İklim Değişikliği ve Yoksulluk Murat TOPAL E. Işıl ARSLAN TOPAL
advertisement
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma İklim Değişikliği ve Yoksulluk Murat TOPAL E. Işıl ARSLAN TOPAL Çevre Yük. Mühendisi mtopal@cumhuriyet.edu.tr Yrd. Doç. Dr. eiarslan@firat.edu.tr Fırat Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü, Elazığ, Türkiye Özet Bu çalışmada, iklim, iklim değişikliği, yoksulluk terimleri tanımlanmış ve iklim değişikliği ve yoksulluk arasındaki ilişki ortaya konulmuştur. İklim değişikliği insanların doğaya yapmış olduğu her türlü olumsuz faaliyetlerden dolayı ortaya çıkan bir sorundur ve bu sorun önlemler alınmadığı takdirde bütün canlıları özellikle de insanları olumsuz etkileyebilmektedir. İklim değişikliğinin önemli etki­ lerinden biri olan yoksulluk sorunu da bu duruma bir örnektir. İklim değişikliğinin giderek artması, özellikle gelişmekte olan ülkelerde yoksul yaşamın artmasına, hastalıkların çoğalmasına, tarım alanlarının ve ürünlerin azalmasına, ülkelerin ekonomisinin gelişiminin azalmasına neden olabilmektedir. Anahtar Kelimeler: İklim, yoksulluk, iklim değişikliği, Türkiye Climate Change and Poverty Abstract In this study, the terms of climate, climate change, poverty were defined and the relationship between climate change and poverty was expressed. Climate change is a problem which results from all negative activities done by the human to the nature and this problem can effect negatively all livings especially huıman unless cautions taken. Poverty problem which is one of the important effects of climate change is also a sample to this situation. Gradually increase of the climate change can cause increase of poor living, diseases, decrease of agricultural lands and products and decrease of progress of economics of the countries. Key Words: Climate, poverty, climate change, Turkey 1. Giriş İklim, yeryüzünün bir kesiminde veya tamamında, belli bir zamanda gelişen atmosfer olaylarının (hava şartlarının) istatistiki ortalaması olarak ifade edilir (Anonymous, 2011). İklim değişikliği ise Birleşmiş Milletler İklim Değişimi Çer­ çeve Sözleşmesine göre, insan etkisiyle atmosferin kimyasal bileşiminde meydana gelen dönüşüme bağlı olarak ortaya çıkan, iklimsel değişimi ifade eden bir terimdir (Özbek, 2008). İklim değişikliği, insanların her türlü faaliyeti üzerinde sorunlar oluşturmakta ve sosyo-ekonomik açıdan sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, iklim değişiklikleri sonucu ortaya çıkan yoksulluk sorunu, kişi başı gelir dağılımı arasında farklılıklardan dolayı ortaya çıkmaktadır. Yetersiz teknoloji, katılım ve kurumlar nedeniyle iklim değişikliğinden daha çok etkilenen yoksul kesimler, tarım ve yerleşim için ormanların azalmasına neden olarak iklim değişikliğinin şiddetlenerek artmasına da katkıda bulunurlar (Özcan ve Kayman, 2011). Yoksulluk, genel olarak bir halkın ya da onun belirli bir kesiminin asgari yaşam düzeyini sürdürebilmek için gıda, giyim ve barınak gibi sadece en basit ihtiyaç maddelerini karşılayabilmesi olgusudur. Buna mutlak yoksulluk da denmektedir (Uzun, 2003). Mutlak yoksulluğun ortaya çıkarılması, bireylerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan minimum tüketim ihtiyaçlarının belirlenmesini gerektirir (TUİK, 2004; Coşkun ve