Paylaşım 2015/1

advertisement
Kartonsan
2015/1
paylasım
Kimi şairlerin dizelerinde içimizdeki gizli itiraflarla yüzleşiriz.
Didem Madak, günlük dilde, hatta alelade diyeceğimiz
sözcüklerle hayatın üstüne yürür;
“Yağmur yağıyor durmadan
Ağlıyorum kaşarlanmış bir masumiyet olarak”
“Kaç ah döküldü dallarımdan sayamadım” dediğindeyse,
içten içe seviniriz biraz, ne de olsa ağaç kökten kurumamış,
dalları kırılsa da, direniyor. Ozanların evrenine girdikte ki,
kim kimin evrenine girer, onlar mı bizim, biz mi onların?
Çıkamayız pek, bu evrenden çıkmak isteyen de pek çıkmaz.
Şiirden başka ne sızabilir hayatın en derinine en kuytusuna?
Şiirden başka bir sanata geçelim; ışık, renklerle oynaşarak
camlardan süzülüyor. Vitray diyorlar bu üçlünün macerasına.
Gülbün Tuncel Keçeli, kendini yıllar önce kaptırmış bu
sevdaya. Yenidünyaya gidiyor, yanına ışığını, rengini ve onlara
hükmetme hünerini alarak.
Kimi sanat için gider dünyanın bir ucuna kimi de savaş için…
Anzaklar savaşmak için geldiler Çanakkale’ye 1915’te. Birçoğu
şehitlerimizle birlikte uyuyor. Orada bir destan yazıldı;
Çanakkale Destanı. Bu, yaşanmış bir destan.
Bir de mitolojik kurgu destanlar var, Ilyada ve Odysseia gibi.
Her şeyin ilk baskısının değerli olduğu bilinir. Bu destanların
yazılı olduğu papirüsler de değerliydi ve bunların sunulduğu
yer, dünyanın ilk kitap pazarıydı. Homeros Odysseia’da,
Odysseus’u on yıl süren bir geziye çıkarır.
Bu kahramana ilk mitolojik turist desek yanlış mı olur?
Elvan Arpacık
Odysseus İthaka’ya gidebildi şimdi her tarafa gidiliyor. Turizm
giderek çeşitlendi. Bunlara bir yenisi daha eklendi; ekolojik
turizm. Tarlada ya da çiftlikte çalışma karşılığında yemek
içmek, barınmak ve doğal ortamın tadını çıkarmak bedava;
kısa adı: tatuta.
Hazır gezilerden söz ediyorken, İstanbul’un köylerini de
gezelim. İstanbul köylük bir yer değil ama köylerden oluşan
bir kent ya da koskocaman bir köy. Bu köy dünyanın dört bir
tarafından göç alır.
Heykeltıraş Kuzgun Acar da uzak diyarlardan buralara
zorla göç ettirilmiş bir ailenin çocuğu. Habeş kökenli Afro
Türklerden Kuzgun Acar’ın yapıtlarından bazıları Paris’te
bulunuyor.
Comédie Française’ın bulunduğu Paris, Sarah Bernhardth’ın
Paris’i. Aşktan aşka, turneden turneye koşan Bernhardth.
Paylaşım’ın bu sayısındaki konuları biri hariç, bir film
şeridinde yer alan kareler gibi peş peşe sıraladım. Makara
doldu. Bu filmin oynayacağı sinema yok. Tıpkı artık olmayan
unutulmaz kayıp sinemalar gibi…
Sessiz Film
“Çanakkale” İçin
Yedi Rengin Cam Üzre Işıkla Dansı:
Vitray
2
6
Tarihte İlk Kitap Pazarı
Dünden Bugüne Uzantıları
Amsterdam’ın Kayıp Sinemaları
16
12
Didem Madak: “Sayamadım Kaç Ah
Döküldü Dallarımdan”
Ekolojik Çiftliklerde Tarım Turizmi Ve
Tecrübe Takası
24
20
KuzgunAcar
32
SarahBernhardth:İmparatorlarınVivaDiye
BağırdığıBirDiva
36
İstanbul Usulü Köy
28
Dergi Adı: Paylaşım Kartonsan A.Ş. Yaşam Kültürü Dergisi
İmtiyaz Sahibi: Kartonsan Karton Sanayi ve Ticaret A.Ş. Adına: Haluk İber
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü & Yayın Yönetmeni: Atiye Tuğtekin
Yönetim Yeri ve Adresi: Kartonsan Karton Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Prof. Bülent Tarcan Cd Pak İş Merkezi No:5 K:3 Gayrettepe-İstanbul Tel: (0212) 273 20 00 Faks: (0212) 273 21 70 www.kartonsan.com.tr
Elma Basım: Halkalı Cd. 164 B4 Blok Sefaköy-Büyükçekmece Tel: (0212) 697 70 70-697 30 30 e-mail: elmabasim@elmabasim.com
Yayın Türü: Yaygın Süreli
Paylaşım Dergisi Karton Sanayi ve Ticaret A.Ş. tarafından ücretsiz yayınlanır. Yazı, resim, ilüstrasyon ve konuların her hakkı saklıdır. İzinsiz kullanılamaz.
