
iddia eden yeni dinî akımlar için kullanılan bir kavramdır. İslam öncesi cahiliye
toplumunda bu işi yapan kimselere kâhin, eski Türklerde ise, şaman adı
veriliyordu. İslam dinî duyular-ötesi âlemle irtibat kurup onlardan haber
verebilmeyi vahye; işleyen tabiat kurallarının devre-dışı bırakıldığı olağanüstü
işlerin yapılmasını ise mucizeye tahsis etmiş ve bunların her ikisini de
peygamberliğin özelliklerinden saymıştır. Son peygamber olan Hz.
Muhammed’in irtihâli ile vahiy sona ermiş ve mucize gösterilmesi imkânsız hâle
gelmiştir. Artık bu tarihten sonra Müslümanlar arasında gayptan haber verme
hâli olamaz.
Teorik gerçek bu olmakla beraber, pratikte aksi istikamette gelişmeler
olmuş, İslam coğrafyasında bilhassa halk arasında fal, büyü, cefr, havas, esrâr-ı
huruf, rüya tabiri gibi usuller olabildiğince yayılmış ve toplumun büyü ve
kerametle kontrol altında tutulduğu görüntüsü verilmiştir. Böylece İslam
kültürü akılcı olmaktan uzaklaştırılmıştır.
Günümüzde okült inançlar alanında en yaygın örneklerden birisi; gaybdan
haber verdiğini iddia eden kimselere başvurmak; ikincisi ise, olağanüstü işler
başardığına inanılan büyücülere inanmaktır. Dolaylı olarak kâhinler yaptıklarıyla
vahye, modern büyücüler ise, yaptıklarıyla mu’cizeye alternatif olduklarını iddia
etmiş olmaktadırlar. Kehânet; gaybtan haber vermek, falcılık ve bakıcılık
yapmaktır. Tahmin yoluyla gizli bir surette geçmiş olaylardan haber veren
kimseye kâhin, gelecekle ilgili olaylardan haber veren kimseye de “arraf”
denilir. Cahiliye Araplarında kâhin veya arraf, bir bakıma tanrılık, bir bakıma
peygamberlik taşıyan bir şahsiyet olarak görülmüştür. Gaybdan haber verme
temeli üzerinde oturtulan bu sanat, kendisini, vahye ya da nübüvvete
alternatif olarak gösterdiğinden dolayı Hz. Peygamber (a.s) müşkil işlerin
çözümü için onlara başvurmayı şiddetle yasaklayarak şöyle buyurmuştur:
“Kim bir kâhine gider de onun söylediklerini tasdik ederse,
Muhammed’e indirilen şeyden (vahiyden) uzaklaşmış olur.”( Ebû Davud
“Tıp” 21).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
Tevhit ve Şirk
Çünkü Kur’an’dan öğrendiğimiz kadarıyla mutlak gaybın bilinmesi Allah’a
has kılınmıştır:
“De ki: Göklerde ve yerde gaybı Allah’tan başka kimse bilemez.”(Neml,
27/65).
Bu
genel
kaidenin
tek
istisnası,
peygamberlerdir.
peygamberlerinden seçtiği bazılarını gayba mutalı kılmıştır:
Allah
“Gaybı bilen O’dur. Beğenip seçtiği peygamber müstesna, kimseyi
gaybına vakıf kılmamıştır.” (Cin, 72/26-27).
Görüldüğü gibi, her peygambere de gaybın bilgisine vakıf olma yetkisi
verilmemiş, bu konuda ilahî bir tercih yapılmıştır. Dolayısıyla İslam inancında
peygamberlerin dışında her kim olursa olsun, gaybdan haber verdiğini söyleyen
kimselerin bu görüşlerine inanmak, şirk ve küfür kapsamındadır. Çünkü
kehanette bulunmak vahye, gaybdan haber vermek ise, nübüvvete alternatif bir
telakki biçimidir. Filan zat gaybı bilir, gibi ifadeler İslam’ın tevhit inancıyla
bağdaşmaz. Gaybı, Allah’tan başka kimse bilemez.
Ulûhiyette Aracı Kabul Etmek
Büyük şirk, Yüce Allah’ın ebediyen bağışlamayacağı bir günahtır. Böyle
kimselere Allah cenneti haram kılmıştır. (Mâide, 5/72). Bu bağlamda şirk, en
büyük zulümdür. (bkz. Lokmân, 31/13). Ulûhiyette aracı kabul etmek bunlardan
birisi olup günlük hayatta bu tür şirkin birçok örneği vardır. Bunlardan bazıları;
Allah’tan korkar gibi bir başkasından korkmak, Allah’ı sever gibi bir başkasını
sevmek, Allah’a rağmen bir başkasının fayda ve zarar vereceğine inanmak,
Allah’tan başkası adına kurban kesmek, Allah’ı tazim eder gibi, Allah’tan başka
varlıkları tazim etmektir. Bunun özgün adı Allah’a yakınlık elde etmek amacıyla
ulûhiyette bir takım varlıkları aracı kabul etmek demek olan “şirk-i takrib”dir.
Böyle bir şirk türü insanlık tarihinde, âlemin yaratıcısının Allah olduğunu kabul
etmekle birlikte O’na yakınlığı temin etmek için kimi varlıklara ulûhiyet
atfetmek şeklinde cereyan etmiştir. Mesela cahiliye müşrikleri kendilerine niçin
putlara taptıkları sorulduğunda, bizi Allah’a yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz,
demişlerdir. (Zümer, 39/3). Onların yaptığı bu davranış kınanmıştır:
“Allah’ı bırakıp da kendilerine yardımı dokunur diye, başka
ilahlar/tanrılar edindiler. Oysa onlar yardım edemezler. Ancak kendileri o
tanrılara koruyuculuk için nöbet beklerler” (Yasin, 36/74-75).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
Tevhit ve Şirk
İslam inancında hiçbir put ve hiçbir sahte tanrı şefaat edemez. Kullarına
tek Allah şefaat etme yetkisine sahiptir ve şefaat etme iznini verme de sadece
ona aittir. (Bkz. Zümer, 39/43-44; Sebe, 34/23).
Dinimizde ölülere
faydalı olmak vardır.
İslam inancında ölmüş bir kimse ile Allah’a tevessülde bulunma meselesi
tartışma konusu yapılmıştır. Sebebi, önce vasıta kabul edilen bu zatların
vasıtalığı zamanla unutularak, zatlarına tapılmaya başlanabilir, endişesidir.
Nitekim Nuh (a.s)’ın kavminin şirke düşmesi de böyle olmuştur.(Bkz. Nuh,
71/23-24). Hz. Ömer’in dediği gibi, İslamı bilmeyenler türeyince İslam’ın
düğümleri teker teker çözülür. Onun için İslam’da uzun vadeli cehalet özür
sayılmamıştır. Günümüzde hangi inanç ve davranışın insanı şirke düşürdüğü
bilgisinden mahrum olan bazı kimseler kabir ve türbelerde medfun bulunan
zatların her türlü hastalığa şifa verici ve her türlü isteğe çare bulucu olduğuna
inanmaktadırlar. Doğrudan Allah’tan ister gibi onlardan ihtiyaçlarını
gidermelerini istemektedirler. Özellikle inanç ve din konusunda yeterli bilgi
birikiminden yoksun olan kimseler, her türlü dertlerinin çözüm mekânı olarak
türbeleri görmekte ve oralara koşmaktadırlar. Allah’tan ister gibi orada yatan
zatlardan derdine çare, hastalığına şifa, çocuğu olmayan çocuk, genç kızlar koca,
genç erkekler eş ve iş istemektedirler. Hâlbuki bütün bunlar Allah’tan
istenmelidir. Her gün kıldığımız beş vakit namazın her rekâtında tekrarladığımız
ifade şudur:
(Allah’ım!) Ancak Sana kulluk eder ve yalnız Senden yardım dileriz”
(Fatiha, 1/5).
Dirilerin yapması gereken orada yatan zata dua ve istiğfarda bulunarak
günahlarının affı için Allah’tan mağfiret dilemektir. Eğer orada yatan zatların
günahı yoksa makamının yükseltilmesi için dua ve istiğfarda bulunmak, onlar adına
sadaka gibi tatavvu ibadetleri yerine getirmek gerekir. Dirilerin ölen kimselerden
faydalanması ise, ölümü hatırlayarak gidişatını düzeltmeye vesile olmak şeklinde
görülebilir. Kaldı ki, kabirlerde yatan zat adına kurban kesmek de çok tehlikeli bir
iştir. Allah’tan başkası adına kurban kesilemez.(Bkz. Maide, 5/3).
Gösterişçi Dindarlık
İslamî literatürde gösteriş kavramının karşılığı olarak ‘riya’ kelimesi
kullanılır. Gösterişçi dindarlık, herhangi bir kimsenin ahiret ameliyle dünya
menfaati gözetmesine; iman, ibadet ve İslamî ilkeleri dünyevî yararlara alet
etmesine dayanır. Kur’an’da, gösterişçi dindarlık, ikiyüzlü olan münafıkların
davranışları olarak gösterilir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
Tevhit ve Şirk
“Doğrusu münafıklar Allah’ı aldatmağa çalışırlar, oysa O, onlara
aldatmanın ne olduğunu gösterecektir. Onlar namaza tembel tembel kalkarlar,
insanlara gösteriş yaparlar, ne onlarla, ne bunlarla olur, ikisi arasında
bocalayarak Allah’ı pek az anarlar. Allah’ın saptırdığı kimseye yol
bulamayacaksın.” (Nisa, 4/142-143. Ayrıca bkz. Münafikûn, 63/1-11; Maun,
107/6).
İslam dinine göre, ahiret ameliyle dünya yararı gözetmek anlamına gelen
riya, kötü bir davranış türüdür. Ahiret amelinden maksat; söz, beden ve servet
yoluyla yapılan ibadetlerdir. İbadetlerinde gösterişe yer veren kimseye, mürai
denilir. Bu tip kötü karaktere sahip olan kimseler, bir iyiliği ve iyi davranışı Allah’ı
hoşnut etmek için değil, insanların beğenisini kazanmak için yaparlar. Amaç,
insanlar üzerinde manevi nüfuz, şan, şöhret ve dünyevi çıkar elde etmektir. İslam
inancında bunun adı, “gizli şirktir.” (Bkz. Tirmizî “Hudud” 24).
Riya, gizli şirktir.
Gizli şirk, ibadetlere gösteriş karıştırmaktır. Mümin, bütün davranışlarını
ahrette hesap verebileceği bir zemin üzerine kurar. Dolayısıyla, Allah’a kavuşacağı
bir güne inanan her mü’min, iyi davranışlar yapar, Rabbine ibadet ederken de
hiçbir kimseyi O’na ortak koşmaz. (Bkz. Kehf, 18/110). Her ne kadar böyle bir kişi
kalben inandığı için müminse de, davranışlarını ihlas ve samimiyet içinde
yapmadığından dolayı, yaptığı davranışlar Allah katında makbul değildir. Bkz.
Bakara, 2/264). Bu sebeple ibadetler, başkalarına gösteriş için değil, sadece ve
sadece Allah’ı hoşnut etmek için yapılmalıdır.
Şahsiyet krizi yaşayan ve dini hayatlarında gösterişçi dindarlığı temel
gaye edinen kimselerin asıl amacı, Allah’ın hoşnutluğunu değil, dünyevi ikballere
ulaşmak için, insanların beğeni ve hoşnutluğunu kazanmaktır. Samimi dindar,
Allah’ın emir ve buyruklarını onun hoşnutluğunu kazanmak için yerine getirirken,
gösterişçi dindar ise, dini değerleri kişisel çıkarlarını elde etmek için kullanır.
Örneğin, gösterişçi dindar olan münafık, gerçek müminlerle beraber namaza
gelirse de o, ibadet için değil, gösteriş yapmak için gelir. Gösterişçi dindar, bir kişiye
ya da herhangi bir kuruma yardım ederken, Allah’ı razı etmek adına değil de
kameralar eşliğinde kendi reklamını yaptırmak için yardım eder. Mürai bir kimse
için ahiret, hesap kitap önemli değildir. Zaten onun böyle bir derdi de yoktur. O,
sadece bugünü, şimdiyi dikkate alır. Çünkü o, hasbi değil, hesabi bir adamdır.
Bugün reddedemeyeceğimiz bir gerçeklik vardır. O da görselliğin
hayatımızdaki hegomanyasıdır. Artık üretimin, tüketimin, eğitimin, ahlakın,
siyasetin olduğu kadar ibadetin de görselliğin dünyası içinde yeniden üretildiği bir
kültürel ortamda yaşıyoruz. Böyle bir ortamda dindarlık ve ibadetin klasik
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
Tevhit ve Şirk
tanımının içerik olarak, anlam kaybına uğramaktan kurtulamadığını görüyoruz.
Görsellik, egemen olduğu bir toplumsal hayatta din ve dindarlığa olan etkisini,
Müslümanın dini faaliyetlerini belirgin şekilde formatlayarak göstermektedir.
Gösteri toplumu, aynı zamanda “teşhirci” bir toplum olma özelliği taşır.
Netice olarak gösterişi bir dindarlık türü olan gizli şirk, her ne kadar kişiyi
dinden çıkarmazsa da bu bağlamda yapılan ibadetlerin sevabını boşa çıkarır. Onun
için her mümin şirkin bütün kısımlarından uzak durmalıdır. Çünkü şirk, kişinin
kendisini Allah katında ve insanlar yanında değersizleştirmesidir. Rabbinin hakkını
yerine getirme imkânını ortadan kaldıran şirk inancı ve pratiğini iyi kavramak tevhit
bilgisinin gereklerindendir. Aksi takdirde en büyük haksızlık olan şirk işlenebilir.
Unutmayalım ki tarihte müşrikler müminlerin içinden çıkmıştır. O hâlde her
müslüman, değerli şahsiyetine ve yüce davasına leke getiren her türlü şirk
unsurundan kaçınmalıdır. Ancak böyle disiplinli çaba neticesinde bir Allah inancı
muhafaza edilebilir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
Özet
Tevhit ve Şirk
•Allah’tan başka ilah olmadığına ve O'nun eşi, benzeri ve ortağı
olmadığına inanmak, tevhidin gereğidir. Allah’a iman, tevhit üzere
olursa bir anlam ifade eder. Allah katında insanın yaptığı bütün
ibadetlerin ve iyi davranışların övgü ve kabule layık olması doğru bir
tevhit inancıyla orantılıdır. Bundan dolayı bütün peygamberlerin
toplumlarıyla karşılaştıkları zaman ilk mesajları, “Allah’tan başkasına
kulluk etmeyin, O'ndan başka ilah yoktur” ilkesi olmuştur. İslam,
“Allah’tan başka ilah yoktur” cümlesinde hulasa edilir. Bir kimsenin
mümin olabilmesi için Allah’ı zatını, sıfatlarını ve fiillerini birlemesi,
O'na bu hususlarda hiçbir şeyi ortak koşmamasıdır. Allah’ın isim ve
sıfatlarında tevhit, bu sıfatların yaratıkların sıfatlarına ontolojik
anlamda bütün yönleriyle hiçbir zaman benzemediğini kabul etmektir.
Aynı şekilde Allah’ın tek bir yaratıcı olmasına inanmak olan eylemde
tevhit de İslam’ın özünü oluşturan hususlardan birisidir. İslam inanç
sisteminde tevhit, her şeyin her şeyle ve her şeyin bir şeyle ilişkili
olduğunu ortaya koyar.
•Tevhidin karşıtı, şirktir. Şirk çok tanrılı bir inanca sahip olmanın adıdır.
Bir başka açıdan şirk, Allah’ın zatında, sıfatlarında ve fiillerinde O'na
bir başkasını ortak kılmaktır. Birey ve toplum hayatında şirkin asıl
kaynağı, ümit ve korku duygularının yanlış yerlere kanalize edilmesi,
menfaat ilişkisine dayalı bir inancın benimsenmesidir. Bu bağlamda
şirkin çeşitli tezahürleri vardır. Bunlardan birisi büyük, bir diğeri de
küçük şirktir. İtikadi açıdan büyük şirk kişiyi dinden çıkarır. İslam
bilginlerinin küçük şirk dedikleri riya ise, insanı dinden çıkarmaz ama
insanın yaptığı her hayırlı ve iyi davranışı etkisiz hâle getirir. Şirk,
insanın başta Allah olmak üzere, hem kendisine ve hem de içinde
yaşadığı toplumun değer yargılarına yabancılaşmasını beraberinde
getirir. İnsanın haysiyet ve şerefine leke sürdürür. Bu nedenle şirk, en
büyük günahlar arasında sayılmıştır. Kur’an’da, şirkin dışında Yüce
Allah’ın kullarının bütün günahlarını bağışlayabileceği beyan edilir.
Onun için şirkin gerek küçüğü ve gerekse büyüğü olsun, tüm
türlerinden şiddetle kaçınmak gerekir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
Ödev
Tevhit ve Şirk
• Çevrenizde çağdaş inanç problemleriyle ilgili görüp
duyduklarınızı içeren iki yüz kelimeyi aşmayacak
şekilde bir yazı yazınız.
• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında
yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
22
Tevhit ve Şirk
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki ayetlerden hangisi tevhit inancına işaret etmektedir?
a) “Doğrusu rabbim her şeyi koruyandır.” (Hûd 11/57).
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
b) “Şüphesiz Allah bütün yaptıklarınızı görür.” (Bakara 2/110).
c) “O, her şeyi işitici ve görücüdür.” (Şura 42/11.
d) “De ki; O Allah bir tektir.” (İhlas 112/1).
e) “Yaratan (Allah) hiç bilmez mi?” (Mülk 67/14.
2. Bir Allah inancı ile kâinat arasındaki bağlantıların kurulmasını sağlayan sıfatlar
hangi tevhit inancıyla ilişkilidir?
a) Allah’ın zatında tevhit
b) Allah’ın sıfatlarında tevhit
c) Allah’ın fiillerinde tevhit
d) Allah’a ibadette tevhit
e) Hiçbiri
3. Aşağıdakilerden hangisi tevhide uygun bir ifade biçimidir?
a) İhlâs suresi tevhidin özetini verir
b) Allah’ın sıfatlarında tevhit aranmaz
c) Allah’ın sıfatlarıyla insanların sıfatları aynıdır
d) Allah’ın fiili sıfatlarının eksenini yaratmak sıfatı oluşturmaz
e) Birey ve toplum hayatında tevhidin yansımaları düşünülemez
4. “Ahiret ameliyle dünya menfaati gözetmek “ şeklinde tanımlanan şirk çeşidi
hangisidir?
a) Allah’ın zatında ortaklık
b) Allah’ın sıfatlarında ortaklık
c) Allah’ın fiillerinde ortaklık
d) Allah’a ibadette ortaklık
e) Hiçbiri
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
23
Tevhit ve Şirk
5. “Birey ve toplumların Allah’a ulaşmada bir takım varlıkları aracı kabul
etmeleri” şeklinde tanımlanan kavram aşağıdakilerden hangisidir?
a) Sevgi
b) Ticaret
c) Şefaat
d) Güç
e) Akılcılık
Cevap Anahtarı :
1.d 2.c 3.a 4.d 5.c
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
24
Tevhit ve Şirk
YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
1. Altıntaş, Ramazan. (2002). Tevhit ve Estetik İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları.
2. Altıntaş, Ramazan. (2003). İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar
Yayınları.
3. Altıntaş, Ramazan. (2007). Bütün Yönleriyle Cahiliyye. İstanbul: Pınar
Yayınları.
4. Arslan, Abdurrahman. (2004). Yeni Bir Anlam Arayışı. Van.
5. Bağdadî, Abdülkâhir. (1928). Usûlü’d-dîn. İstanbul.
6. Behiy, Muhammed.(1973). Mefâhîmu’l-Kur’an. Kahire.
7. Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972). Muvazzah İlm-i Kelam.İstanbul: Bilmen
Yayınevi.
8. Bûtî,
Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Ter. Mehmet Yolcu, Hüseyin
Altınalan. İstanbul: Madve Yay.
9. Çelebi, İlyas, (2001). “Okültist Eğilimlerin Dinî İnançları Yozlaştırıcı Etkilerine
Eleştirel Bir Yaklaşım”. Günümüz İnanç Problemleri. 109-120.
10. Cürcânî, S. Şerîf. (1987). et-Ta’rîfât. Beyrut.
11. Faruki, İsmail Raci. (1995). Tevhit. Çev. Dilaver Yardım-Latif Boyacı. İstanbul:
İnsan Yayınları.
12. Gazzali, Muhammed. (1965). Fıkhu’s-Sîre. Beyrut.
13. Gürdal, Salih. (1984). Tevhit ve Şirk. İstanbul: Beyan Yayınları.
14. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. (1988). Lisânu’lArab. Beyrut.
15. İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed Râğıb. (1961). el-Müfredât fî
Ğarîbi’l-Kur’an. Tah. Muhammed Seyyid Keylânî. Mısır.
16. İsferâyinî, Ebu’l-Muzaffer Şahfûr b. Tâhir. (1955). et-Tabsîr fi’d-Dîn. Nşr.
Muhammed Zâhid el-Kevserî. Mısır.
17. Kutub, Muhammed. (1994). Tevhit. Çev. Nureddin Yıldız. İstanbul: Risale
Yayınevi.
18. Lahbabi, M. Aziz, (1972). İslam Şahsiyetciliği. Çev. İsmail Hakkı Akın. İstanbul:
Yağmur Yayınevi.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
25
Tevhit ve Şirk
19. Macit, Nadim. (1992). Şirk ve Müşrik Toplum. Konya.
20. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.), Kitâbu’tTevhîd. Tah. Fethullah Huleyf, Mısır.
21. Nesefi, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille, I. Nşr.
Hüseyin Atay. Ankara.
22. Öge, Sinan. (2009). Allah’tan Âlem’e ilahî Fiiller, Ankara: Araştırma Yayınları.
23. Öge, Sinan. (2004). “Fıtratın Mîsâkı”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
Dergisi, 22, 240-260.
24. Özler, Mevlüt. (1995). İslam Düşüncesinde Tevhit. İstanbul: Nun Yayıncılık.
25. Şafiî, H. Mahmud. (2009). Kelam’a Giriş. Çev. Süleyman Akkuş. İstanbul:
Değişim Yayınları.
26. Topaloğlu, Bekir. (1981). Kelam İlmi. İstanbul: Damla Yayınevi.
27. Topaloğlu, Bekir. (1992). Allah’ın Varlığı. Ankara: DİB Yay.
28. Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. (2010). Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul.
29. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Y. Şevki-Çelebi, İlyas. (1998). İslam’da İnanç Esasları.
İstanbul.
30. Toprak, Süleyman. (1986). Ölümden Sonraki Hayat. Konya: Tekin Kitabevi.
31. Ulutürk, Veli. (1995). Kur’an-ı Kerim’de Yaratma Kavramı. İstanbul.
32. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Yay.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
26
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
İLAHÎ SIFAT VE İSİMLER
• Allah’ın Sıfatları
• Allah’ın İsimleri (El-Esmâu’l-Hüsnâ)
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra
• Allah’ın sıfatlarını ve karşılıklarını kavrayabilecek
• Allah’ın isimlerini ve anlamlarını kavrayabilecek
• İlahi sıfat ve isimlerle kâinatı ilişkilendirebileceksiniz.
ÜNİTE
6
İlahi Sıfat ve İsimler
GİRİŞ
Allah’ı sıfatlarıyla
tanırız.
Allah’ı bilmenin ve hakkında konuşmanın imkân ve mahiyeti, çeşitli inanç ve
düşünce mensupları tarafından tartışılan temel hususlardandır. Vahiy kültüründen
uzak ya da dinin tahrif edilmiş hâli içerisinde, insan zihninin, Allah anlayışında
teşbih, tecsim, şirk ya da inkârcılık ile nasıl ve ne tür sapmalar yaşadığı tarihi
tecrübe ile sabittir. Bu yüzden ilahî dinler vahyin sürekliliği ile insana Allah’ı, O’nun
istediği şekil ve düzeyde bilmenin yolunu açagelmiştir. Böylece mutlak varlık olan
Allah’ın, sınırlı ve mukayyet varlık olan insan tarafından eksik ve yanlış
algılanmasının önüne geçildiği gibi yüce yaratıcının beşerî idrakin kalıplarından
aşkın oluşu da muhafaza edilmiştir.
Bir şeyi tarif etmek için o şeyin ya kendinden yola çıkarak bir açıklamada
bulunuruz veya mahiyetini oluşturan cüzlerden yola çıkarız ya da mahiyetin
dışındaki şeylerle bu tanımlamayı yapabiliriz. Allah’ı, kendisiyle tarif mümkün
değildir. Çünkü tarif eden, bilinme bakımından tarif edilenden öncedir. Bir şeyi
kendi nefsiyle tarif ettiğimizde, onun nefsini bilmemiz, tarifini bilmemizden
öncedir. Hiçbir varlık Allah’tan önce olmadığı için O’nu bu şekilde tarif edemez.
Allah cüzlerden oluşan bir mahiyet olmadığından, bu yolla bilinmesi de mümkün
olmamaktadır. Geriye O’nu, sıfatları, kendisinden sâdır olan açık hâller ve eserler
ile yani tekvin ve icadı ile bilmek kalır.
1. ALLAH’IN SIFATLARI
Allah’ı tanımanın temeli
vahiydir.
Allah müşahede alanımızın ötesinde bir varlıktır, gözle görülemez, cisimler gibi
somut bir şekilde algılanamaz. Öyleyse onu duyularımızla anlayamaz ve idrak
edemeyiz. Akıl, birtakım tecrübelerine ve bildiği hususlara dayanarak bilinmeyenler
hakkında bilgi edinebilir. Fakat aklın Allah’ı bu şekilde bilmesi de mümkün değildir.
