Book 1.indb

Genetiği
Değiştirilmiş
Organizmalar ve
Biyogüvenlik
Ed�tör: Yrd. Doç. Dr. İsma�l BEZİRGANOĞLU
Editör: Yrd. Doç. Dr. İsmail BEZİRGANOĞLU
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
VE
BİYOGÜVENLİK
ISBN 978-605-318-829-2
DOI 10.14527/9786053188292
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2017, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu
kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten
uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve
Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere
http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Nisan 2017, Ankara
Yayın-Proje: Özlem Sağlam
Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi
Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd. Şti.
İvedik OSB 88 Oto 3. Bölge 2284. Sok. No: 101
Yenimahalle/ANKARA
(0312 395 85 71-72)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 33748
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
Erzurum Teknik Üniversitesi Fen Fakültesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü
(2015-2016 yılı) 4.sınıf öğrencileri
ÖN SÖZ
Son yıllarda tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de kamuoyunun oldukça
dikkatini çeken konu genetik mühendisliği ve bu teknik ile edilen genetiği değiştirilmiş organizmalardır. Bir canlının gen diziliminin değiştirilmesi ya da ona kendi
doğasında bulunmayan farklı bir karakter kazandırılması yoluyla elde edilen canlı
organizmalar hayatımızın bir parçası olmuş ve olmayada devam etmektedir. Bu
denli yaygın olarak kullanılan Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların kullanım
alanları, faydaları ve riskleri ile bu organizmalarla yapılabilecek olan çalışmalar
bilim adamlarını bu alana yönlendirmiş ve pek çok merak edilen konununda aydınlatılması sağlanmıştır. Hazırlanmış olan bu kitap Erzurum Teknik Üniversitesi
Fen Fakültesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü (2015-2016 yılı) 4.sınıf öğrencileri tarafından derlenmiştir. Bu kitap içerisinde Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların tarihçesine, gelişim sürecine, kullanım alanlarına, güvenliğine, fayda
ve risklerine, etik boyutuna objektif bir biçimde yer verilmiştir.
Bu kitabın oluşturulmasında emeği geçen başta Erzurum Teknik Üniversitesi
öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. İsmail Bezirganoğlu’na ve Erzurum Teknik Üniversitesi Moleküler Biyoloji ve Genetik son sınıf arkadaşlarımıza teşekkür ederiz.
Moleküler Biyoloji ve Genetik Öğrencileri Adına
Serap Karaman
BÖLÜMLER VE YAZARLARI
1. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR (GDO)
Cemre Yaşar
Dilara Saraçoğlu
Meryem Özperk
Şuheda S. Aldemir
2. BÖLÜM BİYOTEKNOLOJİ
Ayşe Kalaycı
Berna Hukkamlı
Beyza Reisoğlu
Kübra Mısıroğlu
Serap Karaman
3. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARDA (GDO)
ANTİBİYOTİK DİRENÇLİ MARKER GENLERİNİN KULLANILMASI
Büşranur Akgül
Hatice Avcı
Nazan Budakoğlu
Sema Özbek
4. BÖLÜM HERBİSİTLERE DAYANIKLI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
Merve Demirbağ
Merve Şimşek
Neslişah Barlak
5. BÖLÜM BÖCEKLERE KARŞI DAYANIKLI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
Merve Demirbağ
Merve Şimşek
Neslişah Barlak
viii
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
6. BÖLÜM FUNGAL PATOJENLERE KARŞI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
Hilal Sezer
Kıymet Saz
Yrd. Doç. Dr. İsmail Bezirganoğlu
7. BÖLÜM VİRÜSLERE DAYANIKLI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
Aleyna Nalçaoğlu
Damla Durular
Feyza Sönmez
8. BÖLÜM BİTKİLERDE STRES FAKTÖRLERİ
Meryem Coşkun
Merve İdem
Yrd. Doç. Dr. İsmail Bezirganoğlu
9. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR VE HAYVANCILIK
Büşra Küçükekmekçi
Cansu Aksoy
Gamze Alkan
Recep Küçükdoğru
Selman Muslu
Tuğçe Toprak
10. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN ÇEVRE VE
BİYOÇEŞİTLİLİĞE ETKİSİ
Aybüke Erol
Büşra Yazıcılar
Eda Güneş
Esra Mesci
Fatma Çiçek
İçindekiler
ix
11. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN SAĞLIK VE
SOSYOEKONOMİK ETKİLERİ
Handan Uğuz
Tansu Kavalcı
Zeynep Kurt
12. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN
ENDÜSTRİDE KULLANILMASI
Beyzanur Aslantaş
Büşra Budak
Fatma Böke
Özlem Bakır
13. BÖLÜM GENETİK YAPISI DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN
(GDO) BELİRLENMESİ
Burcu Beşik
Burak Tilif
Melisa Rabia Vural
Ogün Gündüz
14. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN MEVCUT
DURUMU
Burak Helvacı
Esra Turgut
Farika Nur Denizler
Rabia Uyarıcı
15. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARDA AVRUPA
BİRLİĞİ MEVZUATI ve SÖZLEŞMELERİ
Bayram Kaş
Elif Işıl Yücel
Fatih Genç
Furkan Şahin
Sinem Dal
x
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
16. BÖLÜM TÜRKİYE’DE BİYOGÜVENLİK MEVZUATININ TARİHSEL
GELİŞİMİ
Betül Balcı
İsmail Ebinçli
Mustafa Aktepe
Mehmet Akif Köse
17. BÖLÜM TÜRKİYE’DE GDO’LARA TOPLUMSAL BAKIŞ
Ayşe Üstün
Ayşenur Saygılı
Fatmanur Bostan
Merve Şansaçar
18. BÖLÜM GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARDA RİSK
DEĞERLENDİRİLMESİ
Berçem Dilan Hanoğlu
Gizem Aksoğan
Merve Ardahanlı
Melih Şentürk
Yusuf Şahin
19. BÖLÜM BİYOETİK VE SONUÇ
Elif Hande Fındık
Emre Gezer
Servet Odabaşı
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ......................................................................................................................................v
Bölümler ve Yazarları .......................................................................................................... vii
1. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR (GDO)
1.1 GİRİŞ .................................................................................................................................1
1.2 GDO’NUN TARİHÇESİ .................................................................................................3
1.3 GDO NEDİR ....................................................................................................................4
1.3.1 Genetik Mühendisliği ve Gen Klonlama .............................................................5
1.3.2 Neden Gen Aktarılır? .............................................................................................6
Kaynaklar.................................................................................................................................8
2. BÖLÜM
BİYOTEKNOLOJİ
2.1 BİYOTEKNOLOJİ ...........................................................................................................9
2.2 BİTKİ DOKU KÜLTÜRÜ ............................................................................................10
2.2.1 Tarihçe ....................................................................................................................10
2.2.2 Besiyeri ve Kültür Koşulları .................................................................................11
2.2.3 Sterilizasyon ve Kültür Koşulları.........................................................................12
2.3 KÜLTÜR ORTAMININ KOŞULLARI .......................................................................13
2.3.1 Kallus Ortamının Hazırlanması..........................................................................13
2.3.2 Embriyo Eldesi ve Ekimi ......................................................................................13
2.4 KÜLTÜR TİPLERİ VE KULLANIMLARI ................................................................13
2.4.1 Kallus Kültürleri ....................................................................................................13
2.5 İN VİTRO BİTKİ REJENERASYON YÖNTEMLERİ ..............................................13
2.5.1 Organogenez..........................................................................................................14
2.5.2 Somatik Embriyogenez ........................................................................................14
2.5.3 Sürgünlerin Köklendirilmesi ...............................................................................15
2.5.4 Aklimizasyon .........................................................................................................16
xii
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
2.6 DOKU KÜLTÜRÜ TEKNİKLERİNİN KULLANIM ALANLARI .........................16
2.6.1 Somaklonal Varyasyon .........................................................................................16
2.6.2 Hücre Süspansiyon Kültürü.................................................................................17
2.6.3 Anter/Mikrospor Kültürü ....................................................................................18
2.6.4 Protoplast Kültürü ................................................................................................18
2.6.5 Embriyo Kültürü ...................................................................................................18
2.6.6 Meristem Kültürü .................................................................................................19
2.7 GEN AKTARIM TEKNİKLERİ ...................................................................................19
2.7.1 Doğrudan Gen Aktarım Teknikleri....................................................................19
2.7.1.1 Biyolistik Gen Transferi (Partikül Tabancası ile Gen Aktarımı) ...........19
2.7.1.2 Elektroporasyon ve PEG Aracılığıyla Transformasyon ..........................20
2.7.1.3 Mikroenjeksiyon ..........................................................................................20
2.7.2 Agrobacterium ile Gen Aktarım Tekniği ...........................................................20
Kaynaklar...............................................................................................................................23
3. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARDA (GDO)
ANTİBİYOTİK DİRENÇLİ MARKER GENLERİNİN KULLANILMASI
3.1 TANIMLAR ....................................................................................................................25
3.1.1 Gen Teknolojisi Nedir?.........................................................................................25
3.1.2 Seçilebilir Marker Nedir? .....................................................................................26
3.1.3 Antibiyotiğe Dirençli Marker Genler .................................................................26
3.1.4 Marker Olarak Kullanılan Antibiyotik Direnç Genleri ...................................27
3.2 ANTİBİYOTİKLER VE ANTİBİYOTİK DİRENCİ..................................................27
3.2.1 Antibiyotik nedir? .................................................................................................27
3.2.2 Antibiyotiklerin Kullanım Alanları ....................................................................28
3.2.3 Antibiyotik Direncinin Mekanizması ................................................................28
3.2.4 Antibiyotik Direncinin Halk Sağlığına Etkileri ................................................28
3.2.5 Antibiyotik Direnci Azalır mı?............................................................................29
3.3 GIDALARDA ANTİBİYOTİK DİRENÇLİ MARKER GENLER............................29
3.3.1 Marker Genler ve Ürünlerinin Potansiyel Sağlık Açısından
Değerlendirilmesi .................................................................................................30
3.3.2 Antibiyotik Direnç Genleri ve Gıda Güvenliği .................................................30
İçindekiler
xiii
3.4. İNSANLARDA HORİZANTAL GEN GEÇİŞLERİ .................................................31
3.4.1 Ağız Mikroorganizmalarına Potansiyel Gen Geçişleri ....................................31
3.4.2 Bağırsak Epitelyal Hücrelerine veya Mikroorganizmalarına
Potansiyel Gen Geçişleri ......................................................................................31
3.4.3 Gen Ürünleriyle Antibiyotiklerin İnaktivasyonu .............................................33
3.5 BAKTERİLERDE HORİZONTAL GEN GEÇİŞ MEKANİZMALARI ..................34
3.5.1 Transdüksiyon .......................................................................................................34
3.5.2 Konjugasyon ..........................................................................................................34
3.5.3 Transformasyon ....................................................................................................35
3.6 EKOLOJİK SORUNLAR ...............................................................................................35
3.6.1 Antibiyotik Dirençliliği ........................................................................................35
3.6.2 Pleiotropik Etkiler .................................................................................................36
3.6.3 Bir Herbisit Olarak Antibiyotiğin Kullanılması ................................................37
3.6.4 Çevredeki Horizontal Gen Transferi ..................................................................37
3.7 ANTİBİYOTİK DİRENÇ MARKER GENLERİNDE ALTERNATİF
STRATEJİLER ................................................................................................................40
3.7.1 Seçilebilir Bir Markerın Özellikleri ....................................................................40
3.7.2 Seçilebilir Bir Marker Seçimi...............................................................................41
3.7.3 Antibiyotik Direnç Marker Genlerinin Dezavantajları ...................................41
3.7.4 Herbisit Direnci.....................................................................................................42
3.7.5 Metabolik Markerlar.............................................................................................42
Kaynaklar...............................................................................................................................44
4. BÖLÜM
HERBİSİTLERE DAYANIKLI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
4.1 GİRİŞ ...............................................................................................................................47
4.2 HERBİSİTLER VE ETKİ MEKANİZMALARI .........................................................48
4.3 HERBİSİTLERE DAYANIKLI BİTKİ ELDE EDİLMESİ..........................................48
4.3.1 Hedef Molekülün Modifikasyonu.......................................................................50
4.3.2 Hedef Molekülün Fazla Üretimi .........................................................................51
4.3.3 Etken Maddenin Detoksifikasyonu ....................................................................51
4.4 FOSFONİTRİSİN N-ASETİLTRANSFERAZ (PAT VE BAR) .................................52
Sonuç ......................................................................................................................................53
Kaynaklar...............................................................................................................................54
xiv
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
5. BÖLÜM
BÖCEKLERE DAYANIKLI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
5.1 GİRİŞ ...............................................................................................................................55
5.2 BACİLLUS THURİGİENSİS δ-ENDOTOKSİNLERİ...............................................56
5.2.1 Bt proteini ve etki mekanizması..........................................................................57
5.3 BT GENİ TAŞIYAN TRANSGENİK BİTKİLER .......................................................58
5.4 DİĞER İNSEKTİSİDAL AKTİVİTE GÖSTEREN PROTEİNLER ........................58
5.4.1 Proteinaz inhibitörleri ..........................................................................................59
5.4.2 Lektinler .................................................................................................................60
5.4.3 Alfa Amilaz İnhibitörleri .....................................................................................61
5.4.4 Kitinaz ....................................................................................................................61
5.4.5 Kolesterol Oksidaz ................................................................................................63
5.4.6 Avidin .....................................................................................................................63
5.4.7 Diğer Stratejiler .....................................................................................................64
Sonuç ......................................................................................................................................64
Kaynaklar...............................................................................................................................65
6. BÖLÜM
FUNGAL PATOJENLERE KARŞI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
6.1 GİRİŞ ...............................................................................................................................67
6.2 BİTKİ BİYOTEKNOLOJİSİ VE FUNGAL HASTALIKLARLA
MÜCADELE ...................................................................................................................68
6.3 BİTKİNİN PATOJENLERE KARŞI SAVUNMA SİSTEMİ......................................69
6.4 BİTKİLER ÜZERİNDE HASTALIĞA DAYANIKLI
GEN MEKANİZMASI ..................................................................................................70
6.4.1 Patojenle ilgili Proteinler .....................................................................................71
6.4.2 Antifungal Proteinler ...........................................................................................72
6.4.3 Fitoaleksinler .........................................................................................................72
6.4.4 Antimikrobiyal Proteinler ...................................................................................73
6.4.5 Bitki Ribozim İnaktif Proteinler ve Diğer Peptitler ..........................................73
İçindekiler
xv
6.4.6 Direnç Genleri (R) ................................................................................................73
6.4.7 Fitotoksik Metabolitlerin Degredasyonu ..........................................................74
Sonuç ......................................................................................................................................74
Kaynaklar...............................................................................................................................75
7. BÖLÜM
VİRÜSLERE DAYANIKLI TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
7.1 GİRİŞ ...............................................................................................................................77
7.2 BİTKİ VİRÜSLERİ.........................................................................................................78
7.3 PATOJEN KAYNAKLI DAYANIKLILIK (PDR) .......................................................79
7.3.1 Protein Kaynaklı Dayanıklılık .............................................................................79
7.3.2 Replikaz Yoluyla Dayanıklılık .............................................................................80
7.3.3 RNA Kaynaklı Dayanıklılık .................................................................................81
7.4 PATOJEN OLMAYANDAN TÜRETİLMİŞ (ELDE EDİLMİŞ) DİRENÇLİ
TRANSGENİK BİTKİLER ...........................................................................................82
7.4.1 Post-Transkripsiyonel Susturucu Genler (PTGS) ............................................82
7.5. BİTKİ HASTALIK DİRENÇ GENLERİ .....................................................................83
7.5.1 Dominant Dayanıklılık Genleri ..........................................................................83
7.5.2 Resesif Dayanıklılık Genleri ................................................................................84
7.6 RİBOZİM İNHİBE EDİCİ PROTEİNLER (RIP) ......................................................85
7.7 DİĞER GENLER ............................................................................................................86
7.8 PROTEAZ İNHİBİTÖRLERİ .......................................................................................86
7.9 İNTERFERON BENZERİ SİSTEMLER ......................................................................86
Kaynaklar...............................................................................................................................87
8. BÖLÜM
BİTKİLERDE STRES FAKTÖRLERİ
8.1 GİRİŞ ...............................................................................................................................89
8.1.1 Stres Kavramı.........................................................................................................89
8.1.2 Stres Faktörleri (Stresörler)..................................................................................89
8.1.3 Bitkilerde Strese Bağlı Oluşan Fazlar .................................................................91
8.1.4 Bitkilerde Strese Karşı Oluşan Tepkiler .............................................................91
xvi
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
8.2 SICAKLIK STRESİ .........................................................................................................92
8.2.1 Soğuk Stresi ...........................................................................................................93
8.2.2 Don Stresi...............................................................................................................94
8.3 SU STRESİ.......................................................................................................................95
8.3.1 Kuraklık Stresi .......................................................................................................95
8.3.2 Su Taşkını stresi .....................................................................................................96
8.3.3 Tuzluluğa Bağlı Olarak Su Stresi (Tuz Stresi) ....................................................97
8.4 IŞIK ve UV IŞINLARININ STRESİ .............................................................................98
8.5 ANTROPOGENİK STRES ...........................................................................................99
8.5.1 Ağır Metal Stresi ...................................................................................................99
8.5.2 Havada Bulunan Kirleticiler ............................................................................. 100
8.6 OKSİDATİF STRES .................................................................................................... 100
8.7 MOLEKÜLER YANIT ................................................................................................ 101
Kaynaklar............................................................................................................................ 103
9. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
VE HAYVANCILIK
9.1 GİRİŞ ............................................................................................................................ 105
9.2 RUMİNANT (SIĞIR, KOYUN, KEÇİ, VB) HAYVANLARDA GDO
KULLANIMI ............................................................................................................... 107
9.3 KANATLI HAYVANLARDA GDO KULLANIMI ................................................ 110
9.4 PETLERDE (KEDİ,KÖPEK vb.) GDO KULLANIMI ........................................... 113
9.5 SON YILLARDA YAPILAN ÇALIŞMALARDA GDO
VE HAYVANCILIK İLİŞKİSİ.................................................................................... 116