Baskı Tarihi: Mart 2015
SESSİZ FİLM
“ÇANAKKALE”
İÇİN
Yazı: Sevda Kaynar
Avrupa’nın bir süredir hasta adam dediği Osmanlı
Devleti 2 Ağustos 1914’te yapılan gizli bir anlaşma
ile Almanya saflarına katıldı. İttihat ve Terakki,
Trablus ve Balkan savaşında kaybedilen yerleri;
Kars, Ardahan, Batum’u, Girit ve Kıbrıs adalarını
almayı düşlüyordu. Dünyanın ilk büyük savaşı
başlıyordu.
Film sessiz olacak dedi yönetmen,
Ne ses ne soluk
Ne toplar, ne çıldırmış tüfekler, ne de akan kan,
Oluk oluk.
Yakışmaz hiçbir ses tarihin donduğu anlara
Öyle bir sukut ki yayılmış tüm çağlara.
Belki kanlı şafaklardan önce bir kuş cıvıltısı?
Olabilir.
Yahut sahibi ölmüş bir at kişnemesi,
Acısı zehir
Ciğeri deler ki, o denli derindir
Kırıktır her kemanın yayı
Uzay bilinmezlere saracaktır dünyayı
Evet, kayıp sesler çarpacak boşluğa
Sonra sorular düşecek
Tarih denen o belirsiz loşluğa
Hangi zalim bulutun artığıydı bu fırtına,
Bu amansız itlaf
Emperyal ekonomi için insanlık bir rakamdır
Bütün pazarlar bizim olacak diyordu üçlü itilaf
Siyaset kurnaz, halklar saf.
Haritalar değişiyordu masalarda
Masalar yeşil çuha.
Girmemiş sağır kulaklardan henüz
Şeytanın attığı kahkaha.
Yıl 1914, 28 Temmuz.
Hanedan otomobili ağır ilerliyor,
Ölümdür artık yol gösteren kılavuz
Saraybosna sokakları
Tetiği çekiyor gözü dönmüş bir Sırplı
Tarihe geçmeye gönüllü
2
Avusturya Arşidükü Ferdinand artık ne kral ne veliaht
Sadece bir ölü,
Sırmalardan yoksun iki omuz
Ve romanlara geçen o muhteşem Temmuz
Bütün yaşamlar birbirine kelebek etkisi
Yeşil Çuhada başlamıştı kâğıtların devrilmesi
Kimse düşünmesin bir gün sonrayı
Yarınlar şimdi üstü çizik birer tasarı
İttihat ve terakki toplanıyor, dizi dizi kurmay
Seferberlik emri; tümen, bölük alay
Amaç dirilmek yeniden,
Belli olmaz, Osmanlı doğabilir küllerinden.
Bayrak yükselmeli eski otağından
Hasta adam doğrulacak yatağından.
Biraz da oldubitti, emri vak-i,
Enver okumuş mu acep Fikret’i?
“Onlar niçin semâda, niçin ben çukurdayım? Gülsün neden cihan bana, ben yalnız ağlayım?”
Belki de bu savaş bize tanrının inayeti.
Almanya fırsatı kaçırmıyor; durum bıçak sırtı
İki gemi geldi İstanbul sularına, iki kaçak zırhlı.
Breslaw ve Goben.
Yavuz ve Midilli oldular Devlet’i Aliye’nin kararına
istinaden
Ateşe tutuldu Sivastopol
Kuşanıldı en ağır, en insafsız rol
Tarif gerekmiyor, işaretler tek yöne
Savaşa çıkıyor her yol yahut ölüme
İngiliz Donanma bakanı Sir Winston Churchill
Rusya’ya yardım amacıyla Çanakkale Boğazı’nın
açılması için itilaf devletleri donanmasına Çanakkale Boğazı’nda harekât emri verdi.