Çünkü mukayese edeceği Allah’a benzer bir varlık yoktur. Bu nedenle Allah
hakkındaki bilgilerimiz vahyin ve peygamberlerin haberiyle temin edilmiştir. Akıl bu
haberleri anlamada bir vasıta olmaktadır.
Kur’an-ı Kerim’de:
“Gözler onu idrak edemez, fakat O gözleri idrak eder”(En’âm, 6/103)
buyurularak, insanın diğer cisimleri algılaması gibi Allah’ı algılayamayacağı
bildirilmiştir. Aynı şekilde Hz. Peygamber; “Mahlûkat hakkında düşünün fakat
Yaratıcı hakkında düşünmeyin. Çünkü O’nu kavramaya gücünüz yetmez” buyurarak
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
İlahi Sıfat ve İsimler
Allah’ın zatını düşünmemeyi tavsiye etmiştir. Zira Allah’ın dengi ve misli herhangi
bir varlık bulunmadığı için bu boşuna bir çaba olacaktır. Öte yandan insan ister
istemez somut varlıkları, cisimleri aklına getirecek ve Allah’ı mahlûkata benzetme
tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Bu yüzden İslam kelamcıları bu hususu güzel bir
şekilde ifade etmişlerdir: “Aklına her ne gelirse gelsin, Allah ondan başkadır.”
Öyleyse Allah’ı ancak sıfatları ve onların bir tecellisi olan fiilleriyle bilebiliriz. Bu
nedenle sıfatlarını bilmek, Allah’a imanın olmazsa olmaz bir gereğidir. Sıfatlarını
bilmeden Allah’ı tanımamız, ona kulluğun gereklerini kalbi bir bağla yapabilmemiz
mümkün değildir. Aksi hâlde özellikleri ve fiilleri ile kâinatla ilişki içerisinde olan
Allah’a değil, sadece Allah kavramına inanılmış olacaktır. Böyle bir inancın da fiili
neticeler vermesi, insan hayatını yönlendirmesi beklenemez. İnsan, arkadaşlık
yapacağı ya da ticaret ortaklığı kuracağı veya evleneceği insanların özelliklerini,
davranışlarını araştırır, öğrenir ve ona göre bir tercihte bulunur. Buna rağmen
kendisini yaratan, yaşatan ve nihayetinde ebedî hayattaki mutluluk ya da azabına
hükmedecek olan en gerçek ve en önemli varlığı nasıl tanımaz? Onun sıfatlarını
nasıl öğrenmez? Bu nedenle Allah’ı tanımama hususunda hiçbir insan mazur
sayılamaz. Allah’a iman ettiğini iddia eden bir insanın, iman ettiği o zat kendisini
nasıl tanıtmışsa, o şekilde tanımak ve öyle iman etmek zorundadır. Kısacası Allah’ın
sıfatlarına iman, Allah’a imanın bir gereğidir.
Sıfatlarına iman, Allah’a
imanın gereğidir.
Allah’ın sıfatları hususunda en temel ilke şudur: Allah’ı tüm noksan sıfatlardan
tenzih etmek ve tüm kemâl sıfatlarını O’na nispet etmek. Zaten Kur’an’da Allah’a
nispet edilen sıfatlar, O’ndaki üstünlüklere işaret eden sıfatlardır. Yine O’ndan
tenzih edilen sıfatlar, O’na yakışmayan, eksiklik ve yetersizlik göstergeleri olan
özelliklerdir. Bu yüzden Allah öncelikle insanların kendisi hakkındaki yanlış
nitelemelerden kendisini tenzih etmiştir:
“İzzet sahibi rabbin
yücedir”(Sâffât, 37/180).
onların
yakıştırdığı
şeylerden
münezzehdir,
İlahî Sıfatların Kısımları
İslam âlimleri Kur’an’da ve hadislerde Allah’a nispet edilen sıfatları
özelliklerine göre sınıflandırmışlardır. Hemen belirtmeliyiz ki herkesin üzerinde
ittifak ettiği kesin bir sınıflama yoktur. Bakış açılarına göre bu sınıflamalar
değişebilmektedir. Mesela kimisinin zâtî sıfat dediğine, bir başkası subûtî sıfat
diyebilmektedir. Bu tür isimlendirme ve tasnif farklılıkları çok da önemli değildir.
Önemli olan bu sıfatları bilmek ve gereklerini idrak edebilmektir. Meşhur olan
tasnifle ilahî sıfatlar ve kısımları şu şekildedir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
İlahi Sıfat ve İsimler
Zâtî /Selbî Sıfatlar
Allah Teala’nın zatına mahsus, olup O’ndan başkasına nispet edilmesi caiz ve
mümkün olmayan sıfatlardır. Bunlar vücud, kıdem, beka, vahdâniyet, kıyâm bi
nefsihî ve muhâlefetun li’l-havadis olmak üzere altı tanedir. Bu sıfatlara zâtî sıfat
dendiği gibi selbi sıfat ya da tenzihi sıfat da denmektedir. Zira bu sıfatların zıtları
olan anlamlar Allah’tan nefyedilmekte, böylece Allah her türlü noksanlıktan tenzih
edilmektedir. Zaten kelime anlamı itibariyle “selb” bir şeyi ayırmak, soyutlamak,
gidermek demektir.
Zâtî sıfatların diğer bir özelliği ise bunların aklî itibarlar olarak
düşünülmeleridir. Yani müstakil olarak Allah’a nispet edilmeyerek sadece Allah’ı
her türlü noksanlıktan tenzih etme ilkesi gereğince, selbî sıfatların sayılarını
artırmak mümkündür.
1. Vücud: Allah’ın var ve mevcud olmasıdır. Zıttı yokluk (adem)’tur. Yokluk, bir
noksanlık sıfatı olduğu için Allah’dan selbedilir, Allah bu eksiklikten tenzih edilir.
Allah, diğer varlıklar gibi önceleri yok iken sonraları var olmuş değildir. Varlığı
zorunludur. Ancak O’nun varlığının mahiyeti bilinemez.
2. Kıdem: Allah’ın varlığının başlangıcının olmaması demektir. Allah dışındaki
varlıklar hâdistir, yani bir zamanlar yok iken sonradan var olmuşlardır. Allah ise
kadimdir. Sonradan olma, bir başka varlık tarafından yaratılmış olmak demektir.
Kadim olan sadece Allah’tır, dolayısıyla yaratılmamıştır. Kıdemin zıttı olan hudus,
Allah’tan nefyedilir.
Zâtî sıfatlar, Allah’ı
noksanlıklardan tenzih
ederler.
“O evvel’dir ve âhir’dir”(Hadîd, 57/3).
ayetindeki “el-Evvel” ifadesi Allah’ın kıdemine işaret etmektedir.
3. Bekâ: Allah’ın varlığının sonunun olmaması demektir. Allah’ın varlığı zatı
gereği olduğundan dolayı bekâsı da zatı gereği zorunludur. Diğer bir ifadeyle bir
başkası onu var etmemiştir ki, varlığını sona erdirebilsin. Allah’tan başka her şeyin
varlığı fanidir. Varlıklarının nihayetini, onları yaratan Allah belirler. Varoluşları,
varlıklarının devamlılığı da onun elindedir. Dolayısıyla bekânın zıttı olan fena(yok
olma, tükenme) Allah’tan nefyedilir. Allah fani olmaktan münezzehtir.
Yukarıda mealini verdiğimiz ayetindeki “el-Âhir” ifadesi Allah’ın bekâsına
işaret etmektedir. Yine
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
İlahi Sıfat ve İsimler
“Kâinattaki her şey fânidir. Sadece rabbinin celal ve ikram sahibi zatı
bâkidir.”(Rahmân, 55/27)
ayetinde de tüm kâinatın sonluluğuna, Allah’ın ise ebedîliğine dikkat çekilmiştir.
ayetinde de işaret edildiği üzere, insan öldüğünde sahip olduğu mülkler, yine
“Yeryüzüne ve onda olanlara biz varis oluruz”(Meryem, 19/40)
onların gerçek sahibi olan Allah’a kalacaktır. Çünkü ezelde hiçbir varlık yokken
sadece O bulunduğu gibi, tüm fanilerin ötesinde Bâki kalan da sadece O’dur.
4. Vahdaniyet: Allah Teala’nın bir ve tek olmasıdır. Allah zatı, sıfatları ve
fiillerinde tektir, eşsizdir, ortağı yoktur. O’ndan başka bir ilah bulunmadığı gibi,
başkaları da O’nun sıfatlarının misline sahip değildir. Yaratıcılık da O’na mahsus bir
fiildir. Vahdaniyetin zıttı teaddüt(birden fazla olma) ve şeriki(ortağı) bulunmadır.
Allah mahlukata ait bu iki özellikten de münezzehdir. Çünkü O, Kur’an’da da ifade
edildiği üzere Ehad’dir, yani eşi ve benzeri bulunmayan yegâne varlıktır:
Allah’ın dengi hiçbir şey
yoktur.
“De ki O Allah birdir.”(İhlas, 112/1)
5. Kıyâm bi nefsihi: Allah’ın zatıyla kaim olmasıdır. Allah dışındaki tüm
varlıklar, var olmak için bir başkasına muhtaçtır. Aynı zamanda varlıklarını
gösterebilecekleri bir mekâna ihtiyaç duyarlar. Oysa Allah vâcibu’l-vücûddur.
Varlığı kendinden olduğu için, var olmak için ne bir yaratıcıya ihtiyacı vardır ne de
varlığını devam ettirip göstereceği bir mahalle.
6. Muhâlefetun li’l-havâdis: Allah’ın sonradan yaratılanlara(havadis)
benzememesi, onlardan farklı olmasıdır. Allah Teala’nın bu sıfatı, aslında tenzihi
sıfatların tümünü kapsayan şemsiye bir kavramdır. O, zatında ve sıfatlarında eşsiz
olup mahlûkata benzemediğine göre, mahlûkata nispet ettiğimiz hiçbir şeyi aynı
anlamda Allah’a nispet edemeyiz. Sonradan olan varlıklar(havadis) hem zatları hem
de sıfatları itibariyle eksiktirler. Hâdis oldukları için yaratıcıya muhtaçtırlar,
dolayısıyla varlıkları da, varlıklarının devamı da başkasına bağımlıdır. Aynı şekilde
sıfatları da yaratıcının takdirine göre belirlenmiştir. Dolayısıyla kendileri gibi
sıfatları da hadistir. Bu sıfatın zıttı mümâselet (misli olmak) ve müşabehet (benzeri
olmak)tir. Allah tüm bunlardan münezzehtir.
Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın eşsizliği ve yegâneliği
“O’nun misli hiçbir şey yoktur. O işiten ve görendir.”(Şûrâ, 42/11)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
İlahi Sıfat ve İsimler
ayetiyle açık bir şekilde bildirilmiştir. O’nun yaratılmışlara benzemeyişini yukarıda
da belirttiğimiz şu ifade veciz bir şekilde özetlemektedir: “Aklına her ne gelirse
gelsin, Allah ondan başkadır.”
Subuti Sıfatlar(Sıfât-ı Meâni)
Subuti sıfatların
keyfiyeti bilinemez.
Kur’an’da ve hadislerde Allah’a doğrudan nispet edilen ve hakiki anlamları
Allah’ta ezeli olarak sabit bulunan sıfatlardır. Bu sıfatlar içerikleri itibariyle bir
ilahta bulunması gereken üstün niteliklerdir. Aynı şekilde bu sıfatların zıtları
noksanlık ve yetersizliğe delalet ettiği için Allah’tan nefyedilir. Sübuti sıfatların
anlamları farklı mahiyette de olsa insanlarda da bulunduğu için anlaşılmaktadır. En
azından bu sıfatlar Allah’a nispet edildiğinde ne denmek istendiği bilinir. Mesela
sem’(işitme) sıfatı Allah’a nispet edilip “O semi’dir” dendiğinde, asıl hedef insaların
konuştuğu hususulardan Allah’ın haberdar olduğunu insana bildirmektir. Bundan
öte Allah’ın işitmesi nasıl olur, ne şekildedir bilinemez. Dolayısıyla bu ilahi sıfatların
mutlak mahiyeti ve keyfiyeti insanoğlunun algı ve bilgi kapasitesinin üstündedir.
Sübuti sıfatlar Mâturîdîlere göre sekiz, Eşarîlere göre ise yedi tanedir.
Aralarındaki farklılık tekvin sıfatındadır. Mâturîdîler tekvin sıfatını müstakil bir sıfat
kabul ederken; Eşarîler onu kudret sıfatı içerisinde düşünerek müstakil olarak
zikretmemişlerdir. Subuti sıfatlar hayat, ilim, irade, kudret, sem’, basar, kelam ve
tekvinden oluşurlar.
1. Hayat: Biyolojik canlılık anlamında olmamak üzere Allah Hayy’dır. O’nun
hayy olması mevcudiyeti ve ölümsüzlüğü demektir. Kur’an-ı Kerim’de pek çok
ayette bu sıfata işaret edilmiştir:
“Allah, kendisinden başka ilah
kayyûmdur”(Bakara, 2/255; Âli İmrân, 3/2)
olmayandır.
O
hayy
ve
“(O gün) bütün yüzler hayy ve kayyûma boyun eğmiştir”(Tâhâ, 20/111)
“O hayydır, ondan başka ilah yoktur”(Mü’min, 40/65)
“Ölmeyen hayya tevekkül et”(Furkân, 25/58)
Son ayetten de anlaşılacağı üzere O’nun hayy olması, hakkında ölümün
imkânsızlığını bildiren ezeli ve ebedi varlığının sürekliliğidir. Hayatın zıttı ise
ölüm(memât)dür ve Allah bundan münezzehtir. Allah’ın hayatı, hayatların en kâmil
ve tam olanıdır. Her hayat sahibinde fiil bulunduğundan, ilahî fiiller de, O’nun
hayatının bir gereğidir. Kendisinde fiil ve şuur bulunan varlık, canlı; bulunmayan ise
cansız (cemâd) dır. Aynı şekilde hayatı mükemmel olan bir zatın fiil ve kudreti,
hayatı mükemmel olmayan zatın fiil ve kudretinden daha üstündür. Allah hakkında
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
İlahi Sıfat ve İsimler
hayat, O’nun bilmesi, irâde etmesi ve kadir olmasını sahîh kılan bir niteliktir. Fail,
âlim ve kadir olan bir zat zorunlu olarak canlıdır. Tercihe dayalı fiiller ancak canlı
olandan sadır olabilir. Allah’ın fiilleri de bu şekilde meydana gelmektedir.
Dolayısıyla fiilleri ispat edildiğinde tabi olarak hayy olduğu da ispat edilmiş
olmaktadır. Ölü veya cansız bir varlığı örneğin ilimle vasıflamak mümkün değildir.
Nitekim yaşadığımız alemde, bizden biri, canlılık özelliğini kaybettiğinde artık bilgi
ve güç sahibi olamaz. Bunlar canlılığın elverişli kıldığı niteliklerdir. Allah alim ve
kadir olunca, ezelî ve ebedî olarak hayy olur. Allah hayy olunca, semî’, basîr ve
mütekellim olması da kaçınılmaz olmaktadır. Çünkü bu sıfatlara sahip olmayan bir
canlı(hayy), zıtlarıyla nitelenir. İlah olan bir zat ise, bu tür zıtlarla vasıflanmaktan
münezzehtir.
2. İlim: Allah Teala’nın, bilginin konusu olan her şeyden haberdar olması;
kâinatta vuku bulmuş ve bulacak olan her şeyi, bütün hâlinde olanları ya da cüzleri,
gizli ya da aşikâr olanları her türlü haliyle bilmesi demektir. Tüm bunlar, O’ndan
gizili değildir.
İlim, kemal sıfatlarının
ilkidir.
İlim, kemâl sıfatlarının en başta gelenidir. Zıttı cehalet, gaflet ya da
nisyan(unutkanlık) dır. Allah’a ilim sıfatı nispet edilirken hem ilmin gereği olan
kemaliyet nispet edilmiş olmakta hem de ilmin zıttı olan noksanlıklar O’ndan tenzih
edilmiş olmaktadır.
İlahî ilmin bazı özelliklerini maddeler hâlinde şu şekilde sıralayabiliriz:
Kâinat Allah’ın ilmine
işarettir.
Allah’ın ilmi her şeyi kuşatıcıdır, istisnaları yoktur.
Allah’ın ilmi zamanla kayıtlı değildir. Allah eşyayı ve olayları olmadan
önce de bilir.
Allah’ın ilminde bildiği şeylerin değişmesinden dolayı değişme
olmaz.
Allah’ın ilmi ezeli olduğu için, sonradan öğrenme söz konusu
değildir.
Allah’ın ilmi sonsuz ve ebedidir, bildiği şeyi unutması muhaldir.
Allah’ın ilmi, insanların ilmi gibi tefekkür ve istidlâlin mahsulü
değildir.
Allah’ın ilmi için herhangi bir vasıtaya ihtiyaç söz konusu değildir.
İlim sıfatı Kur’an’da en çok zikredilen ilahî sıfattır. İnsanın müşahede ettiği her
şey Allah’ın ilmine nispet edilmiştir. Bu anlamda mutlak bilgi Allah’ındır. Allah’ın
ilmine yapılan bu vurgu insanda inandığı ve kulluk ettiği zatın kemaliyeti algısını
pekiştirir. Aynı zamanda Allah dışında tapınılan varlıkların cehaleti hatırlanarak,
ilahlığa müstehak olmadıkları anlaşılır. Tüm varlıkları Allah yarattığına göre,
yarattıklarını bilmesi de gayet doğaldır. Bu kadar eşsiz güzellik ve nizamıyla var
edilmiş kâinat, diğer pek çok sıfatı gibi Allah’ın ilmine de işaret eder. Çünkü ancak
alim bir zat bu kadar sistemli, kanunlu ve çeşitli yaratılışı düzenleyebilir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
İlahi Sıfat ve İsimler
Kur’an’da Allah’ın ilmini ve bu ilmin bazı özelliklerini gösteren ayetlerden
birkaçı şöyledir:
“Ben sizin bilmediklerinizi bilirim.”(Bakara, 2/30)
“Ben göklerin ve yerin gaybını bilirim. Ve Ben açığa vurduğunuzu da
gizlediğinizi de bilirim.”(Bakara, 2/33)
“Sen, nefsimde olanı bilirsin, ben zatında olanı bilmem. Şüphesiz sen gizli
olanları en iyi bilensin.”(Mâide, 5/116)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
İlahi Sıfat ve İsimler
“Onların kalplerinde olanı bildi.”(Fetih, 48/18)
“Andolsun ki insanı biz yarattık ve nefsinin ona verdiği vesveseyi bilirirz. Biz
ona şah damarından daha yakınız.”(Kâf, 50/16)
“Bilmezler mi ki Allah, muhakkak onların gizlediklerini de açıkladıklarını da
bilir.”(Bakara, 2/77)
“Allah’ın nefislerinizde olanı bildiğini bilin ve bu yüzden O’ndan
sakının.”(Bakara, 2/235)
“Onların önlerinde ve arkalarında olanı bilir.”(Bakara, 2/255)
“Göklerde ve yerdekileri Allah’ın bildiğini görmüyor musun? Üç kişinin
fısıldaştığı yerde dördüncüleri O’dur. Beş kişi olsalar altıncıları O’dur. Bundan
daha az ya da daha çok sayıda olsalar ve nerede bulunurlarsa bulunsunlar Allah
onlarla beraberdir. Sonra kıyamet gününde yaptıklarını onlara haber verecektir.
Şüphesiz Allah her şeyi bilir.”(Mücâdele, 58/7)
“Gaybın anahtarları O’nun katındadır. Onları O’ndan başkası bilmez. O
karada ve denizde olanı bilir. Düşen her yaprağı o bilir. Yerin karanlıklarındaki
tane, yaş kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”(En’âm, 6/59)
“Allah, her dişinin neye gebe olduğunu, rahimlerin artırdığı şeyi ve eksilttiği
şeyi bilir. Her şey onun katında bir ölçü iledir.”(Ra’d, 13/8)
“Allah, gözlerin hain bakışını ve kalplerin gizlediğini bilir.”(Mümin, 40/19)
“Yere gireni, ondan çıkanı, gökten ineni, oraya yükseleni bilir. Nerede
olsanız, O sizinle beraberdir. Allah bütün yaptıklarınızı hakkıyla
görendir.”(Hadîd, 57/4)
“Yaratan bilmez mi? O, en gizli şeyleri bilir, (her şeyden) hakkıyla
haberdardır.”(Mülk, 67/14)
“O, gaybı da, görülen âlemi de bilendir. Çok büyüktür, çok yücedir.”(Rad,
13/9)
Dikkat edileceği üzere ayetlerde Allah’ın açıkta olanı bilmesi yanında özellikle
kalplerde olanı, gizleneni de bildiğine sık sık vurgu yapılmaktadır. Dinlerin temel
maksadı insana rabbini tanıtmak ve ona boyun eğmesini temin etmektir. İşte
insana yaratıcısının, kendinin her halinden haberdar olduğunu, gizli saklı neyi varsa
bildiğini hatırlatan bu ayetler, düşünüp ibret alan için ciddi bir kulluk bilinci
oluşturacaktır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
İlahi Sıfat ve İsimler
3. İrade: Lugatta talep ve meyil manalarını içeren irâde, bir şey üzerine karar
kılarak onu yapmaya azmetmek demektir.
Istılahta birbiriyle bağlantılı iki temel muhtevaya sahiptir:
a. Her şeyden önce irade, zorlama ve mecbur kalmaya zıt bir manadır. İrade
sahibi olan varlık, kast ve tercih sahibi olmuş olur. Bu manaya göre iradenin
faydası, kendisiyle vasıflananın, fiilinde seçim sahibi olup o fiile mecbur
bırakılmamasıdır.
b. İradenin içerdiği ikinci anlam ise, mef’ûlun (fiile konu olan şeyin, nesnenin)
bir yöne tahsisini gerekli kılmasıdır. Şayet irade olmasaydı, özellikle mef’ûllerin aynı
cinsten olduğu durumlarda, tüm mef’ûller tek vakitte, tek bir heyet ve tek bir sıfat
üzere olurdular. Bu yüzden irade, mümkün iki taraftan birini diğerine zorunluluk
olmaksızın tercihi gerektiren sıfattır. Gayeler kendi başlarına varlıklarını zorunlu
kılamazlar. Bir gayenin amaç vasıtasıyla gerçekleşebilmesi için bilen ve tercih eden
bir amile ihtiyacı vardır. Fiile yönlendiren fakat fiilin tam sebebi olmayan saiklerden
birinin ötekine tercih edilmesini sağlayan şey iradedir.
Allah dilediğini
yapandır.
İrade insanlar hakkında kullanıldığında yukarıdaki lügat ve ıstılah
anlamlarının tümü kastedilir. Ancak Allah’ın iradesi kulların iradesinden farklı
olduğu için bu anlamların tümü O’nun hakkında doğru olmaz. Mesela lügat anlamı
olarak zikredilen “meyletme” Allah hakkında düşünülemez. Çünkü meyletme ya bir
ihtiyaçtan ya da herhangi bir bağımlılıktan olabilir. Oysa Allah bu tür
noksanlıklardan münezzehtir. Aynı şekilde insan iki seçenek arasında kalıp, birini
tercih ettiğinde irade sıfatı devreye girer. Ancak Allah yaptığı fiillerinde herhangi
bir tereddüt yaşamaz, O’nun için ihtimal söz konusu değildir. O, kesin bilgi ve
hüküm sahibidir; ister ve yaratır.
Öyleyse ilahî iradeyi özellikle şu iki husus çerçevesinde anlayabiliriz:
1. Allah’ın fiillerinde herhangi bir cebir ve baskı altında olmaması. Allah
kendi zatına mahsus iradesiyle diler ve dilediğini yapar. Hiçbir etki, baskı, zorlama,
menfaat, zarar. İhtiyaç ya da endişe O’nu fiile yönlendirmez. O hakîmdir,
hikmetince fiilleri vardır.
2. Allah’ın fiillerinin kendisinden zorunlu bir şekilde (tab’an) ortaya
çıkmaması. Bu tür fiiller akılsız, iradesiz varlıklarda olur. Mesela güneşin ışık ve ısı
yayması iradi değil, tabiatı gereğidir. Ancak ilahî fiiller Allah’ın zatına mahsus kararı
ve dilemesiyle olur.
İlahi iradenin özellikle tecelli ve gerçekleşme yönüyle ilgili olarak daha iyi
anlaşılması için İslam âlimleri ikili bir tasnif yapma ihtiyacı hissetmişlerdir. Buna
göre ilahî iradenin ikili mahiyeti olduğu söylenmiştir: Tekvinî irade ve Teşriî İrade.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
İlahi Sıfat ve İsimler
Tekvini irade, Allah Teala’nın yaratıcı iradesidir. Diğer bir ifadeyle yaratmayla
alakalı iradesidir. Bir şeyi yaratmak istediği zaman tekvinî iradesi söz konusudur ve
Vuku bulmama, gerçekleşmeme ihtimali yoktur ve kesinlikle olur.
“Bir şeyi irade ettiği zaman O’nun işi, o şeye ol demektir. O şey de hemen
oluverir”(Yâsin, 36/82),
“Allah irade ettiğini yapar”(Bakara, 2/253)
ayetlerinde ilahî iradenin bu yönüne işaret edilmiştir.