Kaynaklar............................................................................................................................ 121
10. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN ÇEVRE
VE BİYOÇEŞİTLİLİĞE ETKİSİ
10.1 ÇEVREYE ETKİSİ .................................................................................................... 125
10.1.1 Çevresel Kaygılar ............................................................................................. 127
10.1.2 Çevresel Faydaları ............................................................................................ 128
10.1.3 Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların Sağlık Üzerine Etkisi ................... 129
10.1.3.1 Potansiyel yararlar .................................................................................. 129
İçindekiler xvii
10.1.3.2 Potansiyel riskler..................................................................................... 130
10.2 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR VE
BİYOÇEŞİTLİLİĞE ETKİLERİ............................................................................... 131
Kaynaklar............................................................................................................................ 135
11. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN SAĞLIK
VE SOSYOEKONOMİK ETKİLERİ
11.1 GDO'NUN SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ .......................................................... 137
11.2 SAĞLIK ÜZERİNE YARARLARI .......................................................................... 137
11.2.1 İçeriğinin Zenginleşmesi ve Besin Miktarının Artması ............................. 137
11.2.2 Besinlerde Alerjenitenin Azaltılması ............................................................ 138
11.2.3 Aşılama Yapmak İçin Besinlerin Kullanılması............................................. 138
11.2.4 Tedavi Amacıyla Besinlerin Kullanılması..................................................... 138
11.2.5 Herbisit ve Pestisitlein Kullanımındaki Azalmaya Bağlı Yararlar ............. 138
11.3 SAĞLIK ÜZERİNE ZARARLARI .......................................................................... 139
11.3.1 Besin Kalitesindeki Değişiklik ve Gıda Güvenliği ....................................... 139
11.3.2 Alerjik Reaksiyonlar ve Toksik Etkiler .......................................................... 139
11.3.3 Gen Patentleme ve Terminatör Teknolojisinin Etkileri .............................. 139
11.3.4 GDO'ların Tehlikeleri Nelerdir? .................................................................... 140
11.4 GDO’NUN SOSYAL ETKİLERİ ............................................................................. 140
11.4.1 Çeşitli Grupların Kaygıları ve Dini, Kültürel ve Etik Kaygılar................... 140
11.4.2 GDO Açlığa Çare midir? ................................................................................ 141
11.4.3 GDO'ların Tarım ve Çiftçiye Etkileri ........................................................... 143
11.4.4 Dünya GDO Düzenlemeleri .......................................................................... 144
11.5 GDO'NUN EKONOMİK ETKİLERİ ..................................................................... 144
11.5.1 Dünyada GDO Pazarı ..................................................................................... 144
11.5.2 GDO'nun Ekonomiye Genel Etkileri ............................................................ 145
11.5.3 Ülkemizde GDO ile İlgili Politikalar............................................................. 146
11.5.3.1 Sosyal ve ekonomik açıdan daha fazla getiri sağlamak için
ihtiyaçlarımız doğrultusunda strateji ve
yol haritasının belirlenmesi................................................................... 147
11.5.3.2 Biyoteknolojide AR-GE ve ürün ticarileştirilmesi için üniversite
ve sanayi işbirliği desteklenmeli ........................................................... 148
11.5.3.3 GDO’ların Gıda Dışında Kullanımı: Biyoyakıtlar .............................. 149
Kaynaklar............................................................................................................................ 151
xviii Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
12. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN ENDÜSTRİDE
KULLANILMASI
12.1 GİRİŞ .......................................................................................................................... 153
12.1.1 Bio-Fabrikalarda Kullanımı ............................................................................ 153
12.1.2 Endüstriyel Kullanım ...................................................................................... 153
12.2 GIDA SANAYİSİNDE KULLANIM ALANLARI ................................................ 156
12.3 BESİNSEL ÖZELLİKLERİN GELİŞTİRİLMESİNDE KULLANIMI ................ 156
12.4 KOZMATİK SANAYİNDE KULLANILMASI ..................................................... 157
12.5 GDO İÇEREN MUHTEMEL BİLEŞENLER ........................................................ 158
Kaynaklar............................................................................................................................ 160
13. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN
(GDO) BELİRLENMESİ
13.1 GİRİŞ .......................................................................................................................... 161
13.2 DNA'YA DAYALI YAKLAŞIM ................................................................................ 161
13.3 PROTEİNE DAYALI YAKLAŞIM .......................................................................... 162
13.4 GDO TESPİTİNDE KULLANILAN DİĞER ANALİZ YÖNTEMLERİ ........... 164
13.4.1 Canlı Ortamda Test Yöntemi (Bioassay)....................................................... 164
13.4.2 DNA Çip Tekniği (mikroarray) ..................................................................... 164
13.4.3 Near Infrared Imaging- Yakın Kızılaltı Resimleme (NIR) Yöntemi ......... 164
13.4.4 Kalitatif Sistemler............................................................................................. 164
13.4.4.1 Tarama Yöntemleri ................................................................................. 165
13.4.4.2 Gene Özgü Yöntemler ............................................................................ 165
13.4.4.3 Gen Yapısına Özgü Yöntemler .............................................................. 165
13.4.4.4 Vakaya Özgü Yöntemler ........................................................................ 166
13.4.5 Kantitatif Sistemler .......................................................................................... 166
Kaynaklar............................................................................................................................ 168
İçindekiler
xix
14. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN
MEVCUT DURUMU
14.1 GİRİŞ .......................................................................................................................... 171
14.2 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ÜRÜN VE YİYECEKLER
DÜNYADA NEREDE .............................................................................................. 172
14.3 DÜNYADA YETİŞTİRİLEN GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ÜRÜNLER ......... 173
14.3.1 Genetiği Değiştirilmiş 4 Ürün........................................................................ 174
14.3.2 Genetiği Değiştirilen 2 özellik........................................................................ 175
14.3.3 10 Ülke .............................................................................................................. 176
14.4 ULUSLAR ARASI TARIMSAL BİYOTEKNOLOJİ EDİNME
PROGRAMI (ISAAA) .............................................................................................. 179
14.5 DÜNYADA GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ÜRÜNLERİN
BENİMSENMESİ ...................................................................................................... 179
14.5.1 Dünyada GD Gıdalar ve Ürünler Bakımından Kanada
Ne Durumda? ................................................................................................... 180
14.6 GENETİĞİ DEĞİŞTİRLMİŞ GIDALARDAN HANGİLERİNİ
TÜKETİYORUZ? ...................................................................................................... 181
14.7 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ BİTKİLER NASIL YETİŞİYOR
VE FİYAT NE KADAR? ........................................................................................... 182
14.8 KANADA’DA GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ DÖRT BİTKİ ............................... 182
14.8.1 Kanada'da Genetiği Değiştirilmiş Kanola .................................................... 183
14.8.2 Kanada'da Genetiği Değiştirilmiş Mısır ....................................................... 184
14.8.3 Genetiği Değiştirilmiş Süt Mısır .................................................................... 185
14.8.4 Kanada'da Genetiği Değiştirilmiş Soya ........................................................ 186
14.8.5 Kanada'da Genetiği Değiştirilmiş Şeker Pancarı ......................................... 188
14.9 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ÜRÜN VE GIDALARIN KANADA
PİYASASINDAKİ DURUMU ................................................................................. 189
14.9.1 Sığır Büyüme Hormonu .................................................................................. 189
14.9.2 Genetiği Değiştirilmiş Domates .................................................................... 189
14.9.3 Genetiği Değiştirilmiş Patates ........................................................................ 189
14.9.4 Genetiği Değiştirilmiş Keten .......................................................................... 190
14.9.5 Genetiği Değiştirilmiş Buğday ....................................................................... 190
14.9.6 Genetiği Değiştirilmiş Domuz ....................................................................... 190
14.10 GELECEKTE GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ÜRÜN VE
GIDALARDA NE OLABİLİR? ............................................................................. 191
xx
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
14.10.1 Genetiği Değiştirilmiş Balık ......................................................................... 191
14.10.2 Genetiği Değiştirilmiş Elma ......................................................................... 191
14.10.3 Genetiği Değiştirilmiş Yüksek Oleikli Soya Fasulyesi .............................. 191
14.10.4 Genetiği Değiştirilmiş Buğday ..................................................................... 192
14.10.5 Genetiği Değiştirilmiş Yonca ....................................................................... 192
14.11 SONUÇ .................................................................................................................... 192
14.11.1 Dünyadaki Genetiği Değiştirilmiş Ürünler
ve Gıdalar Nerededir? .................................................................................. 192
14.11.2 Kanada’daki Genetiği Değiştirilmiş Ürünler
ve Gıdalar Nerededir? .................................................................................. 193
14.11.3 Politik Öneriler .............................................................................................. 193
Kaynaklar............................................................................................................................ 194
15. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARDA AVRUPA BİRLİĞİ
MEVZUATI VE SÖZLEŞMELERİ
15.1 GİRİŞ .......................................................................................................................... 201
15.2 BİYOGÜVENLİK KAVRAMI ................................................................................ 202
15.3 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK SÖZLEŞMESİ ................. 203
15.4 CARTAGENA PROTOKOLÜ ................................................................................. 206
15.5 AVRUPA BİRLİĞİ GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMA GÜNCEL
BÜLTENİ VE AB KANUNLARI ............................................................................ 217
Kaynaklar............................................................................................................................ 225
16. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE BİYOGÜVENLİK MEVZUATININ
TARİHSEL GELİŞİMİ
16.1 AMAÇ, KAPSAM VE TANIMLAR ....................................................................... 227
16.2 TEMEL ESASLAR..................................................................................................... 229
Kaynaklar............................................................................................................................ 238
İçindekiler
xxi
17. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE GDO’LARA TOPLUMSAL BAKIŞ
17.1 GİRİŞ .......................................................................................................................... 239
17.1.1 Türkiye’de GDO’lara Karşı Gerçekleştirilen Başlıca Faaliyetler ................. 240
17.1.2 GDO ve Anket.................................................................................................. 243
17.2 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ BİTKİSEL ÜRÜNLERE YÖNELİK
TÜRKİYE’DE SEKTÖREL ANALİZ...................................................................... 244
17.2.1 GDO’lu Bitkilerin Kontrol Edilmesi.................................................................... 245
Kaynaklar............................................................................................................................ 246
18. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARDA RİSK
DEĞERLENDİRMESİ
18.1 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK VE ÇEVRESEL RİSKLER ........................................... 247
18.2 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALARIN İNSAN SAĞLIĞI
ÜZERİNDEKİ RİSKLERİ ........................................................................................ 248
18.2.1 Alerji Üzerine Etkisi ........................................................................................ 248
18.2.2 Toksisite Üzerine Etkisi ................................................................................... 249
18.2.3 Besin Kalitesindeki Değişiklik ve Gıda Güvenliği ....................................... 251
18.2.4 Genetiği Değiştirilmiş Gıdaların Etiketlenmesiyle İlgili Kaygılar............. 251
18.3 GDO’NUN SOSYO-EKONOMİK RİSKLERİ....................................................... 252
18.3.1 Genetik Kullanımı Sınırlayıcı Teknolojiler
(Terminatör Teknolojisi) ................................................................................. 252
18.3.2 Dini, Etik ve Kültürel Kaygılar ....................................................................... 255
Kaynaklar............................................................................................................................ 256
19. BÖLÜM
BİYOETİK VE SONUÇ
19.1 ETİK............................................................................................................................ 259
19.1.1 Etiğin Tarihsel Gelişimi................................................................................... 259
19.2 BİYOETİK .................................................................................................................. 260
19.2.1 Biyoteknolojinin Uygulama Alanları ve Sağladığı Faydalar....................... 261
19.2.1.1 Tıbbi Biyoteknoloji ................................................................................. 261
xxii Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
19.2.1.2 Çevre Biyoteknolojisi ............................................................................. 262
19.2.1.3 Endüstriyel Biyoteknoloji ...................................................................... 262
19.2.1.4 Hayvan Biyoteknolojisi ve Tarımsal Biyoteknoloji ............................ 262
19.2.1.5 Biyoteknolojinin Olası Riskleri............................................................. 263
19.2.1.6 Bitkilerde Biyoteknoloji ve ‘cry’ Örneği............................................... 263
19.2.1.7 Ahlaki Kaygılar ....................................................................................... 265
19.2.1.8 Embriyolar ve İnsanlik Sorusu ............................................................. 266
19.2.1.9 Genetik Bilgi ........................................................................................... 267
19.3 SONUÇ....................................................................................................................... 269
Kaynaklar............................................................................................................................ 271
YAZARLAR HAKKINDA................................................................................................ 273
1. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALAR (GDO)
1.1 GİRİŞ
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ile ilgili bilim ve teknolojilerin başlangıcı medeniyetlerin gelişim sürecine bağlı olarak tarihin derinliklerinde yerini bulmuştur. Yaklaşık 10.000 yıl önce insanoğlu medeniyetler kurarken ve geliştirirken
organik ihtiyaçlarını karşılamak için hayvanları ve bitkileri kültüre almaya başlamışlardır (Drewes 1993). Eski ve yeni dünya ile ilgili ilk yazıtlarda, kültüre alınan
bitki ve hayvan populasyonları içerisinde gözleme dayalı verim ve kalite yönünden seleksiyonların yapıldığı bilinmektedir. Tarımsal üretim ile ilgili geliştirilen
metotların akabinde çeşitli toplumların endüstrileşmesi ile mikroorganizmaların
tanılanması ve kültüre alınma yöntemleri geliştirilmiştir. Özellikle gıda sektöründe mikroorganizmaların seçilerek klasik fermantasyon endüstrisinde kullanılması
(şarap, maya, peynir, yoğurt ve sos üretimi gibi) ilk biyoteknolojik uygulamaların
bilinen örnekleridir (Budd 1993). 1860’lı yıllarda Mendel’in bitki genetiğine yönelik buluşlarının (Mendel 1866, Bateson 1902) bitki ıslahında kullanımı tarihte
yeşil devrim (green-revolution) adı verilen gelişmelerin önünü açmış ve yeni hibrit ve/veya bitki genotiplerinin geliştirilmesinde önemli katkılar sağlamıştır (Budd
1991).
Dünya nüfusunun hızla artmasıyla birlikte açlık sorunu giderek artmaktadır.
Bu sorunu engellemek adına 1940’larda Yeşil devrim olarak adlandırılan bir proje gün yüzüne çıkmıştır. Bu proje açlık sorununa umut ışığı olmuştur. İlk olarak
Amerikalı biyolog Norman Borlaug; enerjisini, yenilmeyen uzun sapları yerine
tanesine aktaran yarı bodur bir buğday çeşidi ıslah etmiştir. Sonuç olarak hektar
8
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
Bağış, H. ve Dündar, M. (2010). Modern Biyoteknoloji ve Uygulamaları Sayfa 93.
Bateson, W. (1902). Mendel’s Principles of Heredity, a Defense. London: Cambridge University
Press.
Borlaug, N. (2003). Towards a Hunger-free World: The Final Milestone.
Budd, R. (1993).100 Years of Biotechnology. Biotechnology (NY) 11:14-15.
Çetiner, S. (2002). Türkiye ve Dünyada Tarımsal Biyoteknoloji ve Gıda Güvencesi: Sorunlar ve
Öneriler.
Denli, M. (2010). Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO), İstanbul Ticaret Odası Sektörel
Etütler ve Araştırmalar. 90.
Drewes, J. (1993). Into the 21 st century. Biotechnology (NY) 11: S16-S20.
Ho, MW. (1999). Genetic Engineering: Dream or Nightmare. Gill and McMillan Ltd. Dublin.
Mendel, JG. (1866). Versuche über Plflanzenhybriden Verhandlungen des naturforschenden
Vereines in Brünn, Bd IV für das Jahr, 1865 Abhandlungen:3- 47.
Palmitter, RD. Brinster, RH. Hammer, RE. Trumbauer, ME. Rosenfeld, MG. Brinberg, NC.
Evans, RM. (1982). Dramatic growth of mice that develop from eggs microinjected with
metallothionein-growth hormone fusion genes. Nature:Dec 611-621.
Sofa, (2004). State of the Food and Agriculture: Food and Agriculture Organization of the United Nations.
2. BÖLÜM
BİYOTEKNOLOJİ
2.1 BİYOTEKNOLOJİ
Biyoteknoloji “Özel bir kullanıma yönelik olarak ürün meydana getirmek için
biyolojik sistem ve canlı organizmaları ya da onların ürünlerini kullanan teknolojik uygulamalar” olarak tanımlanmaktadır. Biyoteknoloji sağlık ve tarımsal konularda önemli adımlar kat etmiştir. Özellikle sağlık sektöründe yaşanan gelişmelerle
hastalıkların teşhis ve tedavisinde önemli ilerlemeler sağlanmıştır. Tarımsal biyoteknolojideki gelişmeler sayesinde üretim miktarının artırılmasında ve çevreye
zararlı unsurların azaltılmasında faydalı olabilecek gelişmeler de olmuştur.
Modern biyoteknoloji ise “rekombinant DNA, nükleik asitlerin hücre veya
organellere doğrudan enjeksiyonu, farklı taksonomik gruplar arasında uygulanan hücre füzyonu gibi fizyolojik çoğalma ve rekombinasyon engellerini ortadan
kaldıran ve klasik ıslah ve seleksiyon yöntemlerince kullanılmayan in vitro nükleik asit tekniklerinin tamamı” olarak tanımlanmaktadır. Modern biyoteknoloji
araştırmaları genellikle, üniversiteler, özel sektör ve kısmen de kamu kuruluşları
tarafından yürütülmektedir. Elde edilen sonuçların kullanılır hale getirilmesi ve
büyük bir pazarının olması, bu alanda dev özel sektör kuruluşlarının yatırım yapmasına neden olmuştur.
1970’lerin başından itibaren geliştirilen modern biyoteknoloji teknikleri,
canlıların genetik yapısında geleneksel ıslah metotlarıyla ve doğal üreme-çoğalma
süreçleriyle elde edilemeyen değişiklikler yapılmasını da mümkün kılmıştır. Bir
canlı türüne başka bir canlı türünden gen aktarılması veya mevcut genetik yapıya
müdahale edilmesi yoluyla yeni genetik özellikler kazandırılmasını sağlayan bu
Biyoteknoloji
23
Kaynaklar
Bakrudeen, A. Mohajer, S. Elnaiemand, EM. Taha, RM. (2012). İn-vitro Regeneration, Acclimatization and Antimicrobial Studies of Selected Ornamental Plants, Institute of Biological
Sciences, Faculty of Science, University of Malaya, Kuala Lumpur, Malaysia.
Bekheet, S. Taha, H. Matter, U. (2008). İn-Vitro Regeneration and Molecular Characterizaon of
Sugar Beet, Departmant Of Plant Biotechnology, Genetic Engineering and Biotechnology
Division, National Research Center, El-Behooth St., Dokki, Cairo, Egypt.
Bezirganoglu, I. Hwang, SY. Fang, TJ. Shaw, JF. (2014). Efficient production of transgenic melon
via Agrobacterium mediate transformation. Genetic and Molecular Research 13 (2):32183227.
Collin, HA. Edwards, HS. (1998). ‘’Plant Cell Culture’’, BIOS scientific Publisher Batman University Journal of Life Sciences. Volume 1: Number 2.
Cüneyt, A. Tülay, Ö (2006). ÇOMÜ Fen-Edebiyat Fakültesi/ Biyoloji Bölümü/Moleküler Biyoloji Anabilim Dalı Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü Temel Biyoteknoloji Anabilim
Dalı Yüksek Lisans Tezi Agrolistik Yöntemi İle Korunga (onobrychis viciifolia Scop.) Kotiledonlarına B-GLUKURONİDAZ (GUS) gen aktarımı: ANKARA.
Funda, Y. (2014). Bitkisel Üretimde Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünleri İle Biyogüvenlik (Uzmanlık Tezi) Ankara aves.istanbul.edu.tr/Agrobacterium rhizogenes.
Feyza, T. (2007). Bitkilere Gen Transferinde Kullanılan Yöntemler. İstanbul Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü Moleküler Biyoloji ve Genetik Ana Bilim Dalı.
Gözükırmızı, N. Bitki+Doku+Kültür+Besiyeri.pdf
Öztürk, M. (2008). Akvaryum Bitkileri Hygrophiladifformis ve Microsoriumpteropus’un İnvitro Koşullarda Çoğaltımı, Biyoteknoloji Enstitüsü, Ankara Üniversitesi.
Palmer, CE. Keller, WA. (1997). Pollen embryos, In: Pollen Biotecnology for Production ans
Impnovement, Shivanna KR, Sawhney VK (eds): Cambridge Univ Press, Cambridge, UK,
pp 392-422.