Filme dönersek kararlıydı yönetmen, ses yok
Uğursuz bir kehanet gibi süzülecek Boğaz’a,
İlk torpidobot
Bu nedenle masadakilerin ağzı oynayacak sadece
Bir de tokalaşmalar, zaferden emin
Köstekli saatlerde akan zaman, kaygan zemin.
Fırtınadan önceki sessizlik
Karanlık gece, uğursuz mit
Unutulmuş tüm sabahlar barışa ait.
Zaten gemisini de vermediler Osmanlı’nın
Başka bir gemi almıştı fakir hanedan.
5 milyon altın.
Erkan-ı devlet bir serabın peşinde, cihad ve umut
Askere düşen delik postal, paçavradan kaput.
Enver’ in hırsı en büyük belirtisi sanrının
Ve Churchill Purosunu son kez silkeledi,
“Saldırın”
Emir kibirli, dilinde o sömürgen nüve
Gelibolu zapt edilecek döve döve.
Aynen böyle geçtiler donanmalara
Ordulara, gemilere, kayıklara ve hatta rüzgâra
İşte o anda uyandı tarih, yazmaya başladı kendini
Çağların biriktirdiği kana batırmış kalemini
Sularda tutuşuyor hanedan armadası
O mağrur gemiler ki tükürür gibi her dalgası.
Her zırhlı bir deniz ejderi, dirilmiş korkunç bir fosil
Umman-ı mahşer; vuruyor dipten bir torpil
13 Aralık 1914. Batırdılar Mesudiye’yi
Otuz beş kahraman denizci, savaşın ilk şehitleri
Vurulmuş otuz beş tertemiz alın, uzanmış yatıyor
sere serpe,
Sonsuz yaşamda kalkıyor otuz beş perde
Ölü ağızların haykırışı ise sessiz filme çok uygun
“Mevzileri koruyun çocuklar, Allah’a emanet olun.”
Güçlü donanma Türk bataryalarını dövmeye başladı. Ertuğrul ve Orhaniye tabyaları yedi saat ateş
altında kaldı. Ama Türk ordusu inanılmaz bir güçle
dayanıyordu. Akşama doğru düşman çekildi
11 Ocak 1915.
Hazırız dedi Amiral Carden.
Gemilerin burnu Boğaz’a doğru
Hepsi kendinden emin, İngiliz gururu
Açıktı her mil her yol
Welcome demeyi öğrenecek Konstantinapol
Hasta adam ya, yenilmesi kolay
Aç tümenler, topsuz tüfeksiz onca alay
Yani özetle Sör
Birkaç adet kruvazör
İki tabur, üç bölük ve donanma yeter
Elini uzatsan zafer
Beş çayı Türk lokumu ile iyi gider
Oysa tarih bazen başka bir şey söyler
İnanç ve vatan savunması bozabilir hesapları
Akan sular durur, evren mucizeyi bekler
Belirdi donanmalar Çanakkale Boğazı’nda
Dev gemiler, ağzına kadar mühimmat
Güverte subayı mırıldanıyor:
“Bu Osmanlı’nın göreceği son şafak”
Toplar, tüfekler, İngiliz, Fransız, Anzak
Karnı tok, sırtı pek mürettebat
Queen Elizabeth, Agamemnon, Nelson
Majestik, Ocean, Prince George, Albion
Charlamagne’ları, Ascold’ları
Eşinen boğalar köpürtüyor suları
19 Şubat’ta büyük saldırı,
Hepsi üniformalı birer korsan
Çanakkale önlerinde gerçeğe vuruyor kendini
İlahi tragedya yahut bitimsiz bir karabasan
Bir ara istihkâmlar çökmüş, bataryalar arası telefon
irtibatı kesilmişti. İngiliz Amirali savaşın kazanıldığını sanırken Baykuş ve Dardanos tabyaları Fransız
zırhlılarını ateş altına aldı. Nusret Gemisi’nin mayınları teker teker hepsini haklıyordu.