Teşriî irade’de ise yaratma söz konusu değildir. Allah’ın emir ve talebinin
olduğu hususlarda ilahî iradenin bu anlamı geçerlidir. Mesela Allah kendisine
inanılmasını ve itaat edilmesini irade etmiştir ve bunu emretmiştir. Ama burada
oluşturucu bir irade yoktur. Teşrii yani kanun koyucu irade vardır. O yüzden herkes
iman etmemektedir. Şayet Allah herkesin iman etmesini tekvini bir irade ile irade
etmiş olsaydı o zaman herkes mecburen iman ederdi. Nitekim Kur’an’da bu
duruma da işaret edilmiştir.
“Eğer rabbin dileseydi yeryüzündekilerin hepsi iman ederdi”(Yûnus,
10/99).
“Allah dileseydi,
birleştirirdi”(En’âm, 6/35).
Allah her şeye kadir bir
yaratıcıdır.
elbette
onları
hidayet
üzerinde
toplayıp
4. Kudret: Allah Teala’nın tüm mahlukatta ilim ve iradesine uygun olarak
tesir ve tasarruf etmesi demektir. Tüm kâinatta Allah’ın yaratıcı ve düzenleyici
fiillerini görmek mümkündür. Fiil denince akla ilk gelen kavram kudrettir. Kudret,
fiilin tanımlanmasındaki temel anahtar kavramdır. Bu yüzden Allah’ın fail
oluşundan yola çıkarak bilinmesi mümkün olan ilk vacib sıfat Allah’ın kadir
olmasıdır. Allah’tan fiilin ortaya çıkışı sahih olunca, zorunlu olarak kadir olmuş olur.
Fiil yapabilen ile yapamayanı birbirinden ayıran ölçüt kadir olmaktır. İrade ettiği
her şeyin irade ettiği şekilde gerçekleşmesi ve hiçbir şeyin kendisini aciz
bırakamaması, kısacası ihtiyari fiilin vukuu Allah’ın kudretinin göstergeleridir. Zira
kudreti olmayan bir kişinin fiilleri, bir şeye zıddıyla birlikte malik olamayacağı için,
sorunlu ve bozulmaya müsaittir.
Kudret sıfatı, aklın delaletiyle bilinen kadim sıfatların başında gelir. Zira
Allah’ın âlemin muhdisi olduğunu gösteren deliller, vasıtasız olarak, O’nun kadir
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
İlahi Sıfat ve İsimler
oluşuna delâlet etmekteyken, diğer sıfatların ispatında bir veya daha fazla vasıtaya
ihtiyaç duyulur.
Kudret sıfatı da diğer kemal sıfatları gibi bir ilahlık göstergesidir. Allah her
şeye kadir bir yaratıcıdır. Bunun aksine insanların ilah diye kutsadıkları diğer sahte
ilahların kâinatta etkili hiçbir kudreti yoktur. Kudretin zıttı aczdir. Allah acziyetten
münezzehtir. Ama Allah dışındaki her varlığın aciz olduğu pek çok husus vardır.
Allah müşriklere bu durumu güzel bir misalle anlatmıştır. Allah’tan başka
tapındıklarının acziyetini şu şekilde belirtmiştir:
“Sinek onlardan bir şey kapsa bunu ondan kurtaramazlar. İsteyen de aciz,
istenen de” (Hacc, 22/73).
İşte insanoğlu ne kadar cahilleşebiliyor ki, bir sineğe karşı bile kendini
savunamayan cansız varlıklara ilah diye yaranmaya çalışabilmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de hem genel olarak Allah’ın kudretine vurgu yapılmış hem
de özel olarak nelere kadir olduğuna yönelik örnekler verilmiştir.
“Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir”(Bakara, 2/109, 148, 284; Âli İmrân,
3/189; Mâide, 5/17).
Yukarıdaki ayetlerde Allah’ın genel kudretine işaret vardır. Bunun dışında
Allah Kur’an’da, azap göndermeye (Enâm, 6/65), göklerin ve yerin benzerini
yaratmaya (Yâsin, 36/81), ölüleri diriltmeye(Ahkâf, 46/33; Kıyâme, 75/40), affetme
ve azap etmeye(Bakara, 2/284; Mâide, 5/40), dilediğini yaratmaya (Mâide, 5/17),
toplumları değiştirmeye (Tevbe, 9/39), yardım etmeye (Hacc, 22/39) vb. güç
yetiren olduğunu da hatırlatmıştır.
5. Sem’: Allahu Teala’nın işitmeye konu olan her şeyi işitmesi, ondan
haberdar olmasıdır. Ancak o, mahlukata benzemediği için O’nun işitmesi de
farklıdır. O’nun işitmek için, kulağa, ses dalgalarına, bunları algılayacak bir beyne
vs. ihtiyacı yoktur. Bunlar mahlukat için gerekli olan donanımlardır. Dolayısıyla
Allah’ın işitmesinin mahiyetini ve keyfiyetini bilmemekteyiz. İnanmamız gereken
husus, konuştuğumuz her şeyi Allah’ın işittiğidir. Böylece konuştuklarımızdan
mesul olacağımıza yönelik bir şuur hâlinde olmamız gerekmektedir. Ayetlerde
Allah’ın her şeyi işittiğinin bildirilmesinin amacı da budur. İşitmenin zıttı sağırlıktır
ve Allah bu noksanlıktan münezzehtir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
İlahi Sıfat ve İsimler
Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın hem genel olarak işitici(Semi) olduğunu ifade eden
ayetler bulunmaktadır hem de detaylı olarak neleri işittiğini gösteren ayetler yer
almaktadır:
“O, işiten ve bilendir”(Bakara, 2/137; En’âm, 6/13, 115).
“Şüphesiz Allah, işiten ve bilendir”(Bakara, 2/181; Enfâl, 8/42).
“Allah işiten ve bilendir”(Bakara, 2/256; Âli İmrân, 3/34; Tevbe, 9/98).
“Yoksa onların sırlarını ve gizli konuşmalarını duymadığımızı mı
sanıyorlar?”(Zuhruf, 43/80).
Allah her şeyi işitendir.
“Allah, kocası hakkında seninle tartışan ve Allah’a şikâyette bulunan
kadının sözünü işitmiştir. Allah, sizin sürdürdüğünüz konuşmayı (zaten)
işitmekteydi. Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir”(Mücâdile,
58/1).
“De ki: “Kaldıkları süreyi Allah daha iyi bilir. Göklerin ve yerin gaybını
bilmek O’na aittir. O ne güzel görür, O ne güzel işitir! Onların, ondan başka
hiçbir dostu da yoktur. O hükmüne hiçbir kimseyi ortak etmez”(Kehf, 18/26).
6. Basar: Allah Teala’nın görmeye konu olan her şeyi görmesi, ondan
haberdar olmasıdır. İşitme sıfatı gibi görme sıfatı için de Allah’ın göz, ışık vs. uzuv
ve araçlara ihtiyacı yoktur. O, mahiyetini ve keyfiyetini bilmediğimiz bir şekilde
istisnasız her şeyi görendir(Basir). Bu sıfatını bilip düşündüğünde insan, yalnız
olmadığını, kendisini her an gören bir zatın olduğunu anlayıp ona göre
yaşayacaktır. Aşağıdaki ayetlerde de görüleceği üzere Allah özellikle insanların
yaptıklarını gördüğünü sık sık hatırlatmaktadır. Öyleyse Allah’ın basar sıfatına iman,
kişinin davranışlarında Allah’ın gördüğünün bilincinde davranmasıdır. Bir
büyüğünün yanındayken nasıl ki kemâl-i edeple hareket ediyorsa, her şeyini
görmekte olan Yaratıcısının sürekli olarak huzurunda bulunduğunun farkındalığıyla
daha büyük bir edebe bürünmesi gerekmektedir.
Bu bilinçle yaşamak meşhur Cibril hadisinde Peygamberimiz’in tanımladığı
ihsan makamıdır. İlgili hadiste peygamberimiz ihsanı
“Allah’a sanki O’nu görüyormuşcasına ibadet etmendir. Her ne kadar sen
O’nu görmesen de O seni görmektedir”(Müslim, “İman” 1).
şeklinde açıklamıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
İlahi Sıfat ve İsimler
Kur’an’da Allah’ın “gören” olduğu aşağıdaki ayet ve benzerleriyle
bildirilmiştir:
“Allah işiten ve görendir”(İsrâ, 17/1; Hacc, 22/61, 75; Lokman, 31/38;
Mü’min, 40/20).
“O her şeyi görendir”(Mülk, 67/19).
Allah herkesi ve her şeyi
görendir.
Diğer pek çok ayette ise Allah’ın kullarını ve özellikle yaptıkları amellerini
gördüğü sıklıkla zikredilmiştir:
“Allah kullarını görendir”(Âli İmrân, 3/15, 20; Mü’min, 40/44).
“Muhakkak ki Allah
görendir”(Fâtır, 35/31).
kullarından kesinlikle
haberdar
ve
onları
“Allah onların yaptıklarını görendir”(Bakara, 2/96)
“Muhakkak ki Allah yaptıklarınızı görendir”(Bakara, 2/110)
“Allah’tan korkun
görendir”(Bakara, 2/233
ve
bilin
ki
kesinlikle
Allah
yaptıklarınızı
“Kullarının günahlarından haberdar ve onları gören olarak rabbin
yeter”(İsrâ, 17/17)
7. Kelâm: Allah Teala’nın konuşma sıfatıdır. Kelamın zıttı konuşmama(sükût)
ya da konuşamama (dilsizlik) dır. Allah bu tür noksanlıklardan münezzehtir. Buna
göre, bir varlığın, herhangi bir vasıfla nitelenmediği zaman onun zıddıyla
vasıflanacağı kabulü, Allah’ın kelamla nitelenmediğinde onun zıddı olan dilsizlik ya
da sükûtla vasıflanacağı neticesini doğurmuştur. Böyle bir netice ise Allah’ın
mükemmelliğini zedeleyeceğinden, zıttı nefyedilerek, kelam O’na nispet edilir.
Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamber’den nakledilen bazı haberlerde Allah’a
ait bir kelamın olduğunu doğrudan ya da dolaylı şekilde gösteren ifadeler
bulunmaktadır. Kur’an’da genel olarak kelam-kelime ya da kavl kökünden türemiş
ifade formlarının Allah’a nispeti, O’nun kelâmının varlığını ispatlayan önemli
göstergeler olarak kabul edilmektedir. Ayıca, kelama delalet eden ve bazıları
kelamın kısımları olarak kabul edilen emir, nehiy, nida, şahadet gibi ifadelerin
nispeti de ikinci derecede bu kapsam altına alınabilir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
İlahi Sıfat ve İsimler
“İçlerinden bir grup Allah’ın kelamını işitip onu kavradıktan sonra bilerek
tahrif
etmekteyken,
siz
hala
onların
size
inanmalarını
mı
arzulamaktasınız?”(Bakara, 2/75).
“Eğer Allah’a ortak koşanlardan biri senden sığınma talebinde bulunursa,
Allah’ın kelamını işitebilmesi için ona sığınma hakkı tanı”(Tevbe, 9/6).
“De ki: “Rabbimin sözlerini yazmak için denizler mürekkep olsa ve bir o
kadar da ilave etsek (denizlere deniz katsak); Rabbimin sözleri tükenmeden
önce denizler tükenirdi”(Kehf, 18/109).
“Kıyamet günü Allah
arıtacaktır”(Bakara, 2/174).
Sözlerin en güzeli
Allah’ın kelamıdır.
onlarla
ne
konuşacak,
ne
de
onları
“Hani, rabbin meleklere... demişti” (Bakara, 2/30, Sâd, 38/71).
“Allah ise gerçeği söyler” (Ahzâb, 33/4).
“Biz bir şeyin olmasını istediğimiz zaman sözümüz sadece, ona, “ol”
dememizdir. O da hemen oluverir” (Nahl, 16/40).
Yine bazı hadislerde de Allah’ın kelamından bahsedilmektedir.
“Allah gökte bir emre karar verdiği zaman melekler Allah’ın sözüne boyun
eğerek kanatlarını çırparlar. O söz sanki bir taş üzerindeki zincirin sesi gibidir...”(
Buhârî, Halku Ef’âli’l-İbâd, s. 131, 132; Ebu Dâvud, “Sünnet” 22)
“Allah Musa’yı kelamı ve risaletiyle seçti”( Buhârî, Halku Ef’âli’l-İbâd, s.
133).
“Rabbiniz sizinle aranızda bir tercüman olmaksızın konuşacak”( Buhârî,
Halku Ef’âli’l-İbâd, s. 133).
“Kelâmın en güzeli Allah’ın kelamıdır”( Nesâî, Sehiv 65; İbn Mâce,
Mukaddime 7).
8. Tekvin: Oluşturma, vücuda getirme, icat, tesir ve yaratma gibi anlamlara
gelen tekvin, Allah’ın yaratıcı ve var edici sıfatıdır. Daha önceden de işaret edildiği
üzere Eşarilere göre bu sıfat kudret sıfatı içerisinde yer almaktadır. Ancak
Matûrîdîlere göre kudretten bağımsız müstakil bir ezeli sıfattır. Mâturîdîlere göre
Allah’ın tüm fiillerinin kaynağı ve temeli tekvin sıfatıdır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
İlahi Sıfat ve İsimler
“O’nun(Allah’ın) emri, bir şeyi dilediği zaman sadece o şeye ol(kun)
demesidir. O şey de hemen oluverir”(Yâsin, 36/82)
ayeti Allah’ın bu sıfatı için delil olarak zikredilmektedir.
Bireysel Etkinlik
Kâinatta Allah’ın fiillerinin pek çok tecellisini ve izlerini görmek
mümkündür. Tüm bunlar Allah’ın tekvin sıfatı ile gerçekleşmektedir. Yaratma,
yaşatma, öldürme, rızık verme, yardım etme, destek olma vs. fiiller bu sıfatının alt
unsurlarıdır. Bu tür fiillerle ilgili Allah’ın sıfatlarına İslam düşüncesinde “fiili sıfatlar”
denmiştir. “Hem kendilerinin hem de zıtlarının Allah’a nispeti caiz olan fiiller”
şeklinde tarif edilmiştir. Mesela “Allah filan kişiye yardım etti, filana etmedi”,
“filana hayat verdi, filana vermedi” diye hem olumlusunu hem de olumsuzunu
Allah’a nispet edebilmekteyiz.
• Çevrenize bakarak Allah'ın yaratmasındaki
güzellikler hakkında düşününüz.
Haberî/Müteşâbih Sıfatlar
Ders anlatım videosunu
izleyiniz
Şu ana kadar anlatılan zâtî ve subûtî sıfatlar doğrudan ya da dolaylı olarak
Kur’an ve hadislerde yer aldığı gibi, akıl da bu sıfatların varlığı noktasında bazı
çıkarımlarda bulunabilir. Mesela akıl, kâinatın yaratıcısı bir ilahı kabullenmişse,
onun kadir, alim, hayy vs. olması gerektiğine hükmedebilir. Kısacası bu sıfatların
nass(Kur’an-sünnet) temeli yanında akli temelleri de vardır. Ancak bazı ilahî
sıfatlarda aklın tespit edebilme kapasitesi yoktur. O sıfatlar sadece Kur’an ve
hadislerin bildirmesiyle bilinebilir. Şayet hiçbir nass bulunmasaydı, insan, aklıyla
düşünüp de Allah’ın şu tür sıfatları da olmalıdır diye bir çıkarımda bulunamazdı.
Dolayısıyla haberi sıfatlar, “varlıkları ancak nassın(Kur’an ve Hadis) haber
vermesiyle bilinebilen, bir başka ifadeyle varlıklarını tespitte akıl yürütme imkânı
bulunmayan sıfatlara denmektedir.” Vech(yüz), yed(el), ayn(göz), istiva(oturma),
nüzûl(inme), mecî (gelme) gibi sıfatlar bu türdendir.
Haberi sıfatlar kelime anlamlarından da anlaşılacağı üzere normalde
insanlara ait uzuv ve fiillerdir. Asli anlamları itibariyle Allah’a nispet edilemezler.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
İlahi Sıfat ve İsimler
Aksi hâlde Allah diğer varlıklara benzetilmiş olacaktır ki, bu da tevhide aykırıdır.
Zahiri anlamları itibariyle anlaşılmasında bir kapalılık bulunduğundan ya da Allah ile
mahlûkat arasında bir benzerlik çağrıştırdığından bu tür sıfatlara aynı zamanda
müteşabih sıfatlar da denmiştir. Kur’an’da ve hadislerde bu tür ifadelerin Allah’a
nispet edilmesi mecazendir. Bu yüzden bu tür sıfatlarda yapılacak şey öncelikle
onlara iman etmek, fakat beşerî anlamlarını Allah’a nispet etmemektir.
Haberi sıfatlara
müteşabih sıfatlar da
denir.
Tarihte bazı insanların bu sıfatları asli anlamlarıyla düşünüp Allah’ı
mahlûkata benzetmesi, O’na birtakım uzuvlar ve bedensel özellikler nispet etmesi
bu konunun tartışılmasına sebebiyet vermiştir. Neticede İslam kelamcıları bu
sıfatların mecâzî anlamlara geldiğini Arap dilinden de örnekler vererek açıklamak
mecburiyetinde kalmış, nihayetinde insanların bu ifadeleri kötüye kullanmalarına
mani olmuşlardır. Aslında sadece Arapçada değil, hemen hemen bütün dillerde bu
kelimelerin mecâzî kullanımı mevcuttur. Mesela Türkçe’de birisine “şu işe bir el at”
dediğimizde, buradan lafzi bir anlam düşünüp de elini gerçek anlamda atmayı
düşünen olmaz. Bu sözü işiten herkes bunun “yardım et” anlamına geldiğini bilir.
Aynı şekilde “eli sıkı” ifadesinden hiç kimse birisinin elini yumruk gibi yapıp hiç
açmadığı şeklinde zahiri bir anlam çıkarmaz. Bilakis bunun “cimrilik”ten mecâz
olduğunu bilir. İşte haberi sıfatlarda bunun gibidir. Buna göre ilgili sıfatlardan
bazılarının uygun manada tevili şu şekildedir:
Vech: Allah’ın zatı
Yed: Allah’ın yardımı, kudreti
Haberi sıfatlar Allah’ın
şanına uygun bir şekilde
anlaşılmalıdır!
Ayn: Allah’ın gözetimi, kontrolü
İstivâ: Allah’ın hâkimiyeti ve emri altına alma
Nüzûl: Allah’ın rahmetinin, emrinin ya da meleklerinin inmesi
Mecis: Allah’ın rahmetinin, emrinin ya da meleklerinin gelmesi
ALLAH’IN İSİMLERİ(el-ESMÂU’L-HÜSNÂ)
Allah Teâlâ’nın sıfatlarıyla bağlantılı olarak, bir de ona isim olarak nispet
edilen ifadeler vardır. Gerek Kur’an’da gerekse hadislerde bunlar “isim” olarak
Allah’a izafe edilmiştir. Tabii ki isimlerin en güzeli Allah’ın olunca “el-Esmâu’lHusnâ(en güzel isimler)” ifadesi kullanılmıştır. Mesela Kur’an-ı Kerim’de
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
İlahi Sıfat ve İsimler
“En güzel isimler Allah’ındır, O’na bu isimlerle dua edin. İsimleri
hususunda hak çizgiden sapanları terk edin. Onlar yaptıklarının karşılığını
yakında göreceklerdir”(A’râf, 7/180)
ayetinde aynı ifadeyi görmekteyiz.
Allah’ın isimleri aynı zamanda sıfatlarıdır. O’nun anlamı olmayan bir ismi
bulunmaz. İnsanlar bazen anlamını taşımasalar bile bazı isimlerle
adlandırılmaktadırlar. Ama o isimler, onların sıfatı değildir. Mesela bir insanın ismi
Kerim, fakat kendisi tam aksine cimri olabilir. Aynı şekilde çok zayıf ve cılız birisine
Gürbüz ismi verilebilmektedir. Ancak Allah’ın her isminde var olan yüce bir anlam
ve sıfat vardır. Allah, o anlamla muttasıftır. Mesela Allah’ın isimlerinden birisi
Kadir’dir. Kudretli olmak aynı zamanda O’nun bir sıfatıdır.
Allah’ın isimlerini bilmek, aynı zamanda O’nun sıfatlarını öğrenmek
olacağından, isimleri ne kadar çok bilinirse Allah o kadar fazla tanınmış olacaktır.
Allah’ı bilmek ve tanımak(marifetullah) O’na iman etmenin içselleştirilmesi ve
laftan öteye geçirilmesi için zorunludur. Manalarıyla birlikte ilahî isimler öğrenilip
tefekkür edilince, onların kâinattaki tecellileri de fark edilecektir. Böylece
yaşadığımız dünyaya sıradan bir âlem olarak değil, Allah’ın bir eseri ve isim ve
sıfatlarının bir aynası olarak görülecektir. Çünkü kâinat mecâzî anlamda ilahî bir
kelamdır. Görülen her varlık, yaşanan her olay bir hakikatten konuşur. Bu kelamı
anlamak için, önce o dili öğrenmek, sonra o nazarla kâinata bir kez daha bakmak,
en azından bunu istemek gerekir. İşte el-Esmâu’l-Husnâ’yı bilmek o dilin şifrelerini
öğrenmektir.
Zikredilen önemine ve gerekliliğine binaen Hz. Peygamber şöyle
buyurmuştur:
“Allah’ın doksan dokuz ismi vardır. Kim bunları sayarsa cennete girer”
(Buhâri, “Da’avât”, 69; Müslim, “Zikr”, 5, 69)
Tabii ki hadiste belirtilen “sayma” sadece dil ile sıralayıp telaffuz etme
değildir. Yukarıda belirtilen bağlamda düşündüğümüzde, Allah’ı tüm bu isimleriyle
tanıyan ve O’na iman eden, bu isimlerin tecellilerini fark edip düşünen ve mümkün
olduğunca gereğince amel eden kişiler cennetle müjdelenmiştir.
Allah’ın isimlerinin sayısı tam olarak bilinmemektedir. Ancak yukarıdaki
hadisten dolayı doksan dokuz sayısı meşhur olmuştur. Fakat Allah’ın bilinen isimleri
bu rakamdan daha fazladır. Zaten önemli olan da sayı değil keyfiyettir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
İlahi Sıfat ve İsimler
El-Esmâu’l-Husnâ olarak bilinen ilahî isimler ve Türkçe karşılıkları aşağıdaki
gibidir:
1- Allah()أهلل: Bu, Cenâb-ı Hakk'ın en özel ismidir. İsm-i A’zam’dır, yani en
büyük ismidir. İsm-i câmi’dir, yani diğer isimlerin ifade ettikleri manaları kapsar. Bu
isim, Allah'tan başkasına hakikaten ya da mecazen verilemez.
2- er-Rahmân()انشحًن: Bütün mahlukata merhamet eden, açık nimetleriyle
nimetlendiren.
3- er-Rahîm()انشحيى: Özellikle müminlere merhamet eden, gizli nimetleriyle
de nimetlendiren.
4- el-Melik(ُ)انًهك: Mülkün daimi sahibi ve mülkünde tasarruf eden.
5- el-Kuddûs(ُ)انمذُّوط: Her türlü ayıp ve noksanlıktan münezzeh olan.
6- es-Selâm(ُ)انسّالو: Mahlukatı için emân kaynağı, onları sıkıntıdan selamete
çıkaran.
7- el-Mü’min(ُ)انًؤين: Güven veren, emin kılan, mahlukatıını azaptan emin
kılan ve onlara sözünde duran.
8- el-Müheymin(ُ)انًهيًن: Kâinatı ve işlerini görüp gözeten ve idare eden.
9- el-Azîz(ُ)انعضِيض: İzzet sahibi, her şeye galip olan. Kıymetli ve emsalsiz olan.
10- el-Cebbâr(ُ)انجثّاس: Emirlerini uygulayan kullarının işlerini ıslah eden.
Kudretine karşı konulamayan.
11- el-Mütekebbir(ُ)انًتكثّش: Tüm azamet sıfatlarına yegâne sahip olan.
En güzel isimler
onundur.
12- el-Hâlık(ُ)انخانك: Yaratan, takdir eden ve var eden.
13- el-Bâri(انثاسئ
ُ
): Takdir ettiğini yaratan, açığa çıkaran, zahir kılan.
14- el-Musavvir(ُ)انًصىَّس: Yarattıklarına kendilerine has ayırt edici suretleri
veren.
15- el-Ğaffâr(ُ)انغ َّفاس: Çokça bağışlayan ve günahları örten.
16- el-Kahhâr(ُ)انمهّاس: Ezici bir üstünlüğe ve güce sahip olan, galip ve kahredici
olan.
17- el-Vehhâb(ُ)انى ّهاب: Nimetleri çok, bağışları ve iyilikleri daimî olan.
18- er-Razzâk()انش ّّصاق: Rızıkları ve sebeplerini yaratan. Mahlukatın
rızıklanmasını sağlayan.
19- el-Fettâh(ُ)انف ّتاح: Kullarına rahmetinin kapılarını açan.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
İlahi Sıfat ve İsimler
20- el-Alîm(ُ)انعهيى: Kendisine hiç bir şeyin gizli kalmadığı, her şeyi bilen.
21- el-Kâbıd(ُ)انماتض: Ruhları alan, kullarından dilediğinin rızkını daraltan.
22- el-Bâsıt(ُ)انثاسظ: Dilediğine rızkını genişleten, hayat sahibi kılacaklarına
ruh veren.
23- el-Hâfıd(ُ)انخافض: Alçaltılmayı hak edenleri zillet ve azapla alçaltan.
24- er-Râfi’(ُ)انشافع: Yüceltilmeyi hak eden muttakileri yücelten.
25- el-Mu‘iz()انًعض:Dinine sarılanları aziz kılan, onlara yardım ve galibiyet
veren.
26- el-Müzil()انً ِزل: Düşmanlarını zelil kılan, alçaltan.
27- es-Semî’(ُ)انسًّيع: Gizli açık her şeyi işiten.