Tireli, 2008; Tireli, 2009). Yok­ sulluğun iki nedeni vardır. Birincisi, gelişmemiş bir ülkedeki üretim kapasitenin düşük olmasına bağlı olarak toplumun büyük çoğunluğunun yoksul olması, ikincisi ise ülkenin genel olarak zengin olduğu halde yoksul kesimin yine de mevcut olmasıdır (Şen, 2011). Bu durumun temel nedeni, gelir dağılımının eşit olmamasından kaynaklanmaktadır. Küresel boyutta, iklim değişikliği yoksulluğu ve açlığı beraberinde getirmektedir. Örneğin, iklimin değişmesi so­ nucu, yağış düzeninin bozulmasına neden olarak üretilen ürünün azalmasına ve açlığın artmasına neden olabilmektedir. İklim değişikliği sonucu, ürünlerin azalması ayrıca ekonomik olarakta küçülmeye neden olmakta ve yoksulluğa katkı sağlamaktadır. 2. iklim Değişikliği ve Etkileri İklim değişikliği, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, sanayi ve teknolojinin gelişmesine ve dünya nüfusunun artışına bağlı olarak artmakta ve önemli bir sorun olmaktadır. Fosil yakıtların yakılması, enerji üretimi, taşınması, dö­ nüşümü ve kullanımı gibi çeşitli endüstriyel faaliyetlerden kaynaklanan sera gazları atmosferde birikerek atmosferin kimyasal özelliklerini etkilemekte uzun vadede ise küresel ölçekte iklim değişikliğine neden olmaktadır (Doğan, 2007). İklim değişikliğinin etkilerini en ağır şekilde hissedenler ve zarar görenler ise geçimlerini doğal kaynaklardan sağlayan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler ve bu ülkelerde yaşayan en yoksul kesimler olmaktadır. İklim değişikliğinin etkileri, küresel ekoloji ve ekonomi açısından da son derece olumsuz sonuçlar doğurmaktadır (Özsan, 2011). Küresel iklim deği­ şikliğinin tarım, orman ve bitki örtüsü, temiz su kaynakları, deniz seviyesi, enerji, insan sağlığı ve biyoçeşitlilik üzerinde 1235 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya önemli etkileri olacaktır. Bununla beraber, küresel iklim değişikliğinin sosyal ve ekonomik yaşamda bir takım zincirleme etkilerinin olması da kaçınılmaz görünmektedir (Doğan ve Tüzer, 2011). Küresel iklim değişikliğinin potansiyel etkileri Çizelge 1’de verilmiştir. Çizelge 1. Küresel İklim Değişikliğinin Potansiyel Etkileri (Sharma, 2002; EC, 2006; Doğan ve Tüzer, 2011) Deniz Seviyesinde Yükselme ve Sahil Bölgeleri Sahillerde Erozyon Sel ve Taşkınlar Kıyılarda Yerleşik Toplulukları Koruma Maliyetleri Enerji insan Sağlığı Tarım Enerji Politikalarında Değişim Enerji Tüketimindeki Değişim İklim Bağlantılı Ölümler Salgın Hastalıklar Ürün Kayıpları Enerji Maliyetlerindeki Değişim Hava Kalitesinde Düşüş Tarım Alanlarında Değişim Sulama Problemleri Doğal Çevre ve Türler Su Kaynakları Ormanlar Doğal Yaşam Alanlarında Kayıplar Tür Çeşitliliğinde Azalma Su Arzında Azalma Orman Kompozisyonu Su Kalitesinde Düşüş Ormanların Coğrafi Dağılımında Değişme Orman Sağlığı ve Verimliliğinde Düşüş Su Kaynakları İçin Rekabet Yoksul bölgelerde yaşayan insanların veya yeterli ekonomik imkanlara sahip olmayan insanların iklim değişikliğine adaptasyonu daha güç olmaktadır (Çelik vd., 2008). Türkiye karmaşık iklim yapısı içinde, özellikle küresel ısınmaya bağlı olarak görülebilecek bir iklim değişikliğinden en fazla etkilenecek ülkelerden biridir. Doğal olarak üç tarafından denizlerle çevrili olması, parçalanmış bir topografyaya sahip bulunması ve