Wang, L. Wang, G. Hong, N. Tang, R. Deng, X. Zhang, H. (2006). Effect of thermotherapy on
elimination of apple stem grooving virus and apple chiorotic leaf spot virus for in vitro-cultured pear shoot tips. Hort Sci 41:729-732.
Yıldız, AK. Doku kültürü: Temel laboratuvar Teknikleri.
http://tarimbilimleri.agri.ankara.edu.tr/2007/1113/makale18.pdf
3. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARDA (GDO)
ANTİBİYOTİK DİRENÇLİ MARKER
GENLERİNİN KULLANILMASI
3.1 TANIMLAR
3.1.1 Gen Teknolojisi Nedir?
Gen Teknolojisi, genler üzerine yapılan araştırmalar sonucu ortaya çıkan veriler ışığında genlerle oynanarak yeni formları oluşturma çalışmasıdır. Bu çalışmalar genelde genetik hastalıkların tedavilerine yönelik olsa da bazen insan sağlığı
için tehdit de oluşturmaktadır. Gen teknolojisi sürecinde, herhangi bir canlı organizmanın içine, bir başka canlının gen yapısına yerleştirilme sürecinde, o genin
korunması için antibiyotik kullanılır.
Gen teknolojisi transfer olacak genleri belirlemek için ve akraba olmayan
türler ile transfer genlerinin arasındaki kapasite tarafından karakterize edilir. Bu
teknoloji başlangıçta mikroorganizma ve bitki için kullanılsa da hayvanlar için de
uygulanmaktadır.
İstenilen geni konak hücreye aktarmak için vektörler veya taşıyıcı sistemler
kullanılır. Tipik bir vektör halkasal DNA parçasından oluşur. Kesim enzimleri kullanılarak gen sokulabilir hale gelir ve böylece geni taşıyan vektör tasarlanır. Vektör
konak içinde gen fonksiyonunu sağlayan bir promotor içermelidir. Yakın geçmişte
promotörün dikkatli seçimi hedeflenen gen ekpresyonunun başlamasına olanak
sağladı (Deborah 2000).
Bakteri doğrudan DNA alımı ile transforme edilirken bitki hücreleri hücre
çekirdeği içine gen yapısının insersiyonu ile transforme edilir. Bu işlem birkaç
method içerir.
44
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
Advisory Committee on Novel Foods and Processes. (1994). Report on the use of antibiotic resistance markers in genetically modified food organisms. London: Ministry of Agriculture,
Fisheries and Food, July.
Advisory Committee on Novel Foods and Processes. (1996). The use of antibiotic resistance
markers in genetically modified plants for human food: clarification of principles for decision-making. London: Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, July.
Antibiotic Resistance Expert Panel. (1999). Antibiotic resistance and in-feed use of antibiotics
in New Zealand. Report to the Ministry of Agriculture and Forestry Antibiotic Resistance
Steering Group. July.
Australia New Zealand Food Authority. (1998). Guidelines for the safety assessment of foods to
be included in Standard A18 ñ food produced using gene technology. Canberra: Australia
New Zealand Food Authority, August.
Baquero, F. Negri, MC. Morosini, MI. Blazquez, J. (1998). Antibiotic-selective environments.
Clin Infect Dis 27 (Suppl 1): S5-11.
Benveniste, R. ve Davies, J. (1973). Aminoglycoside antibiotic-inactivating enzymes in Actinomycetes similar to those present in clinical isolates of antibiotic-resistant bacteria. Proc
Natl Acad Sci USA. 70: 2276-80.
Bertolla, F. ve Simonet, P. (1999). Horizontal gene transfers in the environment: natural transformation as a putative process for gene transfers between transgenic plants and microorganisms. Res Microbiol. 150(6): 375-84.
Bezirganoglu, I. Hwang, SY. Fang, TJ. Shaw, JF. (2014). Efficient production of transgenic melon
via Agrobacterium mediate transformation. Genetic and Molecular Research 13 (2):32183227.
Bozkurt, İ. Leblebicioğlu, H. (2015). Hayvanlarda Oluşan Antibiyotik Direncinin İnsan Sağlığı
Üzerine Etkileri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi, Samsun.
British Medical Association. (1999). The impact of genetic modification on agriculture, food
and health. An interim statement. London: British Medical Association.
Broer, I. Droge-Laser, W. Gerke, M. (1996). Examination of the putative horizontal gene transfer from transgenic plants to Agrobacteria. In Schmidt, ER. Hankeln, T. (eds). Transgenic
organisms and biosafety, horizontal gene transfer, stability of DNA and expression of transgenes. Heidelberg:Springer-Verlag, 67-70.
Coghlan, A. (1999). On your markers. New Scientist 20 November. 10.
Coghlan, A. (2000) So far so good. New Scientist 25 March . 4.
Conner, AJ. (1997). Genetically engineered crops. Environmental and food safety issues. Miscellaneous series 39. Wellington: The Royal Society of New Zealand.
Courvalin, P. Goussard, S Grillot-Courvalin, C. (1995). Gene transfer from bacteria to mammalian cells. CR Acad Sci Paris. 318: 1207-12.
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalarda (GDO)
An biyo k Dirençli Marker Genlerinin Kullanılması
45
Dale, EC. Ow, DW. (1991). Gene transfer with subsequent removal of the selection gene from
the host genome. Proc Natl Acad Sci USA. 88: 10558-62.
Daş, YK. ve Atmaca, E. (2015). Antibiyotik Direncinin Önlenmesi İçin Yapılması Gerekenler ve
Çözüm Önerileri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Samsun.
Davies, JE. (1997). Origins, acquisition and dissemination of antibiotic resistance determinants.
In Chadwick DJ, Goode J (eds). Antibiotic resistance: origins, evolution, selection and spread. Ciba Foundation Symposium 207. Chichester: John Wiley and Sons, 15-35.
Hart, CA. Kariuki, S. (1998). Antimicrobial resistance in developing countries. Br Med J. 317:
647-50.
Klug, W. Cummings, S. Michael, R. Spencer, CA. (2011). Prof. Dr. ÖNER, Cihan (Çev.). Genetik
Kavramlar (8. Baskı). Ankara: Palme Yayınları, 147.
Kok, EJ. Noteborn, JM. and Kuiper, HA. (1994). Food safety assessment of marker genes in
transgenic crops. Trends in Food Sci. Tech. 5:294-298.
Madigan, M. Martinko, T. John, M. (2012). Prof. Dr. ÇÖKMÜŞ, Cumhur (Çev.). Brock Mikroorganizmaların biyolojisi (11. Baskı). Ankara: Palme Yayınları, 278.
Mercer, K. Chintalapudi, S. Visconti, E. (1999). Impact of Targeted Antibiotic Restriction on
Usage and Cost in a Community Hospital. J. Pharm. Technol. 15:79–84.
Nielsen, K. Bones, AM. Smalla, K. and van Elsas, JD. (1998). Horizontal gene transfer from
transgenic plants to terrestrial bacteria - a rare event? FEMS Microbiology reviews. 22: 79104.
Oliveira, RD. Wolters, AC. van Elsas, JD. (1995). Effects of antibiotics in soil on the population
Dynamics of transposon Tn5 carrying Pseudomonas fluorescens. Plant Soil. 175: 323-33.
Read, D. (2000). Use of Antibiotic Resistance Marker Genes in Genetically Modified Organisms. ERMA; New Zealand. December.
Salyers, AA. Shoemaker, NB. Stevens, AM.and Li, LY. (1995). Conjugative transposons: an unusual and diverse set of integrated gene transfer elements. Microbiol. Rev. 59: 579-590.
World Health Organization. (2014). Antimicrobial Resistance: Global Report on Surveillance;
World Health Organization: Geneva, Switzerland.
4. BÖLÜM
HERBİSİTLERE DAYANIKLI
TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
4.1 GİRİŞ
Transgenik biyoteknolojinin hızlı gelişimi ve uygulaması dünyada genetiği
değiştirilmiş bitkilerin üretimini ve ticaretini önemli ölçüde artırmıştır. Herbisitlere dayanıklı transgenik ürünler genetiği değiştirilmiş organizmalar arasında en
başarılı olanıdır.
7000 tane yabancı ot türü bulunan dünyamızda yaklaşık 300 türün tarımsal ürünlere zarar verdiği tespit edilmiştir. Türkiye bu 7000 türün 1800 tanesine
sahiptir. Yabancı otlarla mücadelede klasik ıslah yoluyla istenilen başarıya ulaşılamaması sonucu tarımsal kayıpların %32 olduğu belirlenmiştir. Yabancı otlar
zararlılara ve hastalıklara yol açarak kültür bitkilerinde verim kayıplarına neden
olmuştur. Öyle ki bu yabancı otların verdiği tarımsal kayıplar bazı bitki türlerinde
hastalık ve zararlıların sebep olduğu etkiden daha fazladır. Ayrıca oluşturduğu zehirli etkiler sonucu insan ve hayvan hayatlarını tehlikeye atarlar.
Geleneksel yöntemlerden olan fiziksel mücadele (çapa ve yakma) ile istenilen
sonuç elde edilememiştir. II. Dünya Savaşından sonra inorganik zehirler bulunmuş ve mücadeleye bunlarla devam edilmiştir. Bu gelişmenin ardından organik
herbisitler için çalışmalar yapılmaya başlanmış ve kullanımı yaygınlaşmıştır. Öyle
ki EPA (Environment Protection Agency)’nın 2001 verilerine göre dünyada kullanılan pestisitlerin %32’sinin herbisitler olduğu ortaya koyulmuştur (Kiely ve ark.
2004). Ülkemizde ise 2012 yıl sonu verilerine göre pestisitlerin %36’sını herbisitler
oluşturmuştur. Herbisit aktif maddeleri glifosat izopropilamin tuzu %32, trifluralin %14, 2,4 D asit izositol ester %10, asetoklor %9, 2,4 D asit dimetilamin %6,
54
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
Anonymous, (2010). www.weedscience.org Erişim tarihi: 03.04.2012.
Avcı, ÇM. Uygur, FN. (2009). Çukurova Bölgesi Buğday Ekim Alanlarında Sorun Olan Phalaris
brachystachys Link. (Kanlı Çayır)’in Bazı Buğday Herbisitlerine Karşı Oluşturduğu Dayanıklılık Sorunlarının Araştırılması. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek
Lisans Tezi, 63s. Adana.
Downs, CG. Christey, MC. Davies, KM. King, GA. Seelye, JF. Sinclair, BK and Stevenson, DG.
(1994). Hairy roots of Brassica napus:II Glutamine synthetase overexpression alters ammonia assimilation and the response to phosphinotricin. Plant Cell Reports 14: 41-46.
Öktem, HA. ve Yücel, M. (1993). Tütün bitkisine Agrobacterium tumefaciens yoluyla gen transferi. Anadolu 3: 1-10.
Kiely, T. Donaldson, D. and Grube, A. (2004). Pesticide industry sales and usage: 2000 and 2001
market estimates. U.S. Environmental Protection Agency, Office of Prevention, Pesticides,
and Toxic Substances (7503C) EPA-733-R-04-001. Washington, D.C., USA.
Lyon, BR. Lewellyyn, DJ. Huppatz, JL. Dennis, ES. Peacock, WJ. (1989). Expression of a bacterial gene in transgenic tobacco plants confers resistance to the herbicide 2,4-D. Plant Mol.
Biol. 13:533-540.
Nemli, Y. and Rubin, B. (2001). Yabani Yulafta (Avena sterilis L.) Cladinofop’a Dayanıklılık Üzerine Çalışmalar. Türkiye II. Herboloji Kongresi Bildiri Özetleri, Ankara Üniversitesi.
Shah, DM. Horsch, RB. Klee, HJ. Kishore, GM. Winter, JA. Tümer, NE. Hironaka, CM. Sanders,
PR. Aykent, S. Gasser, CS. Siegel, NR. Rogers, SG. Fraley, RY. (1986). Engineering herbicide
tolerance in transgenic plants. Science 233:478-481.
Streber, WR. Willmitzer, L. (1989). Transgenic tabacco plant expressing a bacterial detoxifying
enzyme are resistant to 2,4-D. Bio/Technology 7:811-815.
Özcan, S. Gürel, E. Babaoglu, M. (2001). Bitki Biyoteknolojisi II- Genetik Mühendisliği ve Uygulamaları Selçuk Üniversitesi Basımevi.
Uludağ, A. Nemli, Y. Rubin, B. (2001). Yabani Yulafta (Avena sterilis L.) Cladinofop’a Dayanıklılık Üzerine Çalışmalar. Türkiye II. Herboloji Kongresi Bildiri Özetleri, Ankara Üniversitesi
Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü.
Yücel, E. Uygur, S. (2004). Çukurova Bölgesi Buğday Ekim Alanlarında Sorun Olan Kısır yabani Yulaf (Avena sterilis L.)’ın Bazı Herbisitlere Karşı Ortaya Çıkan Dayanıklılık Sorunlarının
Araştırılması. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 96s. Adana.
http://aves.istanbul.edu.tr/ImageOfByte.aspx?Resim=8&SSNO=124&USER=434
http://www.fao.org/fileadmin/user_upload/gmfp/docs/Report%20maize%20%20
http://www.nobel.gen.tr/Makaleler/Derleme-Issue%202-614b640ebf614c1e81afe2d140722999.pdf
http://www.tarim.gov.tr/TAGEM/Belgeler/SUNULAR/Yabanc%C4%B1%20Ot%20
Ara%C5%9Ft%C4%B1rma%20%C3%87al%C4%B1%C5%9Fmalar%C4%B1_%C4%B0st
em%20T%C3%BCrktemel.pdf
http://www.turkiyeherboloji.org.tr/dosya/Dayaniklilik_ve_Yonetimi.pdf
http://aves.istanbul.edu.tr/ImageOfByte.aspx?Resim=8&SSNO=123&USER=434http://www.
zmo.org.tr/resimler/ekler/ba6d33c373fea56_ek.pdf
5. BÖLÜM
BÖCEKLERE KARŞI DAYANIKLI
TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
5.1 GİRİŞ
Dünya genelinde tarım üretiminde böceklerden ve hastalıklardan kaynaklanan kayıplar %13ü böceklerden olmak üzere %37 olarak tahmin edilmektedir.
Geleneksel bitki koruma yöntemleri genellikle tarımda kimyasal kullanımı üzerine kuruludur. Gelecek için daha az kimyasal, daha az enerji harcayan, daha çevre dostu, böcek ilaçları gibi çevreye zararlı atıklar bırakmayan bir tarım sistemi
geliştirmemiz gerekmektedir. Bu amaç doğrultusunda, bitkilerin zararlılara ve
patojenlere dayanıklılığının geliştirilmesi gerekmektedir. Moleküler biyoloji tekniklerindeki gelişmeler sayesinde günümüzde zararlılarla mücadelede gen teknolojisi yöntemleri kullanılabilir duruma gelmiştir. Bu mücadele yöntemi, böcekler
üzerinde toksik etki yapan proteinlerin sentezinden sorumlu genlerin bitkilere aktarılarak transgenik bitkilerin geliştirilmesi esasına dayanmaktadır (Jouanin et al
1997). Bitki genetik mühendisliği bitkilere entomopatojenik proteinler aşılayarak
böceğe dayanıklı bitkiler yetiştirmek için fırsatlar sunmaktadır. Bu tarz bitkilerin
keşfedilmesi için iki ana yaklaşım bulunmaktadır. Birincisi Bacillus thuringiensis
bakterisinden orjinlenen delta-endotoksin kod diziliminin kullanımını içermektedir. İkinci yaklaşım, inhibitör ve lektin enzimlerini kodlayan genler gibi bitkiden alınmış genler kullanılmaktadır. Bahsi geçen teknolojide en yaygın kullanılan
genler doğal ve sentetik Bacillus thuringiensis (Bt) δ-endotoksin proteinlerinin
sentezinden sorumlu olan crystalline (cry) genleridir. Bunun yanında insektisidal
etki gösteren proteinler içerisinde en ümitvar örnekler, çeşitli proteinaz inhibitörleri, α-amilaz inhibitörleri, lektinler, kitinaz, kolestrol oksidaz enzimi ve avidindir.
Böceklere Karşı Dayanıklı Transgenik Bitkilerin Geliş rilmesi
65
Kaynaklar
Confalonieri, M. Allegro, G. Balestrazzi, A. Fogher, C. and Delledonne, M. (1998). Regeneration of Populus nigra transgenic plants expressing a Kunitz proteinase inhibitor (KTi3) gene.
Molecular Breeding. 4:137-145.
Corbin, DR. Grebenok, RJ. Ohnmeiss, TE. Greenplate, JT. Purcell, JP. (2001). Expression and
chloroplast targeting of cholesterol oxidase in transgenic tobacco plants. Plant Physiol.
126:1116–1128.
English, LH. Brussock, SM. Malvar, TM. Bryson, JW. Kulesza, CA. Walters, FS. Slatin, SL. Von
Tersch, MA. Romano, C. (2003). Coleopteran-resistant transgenic plants and methods of
their production. US Patent No.7,227,056
Hilder, VA. and Boulter, D. (1999). Genetic engineering of crop plants for insect resistance -A
critical review. Crop Prot. 18, 177- 191.
Hilder, VA. Gatehouse, MR. Sheerman, SE. Barker, RF. Boulter, D. (1987). A novel mechanism
of insect resistance engineered into tobacco. Nature. 330. 160-3
Höfte, H. and Whiteley, HR. (1989). Insecticidal crystal proteins of Bacillus thuringiensis. Micro Rev. 53: 242-255.
Gatehouse, LN. Shannon, AL. Burgess, EPJ. Christeller, JT. (1997). Characterization of major
midgut proteinase cDNAs from Helicoverpa arigera larvae and expression in response to
four proteinase inhibitors in the diet. İnsect Bio-Chem Biol 27. 929-944.
Girard C, Le. Metayer, M. Bonade-Bottino, M. Pham-Delegue, M-H. Jouanin, L. (1998). High
level of resistance to proteinase inhibitors may be conferred by proteolytic cleavage in beetle
larvae. Insect Biochem Mol Biol. 28: 229-237.
Jouanin, L. Bottino, MB. Girard, C. Morrot, G. Giband, M. (1998). Transgenic plants for insect
resistance. Plant Science. 131:1–11.
Kramer, KJ. Morgan, TD. Throne, JE. Dowell, FE. Bailey, M. Howard, JA. (2000). Transgenic
avidin maize is resistant to storage insect pests. Nat Biotechnol. 18:670–674.
Lecardonnel, A. Chauvin, L. Jouanin, L. Beaujean, A. Prevost, G. and Sangwan, B. (1999). Effects of rice cystatin I expression in transgenic potato on Colorado potato beetle larvae.
Plant Science. 140:71-79.
Leplé, JC. Bonadé-Bostino, M. Augustin, S. Pilate, G. Le Tân, VD. Delplanque, A. Cornu, D.
& Jouanin, L. (1995). Toxicity to Chrysomela tremulae (Coleoptera: Chrysomelidae) of a
transgenic poplars expressing a cysteine proteinase inhibitor. Mol. Breed. 1: 319-328.
Marchetti, S. Delledonne, M. Fogher, C. Chiaba, C. Chiesa, F. Savazzini, F. and Glordano, A.
(2000). Soybean Kunitz, C-II and PI-IV inhibitor genes confer different levels of insect resistance to tobacco and potato transgenic plants. Theor. Appl. Genet. 101: 519-526.