28- el-Basîr(ُ)انثصيش: Gizli açık, her şeyi gören.
29- el-Hakem()ان َحك َُى: Kazasını geri çevirecek, hükmünü sorgulayacak hiç
kimsenin bulunmadığı Hâkim.
30- el-Adl()ان َع ّذل: Her şeyi yerli yerinde yapan, adaleti tam olan adil.
31- el-Latîf(ُ) ّانهطيف: İşerin gizli ve ince olanlarını da bilen, menfaatleri
hakedenlere lutfeden.
32- el-Habîr(ُ)انخَثيش: Her şeyden haberdar olan.
33- el-Halîm()ان َحهيى: Öfkeye yenilmeyen, azapta acele etmeyen.
34- el-Azîm()ان َعظيى: Yüceliğin en üst derecesinde olan.
35- el-Ğafûr(انغفىس
ُ
): Bağışlaması çok olan.
En güzel isimler
onundur.
36- eş-Şekûr(ُ)انشكىس: Az amele çok karşılık veren.
37- el-Aliyy(ي
ُُّ )ان َعه: Aklın tasavvur, zihnin idrak edemediği en yüce mertebede
olan.
38- el-Kebîr(ُ)ان َكثيش: Duyuların ve akılların idrak edemeyeceği mükemmellikte
olan.
39- el-Hafîz(ُ)ان َحفيظ: Varlıkları koruyarak devamını sağlayan, kullarının
amellerini koruyup hiçbirini zayi etmeyen.
40- el-Mukît(ُ)انًميت: Maddi ve ruhsal gıdaları yaratan.
41- el-Hasîb(ُ)ان َحسية: Kulların yeten veya kıyamet günü onları hesaba
çekecek olan.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
İlahi Sıfat ve İsimler
42- el-Celîl(ُ)انجهيم: Sıfatlarının kemalinden dolayı Celâl sıfatlarına (kimseye
muhtaç olmama, hâkimiyet, tekaddus, ilim, kudret) sahip olan.
43- el-Kerim(ُ)ان َكشيى: Sualsiz ve karşılıksız veren.
44- er-Rakîb(ُ)ان ّشلية: Her şeyi gözeten, kontrol altında tutan.
45- el-Mucîb(ُ)انًجية: Dua ettiğinde dua edene karşılık veren.
46- el-Vâsi’(ُ)ان َىاسع: Rahmeti ve ilmi her şeyi kuşatan.
47- el-Hakîm(ُ)ان َحكيى: İlmi tam olduğu için her şeyi sağlam ve anlamlı yapan,
hikmet sahibi.
48- el-Vedûd(ُ)ان َىدود: Yarattıklarına iyiliği seven, her hâlde onlara ihsan eden.
49- el-Mecîd(ُ)انًجيذ: Yücelik ve şerefte dorukta olan.
50- el-Bâis(ُ)انثَاعج: Peygamberleri gönderen, tasaları gideren, kabirde
olanları dirilten.
َّ ): Mahlukatın her hâlini bilendir.
51- eş-Şehîd(ُانشهيذ
52- el-Hak()ان َحك: Değişmeyen sabit gerçek.
53- el-Vekîl(ُ)ان َىكيم: Kulların işlerini ve ihtiyaç duydukları şeyleri düzenleyen,
yapan.
54- el-Kaviyy()انَُمىي:Tam kudret sahibi.
55- el-Metîn(ُ)ان ًَتِين: Gücü çok şiddetli olan.
56- el-Veliyy(ي
ُُّ )ان َىن: Sevdiğinden dolayı kullarının işlerini üstlenen ve onlara
yardım eden.
57- el-Hamîd()ان َحًيذ: Senaya layık ve övülen.
En güzel isimler
O’nundur.
58- el-Muhsî(ي
ُُّ )انًحص: Bilgisinden hiçbir şey gizli kalmayan, her şeyin
mikdarını bilen.
59- el-Mübdi(ُ)انًثذئ: Eşyayı yokluktan varlığa çıkaran.
60- el-Mu‘îd(ُ)انًُعيذ: Eşyayı yokluğundan sonra tekrar var eden.
61- el-Muhyî()انًحيي: Hakiki ya da mecâzî manada her hayat sahibinde hayatı
yaratan.
62- el-Mümît(ُ)انًًيت: Canlılardan hayatı çekip alan.
63- el-Hayy(ي
ُُّ )ان َح: Daimi hayat ile diri olan.
64- el-Kayyûm(ُ)ان َميُّىو: Zatıyla kaim olan ve her şeyi kaim kılan.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
İlahi Sıfat ve İsimler
65- el-Vâcid(ُ)انىَّاجذ: İstediği her şeye sahip olan, hiçbir şeye muhtaç olmayan.
66- el-Macîd(ُ)ان ًّاجذ: (el-Mecîd ismi gibi) Yücelik ve şerefte dorukta olan.
67- el-Vâhid(ُ)ان َىاحذ: Bölünemeyen ve benzeri olmayan, tek ve eşsiz olan.
ّ )ان: Hiçbir şeye ihtiyacı olmayan, ihtiyaçlar için sığınılan.
68- es-Samed(ُص ًَذ
69- el-Kadir(ُ)انما ِدس: Her şeye irade ve ilminin takdirince kudreti olan.
70- el-Muktedir(ُ)انًمت ِذس: İstediği her şeye tam ve sınırsız bir şekilde güç
yetiren.
71- el-Mukaddim(ُ)انً َمذِّو: Varlık, şeref, zaman ve mekân bakımından kimini
kimine önceleyen.
72- el-Muahhir(ُ)انًؤ ََّخش: Dilediğini dilediği hususlarda tehir eden, sonralayan.
َ ): Ezeli olan, varlığının başlangıcı olmayan, her şeyden önce
73- el-Evvel(ُاأل ّو ل
olan.
74- el-Âhir(ُخش
ِ )اآل: Ebedi olan, varlığının sonu olmayan, her şeyden sonra baki
olan.
ّ ): Varlığını ayetleriyle gösteren.
75- ez-Zâhir(ُانظاهش
76- el-Bâtın(ُطن
ِ )انثَا: Zatı hiç kimsenin idrak edemeyeceği kadar gizli olan.
77- el-Vâlî()ان َىانِي: Eşyâyı ve mülkü üstlenen, işlerini idare eden.
78- el-Müteâl ()انًتَعال: Noksanlıklardan münezzeh olan.
79- el-Berr(ُ)انثش: İyilik ve ihsanı çok olan.
80- et-Tevvâb(ُ)انتىّاب: İsyankârlara tövbe fırsatı veren ve tövbeleri kabul
eden.
81- el-Müntekim(ُ)انًنتمِى: Cezayı hak edenlerin cezasını veren.
82- el-Afuvv(ُ)انعفى: Ona yönelip sığınanların kötülüklerini silen.
83- er-Raûf(ُ)انشؤوف: Şefkat ve merhameti pek çok olan.
En güzel isimler
onundur.
84- Malikü’l-Mülk()يانكُُانًهك: Mülkün sahibi, göklerde ve yerde işleri
iradesine göre düzenleyen.
85- Zül-Celâli vel İkrâm() روُان َجالل َواإلكشاو: Şeref ve kemal sahibi, nimetleri
bolca veren.
86- el-Muksit(ُ)انًمسظ: Mazlumların hakkını zalimlerden alan.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
22
İlahi Sıfat ve İsimler
87- el-Câmi’(ُ)انجايع: Farklı hakikatleri bir sistemde birleştiren, kıyamette
mahlukatı bir araya toplayan.
88- el-Ğaniyy(ي
ُُّ )انغن: Her şeyin O’na muhtaç olduğu, kendisi hiçbir şeye
muhtaç olmayan.
89- el-Muğnî(ي
ُُّ ِ )انًغن: İhtiyaç gideren, mahlukatından dilediğini zengin eden.
90- el-Mâni’(ُ)انًانِع: Helake sürükleyen sebeplerden koruyan, engelleyen.
ّ )ان: Düşmalarına cezasını indiren.
91- ed-Dârr(س
ُُّ ضا
92- en-Nâfi’(ُ)ان ّنافع: Fayda ve iyiliği tüm beldeleri ve kullarını kapsayan.
93- en-Nûr(ُ)ان ّنىس: Kendisi zahir olan, başkalarını zahir kılan.
94- el-Hâdî()انهادي: Her şeyi varlığını koruyacak şeye kılavuzlayan, irşat eden.
Hidayet eden.
95- el-Bedî()انثذيع: Her açıdan benzersiz olan. Misalsiz yaratan.
96- el-Bâkî()انثالي: Varlığı sürekli olan, ebedi olan.
97- el-Vâris(ُ)انىاسِث: Varlıklar son bulduğunda baki olan.
98- er-Reşîd(ُ)ان ّششيذ: Kullarını irşat eden. Tasarruflarını son derece hikmetli ve
doğru bir şekilde yürüten.
99- es-Sabûr(ُ)انصّثىس: Ceza vermede acele etmeyen, vaktinden önce iş
yapmayan.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
23
İlahi Sıfat ve İsimler
el-ESMÂU’L-HÜSNÂ
أهلل
الرحمن
الرحيم
الملكُ
القدُّوسُ
السّ المُ
المؤمنُ
المهيمنُ
العزيزُ
ِ
الجبّارُ
المتكبّرُ
الخالقُ
البارئُ
صورُ
الم َّ
الغ َّفارُ
القهّارُ
الوهّ ابُ
الرّ ّزاق
الف ّتاحُ
العليمُ
القابضُ
الباسطُ
الخافضُ
الرافعُ
المعز
المذِل
السّميعُ
البصيرُ
الحَ ك َمُ
العَ دل
الّلطيفُ
َ
الخبيرُ
الحَ ليم
العَ ظيم
الغفورُ
الشكورُ
يُ
العَ ل ُّ
ال َكبيرُ
الحَ فيظُ
المقيتُ
الحَ سيبُ
الجليلُ
ال َكريمُ
الرّ قيبُ
المجيبُ
الواسعُ
َ
الحَ كيمُ
الودودُ
َ
المجيد
ُ
البَاعثُ
ال َّ
شهيدُ
الحَ ق
الوكيلُ
َ
ال َقوي
ال َمت ِينُ
يُ
الول ُّ
َ
الحَ ميد
يُ
المحص ُّ
المبدئُ
المعيدُ
المحيي
المميتُ
يُ
الحَ ُّ
ال َقيُّومُ
الواحد
الماجد
ُ
الواحدُ
َ
صمَدُ
ال ّ
القادِرُ
المقتدِرُ
الم َقدِّمُ
المؤَ َّخرُ
األَ ّولُ
اآلخِرُ
ّ
الظاهرُ
البَاطِ نُ
الوالِي
َ
الم َتعال
البرُ
التوابُ
ّ
المنتقِمُ
العفوُ
الرؤوفُ
ُ
مالك
الملك
ذو
الجَ الل
َواإلكرام
المقسطُ
الجامعُ
يُ
الغن ُّ
يُ
المغنِ ُّ
المانِعُ
الضّا ُّرُ
ال ّنافعُ
النّور
الهادي
البديع
الباقي
الوارثُ
ِ
الرّ شيدُ
الصبّورُ
24
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
Özet
İlahi Sıfat ve İsimler
•Tüm ilahi dinler, insanın duyularının ötesinde bulunan Allah’ı, O'nun
sıfatlarıyla anlatmayı ve tanıtmayı hedeflemişlerdir. İlahi kitaplarda Allah
kendisini birtakım sıfatları, isimleri ve bunların fiili yansımalarıyla
insanlara tanıtmıştır. Sıfatlarını ve tecellilerini bilerek yaratıcısına inanan
insan, O'nunla olan iman bağını daha da içselleştirir ve pratik bir değer
yükleyebilir.
•İslam düşüncesinde ilahî sıfatlar değişik kısımlandırmalara tabi
tutulmuştur. Sıfatların mahiyeti, Allah’a nispet boyutu ve algılanış
biçimlerine göre bu sınıflamalar yapılmıştır. Zati, selbî, subuti, haberi gibi
isimlendirmelet bunların en meşhurlarındandır.
•Gerek Kur’an’da gerekse hadislerde Allah’ın birtakım özel isimlerinden
bahsedilmiştir. El-Esmâu’l-Hüsnâ diye bilinen bu isimler aynı zamanda
Allah’ın sıfatları olarak da kabul edilmektedir. Yine bu isimlerin ve
anlamlarının bilinmesi Allah’ın daha iyi tanınmasına ve bu paralelde
Allah-insan ilişkisinin canlı ve dinî hayata katkısı olur bir tarzda inşasına
temel teşkil edecektir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
25
İlahi Sıfat ve İsimler
DEĞERLENDİRME SORULARI
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
1. Allah’ı tanımak ve bilmekle ilgili olarak aşağıdaki tespitlerden hangisi
yanlıştır?
a) Allah’ı kendisiyle tarif mümkün değildir.
b) Hiçbir varlık Allah’tan önce olmadığı için onu bizzat tarif edemez.
c) Allah’ı duyularımızla anlayamaz ve idrak edemeyiz.
d) Allah’ı ancak sıfatları ve onların bir tecellisi olan fiilleriyle bilebiliriz.
e) Allah’a sadece iman etmek yeterlidir, o tanınıp bilinemez.
2. Kur’an ve hadislerde Allah’a doğrudan nispet edilen ve hakiki anlamları
Allah’ta ezeli olarak sabit bulunan sıfatların ismi aşağıdakilerden hangisidir?
a) Zati sıfatlar
b) Subuti sıfatlar
c) Haberi sıfatlar
d) Fiili sıfatlar
e) Müteşabih sıfatlar
3. Allah’ın “hiçbir şeye ihtiyacı olmayan, ihtiyaçlar için sığınılan” anlamına gelen
ismi aşağıdakilerden hangisidir?
a) es-Samed
b) el-Azîm
c) el-Azîz
d) el-Mâcid
e) eş-Şehîd
4. Allah’ın “İsyankârlara tövbe fırsatı veren ve tövbeleri kabul eden” anlamına
gelen ismi aşağıdakilerden hangisidir?
a) el-Ğafûr
b) er-Rahîm
c) et-Tevvâb
d) el-Ğaffâr
e) es-Settâr
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
26
İlahi Sıfat ve İsimler
5. Mâturîdîlere göre Allah’ın tüm fiillerinin kaynağı olan sıfat aşağıdakilerden
hangisidir?
a) Vücut
b) Hayat
c) Kudret
d) Tekvin
e) İrade
Cevap Anahtarı:
1.e 2.b 3.a 4.c 5.d
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
27
İlahi Sıfat ve İsimler
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR
1. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’lEkber. Beyrut.
2. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara:
Gonca Yayınevi.
3. Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali. (tsz.). el-Esmâ ve’s-Sıfât.
Beyrut.
4. Boutroux, Emile. (1998). Tabiat Kanunlarının Zorunsuzluğu Hakkında. Çev.
Ziya Ülken. İstanbul.
5. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî, Tah. Mustafa Dîb elBuğa, Beyrut.
6. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Ter. Mehmet Yolcu, Hüseyin
Altınalan., İstanbul: Madve Yay.
7. Cüveynî, İmamu’l-Harameyn Ebu’l-Me’âlî Abdulmelik. (1948). el-Akîdetu’nNizâmiyye, Nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire.
8. Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. (tsz.). Esmâ’ül-Hüsnâ Şerhi.
Ter. M. Ferşat, İstanbul: Merve Yayın Dağıtım.
9. Girîdî, Sırrî.(1302). Nakdu’l-Kelâm fî Akâidi’l-İslâm. İstanbul.
10. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. (1988).
Lisânu’l-Arab. Beyrut.
11. İzmirli, İsmail Hakkı. (1339-1341). Yeni İlmi Kelâm. İstanbul.
12. Koçar, Musa. (2002). Mâtürîdî’de Esmâ-i Hüsnâ. Isparta:Faküte Kitapevi.
13. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (2003).
Kitâbu’t-Tevhîd. Ter. Bekir Topaloğlu İstanbul: İSAM Yayınları.
14. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (2005).
Te’vîlâtu’l-Kur’an. Tah. Mecdî Bâsellûm, Beyrut.
15. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille, I.
Nşr. Hüseyin Atay. Ankara.
16. Öge, Sinan. (2009). Allah’tan Âlem’e İlahî Fiiller, Ankara: Araştırma
Yayınları.
17. Özler, Mevlüt. (1995). İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Nun Yayıncılık.
18. Râzî, Fahruddîn. (1988-1995). Tefsîr-i Kebîr., Ter. Heyet, Ankara.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
28
İlahi Sıfat ve İsimler
19. Ulutürk, Veli. (1995). Kur’an-ı Kerim’de Yaratma Kavramı. İstanbul.
20. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
29
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
PEYGAMBERLERE İMAN
• Giriş
• Konu İle İlgili Kavramlar
• Peygamberlere İman Hakkında
İslam’ın Genel Öğretisi
• Kur'an'da Adı Geçen Peygamberler
• Peygamberlik ve Vahiy
• Peygamberlik Dereceleri
• İnsanlığın Peygambere Olan İhtiyacı:
• Peygamberlerin Sıfatları
• Mucizenin Tanımı ve Mahiyeti
• Diğer Olağanüstü Hâller
•Bu üniteyi çalıştıktan sonra
•Peygamberler hakkında İslam'ın genel öğretisini
öğrenebilecek
•Peygamberlikle ilgili genel kavramları
kavrayabilecek
•Peygamberlik ve vahyin önem ve gereğini
kavrayabilecek
•İnsanlığın peygambere olan ihtiyacınını,
kavrayabilecek
•Peygamber olan kişinin, peygamberliğinin ispatı
için delil olan mucize hakkında doğru bilgileri elde
edebilecek
•Mucize ile diğer olağan-üstü olaylar arasındaki
farkı ayırabileceksiniz.
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
ÜNİTE
7
Peygamberlere İman
GİRİŞ
Nübüvvet, yani peygamberlik konusu, İslam kelamında nakil yoluyla elde
edilen “Sem’iyyât” kısmına girer. İlk dönem kelam kitaplarında fazlaca yer tutmayan bu konu, daha sonradan “iç ve dış etkenler” sebebiyle kelam kaynaklarında
fazlaca bahis konusu olmaya başlamıştır.
İnsanlığın tekâmülü ancak nebilerin eliyle olmuştur. Bilindiği üzere insanın
fıtrî olarak hudut altına alınmayan “gazab”, “şehvet” ve “akıl” gibi duyguları vardır
ve bu duygular, peygamberlerin getirdiği “hükümler” (din) ile sınır altına alınmıştır.
Beşer, “kuvve-i gadabiyye”de “şecaat” i, “kuvve-i şeheviyye” de “iffet”i, “kuvve-i
akliyye” de “hikmet” i ancak onlar vasıtasıyla yakalayabilmiş; şecaat, iffet ve hikmet
üçgeninde insan olmanın hazzına din ile erebilmiştir. Din, peygamber vasıtasıyla
insanlığa tebliğ edildiği için Nübüvvet müessesesi üzerine inşa edilmiştir. Peygamberlik müessesesine olan ihtiyaç son derece açıktır. Çünkü kâmil manada Allah’a
iman ancak onların rehberliği ile mümkündür. Vahiy olmadan aklın tek başına Allah’ın istediği doğrulara ulaşması imkân dışıdır. Bu “imkân dışılığa” en güzel örnek,
“Hz. İbrâhim’in aklı ile Allah’ı araması” verilebilir. Kavmini irşad için, önce yıldızları,
ayı ve güneşi aklıyla ilah olarak düşünen/düşündüren Hz. İbrâhim, daha sonra “kalbine doğan hidayet güneşi” ile ancak “Âlemlerin Rabbi” olan Allah’a yönelmiştir.
Gerçekten de insan, kendi aklıyla bir “yaratıcı” düşüncesine ulaşabilse de
“ona, kendi irade ve rızasına uygun nasıl ibadette ve kullukta bulunacağı” gerçeğine, ancak peygamberler vasıtasıyla ulaşabilmektedir. Dolayısıyla “sevap ve günah
hudutları”, Allah’ın onlara talim ettiği biçimde peygamberler eliyle çizilmiş, dünya
ve ahiret mutluluğuna giden yollar onlar eliyle gösterilmiştir. Allah, içlerinden elçi
olarak seçtiği paygamberler vasıtasıyla insanlara hitap etmiştir. Peygamberler
O’nun kelamını insanlara bildirmiş ve marifet yollarını onlara öğretmişlerdir. Bundan dolayı peygamberler olmasaydı insanlar layık olduğu şekilde Cenâb-ı Hakk’ı
bilemezlerdi. Bunun içindir ki Ehl-i Sünnet, Allah’ın peygamber göndermesini
“O’nun bir rahmeti, fazlı ve ihsanı” olarak değerlendirmiştir.
Ayrıca şu da bir gerçektir ki, peygamberler olmasaydı, insanlık medeniyet
inşa edemez, düzenli hayata geçemez ve ilimlerde ilerleyemezdi. Zira peygamberler, gösterdikleri mucizelerle aynı zamanda ilimlerin nihai hudutlarını da çizmişlerdir. Nitekim peygamberlerin her biri değişik bir sanat dalında “Pir” olarak kabul
edilmiştir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Peygamberlere İman
KONU İLE İLGİLİ KAVRAMLAR
Peygamber kelimesi, aslen Farsça olup “peyâmber” kelimesinin dilimize
uyarlanmış şeklidir. Peyâmber, (Peyâm+ber) bir isim ve bir ekten meydana gelmiş
bir terkiptir. “Peyâm”, Farsça’da “haber”, “ber” ise, getiren anlamına gelmektedir.
Ayrıca, Türkçemizdeki “-ci” ekinin görevini üstlenmektedir. Bu duruma göre
peyâmber (peygamber) “haberci / haber taşıyan kişi”, “elçi” gibi anlamlara
gelmektedir.
Dinî terim olarak peygamber, Allah’ın kulları arasından seçtiği ve vahiyle
şereflendirerek emir ve yasaklarını insanlara ulaştırmak üzere görevlendirdiği elçi
şeklinde tanımlanmaktadır.
Peygamber kelimesinin Arapça, karşılığı ise “nebi” “resul” veya “mursel dir.
Nebi “haberci”, mursel ise “gönderilmiş kişi” veya “elçi” demektir. Resul ile nebi
kelimeleri sözlükte, hemen hemen aynı anlama gelmekle beraber, terim
anlamlarında farklılık bulunmaktadır. Terim olarak resul ve mursel, yeni bir kitap ve
yeni bir din ile insanlara gönderilen peygambere denilirken; nebi, Allah’ın emir ve
yasaklarını insanlara haber veren, fakat yeni bir kitap ve din ile gönderilmeyip,
önceki bir peygamberin kitap ve dininin hükümlerini ümmetine bildirmeye görevli
olan kişiye denilmektedir. Bir de mastar şeklinde kullanılan “risalet” ve “nübüvvet”
kavramları vardır ki, bunlar da resul ile nebinin üstlendiği “peygamberlik görevi” ni
ifade etmektedir.
PEYGAMBERLERE İMAN HAKKINDA İSLAM’IN GENEL
ÖĞRETİSİ
Peygamberlere iman, “amentü” dediğimiz imanın altı esasından biridir.
Allah Teala, Müslüman olan her şahsa, aralarında herhangi bir ayırım yapmadan
bütün peygamberlere inanmayı farz kılmış ve şöyle buyurmuştur:
İslam inancında, peygamberlerin “bir kısmına” inanıp, diğerlerini
inkâr etmek “küfür”
dür.
“Peygamber de kendisine rabbi tarafından indirilene iman etti, müminler
de. Her biri Allah’a, Meleklerine, Kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. Allah’ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız...” (Bakara, 2/285).
Peygamberlere iman etmenin anlamı şudur: İnsanlara “mutlak doğru” yu
(hakk) ve “doğru yol” u (sırat-ı mustakîm) göstermek için, bizzat Allah tarafından
seçilmiş bazı insanların gönderildiğine, bu kimselerin “Allah’tan getirdiği bütün
bilgiler” in “mutlak gerçek” ve “mutlak doğru” olduğuna inanmak demektir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Peygamberlere İman
Bu temel esas çerçevesinde peygamberlerin üstlenmiş oldukları “peygamberlik görevi” ni maddeler hâlinde şöyle sıralayabiliriz:
1. Peygamberlerin “bir kısmına” inanıp, diğerlerini inkâr etmek “küfür”
sayılmıştır. Nitekim bu konuda Allah Teala şöyle buyurmaktadır:
“Allah’ı ve peygamberlerini inkâr edenler ve Allah ile peygamberlerini birbirinden ayırmak isteyip {bir kısmına iman ederiz, ama bir kısmına inanmayız} diyenler ve bunlar arasında bir yol tutmak isteyenler yok mu? İşte gerçekten kâfirler bunlardır...” (Nisa, 4/150-151).
2. Kendilerine peygamber gelmemiş hiçbir topluluk ve ümmet bulunmamaktadır.
Kur’an bu hususu şöyle açıklamıştır:
“(Geçmiş) her ümmet içinde mutlaka bir uyarıcı peygamber buluna gelmiştir.” (Fâtır, 35/24).
“Andolsun ki biz senden önceki ümmetlere de peygamberler göndermişizdir...” (Nahl, 16/63; Yunus, 10/47).
Bunlara benzer daha pek çok ayetten anlaşılmaktadır ki yüce Allah, asırlar boyunca sayısını ancak kendisinin bilebildiği peygamberler göndermiş, onlar aracılığıyla insanları gerçeği benimsemeye ve yaşamaya çağırmıştır.
Peygamberlik Allah’ın
lütfu olup ibadet, taat
çalışma ve gayretle elde
edilemez.