orografik özellikleri nedeniyle, Türkiye’nin farklı bölgeleri iklim değişikliğinden farklı biçimde ve değişik derecelerde etkilenecektir. Örneğin sıcaklık artışından, daha çok çölleşme tehdidi altındaki kurak ve yarı kurak bölgelerle yeterli suya sahip olmayan yarı nemli bölgeler etkile­ necektir (Güneydoğu, İç Anadolu, Ege ve Akdeniz bölgeleri) (Türkeş 1998; Öztürk, 2002). Ayrıca, Türkiye ormanları, orman ekosistemlerinin iklim değişikliğinden zarar görmesi durumunda geçimini ormancılık faaliyetlerinden sağlayan ve kırsal yoksulluğu yüksek boyutlarda olan yaklaşık 7,5 milyon orman köylüsü olumsuz yönde etkilenecek ve bu da ormanlar üstündeki sosyal baskıyı artıracaktır (Bayçelebi, 2011). 3. Binyıl Kalkınma Hedefleri Binyıl Kalkınma Hedefleri, dünya genelinde 2015 yılına kadar yoksulluk ve eşitsizliklerin azaltılmasını hedefleyen, geniş katılım ile kabul görmüş bir dokümandır. Bu yolla ülkelerde refah seviyesinin artmasını hedefleyen Binyıl Kal­ kınma Hedefleri, 2000 yılında Binyıl Zirvesinde 191 ülke tarafından imzalanarak kabul edilmiş bir belge niteliğindedir. 2000 yılında ilk kabul edildiğinde 8 temel amaçtan oluşan Binyıl Kalkınma Hedefleri, bugün 8 amaç, 21 hedef ve 50 gös­ tergeden oluşmaktadır (Kuterdem ve Akın, 2011). Ülkelerin küresel iklim değişikliğinin etkilerine uyum sağlamaya ve sera gazı yoğunluğu daha düşük sürdürülebilir bir kalkınma sürecini benimsemeye yönelik çabalarına destek sağlamak, Birleşmiş Milletler’ in temel öncelikleri arasında yer almaktadır. Birleşmiş Milletler, küresel anlamda yürütmekte olduğu çalışmalarla özellikle gelişmekte olan ülkelerin Binyıl Kalkınma Hedeflerinin karşılanmasına yönelik kapasite gelişimi­ ne de destek sağlamaktadır. Bu amaçla, sera gazı azaltım ve iklim değişikliğine uyum çabalarının desteklenmesi ve bu alanda kapasite geliştirilmesi, ulusal ve uluslararası işbirliklerine gidilmesi, ekonomi politikalarında, iklim değişikliği ile mücadeleyi dikkate alan sürdürülebilir kalkınma yaklaşımlarının benimsenmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir (Özsan, 2011). Binyıl Kalkınma Hedefleri, Binyıl Bildirgesi’nde yer alan barış, güvenlik, kalkınma, insan hakları ve temel özgür­ lüklerden yola çıkarak ortaya konulmuştur. Binyıl Kalkınma Hedefleri aşağıdaki gibi sıralanmaktadır; 1- Aşırı yoksulluğun ve açlığın ortadan kaldırılması, 2- Herkes için evrensel ilköğretim sağlanması 3- Cinsiyet eşitliğinin teşvik edilmesi ve kadınların güçlendirilmesi 4- Çocuk ölümlerinin azaltılması 5- Anne sağlığının iyileştirilmesi 6- HIV/AIDS, sıtma ve diğer hastalıklarla mücadele edilmesi 7- Çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması 8- Kalkınma için küresel bir ortaklık geliştirilmesidir. Binyıl Kalkınma Hedeflerinden de görüldüğü gibi birinci hedef olarak aşırı yoksulluluğun ve açlığın ortadan kaldı­ rılması planlanmaktadır. 