McBride, KE. Svab, Z. Schael, DJ. Hogan, PS. Stalker, KM. Maliga, P. (1995). Amplification of
a chimeric Bacillus gene in chloroplasts leads to an extraordinary level of an insecticidal
protein in tobacco. Bio/Technology. 13 362–365.
66
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Morton, RL. Schroeder, HE. Bateman, KS. Chrispeels, MJ. Armstrong, E. Higgins, TJV. (2000).
Bean alpha-amylase inhibitor 1 in transgenic peas (Pisum sativum) provides complete protection from pea weevil (Bruchus pisorum) under field conditions. Proc Natl Acad Sci.
USA.97:3820–3825.
Murray, C. Sutherland, PW. Phung, MM. Lester, MT. Marshall, RK. Christeller, JT. (2002). Expression of biotin-binding proteins, avidin and streptavidin, in plant tissues using plant vacuolar targeting sequences. Transgenic Res. 11 199–214.
Prescott, VE. Campbell, PM. Moore, A. Mattes, J. Rothenberg, ME. Foster, PS. Higgins, TJV.
Hogan, SP. (2005). Transgenic expression of bean alpha-amylase inhibitor in peas results in
altered structure and immunogenicity. J Agric Food Chem. 53: 9023–9030.
Perlak, FJ. Fuchs, RL. Dean, DA. McPherson, SL. Fischhoff, DA. (1991). Modification of the
coding sequence enhances plant expression of insect control protein genes. P Natl Acad Sci.
USA 88: 3324–3328.
Purcell, JP. Greenplate, JT. Jennings, MG. Ryerse, JS. Pershing, JC. Sims, SR. Prinsen, MJ. Corbin, DR. Tran, M. Sammons, RD. Stonard, RJ. (1993). Cholesterol Oxidase- A Potent Insecticidal Protein Active against Boll-Weevil Larvae. Biochem Biophys Res Commun. 196:
1406-1413.
Sane, V. Nath, P. Aminuddin, S. (1997). Development of insect-resistant transgenic plants using
plant genes: Expression of cowpea trypsin inhibitor in transgenic tobacco plants. Curr Sci.
72: 741-747.
Wang, JX. Chen, ZL. Du, JZ. Sun, Y. Liang, AH. (2005). Novel insect resistance in Brassica
napus developed by transformation of chitinase and scorpion toxin genes. Plant Cell Rep.
24: 549-555.
Wu, SJ. Koller, CN. Miller, DL. Bauer, LS. Dean, DH. (2000). Enhanced toxicity of Bacillus thuringiensis Cry3A delta-endotoxin in coleopterans by mutagenesis in a receptor binding
loop. FEBS Lett. 473 227–232.
Wang, ZB. Guo, SD. (1999). Expression of two insect-resistant genescryIA(bc)/gna in transgenic tobacco plants results in added prtection against both cotton boll worm and aphids.
Chin. Sci. Bull. 44(19): 2068-2074.
6. BÖLÜM
FUNGAL PATOJENLERE KARŞI
TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
6.1 GİRİŞ
Fungal patojenler tarımsal alanlarda ciddi bir tehlike oluşturmaktadırlar. Ekimi yapılan türlerin çoğunda fungal saldırılardan dolayı önemli verim kayıpları
görülür. Hastalıkların %70’den fazlasına neden olan funguslar yaygın olarak tüm
bitki türlerin de ciddi kayıplara yol açarlar. Fungal hastalıklar özellikle çeltik, buğday, arpa, mısır gibi bitkilerde önemli zararlara neden olan faktörlerdir. Fungal
bitki hastalıklarıyla genellikle kimyasal ilaç uygulamasıyla mücadele edilmesine
rağmen her hastalık için kimyasallarla mücadele etkili değildir. Patojenler yanında
yararlı organizmaları da öldürür ve çevresel risklere, istenmeyen sağlık sorunlarına yol açar. Bitki hastalıklarına karşı koruma için en iyi mücadele hastalıklara
dayanıklı bitki çeşidi geliştirmektir. Birçok dayanıklı bitki çeşitleri klasik ıslahla
geliştirilmesine rağmen bu türler bitki patojenlerinin hızlı değişiminden dolayı
kısa sürede yok olur. Islah programlarında sınırlı sayıda varyasyon olduğundan
son zamanlarda istenilen direnç genleri ile birlikte eksprese edilmeyen karakterler de aktarılmıştır. Hastalıklarla mücadele için biyoteknoloji mükemmel bir alan
olup bu alanda fungal hastalıklara karşı direnç oluşturmak için gen izolasyonu ve
gen aktarma teknikleri kullanılarak transgenik bitki geliştirilmektedir. Gen aktarım tekniklerinin gelişmesiyle çeltik, buğday, mısır ve meyve gibi birçok üründe
genetik transformasyon yapılmıştır (Ceasar ve Ignacimuthu 2012).
Genetik mühendisliği teknolojisiyle bitkilerde bakteri ve virüs hastalıklarıyla mücadelede birçok olumlu sonuç alındığı gösterilmiştir. Genetik mühendisliği
teknolojilerinin ilerlemesi ve moleküler bitki koruma mekanizmalarının anlaşıl-
Fungal Patojenlere Karşı Transgenik Bitkilerin Geliş rilmesi
75
Kaynaklar
Agrios, GN. (2005). Plant Pathology. Fifth edition, Academic Press. New York, p. 633.
Amalu, C. (2004). Plant biotechnology and food crop development in Sub-Saharan Africa.
Technol. Soc. 26:537-550.
Bi, YM. Cammue, B. Goodwin P. and Saxena, PK. (1999). Resistance of Botrytis cinerea in
scented geranium transformed with a gene encoding the antimicrobial protein Ace-AmP1.
Plant Cell Rep. 18:835-840.
Bieri, S. Potrykus I. and Futterer, J. (2003). Effects of combined expression of antifungal barley
seed proteins in transgenic wheat on powdery mildew infection. Mol. Breed. 11:37-48.
Ceasar, S. Ignacimuthu, S. (2012). Genetic engineering of crop plants for fungal resistance: role
of antifungal genes. 34:995–1002.
Gözükırmızı, N. Bitki İmmün (Bağışıklık) Sistemi , İstanbul Üniversitesi.
Hain, R. Reif, HF. Krause, E. Langebartels, R. Kindl, H. Vornam, B. Wiese, W. E. Schmelzer, E.
Schreier, P. Stöcker, P. and Stenzel K. (1993). Disease resistance results from foreign phytoalexin expression in a novel plant. Nature. 361:153-156.
Liang, H. Maynard, CA. Allen, RD and Powell, RW. (2004). Increased Septoria musiva resistance in transgenic hybrid poplar leaves expressing a wheat oxalate oxidase gene. Plant Mol.
Biol. 45:619-629.
Logemann, J. Jach, G. Tommerup, H. Mundy, J. and Schell, J. (1993). Expression of a barley
ribosome-inactivating protein leads to increased fungal protection in transgenic tobacco
plants. Biotechnol. 10:305-308.
Luis, AJ. Mur, EP. Sandra, P. Michael, A. Hall, K. Hebelstrup, H. (2013). Integrating nitric oxide
into salicylic acid and jasmonic acid/ethylene plant defense pathways. Front Plant Sci. 27.
Özcan, E. Gürel, M. Babaoğlu, M. (2001). Genetik mühendisliği ve uygulamaları, Bitki Biyoteknolojisi II, Bölüm 20: 261.
Selitrennikoff, CP. (2001). Antifungal proteins. Appl. Environ. Microbiol. 67:2883-2894.
Van Der Vossen, E. Sikkema, A. Hekkert, BTL. Gros, J. Stevens, P. Muskens, M. Wouters, D. Pereira, A. Stiekema W. and Allefs, A. (2003). An ancient R gene from the wild potato species
Solanum bulbocastanum confers broad-spectrum resistance to Phytophthora infestans in
cultivated potato and tomato. Plant J. 36:867-882.
Van Der Vossen, E. Gros, J. Sikkema, A. Muskens, M. Wouters, D. Wolters, P. Pereira, A. and
Allefs, S. (2005). The Rpi-blb2 gene from Solanum bulbocastanum is an Mi-1 gene homolog
conferring broad-spectrum late blight resistance in potato. Plant J. 44:208-222.
Van Loon, LC. and Van Strien EA. (1999). The families of pathogenesis-related proteins, their
activities, and comparative analysis of PR-1 type proteins. Physiol. Mol. Plant Pathol. 55:8597.
Van Der Biezen, EA. (2001). Quest for antimicrobial genes to engineer disease-resistant crops.
Trends Plant Sci. 6:89–91.
76
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Wu, GB. Shortt, J. Lawerence, EB. Levine, EB. Fitzsimmons KC. and Shah, DH. (1995). Disease
resistance conferred by expression of a gene encoding H2O2-generating glucose oxidase in
transgenic potato plants. Plant Cell. 7:1357-1368.
Yang, CY. Hoa, YC. Panga, JC. Huang SS. and Tschen, JSM. (2009). Cloning and expression of
an antifungal chitinase gene of a novel Bacillus subtilis isolate from Taiwan potato field.
Biores Technol. 100:1454-1458.
7. BÖLÜM
VİRÜSLERE DAYANIKLI
TRANSGENİK BİTKİLERİN
GELİŞTİRİLMESİ
7.1 GİRİŞ
Dünyada tarımsal ürünlerde hastalık yapan patojenlerin önemli bir grubunu
bitki virüsleri oluşturur. Bitki virüs hastalıkları verimi azaltmak ve kaliteyi düşürmek suretiyle önemli boyuttaki ekonomik kayıplara yol açar. Bitkilerdeki virüs
hastalıkları ile mücadelede kullanılabilecek yöntemlerin sınırlı sayıda olması virüs
hastalıklarını önlemede büyük engel oluşturmuştur (Zhang ve ark 2011). Bitkilerde virüslere karşı dayanıklılığın birçok mekanizması bulunmaktadır. Bu mekanizmalar yapısal, biyokimyasal ve genetik dayanıklılık mekanizmalarıdır. Yapısal
dayanıklılık daha çok bitkilerin fizyolojik olarak meydana getirdiği tepkilerdir.
Biyokimyasal dayanıklılık enfeksiyon öncesi mevcut biyokimyasal ve enfeksiyon
sonrası oluşan maddelerdir. Genetik dayanıklılık nesilden nesile aktarabilen ıslah ve genetik mühendisliği çalışmalarıyla dayanıklı bitki elde edilmede kullanılır. Bunların içinde son yıllarda moleküler biyoloji tabanlı tekniklerle virüslere ve
vektörlere dayanıklı bitkilerin elde edilmesi amaçlanmıştır (Kang ve ark 2005).
Günümüzde öncelikle araştırılan konular içerisinde dayanıklılık genlerinin çalışma mekanizması, bitkilerde dayanıklılığın nasıl sağlandığı, bitkilerde antiviral
savunmanın genetiği, dayanıklı çeşit bulma ve geliştirme girişimleridir. Mücadele
yöntemlerinden biri olan çapraz koruma yöntemi ile gelişen endişeler araştırmacıları dayanıklı çeşitler geliştirmeye daha fazla yönlendirmiştir.
Doğadaki bitkiler doğal bağışıklığa sahip olan ve enfekte edilebilen olmak
üzere ikiye ayrılır. Enfekte edilebilen bitkiler virüs konukçusuyken, bağışık bitkiler virüsün konukçusu değildir ve virüsler tarafından enfekte edilemez. Enfekte
Virüslere Dayanıklı Transgenik Bitkilerin Geliş rilmesi
87
Kaynaklar
Aigner, A. (2006). Gene silencing through RNA interference (RNAi) in vivo: Strategies based on
the direct applications of siRNAs. Journal of Bıotechnology. 124 (1): 12-25.
Donson, J. Kearney, CM. Turpen, TH. Khan, IA. Kurath, G. Turpen, AM. Jones, GE. Dawson,
WO. and Lewandowski, DJ. (1993). Broad resistance to tobamoviruses is mediated by a modified tobacco mosaic virus replicase transgene. MoI.Plant-Microbe Interact. 6, 635-642.
Faria, JC. Albino, MMC. Dias, BBA. Cancado, LJ, Cunha, NB, Silva, LD. (2006). Partial resistance to Bean golden mosaic virus in a transgenic common bean (Phaseolus vulgar L.) line
expressing a mutated rep gene. Plant Sci. 171:565–571.
Hemenway, CL. Fang, RX. Kaniewski, WK. Chua, NH. and Tumer, NE. (1988). Analysis of the
mechanismof protectionin transgenic plants expressing the potatovirus X coat proteinor its
antisense RNA. EMB0 J. 7, 1273-1280.
Horn, F. Habeku, A. Stich, B. (2013). Natural variation for BYDV resistance in maize. Maydica.
58:173–181
Hull, R. (2002 ). Matthew’s Plant Virology, Academic Press, New York.
Goldbach, R. Bucher, E. and Prins, M. (2003). Resistance mechanisms to plant viruses: An overview. Virus Res. 92:207-212.
Guo, J. Gao, S. Lin, Q. Wang, H. Que, Y. Xu, L. (2015). Transgenic Sugarcane Resistant to Sorghum mosaic virus Based on Coat Protein Gene Silencing by RNA Interference BioMed
Research. International Volume 9.
Kang, BC. Yeam, I. Jahn, MM. (2005). Genetics of plant virus resistance. Annual Review of
Phytopathology. 43: 581–621.
Nejidat, A. Beachy, RN. (1990). Transgenic tobacco plant expressing a coat protein gene of tobacco mosaic virus are resistant to some other tobamoviruses Mol Plant Microbe. int 3:247251.
Özcan, S. Gürel, E. Babaoğlu, M. (2001). Genetik mühendisliği ve uygulamaları, Bitki Biyoteknolojisi II, Bölüm 20:261.
Ritzenthaler, C. (2005). Resistance to plant viruses: old issues, news answers? Current Oppin.
Plant Biothecnology. 16, 118-122.
Sanford, JC. and Johnston, SAJ. (1985). Theor. Biol.113:395–405.
Scholthof, KBG. Adkins, S. Czosnek, H. Palukaitis, P. Jacquot, E. (2011). Top 10 plant viruses in
molecular plant pathology. Molecular Plant Pathology. 12: 938–954.
Tenllado, F. Llave, C. Díaz-Ruíz, JR. (2004). RNA interference as a new biotechnological tool for
the control of virus diseases in plants. Virus Res. 102:85-96.
Truniger, V. Aranda, MA. Gad, L John, PC. (2009). Chapter 4 - Recessive Resistance to Plant
Viruses. Advances in Virus Research: Academic Press. pp. 119–231.
Verma, HN. (1995). Anti-viral Proteins in Higher Plants (eds Chessinet al.), CRC Press, Florida,
pp. 1–37.
88
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Zhang, X. Sato, S. Ye, X. Dorrance, AE. Morris, TJ. Clemente, TE. and Qu, F. (2011). Robust
RNAi-based resistance to mixed infection of three viruses in soybean plants expressing
separate short hairpins from a single transgene. Phytopathology 101:1264-1269.
8. BÖLÜM
BİTKİLERDE STRES FAKTÖRLERİ
8.1 GİRİŞ
8.1.1 Stres Kavramı
Bitkiler, bulundukları çevrelerde yaşamlarını ve gelişme şanslarını kısıtlayıcı
bazı olumsuz koşullara maruz kalırlar. Bir çevrede sürekli ya da ara sıra meydana gelen çok sayıda olumsuz koşullar, stres olarak tanımlanır. Bir başka ifade ile
bitkilerde metabolik faaliyetleri, büyümeyi ve gelişmeyi etkileyen veya engelleyen
biyotik ve abiyotik çevre etmenleri stres olarak kabul edilir. Stres altında organizmada meydana gelen değişiklikler ve tepkiler; geri dönüşümlü olmalarına rağmen
stres faktörleri yaşam ortamlarında bulundukça bu değişimler zamanla kalıcı hale
de gelebilir.
Bu bölümde son yıllarda üzerinde moleküler seviyede yoğun çalışmalar yapılan stres faktörleri ve bunların bitkilerde oluşturdukları moleküler cevaplar üzerinde durulacaktır.
8.1.2 Stres Faktörleri (Stresörler)
Bitkilerde stres faktörleri çeşitli araştırmacılar tarafından farklı şekilde sınıflandırılmıştır.
Bitkilerde Stres Faktörleri 103
Kaynaklar
Ashraf, M. (1994). Breeding for salinity tolerance in plants. Critical Reviews in Plant Sciences,
13(1): 17-42.
Baloğlu, MC. (2011). Expression Analysis of NAC Type Transcription Factors on Wheat Seedlings under Abiotic Stress Conditions, Graduate School of Natural Science, Middle East
Technical University, PhD Thesis, Ankara.
Bray, E. (1997). Plant responses to water deficit. Trends in Plant Science. 2: 48-54
Bytnerowicz, A. & Grulken, E. (1992). Physiological effects of air pollutants on western forests,In: OLSON R.K., BINKLEY D. & BOHM M. (eds.), The response of western forests to air
pollution, pp. 183-233.- New York, Springer-Verla.
Dat, J. Vandenabeele, S. Vranová, E. Van Montagu, M. Inzé, D. Van Breusegem, F. (2000). Dual
action of the active oxygen species during plant stress responses. Cell Mol Life Sci 57: 779–
795.
Dupont-Nivet, M. (2009). Evidence of genotype–diet interactions in the response of rainbow
trout (Oncorhynchus mykiss) clones to a diet with or without fishmeal at early growth.
Aquaculture 295: 15–21.
Edreva, A. (1998). Molecular bases of stress in plants. Bitkilerde stres fizyolojisinin moleküler
temelleri, 22-26 Haziran 1998, Bornova, Đzmir, E. Ü. Bilim- Teknoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi, 1-33.
Edreva, A. (2005). pathogenesis-related proteins: research progress in the last 15 years Gen.
Appl. Plant Physiol. 31: 105-124.
Flowers, TJ. (2004). Improving crop salt tolerance. J. Exp. Bot. 55 307–31910.
Foyer, CH. and Mullineaux, P. Eds. (1994). Causes of Photooxidative Stress and Amelioration of
Defense Systems in Plants. Boca Raton, CRC Press.
Gürel, A. & Avcıoğlu, R. (2001). Bitkilerde Abiyotik Stres Faktörlerine Dayanıklılık Mekanizmaları. pp.288-326. In: Özcan, S., Gürel, E. & Babaoğlu, M. (Eds.), Bitki Biyoteknolojisi,
Genetik Mühendisliği, S.Ü. Vakfı Yayınları, Izmir.
Hamada, EAM. Homoud, MA. Kirkwood, RC. & El-Sayed, H. (1992). Studies on the adaptation
of selected species of the Family Gramineae A. Juss to Salinization. Afaeddes Repertorium,
103: 128-798.
Kratsch, HA. Wise, RR. (2000). The ultrastructure of chilling stress. Plant Cell Environ., 23:
337–350.
Larcher, W. (1995). Gas exchange in plants. In W. Larcher: Physiological Plant Ecology. 3rd
edition. Pp. 74-128. Berlin: Springer.
Levitt, J. (1980). Responses of plants to environmental stresses, Vol. 1. New York: Academic
Press.
Lichtenthaler, HK. (1996). Vegetation stress: an introduction to the stress concept in plants. J.
Plant Physiol., 148, 4–14.