3. Peygamberlik görevi, tamamen Allah vergisidir. Hiçbir ibadet ve taatla, hiçbir
çalışma ve gayretle elde edilemez. Zira peygamberlik görevinin kendine özgü
bir yükü ve herkesin kaldıramayacağı bir manevi ağırlığı vardır. İşte Allah Teala,
bu yükü kimin taşıyabileceğini ve bu göreve kimin daha layık olduğunu bilir ve
bu bilgisine göre “dilediğini” peygamber olarak seçer. Bu seçimde mal, mülk,
şan, şöhret, makam, çevre, güç gibi hususlar asla etkili değildir. Nitekim bu hususu Allah Teala bizlere şöyle ifade etmektedir:
“…Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir.” (En’âm, 6/124 );
“Bu, Allah’ın lütfudür. Onu dilediğine verir...” (Cum’a, 62/4).
4. Peygamberler vahiyle şereflendirilmiş ve “diğer insanlarda bulunmayan nitelikler”e sahip, “seçkin kişiler”dir. Fakat her konuda olduğu gibi peygamberlik konusunda da “orta yolu” (tarîk-i vasat) gözeten İslam, onları ilah mertebesine çıkartmamış, sadece “Allah’ın elçisi” ve “kulu” saymıştır (Eşhedü enne Muhammeden abduhu ve rasuluhu). Çünkü onlar da bir beşerdir ve kuldur. “İnsan olma” ve “kul olma” hususunda onlar ile diğer insanlar arasında bir fark bulunmamaktadır. (Kehf, 18/110) Öyleyse onların hiçbirisinde, “Tanrılık özelliği” bulunmamaktadır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Peygamberlere İman
5. Allah’ın müsaadesi olmadan, peygamberler de dâhil hiçbir kimsenin “fayda
sağlama” veya “zarar giderme” gücü bulunmamaktadır (En’âm,6/17); (Yunus,
10/107)
6. Peygamberler, Allah’ın bildirdikleri dışında gaybı bilmezler. (Mâide, 5/72-73,
75; A’râf, 7/188; Tevbe, 9/30). Dolayısıyla onlar da “gayb bilgisi” hususunda diğer insanlar gibi Allah’ın yardımına muhtaçtırlar.
7. Kur’an-ı Kerim’de de bildirildiği gibi, “peygamberlik”, Hz. Muhammed ile son
bulmuştur. Artık ondan sonra kıyamete kadar peygamber gelmeyecektir. Bundan dolayı, O’nun getirdiği mesaj “son mesaj” olma özelliğine sahiptir. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şöyle açıklanmaktadır: “
“Muhammed sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat O, Allah’ın resulü ve peygamberlerin sonuncusudur...” (Ahzâb, 33/40).
Hz. Muhammed “peygamberlerin sonuncusu” (Hâtemü’nNebiyyîn) dur.
Durum bu kadar net olmasına rağmen, bazı çevrelerce ortaya atılan, Hz.
Muhammed’den sonra yeni bir peygamber geleceği, onun da yeni bir kitap
getireceği şeklindeki iddialar, Kur’an’ın bu apaçık hükmünü, Hz. Muhammed’in
“Hâtemü’n-Nebiyyîn” (peygamberlerin sonuncusu) olduğu inancını inkâr etmekten
başka bir anlam taşımamaktadır.
8. Peygamberler, kendilerini “dini tebliğ etme” görevi ile sınırlamamışlar, aynı
zamanda onları açıklama, öğretme, kötülükler konusunda ümmetlerini eğitme
ve kötülüklerden arındırma görevlerini de üstlenmişlerdir. Bu işleri yaparken,
karşılaştıkları bütün olumsuzluklar karşısında davalarından asla taviz
vermemişler, bu uğurda pek çok eza ve sıkıntıya göğüs germişlerdir.
KUR’AN’DA ADI GEÇEN PEYGAMBERLER
Bütün semavi dinler,
Hz. Âdem’in insanın
atası olduğunda hemfikirdir.
Bütün semavi dinler, Hz. Âdem’in ilk insan ve ilk peygamber olduğunda görüş birliğine varmıştır. İlk peygamber Hz. Âdem olunca, ondan sonra devam eden
insanlık âlemi hiçbir devirde kendi başına bırakılmamış, sürekli olarak doğru yolu
gösteren peygamberlerle desteklenmiştir. Hz. Âdem ile başlayan “peygamberlik
zinciri” son peygamber olan Hz. Muhammed ile sona erdirilmiş, bu ikisi arasında
pek çok peygamber görevlendirilmiştir.
Peygamberlerin sayısı hakkında Kur’an’da herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu husus bir ayette şöyle açıklanmaktadır:
“Andolsun, senden önce de peygamberler gönderdik. Onlardan sana kıssalarını anlattıklarımız da var anlatmadıklarımız da.” (Mü’min, 40/78).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Peygamberlere İman
Peygamberlerin sayısı
hakkında Kuran’da herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Sadece bir
hadiste peygamberlerin
sayısının 124.000 olduğu, bunlardan 315’inin
resul olduğu haber verilmektedir.
Bir hadiste peygamberlerin sayısının 124.000 olduğu, bunlardan 315 kişinin
resul olarak görevlendirildiği haber verilmektedir. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V,
266). Burada inanç bakımından asıl olan şey, Hz.Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar
gönderilmiş olan peygamberlerin hepsine inandım, hepsinin hak ve gerçek olduklarını kabul ettim denmesidir.
Bununla beraber peygamber olduğu kesin olan 25 kişinin adı Kur’an’da
geçmektedir. Söz konusu peygamberler şunlardır: Hz. Âdem, İdris, Nuh, Hûd, Salih,
Lût, İbrahim, İsmail, İshak, Ya’kub, Yusuf, Şuayb, Harun, Musa, Dâvûd, Süleyman,
Eyyûb, Yunus, Elyesa’, İlyas, Zülkifl, Zekeriyyâ, Yahya, İsa, Muhammed (a.s). Bunlardan başka Kur’an’da üç isim daha zikredilmiştir. Fakat onların “peygamber mi,
veli mi” oldukları konusunda fikir ayrılığı vardır. Bunlar ise Üzeyir, Lokman ve Zülkarneyn’dir.
PEYGAMBERLİK DERECELERİ
İslam inancına göre bütün peygamberler “nübüvvet” (peygamber olma)
noktasında eşittirler. Bu hususta hiçbirinin diğerine üstünlüğü bulunmamaktadır.
Allah Teala, aralarında ayırım olmaksızın tümüne inanmayı her Müslümana farz
kılmıştır.
Bununla beraber peygamberler, nübüvvet görevlerinin dışında “derece”
bakımından birbirlerinden farklı konumdadırlar. İslam inanç öğretisinde, peygamberlerin peygamberliklerini tasdik ettikten sonra aralarında derece farklılığının bulunabileceği kabul edilebilir. Nitekim bir ayette konuyla ilgili olarak:
“İşte bu peygamberlerden bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık. Allah onlardan bir kısmı ile konuşmuş, bazılarını da derecelerle yükseltmiştir...” (Bakara,
2/253).
buyurulmaktadır.
Ulu’l-azm peygamberler: Hz. Muhammed,
Hz. Nuh, Hz İbrahim, Hz
Musa ve Hz İsa’dır.
Ayetteki “Allah’ın derecelerle yükselttiği bazı kişiler (peygamberler)” in en
başında elbette ki, bizim Peygamberimiz Hz. Muhammed gelmektedir. Onun, bütün
peygamberler arasında “üstün ve eşsiz bir yeri” bulunmaktadır.
Hz. Peygamber’in dışındaki peygamberler de birbirlerinden derece itibariyle farklıdırlar. Bunlardan, Hz. Nuh, Hz İbrahim, Hz Musa ve Hz İsa’nın içinde yer
aldığı “ülu’l-azm peygamberler”, Peygamber’imizden sonra ön sırada yer alırlarken,
bunlardan sonra resuller, daha sonra da diğer nebiler gelmektedir.
Ulu’l-azm peygamberler demek, aldıkları ağır görev ve yüklendikleri sorumluluk karşısında herhangi bir yılgınlık ve tereddüt göstermeden Allah’ın dinini insanlara tebliğ görevini eksiksiz yerine getiren, bütün zorluklara göğüs germede
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Peygamberlere İman
azim ve sebat gösteren peygamberler demektir. Ulu’l-azm peygamberlerin isminin
geçtiği bir ayette Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır:
“O, dini ayakta tutun, onda ayrılığa düşmeyin diye dinden Nuh’a tavsiye
ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi Allah
size de din kıldı...” (Şûrâ, 42/13; Ahzâb, 33/7).
Bir başka ayette ise şöyle buyrulmaktadır:
“(Ey Muhammed!) O hâlde, yüksek azim sahibi peygamberlerin sabretmesi
gibi sabret, onlar için acele etme.” (Ahkâf, 46/35)
Mâturîdî ve Eşarî mezhepleri aslî meselelerde
ittifak halinde olup aralarındaki ihtilaf detaylardadır.
Bunun içindir ki Ehl-i sünnet’in iki önemli ekolü olan Mâturîdî ve Eşarî mezhepleri, nübüvvet görevinin mahiyetinde (özünde) herhangi bir üstünlüğün (tefâdul)
ve noksanlığın olmadığını, çünkü resul ve nebilerin “risalet” ve “nübüvvet” niteliklerini veya hâllerini elde etmede “eşit” olduklarını, sadece “şahısları” itibariyle birbirlerine üstünlüklerinin olduğunu kabul etmişlerdir. Bu konuda hem Eşarîler hem de
Mâturîdîler görüş birliği içindedirler.
PEYGAMBERLİK VE VAHİY
İslam inanç sisteminde nübüvvet ile “vahiy” birbirinden ayrılmayan iki
önemli kavramdır. Biri varsa mutlaka öteki de var demektir. Çünkü İslam inancında,
“Allah’tan vahiy almayan peygamber” düşünülemediği gibi “peygamber olmayan
kişiler” için de “vahiy” asla düşünülemez.
“Allah’tan vahiy almayan peygamber” olmadığı gibi “peygamber
olmayan kişiler” için de
“vahiy” asla düşünülemez.
Yüce Allah, kendisine muhatap seçtiği insanlara emir, yasak, hüküm ve
haberlerini, “peygamberler aracılığı” ile bildirmektedir. Bu “bildirme” işlemine “vahiy” denilmektedir.
Vahiy, sözlükte gizli konuşmak, göndermek, emretmek, işaret etmek, ilham
etmek gibi anlamlara gelmektedir. Din dilinde vahiy ise, mahiyeti bizce tam olarak
bilinemeyen bir yolla Allah Teala’nın dilediği şeyleri peygamberlerine bildirmesi
demektir.
Vahiy, Allah’la peygamberi arasında bir “sır” dır. “Nasıllığını” ancak onu
yaşayan peygamber bilmektedir. Ashap ise, “vahyin geliş şekilleri” ve “Hz. Peygamber’de meydana getirdiği etkiler” hakkında bilgi sahibidirler.
“Kalpte beliren bilgi” anlamında olan “ilham” ile vahiy arasında fark vardır.
Vahiy sadece peygambere gelir, bizzat Allah tarafından korunarak “ilahî gözetim ve
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Peygamberlere İman
Tartışma
denetim” altında peygambere ulaşır. Kendisine vahiy ulaşan Peygamber, vahyi
alırken bilinci yerindedir. Oysaki peygamber dışındaki Allah’ın sevgili kullarının
kalbinde beliriveren ilham için “korunmuşluk” garantisi yoktur. Böyle olunca da
ilhamda “yanılma payı” vardır. Üstelik de “bilinç dışı” olarak kalpte beliriverir.
•İlham nedir ve ne derece gerçekliğe sahiptir? Siz, ilhama ne kadar
inanıyorsunuz? Konuyu bütün yönleriyle forumda tartışabilirsiniz.
• Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma
forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
Vahyin mahiyetinin insanlarca bilinemeyişi ve algılanamayışı, “onun gerçekliğini inkâr etme” sonucunu asla gerektirmez. Çünkü bilimin zirve yaptığı günümüzde, “varlığı kabul edilen ama net ve bilimsel olarak açıklanamayan” nice olaylar vardır ki, bunların, varlığı bilimsel olarak açıklanamasa da bir olgu olarak kabul
edilirler.
Allah ile peygamber arasındaki iletişimi sağlayan vahyin farklı şekilleri
vardır. Bunu Yüce Allah bir ayette şöyle açıklamaktadır:
“Allah, bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur.
Yahut bir elçi gönderip, izniyle dilediğini vahyeder...” (Şûrâ, 42/51).
İNSANLIĞIN PEYGAMBERE OLAN İHTİYACI
Hem dünya hayatı hem
de ahiret için mutlaka
Peygamber’in rehberliğine muhtacız.
İnsanoğlu, akıl, bilinç, idrak, seçme imkânı gibi birtakım yeteneklerle
donatılmış olarak yaratılmasına ve bu yetenekler sayesinde çevresi ve diğer
yaratıklar hakkında bazı bilgiler edinmesine rağmen söz konusu yetenekler onda
sınırlı ve kendi gücü oranındadır. Gücünü aşan konularda onun elinden tutulması
ve yolunun aydınlatılması gerekmektedir.
Biz insanlar, son derece aciz, muhtaç bilgi ve beceri kapasitesi sınırlı
varlıklarız. Diğer yaratıklara göre çok daha iyi bir konumda olsak bile, birbirimize
hatta diğer varlıklara “muhtaç olma” konusunda sonuç değişmemektedir. Bunun
içindir ki, hayatımız boyunca başkalarıyla birlikte yaşama zorunluluğu içinde
bulunmaktayız. Zira hayatımızı sürdürebilmemiz için gerekli imkânları, ancak
başkaları ile beraber elde edebilmekte, tek başımıza başarılı olamamaktayız. Kısaca
başkalarının yardımına ve kılavuzluğuna muhtacız.
Dünya hayatı için “başkalarının yardımına ve kılavuzluğuna muhtaç” olan
insanın, bu dünyadan sonraki hayat olan ve mutlaka gelecek olan ahiret hayatı için
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Peygamberlere İman
“bir yol gösterici ve kılavuza” yani “peygambere” olan ihtiyacı tartışma götürmez
bir gerçektir.
Yarattığı insanın bu yönünü en iyi bilen yüce Allah, hikmetinin, lütuf ve
yardımının bir sonucu olarak insanlara peygamberler göndermiş, onların elinden
tutmuştur.
İşte tüm bu gerçeklere dayanarak diyoruz ki, “insanlığın, peygamberlere ihtiyaç duymaları” nın sebepleri vardır ve o sebepler de şunlardır:
1. İnsanın Allah’ın varlığını ve birliğini aklıyla anlayabilmesi mümkün olsa da;
a) O’na layık olan sıfatların neler olduğunu bilmesi ve kavraması mümkün
değildir.
b) İnsanoğlu, Allah’a kulluk etmek üzere yaratılmıştır. Peygamber olmadan
O’na nasıl ibadet edileceğinin bilinebilmesi mümkün değildir.
c) Ayrıca, ahiretle ilgili durumların doğru şekilde bilinebilmesi için
peygamberlerin haberine ihtiyaç vardır.
Burada ifade edilenlerin tümünün tek başına insan bilgisi ve insan aklı ile
bilinmesi imkânsız olup Yüce Allah, insanların hem dünya hem de ahiret hakkında
doğru bilgiler edinmelerini sağlamak için onlara peygamberler göndermiştir.
2. Eğer insanlığa peygamber gönderilmemiş olsaydı onlar iyiyi, doğruyu ve güzeli
bulmada, faydalı ve zararlıyı ayırt etmede ortak paydada buluşamayacaklar ve
bir hayli zorlanacaklardı. Hatta belki bunun için çok uzun zaman harcayacaklar,
harcadıkları bu uzun zaman ve uğraş neticesinde birtakım değer yargılarına
akıllarıyla ulaşsalar bile çoğu zaman bu konuda duygularının, geleneklerinin,
geçici arzu ve isteklerinin baskısı altında kalacaklardı. Böylece, yaratılışlarından
gelen birtakım nefsi duyguların etkisiyle “gerçek doğru” ile “pratik yararı”
birbirine karıştıracaklar, isabetli karar veremeyeceklerdi.
İşte bu ve benzeri durumlar göstermektedir ki Allah’ın insanlara “peygamber göndermesi” rahmetinin bir sonucudur ve insanlık âlemi peygambere
muhtaçtır. Nitekim Allah Teala, bu durumu Peygamber’in şahsında bize şöyle ifade
etmektedir:
“Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik” (Enbiya, 21/107).
3. Dünyada evrensel düzlemde genel-geçer bir ilke vardır: Sorumlu tutman için
önce bilgilendirmen gerekir. Bu ifadeyi biraz daha genişletirsek şöyle diyebiliriz.
İnsanın belli işlerle “sorumlu” ve “yükümlü” tutulabilmesi ve bundan dolayı
onlara “ödül” (sevap) ve “ceza” (günah) verilebilmesi için “insanın bilgilendirilAtatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Peygamberlere İman
mesine” ihtiyaç vardır. İşte bu bilgilendirmenin gerçekleşmesinde, “peygamber
gönderilmesine” şiddetle ihtiyaç vardır. Böyle yapılmak suretiyle insanların
ahirette “peygamber gönderilmediği için bunlardan habersiz kaldık” diye
Allah’a karşı mazeret ileri sürmelerinin peşinen önüne geçilmiş olmaktadır:
Nitekim bu husus Kur’an’da şöyle ifade edilmektedir:
“Biz müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki artık peygamberlerden sonra insanların, Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın...” (Nisa, 4/165).
Demek ki, peygambere ihtiyaç duyulmasının bir nedeni de “mazeret ileri sürülmesinin önüne geçmek” olmaktadır.
4. Peygamberler bir yandan “dini rehber” olma özelliğini taşırlarken, bir yandan
da sanat, ticaret, ziraat ve çeşitli meslekleri topluma öğretmek suretiyle medeniyete, kültüre ve toplumsal gelişmeye katkıda bulunmuşlardır. Kısaca Onlar
ümmetlerini hem bu dünyada hem de ahirette yüceltip mutlu kılmaya çaba
gösteren kişilerdir.
PEYGAMBER OLAN KİŞİ, PEYGAMBERLİĞİNİN İSPATINI
NE İLE VE NASIL ORTAYA KOYAR? (İSBÂT-I RESÛL)
Peygamberin “peygamber oluşu” nun ispatı,
“mucize” dir.
Peygamberler, insanlara kılavuzluk gibi çok itibarlı ve etkili bir görevi
üstlenmişlerdir. Bu, “onurlu ve itibarlı görev” bir çok insanın iştahını kabartmıştır.
Bu nedenle, “sahte paygamber” (mütenebbî) adını verdiğimiz birtakım insanlar
ortaya çıkmıştır. Hakikî peygamberleri bunlardan ayırabilmek için, “hakiki peygamberlerin peygamberliğinin ispatı” na ihtiyaç vardır.
Bu konuda ortaya konacak kesin delil “Peygamberin peygamberlik davasında gösterdiği mucize” dir. O da ya “gaybtan haber verme” gibi bir “olağanüstülüğe” sahiptir veya “duyu organıyla” bizzat gözlemlenir.
Mucize
Mucizenin Sözlük Ve Terim Anlamı
Sözlükte insanı aciz bırakan, karşı konulamaz, olağanüstü, garip ve tuhaf
şey anlamlarına gelen mucize, terim olarak yüce Allah’ın, peygamberlik iddiasında
bulunan peygamberini “doğrulamak” ve “desteklemek” için yarattığı ve insanların
da “benzerini” getirmekten aciz kaldığı “olağanüstü” olay diye tanımlanır. Diğer bir
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Peygamberlere İman
ifadeyle mucize, “peygamber” olan kişinin “aklın alamayacağı bir olayı” Allah’ın
kudreti ile ortaya koyabilmesidir.
Mucizenin Mahiyeti
Mucizenin mahiyetinde tabiat kanunlarının geçerliliğini ve etkilerini kısa ve
geçici bir süre durdurma özelliği mevcuttur. Bu ise, “pozitif bilimler” ile açıklanacak
bir durum değildir. Eğer açıklama mümkün olsaydı, mucize, “harikulâde” olmaktan
çıkar “olağan” bir şey olurdu.
Mucizenin tarifinde yer alan “insanların benzerini getirmekten aciz kaldığı”
ifadesinde dikkat edilmesi gereken bir nokta şudur:
Peygamber, olağanüstü birtakım işler (mucize) ortaya koyarken, onu
kabullenmeyenler: “Şu şeyi ben yaptım. Eğer bunun sıradan bir iş olduğuna inanıyorsanız siz de bunun bir benzerini ortaya koyun da görelim” diyerek meydan okur.
İşte, Kur’an’ın benzerini ortaya koyma hususundaki meydan okuma, bu tip bir
meydan okumadır.
Mucize, “olağan” ve
“sıradan” bir iş değildir,
“olağanüstü” bir şeydir.
Ama her “olağanüstü”
şey de mucize değildir.
Fakat, Peygamber’in insanlara yapmış olduğu bu “meydan okuma” olayında, “beşer gücünün üstünde” olan bir şey ile “meydan okuma” nın olmaması gerekmektedir. Örneğin Allah Teala insanlardan “Kur’an’ın bir benzerini getirmelerini”
isterken bu iş, insanların beşer gücünün üstünde bir şey değildi. Zira Arapça onların
ana diliydi ve bu dilde yazıp çizmek hiç de zor bir şey değildi. Nitekim inkârcılar, bu
dilde sıkça şiirler yazarlar, hatta bu konuda yarışmaya girişirler ve edebi değeri çok
yüksek şiirler ortaya koyarlardı. Ama her gün yaptıkları bu “sıradan” şeyi Kur’an’ın
benzerini getirmede yapamazlar ve sinirlerinden çatlayacak hâle gelirlerdi. Hatta
bu, onlar için o kadar zor bir hâl almıştı ki, Kur’an’ın benzerini getirmektense
bundan kat be kat daha zor olan savaşı göze alıyorlardı. İşte mucizenin sırrı burada
yatmaktaydı: Her gün çok kolay bir şekilde yaptıkları bir işi bir türlü yapamamak!
Şu hâlde meydan okuma olayında, “şu dağı kaldırın şuraya koyun” veya
“Kur’an’ın Farsça bir benzerini getirin”, “şu ölüyü diriltin” gibi sıradan bir insanın
yapamayacağı türden bir iş söz konusu değildir.
Mucizenin Temel Özellikleri
Bilindiği üzere mucize, “olağan” ve “sıradan” bir iş değildir, aksine “olağanüstü” bir şeydir. Ama dikkat etmek gerekir ki, her “olağanüstü” şey de mucize
değildir. Öyleyse bir olayın mucize sayılabilmesi için birtakım özelliklere sahip
olması gerekmektedir. Bu özellikleri şöyle sıralayabiliriz:
1. Olağanüstü olarak ortaya konan bir iş/fiil, “Peygamber’in elinde” ortaya çıkıyormuş gibi görünse de aslında o iş/fiil Peygamber’in ortaya koyduğu bir fiil
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Peygamberlere İman
değil, Allah’ın fiilidir. Öyleyse yapılan fiilin peygambere dayandırılarak failinin
peygamber olarak gösterilmesi ve “peygamber mucizesi” denilmesi, “mucizenin onun aracılığıyla olması” sebebiyledir.
2. Mucize sadece “gerçekten peygamber” olan kişilerde meydana gelir.
Peygamber olmayan birinin gösterdiği “olağanüstü” şeylere asla mucize
denilemez.
3. Mucize tabiat kanunlarına aykırı bir olaydır ama her “tabiat kanunlarına aykırı
olan olay” mucize değildir.
4. Mucize, mutlaka “peygamberlik iddiası” ile birlikte bulunmalı, ne önce ne de
sonra olmalıdır.
5. Mucize, peygamberin isteği olan cümleye uygun olmalı başka olmamalıdır.
Örneğin, “dağı yerinden kaldıracağım” diyen birisinin denizi yarması mucize
sayılmaz.
Kur’an-ı Kerim’de Mucize
Kur’an’da mucize terimi kullanılmaz, bunun yerine “ayet”, “beyyine” ve
“burhan” gibi kavramlar geçer.
Kur’an-ı Kerim’de geçmiş Peygamberlere ait bazı mucizelerden söz
edilmektedir. Bunların en meşhurları şunlardır:
Kur’anda, geçmiş peygamberlere ait pek çok
mucize vardır.
1. Hz. İbrahim’in, Bâbil hükümdarı Nemrut tarafından ateşe atılması ve Allah’ın
“Ey ateş, İbrahim’e karşı serin ve zararsız ol” (Enbiya, 21/58-69).
emrine ateşin uyarak onu yakmaması.
2. Hz. Salih’in, Semûd kavminin isteği üzerine bir deve getirmesi, Semûd kavminin
azarak deveyi kesmesi, buna karşılık yüce Allah’ın müthiş bir deprem ile onları
yok etmesi (Şuara, 26/141-158).
3. Hz. Yakub’un oğlu Yusuf’un gömleğini kör olan gözüne sürmesi sonucu
gözlerinin açılması (Yusuf, 12/92-96).