Düşündü o ünlü Seddülbahir
Nasıl da hevesliydi, yerinde duramıyordu
İlk kurşunda kucağına düşen onbaşı Tahir
Amansız bir bombardımandı bu
O ses nasıl anlatılır, göğe yükselen zifiri kuyu
Kurşunlar saplanıyor bedenlere
Tabyalar umarsız seriliyor yere
Ama her ölünün ardından, fişek gibi
Kalkıyordu gözü deli bir diğeri
Agamemnon yara aldı, Venjans mermilendi
Saat 18’de düşman geri tepti
Bu savaşın en kahraman gemisiydi Nusret
Söz etmemek olmaz
Düşmanı biliyor, düşman hayın
Nusret saklıyor içinde 26 mayın
Hepsini dizdi karanlıkta gizlice
Ve Churchill der ki:
“Savaşın kaderi değişti o gece”
Yüzlerce savaş gemisini batırdı
26 Nusret mayını
İncecik çelik halat üzerinde yüzen
26 mayın, başka da yoktu zaten
Mersin’dedir şimdi Nusret
Belki içinde döner durur eski bir hasret
Onca gemi, on binlerce asker
Ve yenilmez armada, İngiliz donanması
Tuzlu suda sanki daha beterdi yarası
İngiliz savaş bakanı ne demişti oysa
“Su yüzüne çıkıp imparatorluk bayrağını sallarsa”
“Gelibolu karşısında bizim denizaltılar,”
“Türkler Bolayır’ a doğru tabanları yağlar”
Düşündünüz mü hiç Lord Kitchener
Sizin bu sözünüze en çok Seyit Onbaşı güler
O nasıl yağlasın tabanları Lord hazretleri
Sırtına yüklediği mermi, o devasa çelik
Tam 272 kilo, ne fazla ne eksik.
O günlerde Harp mecmuasında bir resim yayınlandı
Bouvet zırhlısının batışı, karanlık denizde
Bir daha Boğaz sevdasına düşmez diyor
Parantezde.
Tepeler, tabyalar, bataryalar
Top ateşinde şehitlerle inip kalktı topraklar
Gün gün, gece gece, her atışa karşılık verildi
18 Mart’ta asırları bile sömüren İngiliz
Acı bir şaşkınlıkla başını eğdi
Sanki dev bir aslanın yeleleri yoluk
Geceyi görmüştü güneş batmayan imparatorluk
25-26 Nisan’da itilaf devletleri en kapsamlı çıkarma harekâtına başladı. Türk Ordusunun silah ve
mühimmatı toplam mevcudunun yarısı kadardı.
Sessiz olacak film dedi yönetmen
O gürültüye devasa sessizlik tam uyar
İnsan ancak o zaman
Kanı, ateşi ve tarihi yanı başında duyar
Müttefikler kara savaşı dedi
Kesin son
Harekâtı yöneten ünlü general Ian Hamilton
Majesteleri müjde bekliyor
Çünkü savaş mantığı tek şey söyler:
Kirli siyaseti ancak bir zafer gizler
Oysa Ağustos’ta bir rüya görecekti General
“Boğazımı sıkan bir el beni denize çekiyordu”
“O an anladım ki efsanenin sonu gelmişti”
Truva Atını fareler bile terk etmişti.