104 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Morgan, JM. (1995). Growth and yield of wheat lines with differing osmoregulative capacity at
high soil water deficit in seasons of varying evaporative demand. Field Crop Res. 40:143–
152.
Mundree, SG. Baker, B. Mowla, S. Peters, S. Marais, S. Vander Willigen, C. Govender, K. Maredza, A. Muyanga, S. Farran, JM. & Thomson, JA. (2002). Physiological and molecular
insights into drought tolerance. African Journal of Biotechnology, 1, 28-38.
Pearce, RS. (1999). Molecular analysis of acclimation to cold. Plant Growth Regulation 29:
47±76.
Pearce, RS. Fuller, MP. (2001). Freezing of barley (Hordeum) studied by infrared video thermography. Plant Physiology 125: 227±240.
Sağlam, A. (2004). Ağır kuraklık stresi geçirmiş Ctenanthe setosa bitkisinin yeni kuraklık koşullarına adaptasyon yeteneğinin araştırılması. Yüksek Lisans Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
Salama, S. Trivedi, S. Busheva, M. Arafa, AA. Garab, G. & Erdei, L. (1994). Effects of NaCl salinity on growth, cation accumulation, chloroplast syructure and function in wheat cultivars
differing in salt tolerance. Journal of Plant Physiology, 144 (2): 241-247.
Saltveit, ME. Morris, LL. (1990). Overview of chilling injury of horticultural crops. In: Chien Yi
Wang (Ed.), Chilling Injury of Horticultural Crops. CRC Press, Boca Ratom, FL, pp. 3–15.
Serrano, R. Mulet, JM. Rios, G. Marquez JA, De Larriona, IF. Leube, MP. Mendizabal, I. PascualAhuir, A. Proft, M. Ros, R. (1999). A glimpse of the mechanisms of ion homeostasis during
salt stress. J Exp Bot 50: 1023–1036.
Örs, S. Ekinci, M. (2015). Kuraklık Stresi ve Bitki Fizyolojisi; Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Erzurum / Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,
Bahçe Bitkileri Bölümü, Erzurum 23 Eylül 2015;27 Kasım.
Vranova, E. Inze, D. Van Breusegem, F. (2002). Signal transduction during oxidative stress. J.
Exp. Bot. 53, 1227-1236.
Wellburn, AR. (1990). Why are atmospheric oxides of nitriogen usually phytotoxic and not
alternative fertilizers? New Phytol. 115, 395-429.
Yıldız, M. Terzi, H. (2007). Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 23(1-2) 47-60
http://fbe.erciyes.edu.tr/Bitkilerin Yüksek Sıcaklık Stresine Toleransının Hücre Canlılığı Ve
Fotosentetik Pigmentasyon Testleri ile Belirlenmesi; Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi,
Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Afyonkarahisar.
Zhu, JK. Liu, J. Xiong, L. (1998). Genetic analysis of salt tolerance in Arabidopsis thaliana: evidence of a critical role for potassium nutrition. Plant Cell 10:1181–92.
9. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALAR VE HAYVANCILIK
9.1 GİRİŞ
Biyoteknolojik uygulamalarda, transgenik bitkilerle sınırlı kalınmayıp, transgenik hayvan çalışmaları da yapılmıştır. Bu çalışmalarda yeni bilgilerin kazandırılması, genetik şifrenin çözülmesi, fizyolojik sistemlerin genetik kodunun bilinmesi, genetik olarak hastalık modellerinin geliştirilmesi, yeni özellikli hayvanların
üretilmesi ve yeni hayvansal ürünlerin üretilmesi hedeflenmiştir. Kendilerine ait
olmayan bir geni genomlarında taşıyan hayvanlar transgenik hayvanlar olarak
adlandırılırlar. Genetiği değiştirilmiş hayvan üretebilmek için çalışmalar ise ilk
olarak 1980 yılında fareler üzerinde gerçekleştirilmiştir. Bu yöntemlerle elde edilen fareler çeşitli biyolojik araştırmalarda kullanılmış ve pek çok çözümlenemeyen
problemin çözümüne büyük katkı sağlamıştır. Bu tip hayvanlar yani transgenik
hayvanlar rekombinant DNA teknolojisi kullanılarak elde edilir. Transgenik hayvanlar genellikle iki ya da daha fazla farklı genin elementlerini içerirler. Düzenleyici elementler hedef genin istenilen gelişme döneminde ve istenilen dokuda
ekspresyonunu sağlayan bölgelerdir. Gen transferinin yöntemine bağlı olarak
transgen aynı zamanda bu elementlere ilave olarak ekspresyonu ve gen transferinin başarısını tespit edebilmek için bazı işaretleyici (marker) genleri de içerebilir.
Günümüze kadar yapılan klasik ıslah çalışmaları sonucunda aynı tür içerisinde
benzerlerine göre daha yüksek verim veren genetik kapasiteye sahip birçok hayvan elde edilmiştir. Bu yüksek verim kapasitesine sahip hayvanlar ancak uygun
beslenme rejimine tabi tutulduklarında genetik kapasiteleri ölçüsünde verim verebilmektedirler. Hayvanlardan yüksek düzeyde verim almak onların ihtiyaç duyduğu besin maddelerinin karşılanmasıyla mümkün olmaktadır. Çiftlik hayvanlarının
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Hayvancılık 121
Kaynaklar
Açıkgöz, N. (2003). Tanmsal Biyoteknolojiye Sosyo-Ekonomik Yaklaşımlar. Tanm ve Mühendislik. Sayı 66-67.
AEBC, (2002). Animals and Biotechnology. AReport by The AEBC. September.
Aeschbacher, K. Messikommer, R. Meile, L. and Wenk, C. (2005). Bt176 Comin Poultry Nutrition: Physiological Characteristics and Fate of Recombinant Plant DNA in Chickens. Poult.
Sci. 84: 385-394.
Akalın, E. (2005). İlaç, Sağlık Hizmetleri Ve Biyoteknoloji. Ek-12. http://www.tubitak.gov.tr/
tubitak_content_files/vizyon2023/si/EK-12.pdf.
Akgönül, B. Erem, C. Çınar, D. Halimoğlu, G. (2007). Genetiği DeğiştiTilmiş Organizmalar.
Http://Kisi.Deu.Edu.Tr/Bulent.Cavas/Ders/Bokl.Pdf.Erişim Tarihi:05.05.2010.
Akhan, ve Canyurt, (2008): 291ISNAR Biotechnology Service, Biotechnology Seminar, 81-85,
Hague, The Netherlands.Beardmore, J.A., Porter, J.S., (2003). Geneti-cally modified organisms and aquaculture, 38, FAO Fisheries Circular. No: 989, Rome, FAO 2(3): 284-292.
Akhan, ve Canyurt, (2008): 292 enhencement in transgenic tilapia, Transgenic Research,
7: 357-369.
Aleström, P. (1996). Genetically modified fish in future aquaculture: technical, environ-mental
and management considerations.
Arat, S. (2002). Transgenik Hayvan Üretiminde Kullanılan Teknikler (Mikroenjeksiyon, Embriyonik Kök Hücre Teknolojisi ve Nükleer Transfer) ve Transgenik Hayvanların Kullanım
Alanları, Biyoloji Bilimlerde Araştırma Yöntemleri Yaz Okulu Bilimsel Programı, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Eubiyoloji Topluluğu, Ege Üniversitesi, İzmir.
Arda, M. (1995). Biyoteknoloji (Bazı Temel İlkeler), KÜKEM Derneği Bilimsel Yayınları No:3,
Ankara.
Atsan, T. Kaya, TE. (2008). “Genetiği Değiştirilmiş Organizmalann Tarım ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri”, UÜ Ziraat Fakültesi Dergisi 22 (2), 1-6. Aydın, H., 2008. Genetiği Değişticilmiş Ürünlerin Toprak Ekosistemine Etkileri. F.Ü. Sağ. Bil. Derg., 22(1): 49-52.
Boa-Amponsem, K. and Minozzi, G. (2006). The state of development ofbiotechnologies as
they relate to the management of animal genetic resources and their potential application
in developing countries. Background Study Paper 33 (available atftp.fao.org/ag/cgrfa/BSP/
bsp33e.pdf).
Boccaletti, S. and Daniele, M. (2000). “Consumer Willingness-To-Pay for GM Food Products in
Italy,” AgBioForum. 3: (www.agbioforum.org).
Brake, J. Faust, MA. And Stein, J. (2005). Evaluation oftransgenic hybrid com (VIP3A) in broiler
chickens. Poult. Sci. 84: 503-512.
Brock, A. (2008). DNADiagnostics: Technologies and Global Markets (available at www .bccresearch.com/report/BI0063A.html).
122 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Comejo, JF. and Caswell, M. Mitchell, L. Golan, E. and Kuchler, F. (2006). The First Decade of
Genetically Engineered Crops in the United States. United States Department of Agriculture. Economic Information Bulletin Number 11. www.ers.usda.gov
Denli, M. (2012). “Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO)”, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın no:2010 – 90, ISBN 978-9944-60-8ı5-2, İstanbul.
Devlin, RH. Johnsson, JI. Smailus, DE. Biagi, CA. Jonsson, E. ve Bjornsson, BT. (1999). Increased ability to compete for food by growth hormone-transgenic coho salmon Oncorhynchus kisutch (Wal-baum), Aquaculture Research,30:479–82. Dunham, R.A.
Devlin, RH. Yesaki, TY. Donaldson, EM. Du, SJ. Hew, CL. (1995). Production of germline
transgenic pacific salmonids withdramatically increased growth per-formance, Canadian
Journal of Fisheries and Aquatic Sciences. 52: 1376-1384.
Dunham, RA. Warr, GW. Nichols, A. Duncan, PL. Argue, B. Middleton, D. Kucuktas, H.
(2004), Technical Proceedings of the Conference on Aquaculture in the Third Millennium, 137-166: Bangkok, Thailand.
Dunham, RA. (2004), Utilization of transgenic fish in developing coun-tries:potential benifits and risks, Journal of World Aquaculture Society, 30:1-11.
Dunham, RA. Majumdar, K. Hallerman, E. Bartley, D. Mair, G. Hulata, G. Liu, Z. Pongthana, N.
Bakos, J. Penman, D. Gupta, M. Rothlisberg, P. Hoerstgen-Schwark, G. (2000). Aquaculture
and fishe-ries biotechnology: genetic approaches, 384, CABI Publishing, Wallingford
UK., Review of the status of aquaculture genetics.
FAO, (2000). Enhanced bacterial disease resistance of transgenic channel catfish Ictalurus
punctatu possessing cecropin genes, Marine Biotechnology,4(3): 338-344.
Faust, MA. (20009. Livestock products-Corn composition and conjunction with American Dairy Science Assodation and American Society of Animal Science Meeting. Baltimore, USA,
July.
Faust, MA. And Spangler, SM. (2000). Nutritive value of silages from MON810 Bt and non-Bt
near-isogenic com hybrids. J. Dairy Sci. 83:1184 (Abstr.).
Finke, MS. and Kim, H. (2003). Attitudes about genetically modified foods among Korean and
American college students. AgBioForum, 6(4), 191-197. Available on the World Wide Web:
http://www.agbioforum.org.
Fishery statistics programme: Yearbooks of fishery statistics: summary tables.
Flachowsky, G. Aulrich, K. (2001). Nutritional assessment of feeds frdm genetically modified
organism. J. Anim. Feed Sci. 10; 181-194.
Flachowsky, G. Chesson, A. Aulrich, K. (2005). Review: Animal nutrition with feeds from genetically modified plants. Archives of Animal Nutrition. 59(1): 1-40.
Hallerman, EM. Kapuscinski, AR. (1990). Development of transgenic fish for ornamental and
bio-reactor by strong expression of fluores-cent proteins in the skeletal muscle, Biochemical and Biophysical Research Communications, 388: 58-63.
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Hayvancılık 123
Hammond, BG. Vicini, JL. Hartnell, GF. Naylor, MW. Knight, CD. Robinson, EH. Fuchs, RL.
Padgette, SR. (1996). The feeding value of soybeans fed to rats, chickens, catfısh and dairy
cattle is not altered by genetic incorporation of glyphosate tolerance. J. Nutr. 126:717-727.
James, C. (2006). Preview: Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: ISAAA, International Service for the Acquisi tion of Agri-biotech Applications Briefs No. 35.
Kapuscinski, AR. Hallerman, EM. (1990). Transgenic fish and public policy: anticipating
environmental ımpacts of transgenic fish, Fisheries15: 2-11.
Kelly, L. (2005). Transgenic fish and public policy, regu-latory concerns, Fisheries, 15: 21–24.
Krasnov, A. Pitkanen, TI. Molsa, H. (1999). The safety assessment of foods from transgenic
and cloned animals using the comparative approach.Review Scientific and Technical
Review,The Of-fice International des Epizooties (OIE) 24(1):61–74.
Kutlu, HR. (2012). “Karma yem sanayi ve genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO)”, Ç.Ü.
Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı, ADANA.
Levy, JA. Marins, LF. Sanchez A. (2000). Gene transfer for targeted modification of salmonid
fish metabolism, Genetic Analysis: Biomolecular Engineering,15: 115–119.
Long, Q. Meng, A. Wang, H. Jessen, JR. Farrell, MJ. Lin, S. (1997). Gene transfer technology in
aquaculture, Hydrobiologia: 420: 91-94.
Maclean, N. Laight, RJ. (2000): GATA-1 expression pattern can be recapitulated in living transgenic zebrafish using GFP reporter gene, Development, 124: 4105- 4111.
Palmiter, RD. Brinster, RL. Hammer, RE. Trumbauer, ME. Rosenfeld, MG. Birnberg, NC.
Evans, RM. (1982). Transgenic fish: and evaluation of benefits and risks, Fish and Fisheries,1: 146–72.
PIFB, (2003). Pe w Initiative on Food and Riotechnology. Pharming the field: a look at the benefits and risks of bioengineering plants to produce pharmaceuticals. Workshop proceedings,
July 2002, Washington, DC. Pew Initiative on Food and Biotechnology.
Rahman, MA. Mak, R. Ayad, H. Smith, A. Mclean, N. (1998). Dramatic growth of mice that
develop from eggs microinjected with metallothionein-growth hormone fusion genes,
Nature, 300: 611–615.
Rasmussen, RS. Morrissey, MT. (2007). Growth and nutritional trials on transgenic Nile tilapia containing an exogenous fish growth hormone gene, Journal of Fish Biolology,59:
62–78.
Roger, GE. (1990). Improvement of Wool Production Through Genetic Engineering. TRENDS
in Biotechnol.
Shears, MA. Fletcher, GL. Hew, C. Gauthier, LS. Davies, PL. (1991), Cartagena protocol on
biosafety and the convention on biological diversity, Secretariat SBCD, Montreal.
Smith, A. (1999). Transfer, expression, and stable inheritance of antifreeze protein genes in Atlantic salmon (Salmo salar),Moecular Marine Biology and Biotechnology, 1: 58-63.
Terawaki, T. (2008). Can information about genetically modified com and its oil have significant effects on Japanese consumers’ risk perception and their valuation? AgBioForum,
11(1), 39-47. Available on the World Wide Web: http://www.agbioforum.org.
124 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Tsai, HJ. (2003). The ethics of using transgenic animals, ANZCCART News, 12(3): 6-8.
Uzogara, SG. (2000). The Impact of Genetic Modification of Human Foods in The 21st Century,
Bıotechnology Advances, 18, 179-206.
Wheeler, M. (2003). Lactation performance and piglet development in bovine lactalbumin and
human IGF-I transgenic swine. In: Proceedings of Transgenic Animal Research Conference
IV, held 10-14 August, Tahoe City, USA. p.31.
Zbikowska, HM. (2003). Transgenic fish: researches and applications, Journal of the Fisheries
Society of Taiwan, 30(4): 263-277.
Zhu, Z. Li, G. He, L. Chen, S. (1985). Fish can be first advances in fish transgenesis for commercial applications, Transgenic Reearch., 12(4):379–89. Novel gene transfer into the fertilized eggs of gold fish (Carassius auratus L. 1758), Zeitschrift für Angewandte Ichthyologie,
1:31–3.
http://docplayer.biz.tr/1482701-Hayvan-biyoteknolojisi.html
http://www.tarim.gov.tr/Konular/Gida-Ve-Yem-Hizmetleri/Yem-Hizmetleri/GDOluYemler
http://kitaplar.ankara.edu.tr/dosyalar/pdf/368.pdf
http://listverse.com/2013/07/26/top-10-gm-animals-you-can-buy-or-eat/
http://unibasin.istanbul.edu.tr/?p=13017
http://www.biotech-info.net/biotech_security.html
http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/.../genetik.doc
http://www.fao.org/fi/website/FIRetrie
http://www.food.gov.uk/multimedia/webpage/gmtime#.Uew39m0SPI
http://www.ito.org.tr/itoyayin/0026605.pdf
http://www.sciencemag.org/
https://www.researchgate.net/publication/250199096_Transgenic_fish_benefits_and_risks
http://www.fao.org/sof/sofia/index_en.htmFAO, (2006).
http://www.learner.org/channel/courses/biology/textbook/gmo/gmo 1.htöl,2005
http://pewagbiotech.org/events/0717 1 ConferenceReport.pdf.
http://www.fda.gov/ForConsumers/ConsumerUpdates/ucm092738.htm
http://www.jcam.com.tr/files/KATD-494.pdf Haydar Bağış
10. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARIN ÇEVRE VE
BİYOÇEŞİTLİLİĞE ETKİSİ
10.1 ÇEVREYE ETKİSİ
Tüm Avrupa’da 13 bin dolayında bitki çeşidi vardır, bunun 11 bini Türkiye ‘de
olup,bir kısmı endemik bitkieri oluşturmaktadır. Böyle bir flora ekseninde, kontrollü alanlar dışında GDO’ lu ürünler kullanıldığı sürece, genetik çeşitler kaybolmakta, yerel türler GDO’ lu ürünlerle rekabet edemediğinden hızla yok olmaktadır.
Gen aktarımının gerçekleşmesi, genetiği değiştirilmiş ürünün, değiştirilmemiş ürünlere bulaşmasını önlenemez hale getirmektedir. Bu sebepten dolayı, zengin biyoçeşitliliğinin yerini, GDO’ lu homojen ürünler almaktadır.
Tarımsal üretimde zararlı olduğu kabul edilen böceklere karşı dayanıklı olmalarını sağlamak için bitkilere aktarılan toksin karakterli genler, o böcekleri yiyerek beslenen diğer türlerin de yok olmasına neden olmaktadır.
GDO’lar, gıda güvenliğini olumsuz etkileyen faktörlerden biridir. Çevresel
sorun olarak nitelendirilen problemler aslında insan sağlığını da kapsayan çok
boyutlu bir yaklaşım gerektirmektedir. Bu yaklaşım, çevre sorunlarının farklı niteliklerine göre farklı özellikler taşıyabilir. Çevre sorunları genel nitelikleri bakımından kısa süreli olarak gerçekleşebildiği gibi uzun vadeli süreçlerde de etkisini
gösterebilmektedir.
Gıda güvenliği kapsamında, insan sağlığına tehdit edebilecek tüm çevresel
risklerin yakından takip edilmesi gerekmektedir.
Çevre sorunlarının çözümünde teknolojiden faydalanılabilir. Biyoteknoloji,
çevre sorunları karşısında çözüm olabileceği gibi, sorunun kaynağı da olabilir.
Gene ği Değiş rilmiş Organizmaların Çevre ve Biyoçeşitliliğe Etkisi 135
Kaynaklar
Action Aid, (2003). Going against the grain. May.