4. Hz. Musa’nın;
a) Elindeki asanın yılan hâline gelmesi (Tâhâ, 20/17-21),
b) Elini koynuna sokup çıkardığında elinin müthiş bir şekilde parıldaması (yedi beyzâ) (Tâhâ, 20/22; Neml, 27/12; Kasas, 28/32),
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Peygamberlere İman
c) Asasının, Firavun’un huzurundaki sihirbazların ip ve sopalarını yutuvermesi
(Tâhâ, 20/65-70),
d) Asasını denize vurunca denizin yarılıp İsrailoğullarının açılan 12 farklı
yoldan geçmesi, Firavun ve ordusu geçeceği sırada denizin tekrar kapanıp
onları boğması (Şuara, 26/61-66),
5. Hz. Süleyman’ın “hüdhüd” isimli bir kuşla konuşması (Neml, 27/20-28),
karıncanın, onun sözünü anlaması (Neml, 27/18-19),
6. Hz. İsa’nın Allah’ın izniyle çamurdan kuş yapıp onu üflediği zaman canlı hale
gelip uçması, ölüleri diriltmesi, anadan doğma körü ve alaca hastalığına
yakalanmış kimseyi iyileştirmesi (Mâide, 5/110), havarilerin isteği üzerine
gökten bir sofra indirmesi (Mâide, 5/114-115).
Mucize Dışındaki Olağanüstü Hâller
1. İrhâs: Peygamber olacak şahsın, “henüz peygamber olmadan önce” gösterdiği
olağanüstü durumlardır. Hz. İsa’nın beşikte iken konuşması gibi (Mâide, 5/110115).
2. Keramet: Peygamber’e gönülden bağlı olan ve ona titizlikle uyan “veli” kulların
gösterdikleri olağanüstü hâllerdir.
3. Meûnet: Yüce Allah’ın “veli olmayan” bir Müslüman kulunu, darda kaldığı veya
sıkıntıya düştüğü zaman, olağanüstü bir şekilde bu darlık ve sıkıntıdan
kurtarma hâlleridir.
4. İstidrac: Kâfir ve günahkâr kişilerden, “arzu ve isteklerine uygun” olarak
meydana gelen olağanüstü olaylardır.
5. İhanet: Kâfir ve günahkâr kişilerden, “arzu ve isteklerine aykırı” olarak
meydana gelen olaylardır. Mesela, “peygamberlik taslayan” inkârcı
Müseylime’nin, tek gözü kör olan bir adama, iyi olsun diye dua etmesi üzerine
adamın öbür gözünün de kör olması gibi.
Mucize İle Diğer Olağanüstü Hâller Arasındaki Farklar
Mucize sadece peygamberde, diğer olağan
üstü hâller ise peygamber olmayan kişilerde
görülür.
“Olağanüstü” olma açısından mucize dışındaki olağanüstü hâller her ne kadar
mucizeye benzeseler de aslında aralarında büyük farklar vardır. Bu farkları
şöyle sıralayabiliriz:
Mucize, ancak “peygamberlik görevini üstlenmiş” bir peygamberde meydana
gelir. “Mucize dışındaki olağanüstü hâller” ise, peygamber olmayan kişilerde
de görülebilir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Peygamberlere İman
Mucizede peygamberin “meydan okuması” vardır. Oysaki mucize dışındaki
olağanüstü hâllerde meydan okuma söz konusu değildir.
Mucize taklit edilemezken, diğer olağanüstü hâller taklit edilebilir.
PEYGAMBERLERİN SIFATLARI
İslam inanç sisteminde peygamberlerin sıfatları (nitelikleri) konusu üç
noktada ele alınmaktadır:
1. Peygamberlerde bulunması mümkün olan sıfatlar,
2. Peygamberlerde bulunması zorunlu olan sıfatlar,
3. Peygamberlerde bulunmaması gereken sıfatlar.
Peygamberlerde Bulunması Mümkün Olan Sıfatlar
Peygamberlerde üç tür
sıfat vardır: 1. Bulunması mümkün olanlar,
2. Bulunması imkânsız
olanlar, 3. Bulunması
zorunlu olanlar.
Kur’an-ı Kerim’in pek çok yerinde, özellikle müşriklerin pek çok itirazlarına
karşılık olarak vurgulandığı gibi peygamberlerde bulunması mümkün olan sıfatlar
şunlardır:
Peygamberler de bizim gibi beşerdirler. (İbrahim, 14/11; Kehf,
18/110; Yasin, 36/15; Fussilet, 41/6)
Onlar da diğer insanlar gibi oturup kalkar, yiyip içerler, gezerler,
(Müminûn, 23/33; Furkan, 25/27)
Evlenip çoluk çocuk sahibi olurlar, hastalanır ve ölürler. (Enbiya,
21/34; Zümer, 39/30) “İlahi emir ve yasaklara ve ilahî yükümlülüklere muhatap olma” konusunda peygamberler ile diğer insanların
hiçbir farkı yoktur. En sıradan insanın “emir”, “yasak” ve “yükümlülük” konusunda yapması gereken ne ise peygamberlerin de odur.
Hatta belki peygamberlerin fazlası bile vardır. Örneğin, teheccüd
namazı gibi peygamberlere vacip olup da bizlere vacip olmayan
birtakım vecibeler vardır. Bunun içindir ki onlar her hareketleriyle,
“kendilerini Allah’ın insanlar için seçtiği birer kul ve elçi” ve “davranışlarına çekidüzen vermek için insanların kendilerine baktığı birer örnek” olduklarının bilinci içindedirler. Bu bilincin vermiş olduğu görevle onlar, darlıkta, fakirlikte ve sıkıntıdayken bile Allah’a
şükrederler. İşte bu ve benzeri bütün özelliklere, “peygamberler
hakkında düşünülmesi mümkün olan özellikler” denilmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
Peygamberlere İman
Peygamberlerde Bulunmaması Gereken Sıfatlar
Peygamber olan kişilerde, esas gaye olan “tebliğ” ve “davet” görevine
zarar getiren, insanların genel nefretini uyandıran her şey veya her durum, “peygamberlerde bulunmaması” gereken hususlardır. Buna, “cüzzam” ve “delilik” gibi
hastalıklar, “sağırlık”, “körlük” ve “uzun müddet baygın hâlde olma” gibi durumlar
örnek olarak verilebilir.
Burada hemen şunu hatırlatmak gerekir ki, Yakup peygamberin gözlerine
inen “perde” bu türden bir nitelik olmayıp “belli bir müddet içinde olan ve kısa bir
müddet içinde olağanüstü bir şekilde düzelen” gelip geçici bir durumdur. Benzer
şekilde Şuayb peygamberin kör olduğuna dair söylenen sözler hiçbir şekilde sabit
değildir. Eyyûb peygamberin hastalığı da cilt altında meydana gelen bir sızıdan
ibarettir. “Nefreti gerektirecek” derecede yaralarının olduğuna dair hikâyelerin aslı
ve esası yoktur.
Bütün insanlara sataşan
şeytanın peygamberlere “sataşması” mümkün değildir.
Bütün insanlara sataşan şeytanın onlara “sataşması” (tasallutu) mümkün
değildir. Bu bağlamda Hz. Âdem’e gelen “vesvese” nin, şeytanın “kalbe girmek”
suretiyle değil de, belki “özel bir şekle bürünmek” suretiyle ortaya konulmuş olan
bir vesvese olduğunu söylemek gerekir. Çünkü peygamberlerin kalpleri, şeytanin
“eğlence yeri” yaptığı bir kalp değildir. Yalnız burada şunun altını çizmek
gerekmektedir. “Şeytanın sataşması” sonucu Hz. Âdem’in yasaklanan ağaçtan yemesi, cennette peygamber olmadan önce meydana gelmiş bir durumdur.
Ayrıca peygamberlerde “haset etmek”, “içi dışına uymamak” gibi kötü
huyların hiçbiri bulunamaz.
Peygamberler de, ancak
Allah’ın “vahiy ile bildirdikleri” oranda gayba
ilişkin bilgilerden haberdar olmaktadırlar.
Peygamberlerde “harikulade hadiseler gösterme” ve “özel nimetlere sahip
olma” gibi birtakım özellikler, kesinlikle onların “zati/asli” özellikleri değildir.
Örneğin herkesin bildiği gibi “mucize gösterme” eylemi hiçbir insanın kendi başına
gücünün yetemeyeceği bir iştir. Peygamberler de “insan” olduklarından, onların da
Allah’tan bağımsız olarak “kendi başlarına” mucize göstermelerine olanak yoktur.
Şu hâlde, eğer bir peygamberden mucize meydana gelecekse, bunu peygamber’in
“Allah’ın emri ve izni” ile ve “Allah’ın fiili” olarak gerçekleştirmesi gerekir. Bunun
içindir ki, tarihte peygamberin mucizesine bakarak “peygamberin tabiatı ve mahiyeti” hakkında yanlış kanaate varanlar olmuştur. Buna Kur’an-ı Kerim’de şöyle
temas edilmektedir:
“Onlar bizim için yerden bir kaynak fışkırtmadıkça sana inanmayacağız.
Veya senin hurma bahçen üzüm bağın olmalı; öyle ki, içlerinden gürül gürül ırmaklar akıtmalısın. Yahut da iddia ettiğin gibi, göğü tepemize parça parça düşürmeli ya da Allah’ı ve melekleri karşımıza getirmelisin. Veya altın bir evin olmalı
yahut göğe yükselmelisin. Ama (şunu da asla unutma ki) bize, okuyacağımız bir
kitap (oradan) indirmediğin sürece (göğe) çıktığına da asla inanmayacağız dediler. De ki: Fesuphanallah! Ben peygamber olan bir insandan başka bir şey miyim?
(ki bunları benden istiyorsunuz.)” (İsrâ, 17/90-93).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
Peygamberlere İman
Öte yandan peygamberlerin “gayba ilişkin verdiği haberler” de ancak “Allah’ın onlara bildirmesi” ile mümkün olan bir durumdur. Zira nasıl ki
peygamberlerde bulunan “vahiy alma” ve “nübüvvet ile görevlendirilme” özellikleri
“akletme”, “görme”, “işitme” ve “duyma” özellikleri gibi insanda bulunan “zati” bir
özellik değilse, “gaybı bilmek” de peygamberlerin “zati” özelliklerinden değildir.
Demek ki Peygamberler, yalnızca Allah’ın “vahiy ile bildirdikleri” oranda
gayba ilişkin bilgilerden haberdar olmakta, bunun dışındaki gaybî hususları
bilememektedirler. Bunun içindir ki, “peygamberlerin gaybı bildiklerine” inanmak
yanlıştır. Zira böyle bir inanç açıkça şu ayete aykırıdır:
“De ki: Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez” (Neml,
27/65).
Öyleyse peygamberlerin “gaybı bilmeme” özellikleri, peygamberlik makamına eksiklik getiren bir özellik değildir. Çünkü “gaybı bilmek” tamamen Allah’ın
katında olan bir iştir. Peygamber, “Allah’ın rıza gösterdiği ölçüde” gayba ilişkin
haber verebilir. Nitekim bu hususu Allah Teala şöyle dikkatlere sunmaktadır:
“Gaybı bilen Allah, kimseyi gayb hakkında bilgilendirmez. Ancak peygamberlerden bildirmek istediği kişiler bunun dışındadır.” (Cin, 72/26-27).
Peygamberlerin,
“kasten” değil de
“yanılarak” beşer
oluşları icabı “küçük
günah” işledikleri
söz konusudur. Bunlara “zelle” denilmektedir.
Son olarak şunu da vurgulamak gerekir ki hiçbir peygamber, Allah
dilemedikçe herhangi bir kimseye veya kavme “azap” indiremez veya “helak mucizesi” gösteremez. Aynı şekilde yine hiçbir kimseyi “imtiyaz” ve “üstünlük sahibi”
kılamaz.
Peygamberlerde Bulunması Zorunlu Olan Sıfatlar
Her peygamberde insan olmanın ötesinde birtakım sıfatların bulunması
gerekli ve zorunludur. Bunlara İslam inancında “peygamberler için vacip olan
sıfatlar” denilmektedir. Bu sıfatlar şunlardır:
1) Sıdk: “Doğru olmak” demektir. Her peygamber doğru sözlü ve dürüst bir
insandır. Onlar asla yalan söylemez ve insanları aldatmazlar. Eğer böyle yapacak
olsalardı, kendilerine inanan kişilerin “güven duygusu” nu kaybetmiş olurlardı. Bu
ise, “peygamber göndermedeki gaye ve hikmet” in gerçekleşmemiş olması
demektir.
Sıdkın karşıtı olan “yalan söylemek” (kizb), peygamberler hakkında
düşünülemez. Bütün peygamberler peygamberlikten “önce” de “sonra” da yalan
söylememişlerdir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
Peygamberlere İman
2) Emanet: “Güvenilir olmak” demektir. Bir önceki sıfatın zorunlu bir
sonucu olan bu sıfatla, “peygamberlerin hepsinin emin ve güvenilir kişiler oldukları”
vurgulanmaktadır. Bunun içindir ki “emanet” sıfatına sahip olan bütün
peygamberler, kendilerine verilmiş olan hiçbir emanete asla hainlik etmez, onları
büyük bir dikkat ve titizlikle korumaya çalışırlar. Bu konuda bir ayette şöyle
buyrulmaktadır:
“Bir peygamber için emanete hıyanet yaraşmaz...” (Âl-i İmran 3/161).
Emanet sıfatının karşıtı olan “hıyanet”, onlar hakkında düşünülmesi
olanaksız olan bir sıfattır.
3) İsmet: “Günah işlememek, günahtan korunmuş olmak” demektir.
Peygamberler, hayatlarının hiçbir devresinde “şirk ve küfür sayılabilecek” bir
günahı işlemedikleri gibi özellikle “peygamberlikten sonraki” hayatlarında “kasten”
büyük ve küçük günah işlememişlerdir. Onların “kasten” değil de “yanılarak” “küçük günah” işlemeleri söz konusudur. Bunlara “zelle” denilmektedir. Hz. Âdem’in
cennette şeytanın sözüne uyması, Hz. Musa’nın bir Kıpti’ye vurarak onun ölümüne
sebep olması, Hz. Yunus’un Allah’ın izni olmadan kavmini tek etmesi gibi olaylar bu
tür zellelere örnek verilebilir.
İsmetin karşıtı “masıyet” (günah işlemek) tir ve Allah masıyetten onları
korumuştur. Peygamberler örnek ve önder kişiler oldukları için, “konumlarını zedeleyecek” tutum ve davranışlardan da uzaktırlar.
4) Fetânet: “Peygamberlerin akıllı, zeki ve uyanık olmaları” demektir.
Peygamberler zeki ve akıllı olmasalardı hitap ettikleri kişileri ikna edemezler,
toplumsal dönüşümü sağlayamazlardı.
Fetanet sıfatının karşıtı olan “ahmaklık”, peygamberlik ile asla
bağdaşmayan bir özelliktir.
5) Tebliğ: “Peygamberlerin Allah’tan aldıkları buyrukları ve yasakları ümmetlerine eksiksiz olarak iletmeleri” demektir. Bu konuda Allah Teala Kur’an’da
şöyle buyurmaktadır:
“Ey peygamber, rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer yapmazsan Allah’ın elçiliğini tebliğ etmemiş olursun.” (Mâide, 5/67).
Tebliğin karşıtı olan “gizlemek” (kitmân) sıfatı, peygamberler hakkında
düşünülemez.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
Özet
Peygamberlere İman
•Türkçemizde yer alan peygamber kelimesi, Farsçadaki karşılığı olan
“peyâmber” kelimesinin dilimize uyarlanmış şeklidir. Peyâmber veya
peygamber “haberci / haber taşıyan kişi”, “elçi” gibi anlamlara gelmektedir.
•Dini terim olarak peygamber, Allah’ın kulları arasından seçtiği ve vahiyle
şereflendirerek emir ve yasaklarını insanlara ulaştırmak üzere görevlendirdiği
elçi şeklinde tanımlanmaktadır.
•Peygamberler hakkında islam’ın genel öğretisini şu şekilde özetlemek
mümkündür: Bütün peygamberlerin peygamber olduğuna inananmak,
peygamber gelmemiş hiçbir topluluk ve ümmetin bulunmamadığına
inanmak, peygamberlik görevinin, tamamen Allah vergisi olduğunu kabul
etmek, onları sadece “Allah’ın elçisi” ve “kulu” saymak, Allah’ın izni olmadan
hiçbir kimseye “fayda sağlama” veya “zararı giderme” güçlerinin olmadığına
inanmak, Allah’ın bildirdikleri dışında gaybı bilemeyeceklerini kabul etmek,
Peygamberliğin Hz. Muhammed ile son bulduğuna inanmak.
•İslam inancına göre bütün peygamberler “nübüvvet” (peygamber olma)
noktasında eşit, “derece” bakımından ise birbirlerinden farklıdırlar. Hz.
Peygamber’in dışındaki Peygamberler de birbirlerinden derece itibariyle
farklıdırlar. Bunlardan, Hz. Nuh, Hz İbrahim, Hz Musa ve Hz İsa’nın içinde
yer aldığı “Ülü’l-azm peygamberler”, Peygamber’imizden sonra ön sırada
yer alırlarken, bunlardan sonra resuller, daha sonra da diğer nebiler bu
dereceyi izlemektedirler.
•İslam inanç sisteminde “nübüvvet” (peygamberlik) ile “vahiy” birbirinden
ayrılmayan iki önemli kavramdır. Biri varsa mutlaka öteki de var demektir.
•Bizler, son derece aciz, muhtaç bilgi ve beceri kapasitesi sınırlı olan
yaratıklarız. Dünya hayatı için “başkalarının yardımına ve kılavuzluğuna
muhtaç” olan insanın, bu dünyadan sonraki hayat olan ve mutlaka
gelecek bulunan ahiret hayatı için “gerçek bir yol gösterici ve kılavuza”
yani “peygambere” olan ihtiyacı tartışma götürmez bir gerçektir.
Peygamberin peygamberliğinin doğruluğunu ispat, ancak “içinde hiç
şüphe taşımayan kesin bir delil” ile mümkün olup bu delil de mucizedir.
Sözlükte “insanı aciz bırakan, karşı konulamaz, olağanüstü, garip ve tuhaf
şey” anlamlarına gelen mucize, terim olarak yüce Allah’ın, peygamberlik
iddiasında bulunan peygamberini “doğrulamak” ve “desteklemek” için
yarattığı ve insanların da “benzerini” getirmekten aciz kaldığı
“olağanüstü” olay diye tanımlanır.
•Kur’an’da mucize terimi yerine çoğunlukla “ayet”, “beyyine” ve “burhan”
gibi kavramlar kullanılır. Kur’an-ı Kerim’de geçmiş Peygamberlere ait bazı
mucizelerden söz edilmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
Ödev
Özet
Peygamberlere İman
•Mucize dışındaki olağanüstü hâller, her ne kadar mucizeye
benzeseler de aslında aralarında büyük farklar vardır. Diğer
olağanüstü hâlleri şöyle sıralayabiliriz: Keramet, irhas, meunet,
istidraç ve ihanettir.
•İslam inanç sisteminde peygamberlerin sıfatlarını: 1)
Peygamberlerde bulunması caiz olan sıfatlar, 2) Peygamberlerde
bulunması caiz olmayan sıfatlar, 3) Peygamberlerde bulunması
zorunlu olan sıfatlar şeklinde sınıflandırmak mümkündür.
• Diğer bilim dallarından da istifade ederek
günümüzde
insanlığın
peygamberlere
ve
peygamberlerin getirdikleri öğretilere ne kadar
muhtaç olduğunu araştırınız ve iki yüz kelimeyi
aşmayacak şekilde yazınız.
• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı
altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
Peygamberlere İman
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki isimlerden hangisinin peygamber olduğu hakkında ihtilaf yoktur?
a) Lokman
Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite
başlığı altında yer alan
“bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
b) Elyesa
c) Üzeyir
d) Zülkarneyn
e) Hızır
2. Peygamber olacak şahsın henüz peygamber olmazdan önce gösterdiği olağanüstü durumlara ne ad verilir?
a) Keramet
b) Meunet
c) İrhas
d) İhanet
e) Mucize
3. Aşağıdaki adı geçen peygamberlerden hangisinin adı Kur’an’da geçmez?
a) Hz. Zülkifl
b) Hz. Elyesa
c) Hz. Şit
d) Hz. Üzeyir
e) Hz. Hızır
4. Aşağıdakilerden hangisi mucizenin özelliklerinden değildir?
a) Mucize göstermek tamamıyla Peygamber’in inisiyatifindedir ve Peygamber’e aittir.
b) Mucizede Peygamber’in meydan okuması vardır.
c) Mucize taklit edilemez özellik arz eder.
d) Mucize sadece Peygamber’de meydana gelir.
e) Mucize gerçekte Allah’ın bir fiilidir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
Peygamberlere İman
5. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an-ı Kerim’de mucizenin yerine kullanılan kelime
dizisidir?
a) Ayet/Beyyine/İrhas
b) Ayet/Hüccet/Keramet
c) Beyyine/Hüccet/Sultan
d) Ayet/Beyyine/Burhan
e) Ayet/Hüccet/İrhas
Cevap Anahtarı :
1.b 2.c 3.e 4.a 5.d
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
Peygamberlere İman
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR
1. Akseki, Ahmet Hamdi. (tsz, 21. Baskı). İslam Dini. Ankara.
2. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber.
Beyrut.
3. Askerî, Ebû Hilal. (2006). el-Furuk fi’l-Luğa. Tahk Cemâl Abdulğanî Mudğamiş.
Beyrut.
4. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara. Gonca
Yayınevi.
5. Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972). Muvazzah İlm-i Kelam. İstanbul.
6. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî. Tahk. Mustafa Dîb elBuğa. Beyrut.
7. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Terc. Mehmet Yolcu, Hüseyin Altınalan. İstanbul: Madve Yay.
8. Cevherî, İsmâil b. Hammâd. (tsz.). es-Sıhah Tâcu’l-Luğat ve Sıhahi’l-Arabiyye.
Tahk. Ahmed Abdulğafûr, Nşr. Hasan Şerbetli. Mısır.
9. Diyanet. (1998). Diyanet İlmihali. İstanbul.
10. Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmet. (1988). Kitâbu’l-Ayn. Tahk. Dr.
Mehdî el-Mahzûmî-Dr. İbrâhim es-Semerâî, Beyrut.
11. Gölcük, Şerafettinş. (1997). Bakıllani ve İnsanın Fiilleri. Ankara. Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları.
12. Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman. (1988). Kelam. Konya.
13. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. (1988). Lisânu’lArab. Beyrut.
14. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta. Tahk. Muhammed Fuad
Abdulbaki. Mısır.
15. Mâturîdî, Ebû Mansûr, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.).
Kitâbu’t-Tevhîd. Tahk. Fethullah Huleyf. Mısır.
16. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh. Beyrut.
17. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille. Nşr.
Hüseyin Atay. Ankara.
18. Tahânevî, Muhammed A’la b. Ali. (1862). Keşşâf-u Istılâhâti’l-Fünûn. Tash. elMevlevî Muhammed Vecîh, el-Mevlevî Abdu’l-Hak, el-Mevlevî Ğulam Kadir.
Kalküta.
19. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Şevki-Çelebi, İlyas. (2009). İslam’da İnanç Esasları. İstanbul.
20. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul.
21. Yüksel, Emrullah. (2005). Sistematik Kelam. İstanbul.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
22
HEDEFLER
İÇİNDEKİLER
SON PEYGAMBER HZ.
MUHAMMED
• Hz. Muhammed’in Peygamberliğine
İman
• Hz Muhammed'in Peygamberliğinin
İspatı ve Mucizeleri
• Hz. Muhammed’in Geçmiş İlahi
Kitaplarda Müjdelenmiş Oluşu
• Hz. Muhammed’in Son Peygamber
Oluşu
• Hz. Muhammed'in Peygamberler
Arasındaki Yeri
İSLAM İNANÇ
ESASLARI
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra
• Hz. Muhammed’in son peygamber oluşunun
delillerini öğrenebilecek
• Onun mucizelerini tanıyabilecek
• Hz. Muhammed’in diğer peygamberler tarafından
müjdelenmiş olduğunu öğrenebilecek
• peygamberler arasındaki yerini kavrayabilecek
• Hz. Muhammed’in şahsında peygamberliğin
islam’daki konumuna dair bilgi edinmiş olacaksınız.
ÜNİTE
8
Son Peygamber Hz. Muhammed
GİRİŞ
Kur'an-ı Kerim incelendiğinde, insanlık tarihinin başlangıcından günümüze
kadar dinsiz bir toplumun bulunmadığı, onları ilahî hakikatlerden haberdar edecek
uyarıcıların ve yol göstericilerin gönderildiği ve bu uyarıcıların tarihin bütün
dönemlerinde var olageldiği, Allah'a inananlarla birlikte, yozlaşma veya fıtrî
ihtilaflardan dolayı inanmayanların da bulunduğu görülmektedir. “Şahadet-i
amme” denilen insanlığın ortak kabul ve gözlemi de bu doğrultudadır. Tarih içinde
Allah insanlara pek çok peygamber göndermiş ve Hz. Muhammed ile peygamberlik
halkası tamamlanmıştır.
İslam inancının temel konularından biri de peygamberlere ve Hz.
Muhammed’in peygamberliğine imandır. Bu itibarla İslam inançları noktasında
peygamberliğe ve peygamberlere iman içerisinde Hz. Muhammed’ın peygamberliği
merkezi bir konum işgal eder.
HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİNE İMAN
Hz. Muhammed’in
peygamberliğine iman
etmek zorunludur.
Allah’ın âlemlere rahmet olarak gönderdiği Hz. Muhammed peygamberlik
halkası içerisinde en son basamağı işgal eder. O, Allah’ın kulu ve elçisidir. Hz.
Muhammed’in peygamberliğine iman etmek, onun son peygamber olduğunu kabul
ve tasdik etmek, İslam’daki peygamberlik inancının bir gereğidir. İslam inancının
esaslarından biri olan peygamberlere iman, aynı zamanda Hz. Muhammed’in
peygamber olduğuna iman etmeyi de içerir. Dinî terimiyle söylenecek olursa, Hz.