Filme dönelim yine:
70.000 kişi, devasa bir deniz yaratığı gibi
Serdi gövdesini Gelibolu sahiline
İşte bu müşkül zamanda
Biri vardı ki, zamanı gelen biri
Çağların kıyısına yazıyordu ismini
19. tümen komutanı Yarbay Mustafa Kemal
Henüz kimse görmemişti ama
Bayrak daha özgür dalgalanıyordu ve daha al
Bundan sonrası kara savaşı
Tek tek yazılan destanlarla değişiyor
Tarihin zaman içindeki akışı
Yarbay Mustafa Kemal Conk bayırında
Ya İstiklal ya ölüm besmele gibi
Bazen dudaklarında bazen dualarında
Bir adet dağ, iki adet sahra bataryası
Dörder top, 75 milimetre
32. Alay henüz varmamış, ıssız Ağıldere
Düşman çıkarma yapmış ansızın
Bir süre sonra bütün toplar kullanım dışı
Hades’in tezgâhında sıra sıra mezar taşı
Asker geri çekiliyor, psikoloji malum
Korku ve utançla yaşanan büyük bozgun
Yönetmen sesleniyor:
“Kamera o gözlere yaklaş, bakışlara zoom”
Gök rengi bakışlar ki askerin bağlanır eli kolu
Varlığını vatanla bütünler bir soru
Gerisini şöyle anlatır Mustafa Kemal
“Bilinçli mi yoksa bir önsezi mi bilmiyorum
Kaçan askere sordum
- Neden kaçıyorsun
- Düşman geliyor
- Düşmandan kaçılmaz asker
- Cephane yok komutanım, heyhat
- Öyle ise süngü tak, yere yat”
Cephanesiz bir cephe, savaşın kader anı
Düşman sanıyor ki Türkler de silahlı
Yarbayın dehasının ilk ışıkları
Zafer diye yazıyor tarih bütün şıkları
Bu mavi aydınlık doğacaktı vatan üzre
Hükmedecekti o yitik ve kahırlı kadere
Conk bayırı hissetmiş gibi bu sırrı
Bir kalp gibi atmaya başlıyor Şahin sırtı
Sipere yatanlar boş tüfekleriyle vedalaşıyor
Gözlerde genç hayatların kısacık anıları
Ama başlar dik
Birden geliyor ilk bölük, “dayanın yettik”
Bir kurtuluş anı, diriliyor manga,
23 gün sürüyor kıran kırana kavga
Sonuç tarih sayfalarında işaretli
Arıburnu mavi bakışlı Miralayın ilk zaferi
Mustafa Kemal bu büyük zafer sonucu Miralay
oldu. Anafartalar savaşı onun kimseden emir almayan stratejik dehasının bir sonucuydu.
Ses gerçekten istemezmiş dedi yönetmen
Tepenin adı artık “Kemal’in yeri”
Kurtuluş savaşı aslında burada başlar
Araya girse de onca yenilgi, onca işgal
Burası Dumlupınar’a giden yolun ağzıdır
Burası destanın ilk cümlesi
Ya istiklal ya ölüm’ün ilk tercümesi
Çanakkale Boğazı’dır.
Kara savaşları tek tek destan
Her anı savaştan bir başka gerçek
Strateji, harita, mühimmat cephe vs. değil
Asker asker anlatmak gerek
Kedi Veli derlerdi adına
Yaman bir İzmir efesi
Affı şahaneye uğramış, eşkıya
Açlıktan kırılırken Osmanlı cephesi
Karşı siperlere sızıyor Kedi Veli
Sardalye konservesi; hırsızlama, ama ne ki
Asıl hırsızlık başkasının toprağına girmek
Kedinin hırsızlığı fail-i meşru demek
Hukuk yazmaz belki ama adalet yazar
Asker başına yarım balık
Ertesi gün için “dayanmalık”
3
Fazlası boş mideyi bozar.
Asıl dayanılmaz olan ölü kokusu, mide kemiren açlık
Şalvarcıoğlu Ali Rıza
Pilav görmüş rüyasında buğusu tüten
Bunu anlatmak kolay dedi yönetmen
Gerisi zor
Uyandırılınca yüzünü basan o sitem
Sonra ekmeğini bölüp vermiş uyandırana
“Vatan savunması ciddi iştir, dalmışım tertip
Kusura kalma”
Ayaşlı Ecir Bin Mustafa, 124. Alaydan
Kurşun kum torbasına çarpınca
Kum taneleri almış gözünü
“Ben gece giderdim, kum torbasından aşardım
Şehitlerimizin tüfeklerini toplardım
Benim göz gidik ama yine de ağlardım
Golyat zırhlısının batışını düşünürdüm o an
Gömülen bir dev gibi kanlı sulara
Bir ilaç gibidir teselli böyle zamanda”
Yönetmen kameraya anlatır gibi konuştu:
“Churchill” i devirmiş Golyat’ ın batışı
Bunu da hissetmiş olmalı gözü pek Ayaşlı
Yazı mı koysak acaba, geminin adı geçmeli
İngiliz ihtimal vermezken ufacık bir mağlubiyete
Golyat’ı paçasından dibe çekti Muavenet- i Milliye”
Mümin Mustafa’nın rüyalarını göstersen yeter
Ömür boyu gördü, yaralı dolu her mevzi her yer
Mülazım Mehmet Ali, kanlı göğsünü avuçlamış
Öylece yatıyor, üstünde topraklarca siper
Onbaşılar, çavuşlar, kanlı madalyalar
Kafile kafile nefer
Direnişin öcünü alıyor düşman
Yollarda topçu ateşi
Küstah İngiliz kızgın, mırıldanıyor:
Miracle Army.