African Centre for Biosafety, (2005). GMOs in African Agriculture – Country Status. February.
Available at http://www.biosafetyafrica.net/east.html.
Alexander, CE. and Mellor, TV. (2005). Determinants of corn rootworm resistant corn adoption in Indiana. AgBioForum, 8(4), 197-204. Available at http://www.agbioforum.org/v8n4/
v8n4a01-alexander.htm .
Alibek, K. (2000). Biohazard: The Chilling True Story of the Largest Covert Biological Weapons
Program in the World—Told from Inside by the Man Who Ran it. New York, Delta Books.
AROQ (2004). Global Market Review of Functional Foods - Forecasts to 2010. Provided by
marketresearch.com. 31 December. Available at http://www.marketresearch.com/product/
display.asp?productid=1080567&g=1
Akhan, S. ve Canyurt, MA. (2008). Transgenik Balıklar: Fayda ve Riskler, Journal of Fisheries
Sciences.com, 2(3), 284-292.
Anonim, (2008). Marmara Araştırma Merkezi.
Ayele, S. Chataway, J. and Wield, D. (2006). Partnerships in African crop biotech. Nature Biotechnology. Vol. 24. No. 6. June. pp. 619-621. Baillie, J.E.M., C. Hilton-Taylor, and S.N. Stuart (eds), (2004). 2004 IUCN Red List of Threatened Species. A Global Species Assessment.
IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Available at BBC, (2004). GM animal tests
continue to rise. BBC News story. 8 December.Available at: http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4509862.stm .
Berbrook, CM. (2003). Impacts of Genetically Engineered Crops on Pesticide Use in the United
States: the first eight years. Biotech InfoNet, Technical Paper 6.
Biosafety Clearing House. http://bch.biodiv.org/informationsharing/default.shtml Biosafety Information Centre (2006). Report blasts lax oversight of GMOs in the US. Available at http://
www.biosafety-info.net/bioart.php?bid=347 .
Biotech, (2001). German tomato uses new biotech methods. Available at: http://biotech.ifcnr.
com/article.cfm?NewsID=181
Brookes, G. and Peter, B. (2005). GM Crops: the global economic and environmental impact
-- the first nine years 1996-2004.
Brown, L. (2003). World facing fourth consecutive grain harvest shortfall. Earth Policy Institute.
Update 17 September.
Cgıar, (2005). New, Low-Neurotoxin Grass Pea Variety Breaks the Fear of Paralysis in Ethiopia.
Çetiner, S. (2005). Türkiye ve Dünyada Tarımsal Biyoteknoloji ve Gıda Güvencesi: Sorunlarve
Öneriler. GDO Bilgi Platformu.
Çolak, U. (2008). Transgenik Bitkiler, Gıdalar ve GDO.
James, C. (2007). Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2007. ISAAABriefs No:
37
Malthus, T. (1978). An Essay on the Principle of Population.
136 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Yanaz, S. (2008). Genetik Olarak Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) Konusu ve CartegenaBiyogüvenlik Protokolü.
http://www.cgiar.org/enews/november2005/story_14.html
http://www.earthpolicy.org/Updates/Update28.html
http://www.mam.gov.tr/index.htm(12.05.2008)
http://www.ttb.org.tr/dergi/index.php/msg/article/viewFile/129/112
http://dergipark.ulakbim.gov.tr/igdirfbed/article/download/5000093803/5000087346
http://tarim.kalkinma.gov.tr/wpcontent/uploads/2015/01/Bitkisel_Uretimde_Genetigi_
Degistirilmis_Organizmalar-_ve_Urunleri_ile_Biyoguvenlik.pdf
http://benthamopen.com/contents/pdf/TONUTRAJ/TONUTRAJ-4-3.pdf
http://students.sabanciuniv.edu/~sedakaya/index.php?option=com_content&task=view&i
d=61&Itemid=76. (30.04.2008).
http://www.actionaid.org.uk/_content/documents/gatg_summary_2462004_15233.pdf.
http://www.biotechinfo.net/technicalpaper6.html.
http://www.ac.wwu.edu/~stephan/malthus/malthus (10.05.2008).
http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/genetik.doc
(20.05.2008).
http://www.iucn.org/themes/ssc/red_list_2004/GSAexecsumm_EN.htm
11. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARIN SAĞLIK VE
SOSYOEKONOMİK ETKİLERİ
11.1 GDO’NUN SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ
Toplumda ve medyada GDO’nun getirdiği yararlardan daha çok, içerdikleri
risklere daha fazla yer verilmektedir. Toplumun bu hassasiyeti özellikle tüketilen
besinler konusunda daha fazladır. Doğal olarak bu bu kaygılar dinlenmeli ancak
kontrollü ve akıllıca kullanıldığında bu teknolojinin insanlığın geleceği için getirecek olduğu yararlar bu kaygıların etkisinde kalmamalıdır.
11.2. SAĞLIK ÜZERİNE YARARLARI
Biyoteknoloji biliminin sonsuz yararları olmasına ve farklı bilim dalları ile
kesişme göstermesinden dolayı özellikle besinler üzerine çok farklı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalardan bazılarını şu şekilde sınıflayabiliriz:
11.2.1 İçeriğinin Zenginleşmesi ve Besin Miktarının Artması
Dünya genelinde, özellikle üçüncü dünya ülkelerinde halk sağlığını etkileyen
en önemli problemler açlık ve kötü beslenmedir. Bu konuyla ilgili ilk akla gelen
örnek zengin pirinç (golden rice) örneğidir. Her yıl dünya genelinde 3 milyon kadar çocuğun A vitamini eksikliğinden dolayı görme bozukluğu yaşar. Bu çocuklar her yıl 250 000 ile 500 000 kadarı kör olmakta bunların da üçte ikisi izleyen
birkaç aylık süreçte ölmektedir. Biyoteknoloji sayesinde A vitamini sentezleyen
pirinç üretilmiş ve A vitamini eksikliğinin önüne geçilmiştir. Bu örnekte olduğu
gibi transgenik yöntemlerle besin miktarının ve içeriğinin arttırıldığı çeşitli gıda
ürünleri üretilmiştir.
Gene ği Değiş rilmiş Organizmaların Sağlık ve Sosyoekonomik Etkileri 151
Kaynaklar
Arslanhan, S. (2010). TEPAV Politika Notu, Şubat, - tepav.org.tr.
Artemis, D. and Arvanitoyannis, I. (2009). Health Risks of Genetically Modified Foods, Critical
Reviews in Food Science and Nutrition, Vol 49.
Başağa, H. Çetindamar, D. (2006). Uluslararası Rekabet Stratejileri:Türkiye’de Biyoteknoloji İşbirlikleri, TÜSİAD, İstanbul.
Brookes, G. , Barfoot, P. (2006). GM Crops: The First Ten Years - Global Socio-Economic and
Environmental Impacts, ISAAA, UK.
EFSA, (2009). Applications for renewal of authorisation for the continued marketing of existing
food and food ingredients produced from genetically modified insect resistant maize.
FAO, (2004). Developing Country Biotechnology Profiles.
Genetically Modified report for (2007). ‘Who Benefits from GM Crops’.
Huang, J. Ruifa, H. Scott, R. and Carl, P. (2005). “Insect-Resistant GM Rice in Farmers’ Fields:
Assessing Productivity and Health Effects in China.”
ISAAA, (2007). Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops.
ISAAA (2008), Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops.
Losey, JE. Rayor, LS. Carter, WT. (1999).Transgenic pollen harms monarch larvae. Nature, Vol
399, No 6733, p 214.
TÜİK, (2016). Dış Ticaret İstatistikleri.
TÜİK, (2016). Tarım İstatistikleri.
World Bank (2008). World Development Report, Agriculture for development.
Zarrilli, S. (2005).International Trade in GMOs and GM Products. United Nations Conference
on Trade and Development.
https:// www.2023.gen.tr/mayis2008/5.htm, 22.05.08.
12. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARIN ENDÜSTRİDE
KULLANILMASI
12.1 GİRİŞ
Genetiği değiştirilmiş organizmalar ilaç, yem sanayi ve gıda endüstrisinde
kullanılan enzim, protein, aşı, kanseri önleyici bileşikler, antikorlar, vitaminler,
sentetik aminoasitler, hormonlar, antioksidanlar ve daha birçok ürünlerin üretiminde kullanılabilmektedirler. Gıda endüstrisinde kullanılan enzim, emülgatör,
tatlandırıcı, renklendirici, koruyucu veya stabilizatör üretiminde GDO’lardan yararlanılmaktadır.
12.1.1 Bio-Fabrikalarda Kullanımı
Gen aktarım tekniğiyle elde edilen ürünlerin endüstriyel alanda kullanımının
geleneksel olarak üretilenlerden daha ekonomik ve avantajlı olduğu ileri sürülmektedir. Örneğin peynir yapımında kullanılan renin (kimozin) enzimi genetiği
değiştirilmiş mikroorganizmalar kullanılarak daha kolay ve daha ucuz üretilebilmektedir. Ayrıca gen aktarımı ile kullanım amacına uygun olarak arzu edilen
özelliklere sahip ürünün elde edilmesi de endüstriyel kullanımda büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Benzer şekilde teknoloji kullanılarak arzu edilen bir ürün,
fazla miktarda, çok daha ucuz, nakil ve depolama işlemleri daha uygun olarak
üretilebilmektedir (Çelik ve Balık 2007).
12.1.2 Endüstriyel Kullanım
Modern biyoteknolojinin gelişmekte olan kullanım alanlarından biri de endüstriyel kullanımıdır. Genetiği değiştirilmiş mikroorganizmalar (küf, bakteri,
maya) kullanılarak biyolojik temelli polimerlerin, vitamin, aşı, protein, antibiyo-
160 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
Akgönül, B. Erem, C. Çınar, D. Halimoğlu, G. (20079. Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar.
http://Kisi.Deu.Edu.Tr/Bulent.Cavas/Ders/Bokl.Pdf.Erişim Tarihi:05.05.2010.
Anonim, (2004). Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Stratejisi. Tubitak, Vizyon 2023 Projesi Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Strateji Grubu Anonim 2006. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi.
Çelik, V. ve Balık, DT. (2007). Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO). Erciyes Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 23 (1-2); 13-23.
Çetiner, S. (2005). Türkiye ve Dünyada Tarımsal Biyoteknoloji ve Gıda Güvencesi: Sorunlar ve
Öneriler. GDO Bilgi Platformu.
Demir, A. Seyis, F. ve Kurt, O. (2006). Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar: I.Bitkiler.
OMÜ Zir. Fak. Dergisi, 21(2), 249-260.
Karademir, RG. (2007). Biyoteknoloji. Teknoloji İzleme Araştırma Müdürlüğü Yayını, TR-2007,
Ankara.
http://www.kmo.org.tr/resimler/ekler/68ab66157dcc9db_ek.pdf [1].
http://www.naturalnews.com.
http://www.nongmoproject.org.
13. BÖLÜM
GENETİK YAPISI DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARIN (GDO)
BELİRLENMESİ
13.1 GİRİŞ
Genetiği değiştirilmiş organizmalar genomlarına yeni gen veya genlerin eklenmesi ile karakterize edilirler. Aktarılan bu yeni gen ile yeni bir protein ifade
edilir. Bu da bitkiye bazı böceklere veya yabancı otlara karşı direnç veya farklı bir
takım özellikler kazandırır. GDO tanı teknolojisinin temelini genetiği değiştirilmemiş çeşit ile genetiği değiştirilmemiş arasındaki bu farkın kullanılması oluşturur. Bu işlem aktarılan yeni DNA’nın veya ifade edilen yeni proteinin belirlenmesi,
ya da eğer enzim ise enzimatik reaksiyonların ürününü tespit etmek için kimyasal
analiz yöntemleri kullanılması yolu ile olur.
Günümüzde mısır, soya, pamuk gibi tarla bitkilerinde genetik modifikasyonların belirlenmesi için iki bilimsel yaklaşım kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin ilki,
ELISA; antijen ve antikor arasındaki bağlanma özelliğini kullanarak özel proteinlerin varlığını test eder, ikincisi ise PCR, bitkiye aktarılmış olan DNA sekanslarının
belirlenmesine dayanır. Bu yöntemler örnekteki miktar hakkında bilgi verebilir.
13.2 DNA’YA DAYALI YAKLAŞIM
PCR teknolojisine dayalı analitik yöntemler GDO’larda bulunan DNA sekanslarının tayininde yaygın olarak kullanılmaktadır.
PCR, diğer DNA sekanslarıyla beraber bulunan ve düşük miktarlardaki özel
DNA parçalarının seçici olarak çoğaltılmasını sağlar. PCR reaksiyonun başlangıcı için gerekli olan küçük tamamlayıcı DNA parçaları primer olarak adlandırılır
ve çift olarak kullanılırlar. Bu primerler ilgilenilen genin zıt dizilerine bağlanmak
168 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
AgBios, (2008). GMO Database. http://www. agbios.com/dbase.php (Erişim tarihi 05 Mart
2010).
Ahmed, FE. (2002). Detection of genetically modified organisms in foods. Trends Biotechnol,
20 (5), 215–225.
Al-Rousan, H. Al-hmoud, N. Hayek, B. Ibrahim, M. (2010). A study on the occurrence of genetically modified soybean and maize feed products in the Jordanian market. J Cell Mol Biol,
8 (2), 87–94.
Anklam, E. Gadani, F. Heinze, P. Pijenburg, H. Eede, WG. (2002). Analytical methods for detection and determination of genetically modified organisms in agriculture crops and plantderived food products. Eur Food Res Technol, 214, 3–26.
Anonim, (1998). On detection of a genetic modification of soybeans by amplification of the
modified DNA sequence using the polymerase chain reaction (PCR) and hybridization of
the PCR product with a DNA probe. Collection of Official Methods under Article 35 of the
German Federal Foodstuffs Act. No L-23.01.22-1 of 1993.
Bulcke, MV. Leunda, AC. Bernardi, D. Schrijver, A. Mbongombella, G. Sneyers, M. (2005). Detection of genetically modified crops in real time practice: a state of art. Institute of Health,
07-10 July, ICBAR, Ravello, Italy, 1–10.
Dinon, AZ, Bosco, KT, Arisi, ACM. (2010). Monitoring of Bt11 and Bt176 genetically modified
maize in food sold commercially in Brazil from 2005 to 2007. J Sci Food and Agr, 90 (9),
4566–1569.
Ehlers, B. Strauch, E. Goltz, M. Kubsch, D. Wagner, H. Maidhof, H. Bendiek, J. Appel, B. Buhk,
HJ. (1997). Identification of genetically modified maize by PCR. Bundesgesundhbl, 4, 118–
121.
Elsanhoty, RM. Ramadan, MF. Jany, KD. (2011). DNA extraction methods for detecting genetically modified foods: A comparative study. Food Chem, 26, 1883–1889.
Fantozzi, A. Ermolli, M. Marini, M. Balla, B. Querci, M. Van den Eede, G. (2008). Innovative
application of fluorescent microsphere based assay for multiple GMO detection. Food Anal
Methods, 1, 10–17.
Feriotto, G. Borgatti, M. Mischiati, C. Bianchi, N. Gambari, R. (2002). Biosensor technology
and surface plasmon resonance for real-time detection of genetically modified Roundup
Ready soybean gene sequences. J Agric Food Chem, 20, 955–962.
Forte, VT. Martin, GG. Vigneau, MF. Meyer, G. (2005). A general multiplex-PCR assay for the
general detection of genetically modified soya and maize. Food Control, 16, 535–539.
Garcia-Canas, V. Mondello, M. Cifuentes, A. (2010). Simultaneous detection of genetically modified organisms by multiplex ligation dependent genome amplification and capillary gel
electrophoresis with laser induced fluorescence. Electrophoresis, 31, 2249–2259.
Garcia-Canas, V. Simo, C. Leon, C. Ibanez, E. Cifuentes, A. (2011). MS-based analytical methodologies to characterize genetically modified crops. Mass Spectrom Rev, 30, 396– 416.
Gene k Yapısı Değiş rilmiş Organizmaların (GDO) Belirlenmesi 169
Hernandez, M. Duplan, MN. Berthier, G. Vaïtilingom, M. Hauser, W. Freyer, R. Pla, M. Bertheau, Y. (2004). Development and comparison of four real-time polymerase chain reaction
systems for specific detection and quantification of Zea mays L. J Agr Food Chem, 52,
4632–4637.
Holst-Jensen, A. Ronning, SB. Lovseth, A. Berdal, GK. (2003). PCR Technology for screening
and quantification of genetically modified organisms (GMOs). Anal Bioanal Chem, 375,
985–993.
Holst-Jensen, A. (2007). Sampling, detection, identification and quantification of genetically
modifiedorganisms (GMOs). In: FoodToxicans Analysis: Techniques, Strategies andDevelopments, Pico Y (ed), Elsevier, Amsterdam, The Neterlands, pp. 231–268.
La Paz, JL. Esteve, T. Pla, M. (2007). Comparison of Real Time PCR detection chemistries and
cycling modes using Mon810 event specific assays as models. J Agric Food Chem, 55, 4312–
4318.
Leimanis, S. Hernández, M. Fernández, S. Boyer, F. Burns, M. Bruderer, S. Glouden, T. Harris,
N. Kaeppeli, O. Philipp, P. Pla, M. Puigdomènech, P. Vaitilingom, M. Bertheau, Y. Remacle,
J. (20069. A microarray-based detection system for genetically modified (GM) food ingredients. Plant Mol Biol, 61 (1), 123–139.
Lipp, M. Anklam, E. and Stave, JW. (2000). Validation of an Immunoassay for detection and
quantification of a genetically modified soybean in food and food fractions using reference
materials: Interlaboratory study. Journal ofAOAC International 83, 919-927.
Lipp, M. Brodmann, P. Pietsch, K. Pauwels, J. and Anklam, E. (1999). IUPAC collaborative trial
study of a method to detect genetically modified soybeans and maize in dried powder. Journal of AOAC International 82, 923-928.
Lpp, M. Bluth, A. Eyquem, F. Kruse, L. Schimmel, H. Van den Eede, G. and Anklam, E. (2001).
Validation of a method based on polymerase chain reaction for the detection of genetically
modified organisms in various processed foodstuffs. European Food Research Technology
212, 497-504.
Melo, VMM, Xavier-Filho, J. Lima, MS. Prouvost-Dannon, A. (1994). Allergenicity and tolerance to proteins from Brazil nut (Bertholletia excelsa H.B.K.) Food and Agricultural Immunology 6(2):185-195.
Michelini, E. Simoni, P. Cevenini, L. Mezzanotte, L. Roda, A. (2008). New trends in bianaltical
tools for the detection of genetically modified organism: an update. Anal Bioanal Chem, 8,
2193–2197.
Nadal, A. Esteve, T. Pla, M. (2009). Multiplex polymerase chain reaction-capillary gel electrophoresis: a promising tool for GMO screening assay for simultaneous detection of five
genetically modified cotton events and species. AOAC Int, 92 (3), 765–772.
Nolan, T. Hands, RE. Bustin, SA. (2006). Quantification of RNA using real time PCR. Nat
protoc, 1, 1559–1581.
Pan, A. Yang, L. Xu, S. Yin, C. Zhang, K. Wang, Z. Zhang, D. (2006). Event-specific qualitative
and quantitative PCR detection of MON863 maize based upon the 3’transgene integration
seuence. J Cereal Sci, 43, 250–257.