1236 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma İklim değişikliği, Binyıl Kalkınma Hedefleri ve ilgili yoksulluğun ortadan kaldırılması ve sürdürülebilir kalkınma amaçlarına ulaşmada bir tehdit oluşturmaktadır (Çizelge 2). Örneğin, iklim değişikliği, değişken yağış düzeni ve azalan ekin üretimi yoluyla gıda güvenliğine tehdit oluşturabilir ve açlığın artmasına yol açabilir. Dahası, iklim değişikliği doğal sistemlere ve kaynaklara, altyapıya ve çalışma verimliliğine olumsuz etki ederek ekonomik büyümenin yavaşlanmasına ve dolayısıyla yoksulluğun artmasına neden olabilir (MDG-F, 2009). Çizelge 2. İklim değişikliğinin Binyıl Kalkınma Hedefleri üzerindeki riskleri (MDG-F, 2009) Hedefler Hedef 1: Aşırı yoksulluğun ve açlığın ortadan kaldırılması Hedef 2: Herkes için evrensel ilköğretim sağlanması Hedef 3: Cinsiyet eşitliğinin teşvik edilmesi ve kadınların güçlendirilmesi Hedef 4, 5 ve 6: Çocuk ölümlerinin azaltılması, anne sağlığının iyileştirilmesi ve HIV/ AIDS, sıtma ve diğer hastalıklarla mücadele edilmesi Hedef 7: Çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması Hedef 8: Kalkınma için küresel bir ortaklık geliştirilmesi iklim değişikliği riski Aşırı yoksulluk ve açlık sorununun çözümünü destekleyen tarımsal üretim ve gıda güvenliği, bol ve temiz su kaynaklarına erişim ve kazançlı iş, iklim değişikliğine hassasiyet göstermektedir. Eğitimle ilgili hedeflere ulaşılabilmesi için geçim türlerinin gelecek iklimlere daha dayanıklı olması gerekmektedir. Yoksullar iklim değişikliği risklerine karşı daha hassas durumdadırlar ve dünyanın yoksulluklarının büyük bir kısmını kadınlar oluşturmaktadır. Kadınlar, iklim değişikliğinin getirdiği zorlukları aşmada son derece önem taşıyan kaynak ve bilgiye erişim ve haktan yoksundurlar. İklim değişikliği, özellikle azalan gıda ve su güvenliği sebebiyle kötü sağlık koşullarının artmasına yol açacak ve artan sıcaklıklarla sıcaklık baskısı arasındaki doğrudan ilişki yoluyla sağlık koşullarını kötüleştirecektir. İklim değişikliği, çevresel sürdürülebilirliği de tehdit etmektedir. Çünkü iklim değişikliği ekosistem ilişkilerinde çok ciddi değişimlere sebep olacak, mevcut doğal kaynakların nitelik ve niceliğini değiştirecek ve ekosistem verimliliğini azaltacaktır. Gelişmekte olan ülkelerde yoksullar gündelik yaşamalarını devam ettirebilmek için bu kaynaklara bağımlıdırlar. İklim değişikliği, Binyıl Kalkınma Hedeflerine ulaşmada yaşanan mevcut sıkıntıları daha da kötüleştirmekle tehdit etmektedir. Kalkınma ve uyum için maddi kaynaklar bulma, yoksulların ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde arttırılmalıdır. 4. Sonuç İklim değişikliğinin yoksulları daha fazla etkileyeceği beklenmektedir. Son araştırmalar, iklim değişikliklerinden en fazla etkilenen kesimin yaşlılar ve yoksulların oluşturduğunu göstermiştir. Araştırmacılar, yaşlılar ve yoksulların gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki toplumların iklim değişikliği karşısında en kırılgan kesimi olma özelliğinin değişmediğini belirtmektedir (Anonymous, 2009). İklim değişikliğinin gıda güvenliğini, tarım ihraç ürünlerinin üretimini, insan sağlığı­ nı, su güvenliğini ve kalitesini etkileyeceği düşünülmektedir. Ayrıca, birçok insan sel, kuraklık ve deniz seviyesinin yük­ selmesi sonucu yer değiştirmek zorunda kalacaktır (Uysal, 2012). Bu nedenle, iklim değişikliği ve yoksulluk konusunda yapılan çalışmalara hız verilmeli ve küresel boyutta önlemler alınmalıdır. Kaynaklar Anonymous, 2009. ‘‘İklim Değişikliği Hiç Bu Kadar Etkilememişti’’, http://v3.arkitera.com/h38746-iklimdegisikleri-hic-bu-kadar-etkilememisti.html, Erişim tarihi: 20.10.2011 Anonymous, 2011. ‘‘İklim nedir?’’ http://iklim.nedir.com/ Erişim tarihi: 11.10.2011 Bayçelebi, S., 2011. ‘‘İklim değişikliği ve Ormanlar’’, Orman Genel Müdürlüğü, İklim değişikliği ve biyoenerji çalışma grubu, s.19. Coşkun, S., Tireli, M., 2008. ‘‘Avrupa Birliğinde Yoksullukla Mücadele Stratejileri ve Türkiye’’, Nobel, Ankara. Çelik, S., Bacanlı, H., Görgeç, H., 2008. ‘‘Küresel iklim değişikliği ve insan sağlığına etkileri’’, Telekominikasyon Şube Müdürlüğü, Kasım 2008. S31. Doğan, P., 2007. ‘‘İklim Değişikliğinde Türkiye’nin Adımları’’, T.C.Çevre ve Orman Bakanlığı, 17 Mayıs 2007, Gazi Üniversitesi. Doğan, S., Tüzer, M., 2011. ‘‘Küresel İklim değişikliği ve Potansiyel Etkileri’’, C.Ü İktisadi ve İdari Bilimler Der­ gisi, Cilt 12, sayı 1, 2011. EC (European Commission), 2006. “Green Paper, A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy”, http://eur-lex.europa.eu/ LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0105:FIN:EN:PDF, 23.06.2009. 1237 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi • 5-7 Eylül 2012 • Konya Kuterdem, N.K., Akın, D., 2011. ‘‘Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Afet Risklerini Azaltma Çabaları Arasındaki İliş­ ki’’, 1. Türkiye Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı, 11-14 Ekim 2011, ODTÜ, Ankara. MDG-F, 2009. İklim Değişikliğine Topluma Dayalı Uyum Hibe Programı, ‘‘Türkiyenin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesinin Güçlendirilmesi’’, BM Ortak Programı ,Md G-F, 1680/CBA. Özbek, O., 2008. ‘‘Ekolojik Krize Doğru: Küresel Isınmanın Bedeli-I, İklim Değişikliği ve Tehlikenin Boyutları’’, Ar-Ge Bülten, 17-18, Nisan 2008. Özcan, E.F., Kayman, S., 2011. ‘‘Enerji Tüketimindeki Değişimin Küresel Isınmaya Etkisi ve ABD, AB Ülkeleri, Japonya, Çin ve Türkiye Karşılaştırması:1980-2004’’, http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/Ozcan_Kayman.pdf. Eri­ şim tarihi: 15.10.2011 Özsan, M., 2011. ‘‘İklim Değişikliği, Uyum Politikaları ve Türkiye’’, T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü, Havza Planlama ve Arazi Islahı Dairesi Başkanlığı,S.14. Öztürk, K., 2002. ‘‘Küresel İklim Değişikliği ve Türkiye’ye Olası Etkileri’’, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, 47-65. Sharma, R., 2002. “Impacts and Adaptation of Climate Change”, United Nations Environment Programme, http:// www.iklim.cevreorman.gov.tr/sunumlar/ sharma.pdf, 21.06.2009. Şen, M.S., 2011. ‘‘Yoksulluk ve Yoksullaşmanın Nedenleri’’, http://www.sosyalhizmetuzmani.org/yoksullugunnedeni.htm. Erişim tarihi: 15.10.2011 Tireli, M., 2009. ‘‘Küreselleşme ve Yoksulluk: Birleşmiş Milletler (UNDP) ve Dünya Bankası Göstergeleri Işığında Bir Analiz’’, Sosyal Yardım Uzmanlık Tezi.s.173. TUİK (Türkiye İstatistik Kurumu), 2004. “ 2002 Yoksulluk Çalışması Sonuçları”, Haber Bülteni, Tarih: 13.04.2004 Sayı: B.02.1.DİE.0.11.00.03/906-62. Türkeş, M., 1998. ‘‘Influence of Geo-Pontential Heights, Cyclon Frequency and Southern Oscillation on Rainfall Variations in Turkey’’, International Journal of Climatology 18: 649-680. Uysal, A.B., 2012. ‘‘Doğal afet riski ve yoksulluk: Çanakkale kenti örneği’’, Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi, Şehir Bölge Planlama Bölümü, 5 Mayıs 2012, Trabzon. Uzun, A.M., 2003. ‘‘Yoksulluk Olgusu ve Dünya Bankası’’, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, 155-173. 1238