Muhammed’e iman etmek farz olan bir husustur. Zira Allah Kur’an’da kendine ve
son peygamberi olan Hz. Muhammed’e iman edilmesini açıkça emretmiştir:
“Ey insanlar! Allah'a ve peygamberine inanın; sizi varis kıldığı şeylerden
sarf edin; aranızdan, inanıp da sarf eden kimselere büyük ecir vardır” (Hadid,
57/7).
Kur'an-ı Kerim Allah'a ve bütün peygamberlere iman etmenin gerekliliğini
vurgulamış ve Allah'ı, meleklerini, kitaplarını ve peygamberlerini reddedenlerin
büyük bir hüsranda olduklarını açıkça ifade etmiştir. Bu ayetlerde ortaya konulan
gerçek, Allah'a ve Resulü’ne iman edilmesidir. Bu itibarla Allah'a ve O’nun son
peygamberi Hz. Muhammed’in Allah’tan alıp getirdiği her şeye iman etmek inanan
kimselere yöneltilmiş bir emirdir:
Allah'a, bize indirilene, İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakup'a ve torunlarına
indirilene, rableri tarafından Musa, İsa ve peygamberlere verilene inandık, onları
birbirinden ayırt etmeyiz; biz O’na teslim olanlarız. (Al-i İmran, 3/84)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Son Peygamber Hz. Muhammed
“Ey İnananlar! Allah'a, peygamberine, peygamberine indirdiği kitaba ve
daha önce indirdiği kitaba inanmakta sebat gösterin. Kim Allah'ı, meleklerini,
kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse, şüphesiz derin bir
sapıklığa sapmıştır” (Nisa, 4/136).
Bu ayet özellikle münafıklar ve müşrikler hakkında nazil olmasına rağmen
genelde bütün insanların Allah'a ve peygamberlerine iman etmelerine daveti içerir
ve nübüvvete imanın İslam prensiplerinden olduğunu ortaya koyar. Kur’an
peygamberlere sathi bir şekilde değil, bütün benliği ile imanı öngörmüştür. Bunu
dikkate alan İslam âlimleri taklidi iman ile inanmayı, özel durumlarda caiz
görmüşler, genel ilkenin düşünerek ve onların getirdiği prensipleri kabul ederek
tahkiki bir şekilde iman etme olduğunu ortaya koymuşlardır.
Peygamberlere iman
etmek, aynı zamanda
Hz. Muhammed’in
peygamberliğine iman
etmeyi gerektirir.
Bir başka ayette de inkârcıların, özellikle ahiretin varlığını inkâr edenlerin
durumu anlatılırken Allah’a ve peygamberi Hz. Muhammed’e iman vurgulanmıştır:
“İnkâr edenler, tekrar dirilmeyeceklerini ileri sürerler. De ki: “Evet; rabbime
and olsun ki, şüphesiz diriltileceksiniz ve sonra, yaptıklarınız size bildirilecektir. Bu,
Allah’a kolaydır. Öyleyse Allah'a, peygamberine ve indirdiğimiz nura, Kur’an'a
inanın; Allah işlediklerinizden haberdardır” (Teğâbun, 64/8).
Hz. Muhammed’in peygamberliğini reddetmek, ona iman etmemek inkâr
olarak nitelendirilmiş ve böyle kimseler büyük bir azapla tehdit edilmiştir:
“Allah'a ve peygamberine kim inanmamışsa bilsin ki, şüphesiz Biz,
inkârcılar için çılgın alevli cehennemi hazırlamışızdır”(Fetih, 48/13).
Yine Kur’an-i Kerim’e göre Allah’ın gönderdiği peygamberler arasında bir
ayırım olamaz. Peygamberlerin tümüne inanmak imanın temel şartlarındandır.
“Allah'ı ve peygamberlerini inkâr edenler ve Allah ile peygamberlerinin arasını
ayırmak isteyip bir kısmına inanırız, bir kısmına inanmayız diyenler yok mu? İşte
kâfirler gerçekten bunlardır” (Nisa, 4/150).
Allah’ın gönderdiği peygamberler arasında ayırım yaparak bir kısmına iman
edip diğer bir kısmına iman etmemek, iman etme noktasında aralarında ayırım
yapmak, kişiyi İslam dairesinin dışına çıkarmak için yeterlidir. Zira Yahudi ve
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Son Peygamber Hz. Muhammed
Hristiyanlar Hz. Peygamber'in nübüvvetini reddederek küfre düştüler. Allah'a ve
kendilerine gönderilen peygamberlere inandıkları hâlde bu onların kurtuluşa
ermeleri ve ahiret yurdunda nimetlere kavuşmaları için yeterli değildir.
Hz. Peygamber’den rivayet edilen hadislerde de ona iman edilmesi kesin
olarak vurgulanmaktadır. İmanın üzerinde kurulu olduğu esasları ifade ederken Hz.
Peygamber bu hususa temas etmiştir:
“İslam beş şey üzerine kurulmuştur: Allah’tan başka ilah olmadığına ve
Muhammed’in Allah’ın Resul’ü olduğuna şahadet etmek, namaz kılmak, zekât
vermek, hac etmek ve ramazan orucunu tutmak” (Buhârî, “İman”, 1).
Her müslümanın, Hz.
Muhammed’e itaat
etmek, onun izinden
gitmek, onu sevmek ve
ona salât ve selâm
getirmek şeklinde
görevleri vardır.
Hadisten de anlaşıldığı gibi Hz. Muhammed’in peygamberliğine iman
İslam’ın temel şartları içinde sayılmıştır.
Bir kimsenin mümin olarak isimlendirilebilmesi için onun Allah’ın birliğine ve
bütün mükemmel sıfatlara sahip bir varlık olduğuna, Hz. Muhammed’in
peygamberliğine tereddütsüz bir şekilde iman etmesi zorunludur
Hz. Muhammed’ın peygamberliğine iman etmek kurtuluşun gerekli
şartlarından biridir. Ancak müminlerin, ona iman etmenin yanında kendisine karşı
başka görevleri de vardır. Bunlar aynı zamanda peygambere iman etmenin de
gereklerindendir. Bir Müslümanın, Hz. Muhammed’e itaat etmek, onun izinden
gitmek, onu sevmek ve ona salât ve selâm getirmek şeklinde görevleri vardır.
Bunlar O’nun peygamberliğine imanın ayrılmaz parçalarıdır. Bu sebeple mümin, Hz.
Muhammed’ın getirdiklerine iman etmekle yükümlüdür. Onu sevmenin özellikle
imanın üstünlüğü açısından önemli olduğu bizzat kendisi tarafından ifade
edilmiştir.
“Sizden hiçbiriniz beni babasından, çocuklarından ve bütün insanlardan
daha çok sevmedikçe iman etmiş olamaz” (Buhari, “İman”, 8).
Hz. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİNİN İSPATI VE
MUCİZELERİ
Tüm peygamberler, peygamber olduklarını özelde kendilerine, genelde ise
muhataplarına karşı ispat eden bir takım delillere ihtiyaç duyarlar. Temel olarak
her bir peygamber, Allah’ın kendisini peygamberlikle görevlendirdiğini, kendisine
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Son Peygamber Hz. Muhammed
gelen vahyin Allah’tan geldiğini ancak kendilerine verilen mucizeler sayesinde bilir.
Bu itibarla mucize, peygamberliğin ispatında en önemli delildir.
Tüm zamanlara hitap
eden eşsiz mucize:
Kur’an
Fakat burada şöyle bir hususa temas etmek, mucizenin İslam nazarındaki
önem ve mevkiini göstermesi açısından önemlidir. İslam temel olarak mucizelere
dayalı bir din değildir ve Hz. Peygamber’in peygamberliği onu teyit eden
mucizelere dayanan bir anlayıştan hareket etmez. Kur’an sistematiği göz önüne
alındığında, ikincil bir öneme sahip mucizeler, özellikle Hz. Peygamber söz konusu
olduğunda daha da geri plana itilmiş ve müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize
talepleri devamlı reddedilmiştir. İnkâr edenler kendisinden mucize talep ettikçe,
Kur’an Allah’ın kâinata yerleştirmiş olduğu düzene, onun işleyişine ve onun okunan
ayetlerine dikkat çekmiş ve bunların incelenmesini önermiştir. Çünkü onların talep
ettikleri mucizelerin özellikleri zahiri hislere hitap eder ve geçici unsurları içerir. Bu
itibarla da inanmayacak olanları susturabilecek nitelikte olsalar da onların
kalplerini tatmine yönelik değildirler. Üzerinde daha çok durulması gereken
mucizeler, geçici ve maddi mucizeler değil, tüm zamanlarda devam edecek olan
aklî ve manevî mucizelerdir.
Bu bakımından İslam’ın nübüvvet doktrini diğerlerinden ayrılır ve farklı bir
durum arz eder. Evrensel olma iddiasında olan bir dinin temel karakteristiği de
böyle olmak durumundadır. İslam tüm insanlığa gönderilmiş bir dindir. Gerçi
Hristiyanlık da bu iddiayı taşımakta ise de onlarda İslam’dakine benzer bir
nübüvvet anlayışının bulunmaması ve hakikatte mucizenin bizzat Hz. İsa’nın kendisi
olması sebebiyle çok daha farklı düzlemde değerlendirilmesi gerekmektedir.
Allah’ın insanlara göndermiş olduğu en son mesaj olan İslam’ın ve son peygamber
olan Hz. Muhammed’in mucizelere dayalı bir öğreti ve daveti temsil etmemesi de
bu bakımdan önemlidir. İlelebet insanlığın ufkunda en son din olarak kalmaya
devam edecek olan bu din her nesle seslenecektir. Bu itibarla sadece belli bir çağa
hitap eden mucizeler ve özellikle hissi mucizeler İslam’da ikinci plandadır. Bu
durumu açıkça Hz. Peygamber’in davet anlayışında gözlemlemek mümkündür.
Kureyş’in ısrarla ondan hissi mucize talebinde bulunması ve bu talebe cevap
verilmemesi bunun en açık delilidir.
“Bizi mucize göndermekten alıkoyan, ancak, öncekilerin onları yalanlamış
olmalarıdır. Semud milletine gözle görülebilen bir mucize, bir dişi deve vermiştik
de ona zulmetmişlerdi. Oysa mucizeleri yalnız korkutmak için göndeririz (İsra,
17/59).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Son Peygamber Hz. Muhammed
Bizzat Hz. Peygamber’in kendisi buna şu ifadeleriyle işaret etmektedir:
“Bana verilenin bir benzeri başka hiçbir peygambere verilmemiştir. Bana verilen ise
vahiy (Kur’an)dir.”
Hz. Muhammed’in peygamberliğini ispat etmek için eserler kaleme alan
âlimler zaman zaman onun risâletle görevlendirildiği zamana ve coğrafyaya da
dikkat çekmişlerdir. Buna göre peygamberlerin temel amacı insanların ruhlarını
tedavi etmektir. Peygamberler, Allah’tan almış oldukları mesajlarla onları, Allah’tan
başkalarıyla meşgul olmaktan alıkoyar ve yalnızca Allah’a ibadet etmeye ve onunla
meşgul olmaya sevk ederler. İşte peygamberliğin temel anlamı budur. Beşeriyeti
bu şekilde olgunluğa en iyi bir şekilde götüren kimse ise en üstün olandır. Geçmiş
peygamberlere bakıldığında Hz. Musa’nın davetinin İsrailoğullarıyla sınırlı kaldığını
görürüz. Hz. İsa’nın çağrısının ise özellikle ilk dönemler itibariyle insanlara çok az
etkisi olmuştur.
Hz. Muhammed,
peygamberliğini ispat
eden pek çok mucize
göstermiştir.
Tüm peygamberler gibi Hz. Peygamber’in çağrısı da tevhide ve tenzihe
yöneliktir. Fakat onun çağrısı kısa zamanda tüm gelişmiş bölgelere ulaşmıştır. Hz.
Peygamber’in geldiği dönem ve bu dönemdeki inanç biçimleri göz önüne
alındığında, kısa sürede yaygınlık kazanmasının anlamı da ortaya çıkar. O dönemde
insanlık yanlış birtakım inanışlar içinde yüzmekteydi. Putperestler taş ve ağaçtan
yapılmış heykellere tapınmaktaydılar. Yahudiler aşırı bir teşbih düşüncesi
içerisindeydi. Mecusiler düalist bir Tanrı anlayışına sahipti ve anne ve kız kardeşle
evlenmeyi uygun gören çarpık bir uygulamayı benimsemişlerdi. Hristiyanlar teslise
inanıyor, Sabiiler yıldızlara tapıyorlardı. Dünya inanç coğrafyası bu şekildeydi. Hz.
Muhammed’in peygamber olarak görevlendirilişinden sonra bunların yanlış
inanışları belirgin bir şekilde ortaya çıktı ve yanlış oldukları anlaşıldı. İnsanlık tevhit
inancının aydınlığıyla ışımaya başladı. İşte onun çağrısı hasta kalpleri tedavi etme,
zulme düşmüş nefisleri iyileştirme noktasında diğer peygamberlerle mukayese
edildiğinde çok daha mükemmeldir.
Mucizeleri
Genel olarak mucize, “peygamberlik iddiasında bulunan kimsenin şahsında,
kendisiyle muarazada bulunanları aciz bırakmaya yönelik, iddiasına uygun bir
şekilde, meydan okuma esnasında fizikî kurallara aykırı olarak meydana gelen fiil
veya durumlar” olarak tanımlanmaktadır.
Mucizenin bu tanımı, özellikle peygamberlerin peygamberliklerini ispata
yönelik olarak ortaya koydukları olağanüstü fiilleri ifade etmektedir. Bu tür
olağanüstü olayların mucize olarak kabul edilebilmesi için kelamcılar birtakım
temel şartların bulunması gerektiğini belirtmişlerdir. Bu şartlardan biri, bunun
olağanüstü bir olay olması gerektiği ve peygamberin elinde meydana gelmesi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Son Peygamber Hz. Muhammed
hususudur. Bu açıdan bakıldığında mucize sadece peygamberlere has bir
durumdur. Ancak bu fiil, peygamberin fiili değil, Allah’ın fiilidir. Bu şart, sıradan
fiillerin mucize kapsamında olmadığına işaret etmektedir.
Hz. Muhammed’e nispet edilen mucizeler mahiyetleri bakımından aklî
(manevi), hissî (maddi) ve haberî mucizeler olarak üç şekilde gruplandırılır.
Hz. Muhammed birçok olağanüstü özelliklere sahiptir. Bunların bir kısmı
peygamberliğinden öncesine aittir. Bunlar genel olarak “beşair” olarak
isimlendirilirler. Bunlardan bazıları şunlardır:
Annesi Âmine’nin kendisine hamile iken gördüğü bir rüyada
doğuracağı çocuğun önemli bir mevkiye sahip olacağının kendisine
bildirilmesi.
Babasının alnında bulunan nurun ona hamile kalması üzerine
annesine intikal etmesi.
Doğumu esnasında meleklerin kendisine yardımcı olması.
Süt annesinin yanında iken çevresinde bazı fevkalâdeliklerin
görülmesi.
Ehl-i kitap âlimlerinin onun son peygamber olacağını bilmiş olması.
Temel olarak Hz. Muhammed’in peygamberliğini ispat eden mucizler ise
genel olarak üç ana başlık altında değerlendirilmektedir:
Aklî Mucizeleri
Aklî mucizeye manevi mucize adı da verilir. Kendi dönemiyle sınırlı olmayıp
daha sonraki devirlerde yaşayanlara ve insan aklına hitap eden mucize çeşididir.
Hz. Muhammed’in her çağdaki insanlara hitap etme ve kalıcılık özelliğine sahip en
büyük mucizesi Kur’an-ı Kerim’dir. Önceki peygamberlere kendi dönemlerinde
önemli görülen alanlarda mucizeler verildiği gibi Hz. Muhammed’e de kendi
devrinde ileri bir seviyede bulunan dil, üslup, hitabet ve edebî sanatlar açısından
olağanüstü bir özelliğe sahip olan Kur’an-ı Kerim indirilmiştir. Nasıl ki Hz. İsa’ya
kendi devrinde tıp ileri düzeyde olması dolayısıyla hastaları iyileştirme gibi
mucizeler verilmişse Hz. Peygamber’e de kendi devrinde edebiyat ileri düzeyde
olduğu için belagatla ilgili mucize verilmiştir. Bu mucize ile Arap olan ve olmayan
bütün edebiyatçılara meydan okunmuş, bir benzerini getirmelerini kendilerinden
istenmiştir. Fakat muhatapları bir benzerini getirmekten aciz kalmışlardır. Bu husus
Kur'an’da benzerinin gerçekleştirilemeyeceğini bildiren meydan okuma (tehaddî)
ayetleriyle ortaya konmuştur. Bu meydan okuyuş Kur'an’ın tamamının, on
suresinin veya bir suresinin benzerinin getirilmesi gerçekleşmiştir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Son Peygamber Hz. Muhammed
"Eğer kulumuz Muhammed'e indirdiğimizden şüphe içindeyseniz, haydi
onun gibi bir sure getiriniz ve eğer doğru iseniz; Allah'tan başka bütün
yardımcılarınızı da çağırınız.” (Bakara, 2/23)
“Bunu yapamazsanız -ki hiçbir zaman yapamayacaksınız; yakıtı insanlarla
taşlar olan kâfirler için hazırlanmış o ateşten sakının.” (Bakara, 2/24)
Ku’an tüm zamanlarda
insanlığa hidayet
kaynağı olmuş eşsiz bir
mucizedir.
“De ki: And olsun, eğer insanlar ve cinler şu Kur'ân'ın bir benzerini
getirmek için toplansalar, yine onun benzerini getiremezler. Birbirlerine arka
çıkıp yardım etseler de.” (İsra, 17/88)
Tehaddî (meydan okuma) Medine döneminde de sürmüştür. İslam tarihinde
Kur'an'ın benzerini yazmaya kalkışan bazı şair ve edebiyatçıların teşebbüsleri
başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bütün bunlar da göstermektedir ki, Kur'an hem üslubu
ve edebi tasvirleri, iç tutarlılığı, insanların gönüllerine olan etkisi, Arap edebiyatı
bakımından her dönemdeki edebiyatçıları aciz bırakışı ve gaybla ilgili verdiği bilgiler
dolayısıyla bir beşer tarafından meydana getirilmesi mümkün olmayan bir eserdir.
Hissi Mucizeler
Hissi mucizeler, kevnî mucize olarak da isimlendirilmektedir. Bunlar, Hz.
Muhammed’in döneminde yaşayan insanların bizzat gözleriyle gördükleri
mucizelerdir. İslam âlimlerinin büyük çoğunluğu, O’na Kur’an dışında da mucizeler
verildiği ve bunların başında hissî mucizelerin geldiği görüşündedirler.
Hz. Muhammed’in hissî mucizelerinin bir kısmı zatıyla, bir kısmı ise zatının
dışında gerçekleşmiştir.
Zatıyla İlgili Olanlar
Hadis kaynaklarında bize kadar nakledilen ve özellikle “delalilu’n-nübüvve”
gibi Hz. Peygamber’in peygamberliğinin delillerinin nakledildiği kaynaklarda yer
alan rivayetlerde zatıyla ilgili olağanüstü özellikleri dile getirilmektedir. Üstün bir
yaradılışa sahip olması, birbiriyle uyumlu bir fizyolojisinin bulunması, yüce ahlakı
bu tür zâtî mucizeleri içinde değerlendirilmektedir. Daha önce Yahudi iken
sonradan İslam’ı seçen Abdullah b. Selam Resul-i Ekrem’le ilk karşılaşmasında “bu
yüz asla yalan söyleyen bir yüz olamaz” demiştir. Ünlü Kelam âlimi Ebu’l-Muîn enNesefî onun zatıyla ilgili alâmet ve mucizelerini sayarken iki kaburga kemiğinin
arasında “nübüvvet mührü”nün bulunmasını, aydan daha güzel yüzlü, miskten
daha güzel kokulu, ipekten daha yumuşak huylu ve üstün ahlak sahibi olmasını
zikretmektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Son Peygamber Hz. Muhammed
Zatının Dışında Olanlar
Kuran-ı Kerim’in yanında, hadis ve siyer kaynaklarında Hz. Peygambere ait
çeşitli hissî mucizelere yer verilmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:
1. Ayın ikiye ayrılması: İslam âlimlerinin çoğunluğu Kur’an-ı Kerim'de
kıyametin yaklaştığını ve ayın ikiye ayrıldığını ifade eden ayet ile bazı hadis
rivayetlerinde Mekke döneminde müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istediğini,
bunun üzerine ayın ikiye ayrılıp tekrar birleştiğini kabul eder. Diğer bir kısım âlimler
ise böyle bir mucizenin meydana gelmediğini, ayette sözü edilen olayın kıyametin
kopmasından önce bir alâmet olarak gerçekleşeceğini kabul ederler.
Yüce Allah Bedir
Savaşında müminleri
melekler vasıtasıyla
desteklemiş, sayıca az
olan müminler
müşriklere galip
gelmiştir.
2. İsra ve mirac: Bir gece vakti Hz. Muhammed’in Mescid-i Haram’dan
Mescid-i Aksa’ya götürülmesi (isra/gece yürüyüşü) ve oradan da yedi kat semaya
çıkarılması (miraç) onun önemli hissî mucizelerindendir. İsra ve miraç olayının
âlimlerin çoğunluğu tarafından ruh-beden ilişkisi çerçevesinde (cismanî)
gerçekleştiği kabul edilirken bazıları onu Hz. Peygamber'in yaşadığı ruhî tecrübe
olarak görmektedir.
3. Hurma kütüğünün inlemesi: İlk dönemlerde üzerinde hutbe okuduğu
hurma kütüğünün, daha sonra minberin inşa edilmesiyle birlikte buradan hutbe
irad etmesi esnasında o hurma kütüğünün inlediği, Hz. Peygamber’in kütüğün
yanına vararak onu okşadığı ve bunun üzerine kütüğün sustuğu.
4. Hayber’in Fethi sırasında Yahudi bir kadının kendisine zehirli kızarmış
koyun eti sunması esnasında etin dile gelerek zehirli olduğunu Hz. Muhammed’e
bildirmesi.
5. Kuran'da bildirilen hissi mucizelerden birisi de Bedir Savaşı’nda
müminlerin meleklerle desteklenmiş olmasıdır. Savaşa katılan meleklerin
müminlere manevi destek verirken müşriklerin yüzlerine ve ellerine vurmaları
emredilmiştir. Böylece savaşa katılan müminlerle müşriklerin sayısı birbirinden
farklı gösterilmiş, müminlerin kalbine sükûnet verilmiş, susuzluk çekmemeleri için
yağmur yağdırılmıştır.
6. Kur'an'da Hendek ve Huneyn Savaşları’nda Cenâb-ı Hakk'ın düşmanlarına
karşı fırtına ve görünmeyen ordular gönderdiği, müminlere de sükûnet verdiği
bildirilmektedir.
7. Ağacın hareket ederek O’nun yanına gelmesi.
8. Çakıl taşlarının kendisine selam vermesi.
9. Devenin hâlinden şikâyette bulunması.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Son Peygamber Hz. Muhammed
10. Karanlık ve yağmurlu bir gecede yolculuk yapma mecburiyetinde kalan
bir sahabiye verdiği değneğin yolunu aydınlatması.
11. Az miktarda su ve yiyecekle çok sayıda insanı doyurması.
Haberî Mucizeleri
Ümmi olan Hz. Peygamber’in geçmişe, içinde bulunduğu zamana ve geleceğe
yönelik verdiği haberlere “haberi mucize” adı verilmektedir. Kaynaklarımızda geçen
bazı haberi mucizeleri şunlardır:
1. Hz. Muhammed kimseden özel bilgi almadığı, okuma yazma bilmediği ve
tahsil görmediği hâlde geçmiş peygamberlerin mücadeleleri ve Ashâb-ı Kehf kıssası
gibi tarihi olayları haber vermiştir. Önceki milletlerin ve peygamberlerin tarihlerini
okumadığı ve bilmediği hâlde Yahudi ve Hristiyan âlimlerinin geçmiş ümmetler ve
peygamberlerle ilgili sorularını vahyin yardımıyla cevaplandırmış, başta Ehl-i kitap
olmak üzere dönemin âlimleri tarafından herhangi bir itirazla karşılaşmamıştır.
3. Bedir savaşı esnasında müşriklerden kimlerin nerede öldürüleceklerini
önceden haber vermiş ve bu durum harfiyyen gerçekleşmiştir.
Hz. Peygamber’in
vermiş olduğu haberler,
aynen gerçekleşmiştir.
4. Bizanslılar’ın İranlılar’ı
uğrayacağını haber vermiştir.
yeneceğini,
müşriklerin
ileride
bozguna
5. Mekke'nin fethedileceğini ve Müslümanların geleceğinin parlak olacağını
bildirmiştir.
6. Hz. Peygamber'in düşmanlarının kendisi için kurduğu tuzakları, bazı şehir
ve ülkelerin fethedileceğini önceden haber vermiştir.
7. Fitne ve savaşların ortaya çıkacağı, kıyametin kopmasına doğru bazı
alâmetlerin zuhur edeceği gibi sünnet kaynaklı haberler de söz konusudur.
8. Hz. Peygamber, yanında Ebu Bekir, Osman ve Ali ile birlikte Uhud dağında
yürürlerken bir zelzele meydana gelmiş, bunun üzerine “dur ey dağ, çünkü senin
üzerinde bir nebi, bir sıddık ve iki şehit var” buyurmuştur. Daha sonra Hz.Ali ve Hz.
Osman’ın şehid edilmesi ile bunun bir mucize olduğu anlaşılmıştır.