170 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Querci, M. Van den Bulcke, M. Zel, J. Van den Eede, G. Broll, H. (2010). New approaches in
GMO detection. Anal Bioanal Chem, 396, 1991–2002
Rodríguez-Lázaro, D. Lombard, B. Smith, H. Rzezutka, A. D’Agostino, M. Helmuth, R. Schroeter, A. Malorny, B. Miko, A. Guerra, B. Davison, J. Kobilinsky, A. Hernández, M. Bertheau,
Y. Cook, N. (2007). Trends in analytical methodology in food safety and quality: monitoring
microorganisms and genetically modified organisms. Trends Food Sci Tech, 18, 306–319.
Shrestha, HK. Hwu, KK. Chang, M. (2010). Detection of genetically modified maize (Zea mays
L.) in seed samples from Nepal. Afr J Biotechnol, 9 (34), 5581–5589.
Shrestha, HK. Hwu, KK. Chang, MC. (2010). Advances in detection of genetically engineered crops by multiplex polymerase- chain reaction methods. Trends Food Sci Tech, 21,
442–454.
Spiegelhalter, F. Lauter, FR. Russel, JM. (2001). Detection of genetically modified food products
in commercial laboratory. J Food Sci, 66 (5), 634–640.
Tengel, C. Schvssler, P. Setzke, E. Balles, J. Sprenger-Haussels, M. (2001). PCR-based detection of genetically modified soybean and maize in raw and highly processed foodstuffs. Bio
Techniques, 31, 426–429
Yoke-Kqueen, C. Yee-Tyan, C. Siew-Ping, K. Son, R. (2011). Development of multiplex-PCR for
Genetically Modified Organism (GMO) detection targeting EPSPS and Cry1Ab genes in
soy and maize samples. Int Food Res J, 18, 512–519.
Zhou, X. Xing, D. Tang, Y. Chen, WR. (2009). PCR-free detection of genetically modified organisms using magnetic capture technology and fluorescence cross-correlation spectroscopy.
PLoS ONE, 4 (11), 1–8.
14. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARIN MEVCUT
DURUMU
14.1 GİRİŞ
Şu an satışı olmayan genetiği değiştirilmiş ilk gıdalardan; soya, patates ve domates 1995 yılında ilk genetiği değiştirilmiş ürünler olup kanola ise bu çeşitlere
ek olarak Kanada da onaylandı. Bu ürünlerin onaylanması ile Kanada kendi bünyesinde bulunan tüm gıdaları belirlemiş oldu. Bu ürünler onaylandı fakat 20 yıl
sonra yani şu anda bu genetiği değiştirilmiş ürünlerle ilgili medyanın yanı sıra
farklı yerlerde de akıllarda soru işareti oluşturan tartışmalar ve sorular meydana
gelmeye başladı. Bu tartışmalar ve sorular devam ederken ilk genetiği değiştirilmiş
elmayı da onaylayan Kanada ilk genetiği değiştirilmiş somonla ilgili çalışmaları
başlattı ve devam ettirdi.
Bu tartışmalardan dolayı oluşan şüpheler sonucunda Kanada çiftçileri ve
tüketicileri tarafından GDO’nun çevre, sağlık, ekonomi ve tarımdaki etkilerinin
olumlu mu olumsuz mu olduğu ile ilgili sorular da sorulmaya başlandı. Fakat bu
GDO’lar onaylanmasına rağmen çiftçi ve tüketicilerin sorularının cevabı medyada
bile yer almadı ve cevaplandırılmadı. Bu soruların cevaplandırılmamasının nedeni; etkileri ile ilgili kesin bilginin olmamasıydı. Kanada ve dünyada bu soru ve
şüpheleri ortadan kaldırmak, oluşan problemlerin neden kaynaklandığı öğrenebilmek için araştırmalar başlatıldı ve farklı ülkelerdeki deneyimli çiftçilerden yardım istendi. Yapılan araştırma ve geliştirmeler sonucunda oluşan rapor şu sorulara
cevap aradı;
Çevre ve ekosistem düşünülerek yapılmış bir GDO var mı?
Tüketici ve tüketicinin sağlığı düşünülerek yapılmış bir GDO var mı?
194 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
African Centre for Biosafety (ACBIO) (2013). GMIndustry Called to Account: ISAAA’s report
mischievous and erroneous. February 25. http://www.acbio.org.za/index.php/media/64media-releases/418.
Agriculture and Agri-food Canada (2014). Crop Profile for Sweet Corn in Canada, 2012 http://
www.agr.gc.ca/eng/?id=1299248150157.
André, D. (2014). Growit or lose it, CountryGuide, July 29. http://www.country-guide.
ca/2014/07/29/grow-it-or-lose-it/44375/ And Carter, Jeffrey. 2014. Ontario leads in foodgrade soybean.
Anderson, F. (2015). Regulatory changes brighten high oleic soy outlook. Ontario Farmer. February 3.
Available in Canada–As of March (2014). http://www.cornpest.ca/index.cfm/ news-archive/
currently-registered-bt-events-in-canada-march-2014.
Based on data from the Food and Agriculture Organization (FAO). (2015). Statistics Division.
http://faostat3.fao.org/
Based on data from the Food and Agriculture Organization (FAO) (2013). Statistical Year Book,
World Food and Agriculture. http://www.fao.org/ docrep/018/i3107e/i3107e00.htm.
Canadian Biotechnology Action Network (2014). Identifying and Avoiding GMSweet Corn
Seed in Canada. http://www.cban.ca/content/view/full/1986.
Canadian Soybean Council (2014). Industry Statistics. http://www.soybean- council.ca/IndustryStatistics/tabid/200/language/en-US/Default.aspx
Canadian Diary Information Centre (2013). Canadian Dairy Trade Bulletin, 2013 Edition.
http://www.dairyinfo.gc.ca/index_e.php?s1=pb&s2=trade
Canola Council of Canada (2014). Growing Above and Beyond. 2013 Annual Report.http://
www.canolacouncil.org/media/549926/2013_ annual_report.pdf.
CBCNews (2010). Japan eager for P.E.I.’s non-GMO canola. November 8.http://www.cbc.ca/
news/canada/prince-edward-island/japan-eager- for-p-e-i-s-non-gmo-canola-1.938251
CBCNews (2011). Human-like milk made fromcows. April 5. http://www.cbc.ca/ news/technology/human-like-milk-made-by-gm-cows-1.1111496 and Charkow, Ryan. 2011. Genetically modified food: the facts and debates, CBCNews. Mar 8. http://www.cbc.ca/news/
technology/genetically-modified- foods-the-facts-and-debates-1.1031789.
CBCNews (2013). Genetically modified foods: a primer, Apr 11. http://www.hc-sc.gc.ca/fn-an/
gmf-agm/fs-if/faq_1-eng.php.
CFIA (2015). Table of Stacked Plant Products Authorized for Unconfined Release into the
Canadian Environment. March 1. http://www.inspection. gc.ca/plants/plants-with-noveltraits/approved-under-review/stacked-traits/ eng/1337653008661/1337653513037.
Carter, Jeffrey. (2014). Ontario sugar beet growers harvest record crop. The Western Producer, October 16, 2014. http://www.producer. com/2014/10/ontario-sugar-beet-growersharvest-record-crop.
Gene ği Değiş rilmiş Organizmaların Mevcut Durumu 195
Danenhower, Fred. (2012). Letter on GMApple from Similkameen Okanagan Organic Treefruit
Growers. Similkameen Okanagan Organic Treefruit Growers Association, Cawston, BC,
July. http://www.cban.ca/content/view/ full/1282.
Dave Sims, and Phil Franz-Warkentin. (2015). Soybeans’ potential seen growing on Prairies,
AGCanada.com, February 25 http://www.agcanada. com/daily/soybeans-potential-seengrowing-on-prairies.
Ecology Action Network and Living Oceans Society. (2014). Press Release: Environmental groups take federal government to court for permitting manufacture of genetically modified
salmon in Canada, January 20. https://www.ecologyaction.ca/content/GM-Salmon-TrialRelease.
Fleury, Donna. (2014). Enlist weed control systemin Canada. AgAnnex. April. http://www.
agannex.com/energy/enlist-weed-control-system-in-canada138.
Friends of the Earth International (2014). Who benefits from GM Crops? An Industry built on
myths. Report. April 2014.
Fox Business News (2013). BASF Gives Up Seeking Approval for GMO Potatoes in Europe. Jan
29.
Galloway, and Gloria. (2011). Voluntary guidelines to allow for labelling of world’s genetically
modified foods. The Globe and Mail. Jul. 05 . www.theglobeand- mail.com/news/politics/
voluntary-guidelines-to-allow-for-labelling-of worlds- genetically-modified-foods/article585749/And Grocery Manufacturers Association, Grocery Manufacturers position on
GMOs. Accessed March 3, 2015 http://factsaboutgmos.org/disclosure-statement
Genetically modified foods: (2013). a primer, CBCNews , Apr 11.
Glen, Barb. (2001). Beet seeds available. Western Producer, March 31. http://www.producer.
com/2011/03/beet-seeds-available/ And Pratt, Sean. 2010. Alta. growers to plant GMsugar
beets next year. The Western Producer. December 16. http://www.producer.com/2010/12/
alta-growers- to-plant-gm-sugar-beets-next-year/
Glen, Barb. (2014). Officials happy with Alberta sugar beet yields. The Western Producer, October 16. http://www.producer.com/2014/10/ officials-happy-with-alberta-sugar-beet-yields/
GM Freeze (2009). International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA) – Global Status Reports on GMCrops. GM Freeze Briefing.
GM Rice likely to make trade more complex. Financial Express. (2006). Oct 11.http://archive.
financialexpress.com/news/GM-rice-likely-to-make-trade-more-complex/180508.
GMO Compass (2014). Genetically modified plants: Global Cultivation Area. Maize.http://
www.gmocompass.org/eng/agri_biotechnology/gmo_planting/341.genetically_modified_
maize_global_area_under_cultivation.html
Hamel, Marie-Andrée, and Erik Dorff. (2015). Corn: Canada’s third most valuable crop. Statistics Canada. http://www.statcan.gc.ca/pub/96- 325-x/2014001/article/11913-eng.htm
Health Canada (2014). Table of Novel Food Decisions. http://www.hc-sc.gc.ca/fn-an/gmf-agm/
appro/index-eng.php
196 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Hightower, Robin. (1991). Expression of antifreeze proteins in transgenic plants. Plant Molecular Biology 17(5): pp 1013-1021.
James, Clive. (2014). Global Status of Commercialized Biotech/GMCrops: 2013. ISAAA brief
No. 49. International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA):
Ithaca, NY.
James, Clive. (2015). Global Status of Commercialized Biotech/GMCrops: 2014. ISAAA brief
No. 49. International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA):
Ithaca, NY.
James, and Krattiger. (1996). Global Reviewof the Field Testing and Commercialization of
Transgenic Plants, 1986-1995 The First Decade of Crop Biotechnology, International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications.
James, C. (1998). Global Reviewof commercialized transgenic crops: 1998. ISAAA briefs No.8.
ISAAA: Ithaca, NY.
James, Clive. (2002). Global Status of Commercialized Biotech/GMCrops: 2001. ISAAA brief
No. 24. International Service for the Acquisition of Agri- biotech Applications (ISAAA):
Ithaca, NY.
James, Clive. (2006). Global Status of Commercialized Biotech/GMCrops: 2005. ISAAA brief
No. 34. International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA):
Ithaca, N James, Clive. 2011-2015. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops.
ISAAA briefs Nos. 42, 43, 44, 46 and 49. International Service for the Acquisition of Agribiotech Applications (ISAAA): Ithaca, NY.
International Federation of Organic Agriculture Movement IFOAM. (2005). 36 Organic MegaCountries - Organic Agriculture Crop Area Reaches 26 Million Hectares - Sector Calls for
Strict Liability Under the Cartagena Protocol on Biosafety.
ISAAA. (2014). ISAAA Brief 46-2013: Top Ten Facts. http://www.isaaa.org/ resources/publications/briefs/46/topfacts/default.asp
ISAAA. (2015). Brief 49-2014: Key Facts and Findings. http://www.isaaa.org/ resources/publications/briefs/49/factsandfindings/default.asp
ISAAA. 2015. ISAAA In Brief. www.isaaa.org/inbrief/default.asp
ISAAA. 2015. Donor Support Groups. www.isaaa.org/inbrief/donors/default.asp
Ken, Hester. (2015). Personal communication with Ken Hester, Sector Specialist - Oilseeds
(Pulses & Soybeans), Agriculture and Agri-food Canada, March 2.
Kilman, Scott. (2001). NewLeaf; Monsanto’s Genetically Modified Potatoes Find Slim Market,
Despite Repelling Bugs. Wall Street Journal. March 22. http://www.connectotel.com/gmfood/ws220301.txt And Sharratt, Lucy. 2003. One Potato, Two Potato, Five Potato, None: The
Demise of Monsanto’s Genetically Engineered Potato. EcoFarm& Garden, Canadian Organic Growers. http://www.cban.ca/content/view/full/233.
Lantic Sugar Limited. (2015). By-Products. http://www.lantic.ca/en/products/ by-products/15.
And Morrison, Sarah. 2008. That beet is sweet! Statis- tics Canada. May 23. http://www.
statcan.gc.ca/pub/96-325-x/2007000/ article/10576-eng.htm
Gene ği Değiş rilmiş Organizmaların Mevcut Durumu 197
Michael Gusta, (2011). Economic Benefits of Genetically-modified Herbicide-tolerant Canola
for Producers, AgBioForum Journal. 14(1), Article 1. http://www.agbioforum.org/v14n1/
v14n1a01-smyth.htm
Monsanto, (2015). The Importance of Safety. http://www.monsanto.com/ improvingagriculture/pages/the-importance-of-safety.aspx
Monsanto, (1995). Answers to questions food industry groups often ask us about biotechnology.
November 27.
Pioneer, Hi (2009). Bred’s high oleic soy is also in contained growing: Anderson, Barb Baylor.
2014. Farmers test high-oleic soybeans. Corn and Soybean Digest. Jan 22. http://cornandsoybeandigest.com/soybeans/ farmers-test-high-oleic-soybeans.
Real Agriculture, (2015). With US approval in place, 2016 targeted for launch of dicamba-tolerant soybeans in Canada. January 18.
Redding, Sam. (2012). Okanagan GMapple doesn’t go brown when sliced. Kelowna Daily Courier. May 18. http://www.arcticapples.com/sites/default/ files/the_daily_courier_kelowna_-_okanagan_gm_apples_doesnt_go_ brown_when_sliced_-_may_18_2012.pdf
Okanagan Specialty Fruits. (2015). Who benefits from Arctic Apple?You! http://www.arcticapples.com/about-arctic-apples/arctic-apple-benefits129
Sean, Pratt. (2014). Interest in non-GMcanola oil growing. Western Producer, August 21. And
Sean Pratt. 2013. Non-GMcanola oil demand has crusher scrambling. Western Producer,
May 24
Sean, Pratt. (20159. Council exploresrisk reduction byseeking newcanola buyers. The Western
Producer. January 22 http://www.producer.com/ 2015/01/council-explores-risk-reductionby-seeking-new-canola-buyers/
Sharratt, Lucy. (2001). No to Bovine Growth Hormone: A Story of Resistance from Canada. In
Redesigning Life? The Worldwide Challenge to Genetic Engineering, edited by Brian Tokar.
2001. Zed Books, London.
Sharratt, Lucy. (2001). Guide to Regulation. Polaris Institute: personal communications with
the Food Biotechnology Communications Network.
Swihart, Ric. (2011). US ruling could affect Canadian beets. Alberta Farmer Express. January 3.
http://www.albertafarmexpress.ca/2011/01/03/us-ruling-could-affect-canadian-beets/
Symons, Gary. (2013). Arctic Apple gets chilly reception from BCFGA, Orchard &Vine Online,
November 22. http://www.orchardandvine.net/news/ arctic-apple-gets-chilly-receptionfrom-bcfga/. And Communiqué de press: La Fédération des producteurs de pommes du
Québec, Les États-Unis approuvent les pommes «Arctic» génétiquement modifies, 19
janvier 2015. http://fppq.ca/wp-content/uploads/sites/2/2015/02/ Communiqu%C3%A9Approbation-des-pommes-GM-%C3%89.U._15-02-18.pdf
Statistics on agricultural and arable land from the World Bank (2015). Data. http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.AGRI.K2
Statistics on global agricultural land fromthe Food and Agriculture Organization (FAO), (2015).
FAO Stat. http://faostat.fao.org/site/377/ DesktopDefault.aspx?PageID=377#ancor.
198 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Statistics Canada. (2014). Table 001-0072 - Estimated areas, yield, production of corn for grain
and soybeans, using genetically modified seed, Quebec and Ontario, inmetric and imperial
units, annual, CANSIM(database).
USDA APHIS. (2003). Info Sheet: Bovine Somatotropin. http://www.aphis. usda.gov/animal_health/nahms/dairy/downloads/dairy02/Dairy02_is_BST. pdf. 2010 Dairy Producer Survey. http://www.nass.usda.gov/Statistics_by_ State/Wisconsin/Publications/Dairy/
Dairy_OP_Release_10.pdf. Since 2010 more food manufacturers have declared themselves BGH-free. http://www. centerforfoodsafety.org/issues/1044/rbgh/guide-to-rbgh-freedairy-products.
USDA Foreign Agricultural Service. (2014). GAINreport, June 15. Canada. Agricultural Biotechnology Annual 2014. Page 5.
US Food and Drug Administration (FDA). (2012). AquAdvantage Draft Environmental Assessment, May 4. Available at http://www.fda.gov/downloads/ AnimalVeterinary/DevelopmentApprovalProcess/GeneticEngineering/ GeneticallyEngineeredAnimals/UCM333102.pdf
Vigilance, OGM. (2013). Press Release: GMSweet Corn Discovered in Quebec, Quebec, October 30. And Friends of the Earth U.S., 2013. Press Release: Newstudy: GMOsweet corn rare
in U.S. supermarkets, Nov. 14
Yarrow, Stephen. (2013). CropLife testimony to the House of Commons Standing Committee
on Agriculture and Agri-food, February 26. https:// openparliament.ca/committees/agriculture/41-1/68/dr-stephen-yarrow-1/ only/. No updated numbers were made available to
CBAN from CropLife, as per personal communication Lucy Sharratt to StephenYarrow,
February 10, 2015.
http://oapf.saskorganic. com/
http://www.cban.ca/corn
http://www.saskcanola.com/ industry/index.php
http://zonevideo.telequebec.tv/media/7690/ogm/les-verts-contre-attaquent
http://www.producer.com/2014/10/ontario- leads-in-food-grade-bean-exports/
http://www.soyatech.com/soy_facts.htm
http://www.lanticinc.com/en/facilities
http://www.cban.ca/GoldenRiceFactsheet
http://www.foei.org/resources/publications/publications-by-subject/food-sovereigntypublications/who- benefits-from-gm-crops-2014/
http://www.rense.com/general11/gm.htm
https:// www.cban.ca/flax
https://www.ecologyaction.ca/ content/GM-Salmon-Trial-Release
http://www.bcfga.com/files/file/Report%20on%20GE%20survey%20-%20July%203%20
2012.pdf
http://www.vistivegold.com/Trials
Gene ği Değiş rilmiş Organizmaların Mevcut Durumu 199
http://www.vistivegold.com/ Industrial_Uses
http://www.producer.com/2014/11/limited-launch-for-new-gm-crop-is-unique-says-dowofficial/Reuters , 2014. Enlist continues to face hurdles, September 25.
http://www.producer.com/2014/09/enlist-continues-to-face-hurdles/
http://www.inspection.gc.ca/ active/eng/plaveg/bio/pntvcne.asp
https://www.realagriculture.com/2015/01/u-s-approval-place-2016-targeted- launch-dicamba-tolerant-soybeans-canada/For a list of poll see www.cban.ca/labellingpolls
https://payment.csfm.com/donations/usc/bauta/images/seedmarketstudy_EN_Oct27.pd
15. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARDA AVRUPA BİRLİĞİ
MEVZUATI VE SÖZLEŞMELERİ
15.1 GİRİŞ
Global düzeyde çevre konusunun gündeme gelişi 1972 yılında yapılan
“Stockholm Konferansı”ile başlayarak 1992 yılında Rio De Jenerio’da düzenlenen
“Dünya Zirvesi”nde yayınlanan “Rio Deklerasyonu (Birleşmiş Milletler Çevre ve
Kalkınma Konferansı)”ile genel anlamda dünyanın gündemine oturmuştur. Kurumsal açıdan bakıldığında, dünyada uluslararası ya da bölgesel düzeyde doğrudan biyogüvenlik alanında çalışan bir kurum bulunmamakla birlikte, Birleşmiş
Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization of the United
Nations-FAO), Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organisation for Economic Co-operation and Development-OECD), Dünya Ticaret Örgütü (World
Trade Organization-WTO) ve Avrupa Birliği (AB) bu konuda çalışan çalışma
grupları ve geçiçi komiteler aracılığı ile sürdürmektedir.
OECD bünyesinde GDO’lar ve biyogüvenlik konusu, OECD’nin daimi dört
ayrı komitesinde farklı çalışma grupları ile ele alınmaktadır. OECD “Bilim ve
Teknoloji Politikaları Komitesi”nde OECD üyesi ülkelere, biyoteknoloji, bilim ve
teknoloji politikaları konusunda destek sağlanmaktadır. OECD “Çevre ve Tarım
Politikaları Komiteleri Birleşik Çalışma Grubu”, biyoteknolojinin, bitki ve hayvanların biyolojik potansiyelinin degiştirebilecek veya üretime karşı çevresel direnci
düşürebilecek veya her ikisini birden yapacak, aynı zamanda gıdaların besin değeri ve güvenilirliği üzerinde etkileri olabilecek teknolojilerden biri olması yaklaşımı
ile çalışmalarını sürdürmektedir.
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalarda Avrupa Birliği Mevzua ve Sözleşmeleri 225
Kaynaklar
Konig, A. Cocburn, A. Crevel, RWR. Debruyne, E. Grafstroem, R. Hammerling, U. Kımber,
I. Knudsen, I. Kuıper, IHA. Peijnenburg, AACM. Penniks, AH. Poulsen, M. Schauzu, M.
WalJ. M. (2004).“Assessment of the Safety of Foods Derived from Genetically Modified
Crops”, Food and Chemical Toxicology Vol. 42, 2004, pp. 1047-1088.
Talu, N. (2005). “Biyogüvenlik (Cartagena) Protokolü ve Türkiye’de Durum”, Biyogüvenlik Protokolü ve Biyolojik Çeçitlilik Sözleçmesi’nde Teçvikler, TÇV Yayını, Ankara, ss. 11-29.
http://gmocrl.jrc.ec.europa.eu/capacitybuilding/manuals/Manual20TR/bolum1.pdf
http://www.biosafety.be/PDF/2013_503_EC.pdf
16. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE BİYOGÜVENLİK
MEVZUATININ TARİHSEL GELİŞİMİ
16.1 AMAÇ, KAPSAM VE TANIMLAR
1.
14 Mayıs 1998, Transgenik Kültür Bitkilerinin Alan Denemeleri Hakkında Talimat,
2.
26 Ekim 2009, Gıda ve Yem Amaçlı Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerinin İthalatı, İşlenmesi, İhracatı, Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmelik,
3.
26 Mart 2010 Biyogüvenlik Kanunu Ağustos 2010, iki yönetmelik;
4.
Biyogüvenlik Kurulu ve Komitelerin Çalışma Usul ve Esaslarına Dair
Yönetmelik,
5.
Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik.
UNEP/GEF hibe desteği ile 2002-2005 yıllarında yürütülen “Ulusal Biyogüvenlik Çerçevelerinin Geliştirilmesi Projesi” kapsamında;
•
yasal sistem,
•
yönetim sistemi,
•
kurumsal mekanizma,
•
risk değerlendirme ve yönetimini de içeren karar verme sistemi,
•
GDO’ların izlenmesi, belirlenmesi ve tanımlanmasını da içeren kontrol
sistemi
•
halkın katılımı ve bilgilendirilmesi mekanizması unsurlarından oluşan
Ulusal Biyogüvenlik Çerçevesi belirlenmiştir.
238 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
https://www.tbbdm.gov.tr.
https://www.başbakanlık.gov.tr.
https://www.resmigazete.gov.tr.
https://www.tbmm.gov.tr.
https://www.tarım.gov.tr.
17. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE GDO’LARA
TOPLUMSAL BAKIŞ
17.1 GİRİŞ
Genetiği değiştirilmiş organizmaların üretimine karşı yapılan ilk protestolar
1996 yılında ABD de başlamış olup, ülkemizde de son yıllarda tartışmaya açık
bir konu haline gelmiştir. Ülkemizde 2003 yılından başlayarak “Yaşam Patentlenemez”, “GDO’lar ve Sağlığımız” ve “Tüketici Rehberi” başlıklı birçok rapor, ilgili
kurum ve kuruluşlara sunulmuştur. Ardından, doğal kaynaklar ve biyolojik çeşitliliği korumak adına GDO karşıtı örgütlenmeler artmış olup tartışmalar hız kazanmıştır. Mevcut tartışmalar GDO teknolojisinin ülkemizde üretimine, kullanımına
ve yaygınlaşmasına olumsuz etki etmektedir.
“GDO Antibiyotiklere karşı direnci geliştirir mi?”, “GDO lu ürünlerin kanserojen etkisi var mıdır?” “Biyoçeşitlilik üzerinde azaltıcı etkisi var mıdır?” “GDO
lu ürünlerin ahlaki ve etik değerler açısından kullanımı uygun mudur?” ve bunlarla beraber bilinmeyen birçok etkisinin de olabileceği kaygısı kamuoyunda kutuplaşmalara neden olmaktadır. Ayrıca transgenik bitkilerin dışalımında hukuksal
boşluklar, bilimsel araştırmadaki yetersizlikler ve yerli üretimiin olmayışı halkda
negatif algı oluşturmaktadır.
246 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
nı toplamda en az % 0,9 oranında içeriyor ise, GDO’lu olarak kabul edilecektir.
Gıda veya yemin % 0,5 ten fazla izin verilmeyen GDO içermesi halinde ithalatına,
işlenmesine, nakline, dağıtımına ve satışına izin verilmeyecektir. Gıda Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü bünyesinde GDO
ile ilgili bilimsel ve teknik verileri araştıracak, yorumlayacak ve görüş bildirecek
bir uzmanlar komitesi oluşturulacaktır. 26 Ekim 2009 tarihinde Resmi Gazete’de
yayımlanan Gıda ve Yem Amaçlı Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların (Transgenik) İthalatı, İşlenmesi, İhracatı, Kontrol ve Denetimi’ne İlişkin Yönetmelik hazırlanmıştır. Yönetmelik yalnızca GDO’lu yem ve gıdalardan bahsetmekte, ekimi
ve ithalatının yasak olduğu belirtilen GDO’lu tohumlar ile ilgili herhangi bir karar
içermemektedir. İthalatının yıllardır yasak olduğu belirtilen tohumların ülkeye
girişinin nasıl kontrol edildiği ve engellendiği ile ilgili ise bilgi bulunmamaktadır.
Sonuç olarak; GDO lu bitkilerin üretimine ilişkin yasa ve yönetmelik yeterli
olmayıp, ithal ürünlerin giriş çıkışı ile ilgili kontrollerin yapılması denetim altında
tutulmalıdır. Ayrıca böyle önemli bir konunun bir yönetmelikle düzenlenmesi konuyu basite almaktır. Tüm dünya ülkelerinin ve özellikle üyesi olmaya çalıştığımız
Avrupa Birliğinin, bir ulusal güvenlik sorunu olarak ele aldığı GDO’lu ürünlerin
üretimi ve ticareti mutlaka yasal bir dayanağa kavuşturulmalıdır. Bu nedenle konu
öncelikle düzenlenecek sempozyumlarla kamuoyu önünde ciddiyetle tartışılmalı
ve ilgili yasanın da geniş katılımlı bir yöntemle hazırlanması gerekmektedir.
Kaynaklar
http://tarim.kalkinma.gov.tr/wpcontent/uploads/2015/01/Bitkisel_Uretimde_Genetigi_Degistirilmis_Organizmalar-_ve_Urunleri_ile_Biyoguvenlik.pdf
http://www.tepav.org.tr/upload/files/1271313864r1670.Turkiye_GDO_ile_Ekonomik_ve_Sosyal_Acidan_Nasil_Getiri_Saglar.pdf
http://members.comu.edu.tr/akin/yayin/pala/2007%20GDO%20ANKET%20MAKALESI.pdf
http://betam.bahcesehir.edu.tr/2012/11/turkiyede-gdolar-ve-toplumsal-muhalefet/
18. BÖLÜM
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ
ORGANİZMALARDA RİSK
DEĞERLENDİRMESİ
Genetiği değiştirilmiş organizmalardaki risk değerlendirmesini üç ana başlık
altında toplayabiliriz:
Biyolojik çeşitlilik ve çevresel riskler
İnsan sağlığı üzerindeki riskler
Sosyo-ekonomik yapı üzerindeki riskleri
18.1 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK VE ÇEVRESEL RİSKLER
GDOlu ürünlerin en büyük risklerinden biri de dünyadaki genetik çeşitliliğin
bozulması ve çevreye olan zararlarıdır. Genetik manipülasyona uğrayan bitkilerde doğal gen kaynaklarının ve gen çeşitliliğinin yok olması gibi büyük bir tehlike
bizleri beklemektedir. Buna bağlı olarak Ekosistemdeki tür dağılımı ve denge bozulmaktadır. Ekosistemdeki bozulmalar sonucunda genetik kaynakları oluşturan
yabani türlerde doğal gelişimlerinden sapmalar meydana gelmektedir. Genetik
olarak üstün hale getirilen organizmalar belirli bir süre sonra doğada baskın hale
gelmektedir. Oluşan baskın organizmalar kısa bir zamanda popülasyon içerisinde
tek yönlü bir flora ve faunayı oluşturur. Bu organizmalar bulunduğu popülasyonda yeni virüs ve bakterilerin gelişmesini sağlar ancak bu gelimeler sonucunda çapraz kirlenme meydana gelmektedir. Bu kirlenmeler ve genetik çeşitliliğin yok olma
sorunu risklerin ana sebeplerindendir.
Çevresel risklerin başında gen kaçışı riski gelmektedir. Gen kaçışı, genetiği
değiştirilmiş bitkilerin polenlerinin böcekler ya da rüzgâr gibi dış etkenlerle taşınarak diğer bitkilere bulaşmasıdır. Hastalık ve zararlılara, kimyasal ilaçlara karşı
256 Gene ği Değiş rilmiş Organizmalar ve Biyogüvenlik
Kaynaklar
Anonim, (2006). Genetic Use Restriction Technologies.
Artemis, D. and Arvanitoyannis, I. (2009). Health Risks of Genetically Modified Foods, Critical
Reviews in Food Science and Nutrition, Vol 49.
Balance, M. (2006). GURT. University of Manitoba Department of Plant Science. www.nationalforumonseed.com.
Bektaş, M. (2013). GDO ve Diğer Biyoteknolojilerde Risk Değerlendirmesi, Gıda Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı, Ankara, Erişim Tarihi: 1 Mayıs 2016. ‹http://www.tarim.gov.tr/
ABDGM/Belgeler/İDARİ%20İŞLER/mayıs/5.pdf›
Crouch, ML. (1998). How The Terminator (Gene) Terminates: An Explanation For The NonScientist of A Remarkable Patent For Killing Second Generation Seeds of Crops Plants.
Occasional Paper, Edmonds Institute, Washington, University of Indiana, Department of
Biology website.
Çelik, V. ve Turgut-Balık, D. (2007). Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar. Erciyes Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 23(1-2), 13-23.
Dimech, A. (2005). The Terminator. The Story Behind Genetic Seed Sterility Technology. A. D.
Online. accesed on January 8, 2006. http://www.adonline.id.au/terminator
Eaton, D. Van Tongeren, F. Louwaars, N. Visser, B. And Van der Meer, I. (2002). Economic and
Policy Aspects of „ Terminator Technology. Biotechnology and Development Monitor 49:
1922.
Federation of German Scientists and Econexus, (2006). GURTs; No Case for Fiel
Gupta, P. (1998). Terminatör Technology for Seed Production and Protection; Why and How?
Current Science 75:1319-1323.
ISAAA, (2008), Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops
Kameri, P. and Otieno-Odek, J. (2006). The Genetic Use Restriction Technologies, Intelelctual
Property Rights and Susutainable Development in Eastern and Southern Africa.
Kıyak, S. (2004). Genetik Olarak Değiştirilmiş Gıdalar, Cartagena Biyogüvenlik Protokolü ve
Türkiye’de Durum (2), Çevreye Genç Bakış, 5, 1-20.
Kurt, P. Özlem, AÇ. Köksal, EY. (2011). Genetik Kullanımı Sınırlayıcı Teknolojilerin Olası Etkileri, U. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 2011, Cilt 25, Sayı 2, 69-76.
Meseri, R. (2008). Beslenme ve Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar. TAF Preventive Medicine
Bulletin, 7(5), 455-460.
Murphy, S. ve ark. (2005). WTO Agreement on Agriculture:ADecadeofDumping- United States
Dumping on Agricultural Markets, Pub. No:1, Institute for Agriculture and Trade Policy,
Minnesota,
http://www. tradeobservatory.or
Olhan, E. (2015). Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, http://slideplayer.biz.tr/slide/1909445
Gene ği Değiş rilmiş Organizmalarda Risk Değerlendirmesi 257
Özkaya, T. (2007). Tohumda Tekelleşme ve Etkileri, Tarım Ekonomisi Dergisi; 13 (2): 39-4.
Pendleton, CN. (2004). The Perculiar Case of Terminator Technology; Agrıcultural Biotecchnology and Intellectual Property Protection at the Crossroads of the Third Green Revolution.
Biotechnology Low Report 23:1-29.
Shiva, V. (2006). Çalınmış Hasat: Küresel Gıda Soygunu, Çev. A.K. Saysel, İstanbul, bgst Yayınları.
Sosyal Güvenlik Kurumu http://sgk.org/gdonun-potansiyel-riskleri-nelerdir.html
Szumigalski, T. (2006). Literature Rewiev on Genetic Use Restriction Technologies. www.foodgrainsbank.ca/uploads/GURT_review.pd
Türkiye Gıda ve İçecek Sanayii Dernekleri Federasyonu, (2011). GDO Gerçeği, Gıda Sanayisinde Biyoteknoloji Ulusal Biyogüvenlik Yasası Tasarısı Çalıştayı Notları, s.32-36, Ankara,
Uzogara, SG. (20009. The Impact of genetic Modification of Human Foods in 21.Century ,Biotechnology Advances, 18,179-206.
19. BÖLÜM
BİYOETİK VE SONUÇ
19.1 ETİK
Felsefenin 3 ana dalından (varlık, bilgi, değer) biri olan etik, Yunancada ‘töre’
sözcüğünden türemiştir. Bu kavram, düşünen, ilk canlıdan bu yana içsel olarak
varolmuş ve sonları şaçılıp derinleşmiştir.
Günümüzde ise ‘Çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması veya kaçınması gereken davranışlar bütünü’ olarak anlamlandırılan etik; ekonomi, politika,
sosyoloji, psikoloji ve biyoloji gibi tüm bilim dallarında gidilecek yolu ve sınırları
belirleyen bir değerler bütünüdür.
Etiğin bir diğer tefsiri ise; ‘Felsefenin ödev, yükümlülük, sorumluluk ve erdem gibi kavramları analiz eden, doğruluk veya yanlışlık ile iyi veya kötüyle ilgili
ahlaki yargıları ele alan, ahlaki eylemin doğasını soruşturan ve iyi bir yaşamın nasıl olması gerektiğini açıklamaya çalışan dalı’ olarak yapılmıştır. Bu sözden, etiğin,
bilimsel bilgiye ulaşmada veya sosyolojik tüm uygulamalarda insan değerlerinin
gözetilmesini sağlayan bir olgu olduğunu çıkarmak mümkündür.
19.1.1 Etiğin Tarihsel Gelişimi
İlk kez Sofistler (M.Ö 4. ve 5. yüzyıldaki gezgin felsefeciler) tarafından tartışılmaya başlanan etik kavramları, iyiliğin öznellik ve nesnellik temelleri üzerinden
ilerlemiştir. Protagoras (M.Ö 481-M.Ö 420) etik biliminde bireye bağlı olan öznelliği savunan ilk kişidir. Eflatun (Sofist değil) bireysellikte Protagoras’a katılmakla
birlikte bireysel ve sosyal ‘iyi’yi ve aralarındaki ilişkiyi tanımlamıştır. Kişi kendince
iyi olan neyse onun peşinden koşar. Birey diğerlerinin iyiliğini de kendi iyiliği
gibi istediğinde ise ‘sosyal iyi’ ortaya çıkar. Bu ortak iyi kavramı bireyin kendine
Biyoe k ve Sonuç 271
Kaynaklar
Akça, T. (2009). Deontolojiden Biyoetiğe Tıp Etiğinin Evrimi.
Akman, SÇ. (2007). Avrupa Birliğinin Biyoteknolojik Ürün ve Uygulamalara Yönelik Tüketici
Politikası ve Türkiye’nin Uyumu.
Anonim, (2009). Genetiği Değiştirilmiş Mısır Çeşidi ve Ürünleri İçin Bilimsel Risk Değerlendirme Raporu.
Batalion, N. (2009). Harmful effects of Generally Modified Foods, Available from: http://www.
raw- wisdom.com.
Erbaş, H. (2008). Türkiye’de Biyoteknoloji ve Toplumsal Kesimler Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü Yayınları No:4.
Fukuyama, F. (2003). İnsan Ötesi Geleceğimiz.
Narajano, SE. (2009). Impacts of Bt crops on non target in vertebrates and insecticide use patterns. Perspectives in Agriculture, Veterinary Science. Nutrition and Natural Resources
11:1-12.
Ocak, H. (2011). FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), Sayı: 11, s. 79-101.
Özgen, Ö (2007). Tüketiciler ve Modern Biyoteknoloji, Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü.
Uslu, M. (2012). BTEC 603 Biotechnology and Ethics Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ve
Etik .ppt.
Ülman, YI. (2010). Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, Cilt:1, Sayı:1
William, JT. and Michael, AP. (2013). Biyoteknolojiye Giriş 3.Baskı.
Yeşilbağ, D. (2005). Modern Biyoteknoloji ve Organik Üretim.
http://www.academia.edu/2236372/bilimsek_etik.