Hz. Muhammed’in mucizeleri içerisinde rivayetlere dayalı olarak ortaya
konanların tevatür yoluyla bize ulaşmamış olması onların mucize olmalarına zarar
vermez. Çünkü bu mucizelerle ilgili rivayetlerin bütünü tevatür derecesine
ulaşmıştır. Nasıl ki Hz. Ali’inin kahramanlığı kaynağı itibariyle tevatür derecesine
ulaşmadığı hâlde tek tek kişilerin verdiği bu haberler bir bütün olarak tevatüren
biliniyorsa, ilgili mucizeler de aynı şekilde mevcudiyetleri bilinmektedir. Yani Hz.
Muhammed’in Kur’an dışındaki mucizeleri tek (ahad) rivayetlerin bir araya
gelmesiyle tevatür derecesine ulaşmıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Son Peygamber Hz. Muhammed
HZ. MUHAMMED’İN
MÜJDELENMESİ
GEÇMİŞ
İLAHİ
KİTAPLARDA
Hz. Muhammed kendisinin önceden müjdelendiğini şu şekilde ifade
etmektedir: “Ben babam İbrahim’in duası, İsa’nın müjdesi, annemin rüyasıyım.”
Burada kastedilen müjdeyi Kur’an haber vermektedir:
“Meryem oğlu İsa: "Ey İsrailoğulları! Doğrusu ben, benden önce gelmiş
olan Tevrat'ı doğrulayan, benden sonra gelecek ve adı Ahmet olacak bir
peygamberi müjdeleyen, Allah'ın size gönderilmiş bir peygamberiyim" demişti.
Ama o elçi, kendilerine belgelerle geldiği zaman: "Bu, apaçık bir sihirdir"
demişlerdi” (Saf, 61/6).
Tahrife uğramamış
geçmiş ilahi kitaplarda
Hz. Muhammed’in
peygamberliğini
müjdeleyen ifadeler
mevcuttur.
Hz. Muhammed’in (a.s.) geçmiş ilahî kitaplarda müjdelenmiş olmasına
“beşairu’n-nübüvve” adı verilmektedir. Bu O’nun peygamberliğinin gerçek oluşunun
bir işaretidir. Geçmiş ilahî kitaplarda Hz. Muhammed’in peygamberliğini
müjdeleyen ve peygamber olarak gönderileceğini haber veren ifadeler mevcuttur.
Bu ifadelere göre Allah hak bir peygamber olarak Hz. Muhammed’i insanlığa
gönderecektir. Hz. Muhammed bizzat kendisi kendi isminin ve vasıflarının geçmiş
ilahî kitaplarda konu edildiğini ve ehl-i kitap (Yahudi ve Hristiyanlar) tarafından da
bilindiğini peygamberlik davasının bir delili olarak sunmuştur. Eğer tahrife
uğramamış geçmiş ilahî kitaplarda, Tevrat ve İncil’de böyle bir bilgi olmasaydı o,
buralarda nübüvvetinin bildirildiğini iddiaya cesaret edemezdi.
Ehl-i Kitab’ın âlimlerinden bir kısmı oğullarını tanıdıkları gibi onu tanımışlar
ve bu sebeple secdeye kapanmışlardır.
“De ki: "Kur’an'a ister inanın, ister inanmayın, O’ndan önceki bilginlere o
okunduğu zaman, yüzleri üzerine secdeye varırlar" ve "Rabbimiz münezzehtir.
rabbimizin sözü şüphesiz yerine gelecektir" derler” (İsra, 17/107-108).
Yine Hz. Muhammed’in vasıflarını bilip onun çağrısıyla karşılaşan ehl-i kitap
mensuplarından bazıları Müslüman olmuş, gözlerinden yaşlar boşanmıştır.
“Peygambere indirilen Kur’an'ı işittiklerinde, gerçeği öğrenmelerinden
gözlerinin yaşla dolarak, "Rabbimiz! İnandık, bizi de şahitlerden yaz. Rabbimizin
bizi iyi milletle birlikte bulundurmasını umarken niçin Allah'a ve bize gelen
gerçeğe inanmayalım?" dediklerini görürsün.” (Maide, 5/83)
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Son Peygamber Hz. Muhammed
Ehl-i Kitab’ın bir kısmı Hz. Peygamber’in ilahî kitaplarında müjdelenmiş
olduğu gerçeğini gizlemiş ve diğerlerinin O’nu tasdik edip iman etmelerini
engellemiştir. Hz. Muhammed’in peygamber olarak gönderileceğine dair bilgiler
onların kitaplarında bulunmasaydı Ehl-i Kitab’ın bazıları inanmazdı. Çünkü Hz.
Muhammed (a.s.) kendi peygamberliğinin önceki ilahî kitaplarda müjdelendiğini
belirtmişti. Bu açık ifadenin kendi kitaplarında bulunmadığını görüp de bir kısmının
ona iman etmesi düşünülemezdi.
HZ. MUHAMMED’İN SON PEYGAMBER OLUŞU
Peygamberliğin Hz. Muhammed'le sona erdiği, bundan sonra herhangi bir
peygamber gönderilmeyeceği ve böyle bir iddianın asla kabul edilmeyeceği
Kur'an'da açıkça vurgulanmıştır.
“Muhammed sizin erkeklerinizden birinin babası değildir, fakat Allah'ın
resulü ve nebilerin sonuncusudur.” (Ahzab, 33/44)
Hz. Muhammed
Peygamberlerin
Sonuncusudur
(Hatemu’n-nebiyyin).
Burada Muhammed (a.s.) için kullanılan "hâtemunnebiyyin" (nebilerin
sonuncusu) terkibindeki “hâtem” kelimesi sözlükte, “bir işin sonunu getirme,
mühürleme, sonuna ulaştırma ve tümünü okuma” anlamlarına gelen "h-t-m"
fiilinden türemiş olup "mühür, sonuç, tamamlayıcı" gibi anlamlar içerir.
Kur'an'da, Hz. Peygamber'in nebilerin sonuncusu olduğunu vurgulayan
"hâtem" kelimesi mütevatir kıraatlardan olan Asım ve Hasan'ın dışında kalan kıraat
imamları tarafından "hâtim" şeklinde okunmuşsa da, her iki kıraatta da nübüvvetin
sona ermesi bakımından anlam aynı olup farklı bir anlam çıkarmak mümkün
değildir. “Hâtimunnebiyyin” şeklinde peygamberi ifaden bir sıfat olarak okunursa
“peygamberleri sona erdiren”, “hâtemunnebiyyin” şeklinde okunursa
“peygamberlerin sonuncusu, peygamberleri sona erdiren mühür” anlamını ifade
eder. İşte, ister hâtim isterse hâtem şeklinde okunsun, bu terim İslam
peygamberinin son peygamber olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.
Hz. Peygamber'den rivayet edilen hadisler de “nübüvvetin sona erdiği”
gerçeğini ortaya koymaktadır. Câbir'den rivayet edilen bir hadise göre
peygamberimiz şöyle buyurmuştur:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Son Peygamber Hz. Muhammed
“Benim diğer peygamberlere göre durumum, bir kerpiç hariç diğerlerini
tamamlayan adamın durumuna benzer. İnsanlar o eve giriyorlar ve taaccüp
ederek "keşke şu tuğla da olsaydı" diyorlar. Ben o kerpiç konumundayım.
Geldim ve peygamberleri sona erdirdim” (Müslim, “Fedâil”, 21-23).
Yine O’ndan sonra nübüvvet iddiasında bulunmanın hiçbir anlam
taşımayacağını ortaya koyacak şekilde şu ikazda bulunmuştur.
“Benden sonra nübüvvet yoktur” (Müslim, “Fedailü’s-sahabe”, 30, 33;
“Mesacid”, 5).
Hz. Peygamberden
sonra ciddi ve etkili bir
dinî hareket meydana
gelmemiştir.
İnsanlık, nübüvvetin başlangıcından sona ermesine kadar kademe kademe
bir evrim geçirmiş ve peygamberlere ihtiyaç duymadan son dinin evrensel ilkelerini
kavrayacak, uygulayacak ve koruyacak düzeye varmış, Kur'an'la aklî olgunluğa
ulaşmıştır. Fakat insanlığın hâlâ karmaşa içinde bulunması, ahlakî çöküşlere doğru
gitmesi, bir türlü istenilen barış ve istikrar ortamına kavuşamaması veya devamlı
bunlardan uzaklaşılması yeni ilahî kaynaklı öğretilere ihtiyaç duyulduğu fikrini
doğurabilir ve vahiy konusunda bir şüphe uyandırabilir. Ancak, insanlığın bu
durumdan kurtulması yeni vahiylere değil, ilahî kaynak olan Kur'an'dan
faydalanmaya ve O’nun rehberliğine bağlıdır. Bunun yapılması ise Allah'ın özel
olarak gönderdiği kimselere değil, bir bütün olarak ümmetin tümüne veya en
azından ilmî ve entellektüel çevrelerine düşmektedir. İnsanlık nübüvvetten sonra
da onun nurundan faydalanmaya devam etmektedir. Bu, insanlığın saadeti ve
barışı için bir zorunluluktur. Nübüvvetin sona ermesini akli istikrarın doğuşu olarak
gören Muhammed İkbal, “İslamiyet, nübüvvetin son bulması gerekliliğini
keşfetmekle, onun kemal derecesini bulduğunu” ifade eder.
Hz. Peygamberden sonra ciddi ve etkili bir dini hareketin bulunmaması, onun
son peygamber olduğu gerçeğini güçlendirmektedir. Hz. Muhammed’in peygamber
oluşundan itibaren asırlar geçmiş olmasına rağmen, insanlık ciddi, kabul edilebilir
ve büyük toplulukların kabul ettiği etkili bir dine veya dini harekete şahit
olmamıştır. Hâlbuki Hz.İsa’nın yeryüzüne gelişinden 571 yıl sonra Hz. Muhammed
gönderilmiş peygamberliğini ilan etmiş ve daha hayattayken, tebliğ ettiği din,
yaşadığı bölgenin sınırlarını aşıp başka bölgelere intikal etmiş ve bugün dünyanın
en önemli ve etkili dini hâline gelmiştir.
Hz. Peygamber’den sonra zaman zaman sahte peygamberler ortaya çıkmış
ve tarih de onları yalancı peygamber olarak nitelendirmiştir. Ancak günümüzde,
Peygamberimizin "hâtemunnebiyyin" (son peygamber) olduğunu, bununla birlikte
en son resul olmadığını ileri süren Bahâilik fikrine göre, o sadece nebilerin
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Son Peygamber Hz. Muhammed
sonuncusudur. Bu takdirde Allah'ın resuller göndermesi mümkündür ve bu iş
devam etmektedir. Hz. Âdem'den bu yana gelen tüm peygamberler Baha’nın
nübüvvetini müjdelemek için gönderilmiştir. Batıniyye fırkasının çağdaş
temsilcilerinden biri sayılan bu ekolün "hâtemennebiyyin" ibaresini kendi arzuları
doğrultusunda yorumlamaları bile kendi içinde tutarsızdır. Çünkü bundan,
"nebilerin sona erdiği, resullerin sona ermediği" anlaşılacak olursa, "nebiliğin
risâletten daha umumi olduğu" düşüncesinden hareketle, nebilikten mahrum
kalmış bir elçiliğin, ancak kavramsal anlamının dışında kullanılmasının mümkün
olduğu sonucu ortaya çıkar. Risalet için nübüvvet zorunlu olarak bulunması gerekir.
Dolayısıyla, onların bu kavramı kendi emelleri doğrultusunda yorumlamaları
bilimsellikten uzak indî bir görüştür.
HZ.
MUHAMMED’İN
ARASINDAKİ YERİ
Tüm peygamberlerin en
üstünü
Hz. Muhammed’dir.
DİĞER
PEYGAMBERLER
Hz. Muhammed peygamberlerin sonuncusudur. Allah’ın gönderdiği
peygamberler içinde sadece nebi olan peygamberler olduğu gibi resul olan
peygamberler de vardır. Bunun yanı sıra Kur’an’da ulu’l-azm sahibi
peygamberlerden de bahsedilmektedir. Allah'ın göndermiş olduğu peygamberler
arasında ulu’l azm diye nitelenen peygamberlerin Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa,
Hz. İsa ve Hz. Muhammed olmak üzere, beş peygamberden ibaret olduğu genel
olarak kabul edilmiştir
Kur’an-ı Kerim’in peygamberler ve peygamberlik hakkındaki temel ilkesi,
peygamberler arasında bir ayırım yapmadan hepsine iman etme şeklindedir. Zira
Kur’an’da böyle bir yaklaşım açıkça küfür olarak nitelendirilmiştir:
“Allah'ı ve peygamberlerini inkâr edenler ve Allah ile peygamberlerinin
arasını ayırmak isteyip bir kısmına inanırız, bir kısmına inanmayız diyenler yok
mu? İşte kâfirler gerçekten bunlardır”(Nisa, 4/150).
Bu ayette vurgulanan husus, Yahudi ve Hristiyanların Hz. Muhammed'in
peygamber olması gerçeğini reddetmeleri ve bunun sonunda küfre düşmeleridir.
Allah'a ve kendilerine gönderilen peygamberlere inanmak kurtuluşa ermeleri ve
ahiret yurdunda cennet nimetlerine kavuşmaları için yeterli değildir.
İslam inancına göre bütün peygamberlerin hedefi, insanların mutluluğunu
sağlamak ve onları yanlış inanç biçimlerinden kurtararak doğru yola iletmektir. Bu
itibarla da birini reddetmek hepsini reddetmektir. Allah’ın insanlara göndermiş
olduğu bütün peygamberler Müslümanların peygamberleridir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
14
Son Peygamber Hz. Muhammed
Kur’an’ın bu ayırım yapmama gerçeği yanında, sunmuş olduğu başka bir
gerçek daha vardır. O da Yüce Allah’ın bir kısım peygamberleri diğerlerinden daha
üstün kılmasıdır. Dolayısıyla peygamberler arasında fazilet açısından farklılığın
bulunduğu hususu Kur’an’ın altını çizmiş olduğu bir düşüncedir. Fakat aralarında
böyle bir farklılığın bulunması, kendisinden daha faziletli olunan peygamberlerin
birtakım faziletler ve özelliklerle donatılmış olmalarına eksiklik getirmez. Birinin
diğerinden daha faziletli olması, diğerinin faziletinin eksikliğine bağlı değildir.
Çünkü fazilet derecesinin seviyesi, bir eksiklik işareti değildir. Konuya dayanak olan
ilgili ayet şöyledir:
“İşte bu peygamberlerden bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık. Onlardan
Allah'ın kendilerine hitap ettiği, derecelerle yükselttikleri vardır. Meryem oğlu
İsa'ya belgeler verdik, onu Ruhül Kudüs'le destekledik. Allah dileseydi, belgeler
Bu ayetten anlaşıldığına göre peygamberler arasında bir fazilet ve derecesi
kendilerine geldikten sonra, peygamberlerin ardından birbirlerini öldürmezlerdi.
bulunmaktadır. Hz. Peygamber’den rivayet edilen birtakım hadislerde şu ifadeler
Fakat ayrılığa düştüler, kimi inandı, kimi inkâr etti. Allah dileseydi birbirlerini
geçmektedir:
öldürmezlerdi, lakin Allah istediğini yapar “(Bakara, 2/253).
Hz. Peygamber kendisine “ey yaratıkların en hayırlısı” denildiğinde “o
İbrahim’dir” buyurmuştur.(Darimi, “Sünnet”, 18; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III,
178, 184) buyurmuştur.
“Beni Musa’ya üstün tutmayınız” (Buhârî, “Husumat”, 1; Müslim, “Fedail”, 160).
“Peygamberler arasında ayrım yapmayınız” (Müslim, “Fedail”, 159).
“Hiç kimse Yunus b. Metta’dan hayırlıyım demesin” (Buhârî, “Tefsir”, 4).
Bunlar, Hz. Muhammed’den nakledilen tevazu ifadesi olarak anlaşılmalıdır
ve Hz. Peygamber’in peygamberler arasında bir ayırım gözetilmemesi gerektiğine
vurgu yapmak ve peygamberliğin bölünmezliğini, bütünlüğünü ortaya koymak ve
iman açısından bir ayırıma gitmemek gerektiğini dile getiren ifadeler olarak
anlaşılmalıdır. Ancak her peygamber’in Allah tarafından kendilerine verilmiş farklı
özellikleri bulunmaktadır. Bu açıdan kendilerine iman etme hususunda bir fark
gözetilmemesi inancın bir gereğidir.
Hz. Muhammed’in son peygamber olması, insanlığa getirmiş olduğu evrensel
gerçekler ve dinin kendisiyle kemale ermesi O’nun peygamberler arasındaki
üstünlüğüne işaret eder.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
Son Peygamber Hz. Muhammed
Son Peygamber Hz. Muhammed’in peygamberliğine iman etmenin
tamamlayıcı unsurlarından biri de tüm insanlığa gönderilmiş bir peygamber
olduğunu kabul etmektir. Çünkü onun bütün insanlığa gönderildiği Kur’an’ın açıkça
ortaya koyduğu bir durumdur.
“De ki: "Ey insanlar! Doğrusu ben, göklerin ve yerin hükümranı, O’ndan
başka tanrı bulunmayan, dirilten ve öldüren Allah'ın, hepiniz için gönderdiği
peygamberiyim” (Araf, 7/158) “Biz seni bütün insanlara ancak uyarıcı ve müjdeci
olarak gönderdik” (Sebe, 34/28).
Bu ayetler Hz. Muhammed’in tüm insanlığa gönderilmiş olduğunu
göstermektedir. Kur’an’da Ehl-i Kitab olan Yahudi ve Hristiyanlara Hz.
Muhammed’in peygamberliğini kabul etmeleri çağrısı yapılmış, hatta emredilmiş,
O’na iman etmeyen ehl-i kitap kınanmış ve kâfir olarak nitelendirilmiştir.
“Allah katında din, şüphesiz İslam’dır. Ancak, kitap verilenler, kendilerine
ilim geldikten sonra, aralarındaki ihtiras yüzünden ayrılığa düştüler. Allah'ın
ayetlerini kim inkâr ederse bilsin ki, Allah hesabı çabuk görür. Eğer seninle
tartışmaya girişirlerse, “Ben bana uyanlarla birlikte kendimi Allah'a verdim,” de.
Kendilerine kitap verilenlere ve kitapsızlara: “Siz de İslam oldunuz mu?” de, şayet
İslam olurlarsa doğru yola girmişlerdir; yüz çevirirlerse, sana yalnız tebliğ etmek
düşer. Allah kullarını görür”(Âl-i İmran, 3/19-20).
Diğer peygamberler gibi Hz. Muhammed (a.s.) de hem kendi bölgesindeki
insanları İslam’a davet etmiş hem o dönemde dünyanın ekonomik, kültürel ve
tarihi merkezlerinin yönetici ve devlet adamlarına bu daveti yöneltmiştir. Bizans
İmparatoru’na, Habeşistan Kralı Necaşi’ye, İran hükümdarı Nuşirevan’a,
İskenderiye Meliki Mukavkıs’a elçiler vasıtasıyla davet mektupları göndermiştir.
Bizzat kendisi Mekke döneminde civar beldelere seyahatler yapmış, Taif halkını
İslam’a davet etmiştir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
•Hz. Muhammed (a.s.)'ın en büyük mucizesi olan Kur'an'ın mucize
oluşunu, diğer bilim dallarından da faydalanarak ortaya koyup, hangi
açılardan mucize olduğunu tartışınız.
•Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma
forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
Özet
Tartışma
Son Peygamber Hz. Muhammed
•Hz. Muhammed (a.s.) Allah'ın insanlığa gönderdiği son peygamberdir ve
peygamberlik müessesesi onunla tamamlanmıştır. O'nun son peygamber
oluşu hem nakli hem de akli delillerle temellenen bir gerçektir. O'nun
son peygamber oluşu insan aklını külfetten kurtarmış, din adına başka
bir peygamber arama çabasını da ortadan kaldırmıştır.
•Allah’a iman'dan sonra en önemli inanç esası peygamberliğe ve
peygamberlere imandır. Peygamberlere iman, ancak tümüne iman
etmekle gerçeklşen bir akittir. Bu itibarla Allah'ın tarih içinde göndermiş
olduğu tüm diğer peygamberlere iman ettiği hâlde Hz. Muhammed'in
peygamberliğine iman etmeyen kişi, mümin sayılamaz.
•Hz. Muhammed (a.s.) peygamberliğinin delili, doğruluğunun göstergesi
olarak mucizeler göstermiştir. Ancak O'nun peygamberliği, mucizeden
daha çok mesajının muhtevasına, üstün kişiliğine ve ahlakına, davetinin
kısa zaman içerisinde toplum vicdanında karşılık bulmasına dayanır.
•Hz. Muhammed (a.s.)'in kendinden önce geçen peygamberlerin getirdiği
ilahî kitaplar tarafından müjdelenmesi, onun niteliklerinin o kitaplarda
belirtilmiş olması ve bunları bilen ehl-i kitap âlimlerinin bir kısmının
hayatında O'na iman etmesi, peygamberliğinin gerçekliğini
göstermektedir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
Ödev
Son Peygamber Hz. Muhammed
• İslam Tarihi ve Hadis gibi diğer İslami ilimlerden
istifade ederek Hz. Muhammed'in peygamber
olmadan önceki hayatında gerçekleşen önemli
olayları iki yüz kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız.
• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı
altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz.
DEĞERLENDİRME SORULARI
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
1. İslam inanç esasları açısından “aslu’l-usul” tamlaması aşağıdakilerden
hangisini içerir?
a) Hz. Peygamber’e imanı
b) Allah’a imanı
c) Mleklere imanı
d) İlahi kitaplara imanı
e) Kadere imanı
2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Hz. Muhammed’in son peygamber oluşuyla ilgili
değildir?
a) Ondan sonra etkili bir dini hareketin ortaya çıkmaması
b) Tüm insanlığa gönderilmesi
c) Kevni mucize
d) Peygamberler arasında ayırım yapmama
e) Önceki ilahî metinlerde müjdelenmesi
3. Hz. Muhammed’in mucizelerinden olan Kuran hangi mucize çeşidi olarak
isimlendirilir?
a) Manevi
b) Hissi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
Son Peygamber Hz. Muhammed
c) Kevni
d) Haberi
e) Dini
4. “Hz. Muhammed’e iman” esasıyla ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
a) Hz. Muhammed’e iman Peygamberliğe imanın parçasıdır.
b) Son peygamber olduğuna iman gerekir.
c) Ona iman etmek farzdır.
d) Hz. Muhammed evrensel bir peygamberdir.
e) Allah’a iman ve salih amel kurtuluş için yeterlidir.
5. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in son peygamber oluşunun aklî
delillerinden biridir?
a) Tüm insanlığa gönderilmesi
b) Ondan sonra ciddi anlamda dini hareketin olmaması
c) Çok sayıda mucize göstermesi
d) “Benden sonra peygamberlik yoktur” demesi
e) Peygamberliğin kendisiyle tamamlanmış olması
Cevap Anahtarı :
1.b 2.a 3.a 4.e 5.b
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
Son Peygamber Hz. Muhammed
YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
Âmidî, Seyfeddin Ebu’l-Hasan. (1983) el-Mübîn fi şerh-i elfazi’l-hükema ve’lmütekellimin, thk. Hasan Mahmud Şafii, Kahire.
Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972) Muvazzah İlm-i Kelam, İstanbul.
Cürcânî, Seyyid Şerif. (1938) et-Ta’rifât, “acz” mad, Kahire.
Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. (1308) Mefâtihü'l-gayb, I-VIII, İstanbul.
Gölcük, Şerafeddin. (1994) İslam Akaidi, İstanbul.
Harputi, Abdüllatif. (2000) Tenkihu’l-kelam fi akaâid-i ehli’l-İslam, trc. İbrahim
Özdemir-Fikret Karaman, Elazığ.
İkbal, Muhammad.(1964), İslamda Dini Tefekkürün Yeniden Teşekkülü, trc. Sofi
Huri, İstanbul 1964.
İsfehânî, Râgıb. (tarihsiz) Mu‘cemu müfredâti'l-elfâzi'l-Kur'an, Beyrut.
İzz b. Abdüsselam. (1995) Bidayetu’sûl fi tafdili’r-rasûl, thk. İyad Halid ed- Debbağ,
Beyrut.
Kılavuz, Ahmet Saim. (2004) Ana Hatlarıyla İslam Akaidi ve Kelama Giriş, İstanbul.
Nesefî, Ebü'l-Muîn Meymûn. (1990) Tabsiratü'l-edille, thk. Claude Salamé, I-II,
Dimaşk.
Semerkandî, Şemseddin. (1985) es-Sahâifü'l-ilâhiyye, thk. Ahmed Abdurrahman
Şerif, Kuveyt.
Taberî, Muhammed b. Cerir. (1988) Câmiü'l-beyân 'an te'vili âyi'l-Kur'an, I-XV,
Beyrut.
Taftazânî, Sa‘düddin.( 1989) Şerhu'l-Mekâsıd, I-V, Beyrut.
Taftazânî. (tarihsiz), Şerhu'l-‘Akâid, İstanbul ts.
Tehânevî, Muhammed Ali. (1996) Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm, “mucize”
mad., thk. Ali Dehrûc-Abdullah Halidî-George Zeinati, Beyrut.
Topaloğlu, Bekir, Yusuf Şevki Yavuz, İlyas Çelebi,(2002) İslam’da İnanç Esasları,
Çamlıca Yayınları, İstanbul.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Muhammed Maddesi, cilt XXX, s. 408447.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
Son Peygamber Hz. Muhammed
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. (1993)Hak Dini Kur'an Dili, Sadeleştirenler:
İsmail Karaçam-Emin Işık-Nusrettin Bolelli-Abdullah Yücel-Nedim Yılmaz, I-X,
İstanbul.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