Nasıl sıyrılır yoksa bu kurşunlardan
Ve açlıktan kırılan askere uzaktan
Yiyecek konservesi gösteriyor
Emperyal düzen anlar midenin dilinden
Midelerden girer ülkelere sömürgen
Ama bizimkilerin yoldaşı olmuş açlık
Süngü tak, fişek at, toplanacak onca kapçık
Havada uçan insan kellesi, ayaklar, kollar
Hele yağmurda cephe korkunç balçık
Yani açlığı düşünmek ihanet gibi
Alçaklık
Doyulur mu hiç giderken vatan
Ve her yerde zifiri bir duman
“Selatin tüncina okuyoruz durmadan
Açlık aman verir gibi sanki o anda
Allah’tan”
Metre kareye 6000 mermi, en kanlı rekor
İki merminin havada çarpışma ihtimali 600 binde bir
Bizimkiler defalarca görmüşler bunu
Anlatamaz belki şehitler
Şahittir Conk bayırı, Seddülbahir
Ezineli Yahya çavuş, 26. Alay, 10. Bölük
4
İngilizler River Clyde Gemisini karaya oturtmuş
İçi iki bin asker, silme dolu
Karanlık gece, kesif dumanlı Ertuğrul koyu
Ama 10. Bölük İngiliz’e vermedi izin
Pilot Sampson’un anlatısı tam bir sessiz film
Deniz kan rengi, dalgalar kırmızı köpük
Şahlanıyor kendini unutmuş 10. Bölük
Yahya ve sağ kalan diğer nefer
10 saat direnip bölüğe geri döndüler
Ve özür diledi Yahya, Aytepe düşmüştü
10 Saat daha direnirdi kalsaydı ikisi üçü
Mektebi Sultaninin öğrencilerini düşünür hep
Ağzı kilitlenen çavuş Sefer
Bir İngiliz makinelisi biçmiştir hepsini
Teker teker
Darülfünun o yıl mezun veremedi
Vatan savunmasıydı çünkü müfredat
Hem gençsin on beşinde
Hem vatanın bağrına dayanmış düşman
Kaçar mı bu fırsat
Biz de asker olacağız dediler
Bazıları abarttı: “Yıldızlı subay belki”
Giydikleri üniformada hâlâ durur.
Şehitlik rütbesi
Son derece şaşkındı İngiliz Resmi tarihi
Hasta adam kırmıştı kör talihi
Harap bir ordu, direnişin bu çılgın azmi
Gerçekten karaya oturtmuştu
Üzerinde güneş batmayan İngiliz’i
Tarihin önemlidir burada yazdıkları
Politikacısı, lordu, dükü, düşesi, kralı
Tadıyordu pahalı bir şarap içer gibi
Bağımsızlık denen değişmez kuralı
Teğmen Ali Rıza, Teğmen Orhan
Havacı
Çanakkale girişinde bir kruvazör
Direklerde tehdit gibi dalgalanan bayraklar
Saldıracaklar
Bir Fransız uçağı çıkıyor, şimşek gibi
Donanımlı ve eğitimli
Hatta sonradan anlaşılacak ki
Gaz bombası atmış Türk hatlarına
Bizimkilerde ise külüstür bir uçak
Salkım saçak
Yarısı pilotun emrinde, yarısı başına buyruk
Adını siperdekiler koymuş
Tek kuyruk
Sınırlı görüş mesafesi
Ama ateş dolu iki yürek
Yeterli en büyük savaş malzemesi
Fransız uçağı düşüyor, yükselen duman
Yönetmen işini unutmuş, bağırıyor
“Kurtulacak bu vatan!”
Üç Kirte muharebesi, Kerevizdere, Anafartalar,
Arıburnu, Dardanos, Güzelyalı, Suvla koyu, Kumkale, Kilidbahir, Seddülbahir, her tepede her adımda muharebe. Ama olmadı. Yenildiler. Müttefikler
şaşkındı, askerleri perişan.
Burada bir yabancı gözlemci belirecek Dehşeti yaşayanlardan biri Savaş muhabiri Ashmead-Barlett
“Suvla kolordusu dinlenmede
Gözler karanlık, kendi çukurlarına batık
Ne Türkler, ne savaş ne top atışı
Umurları değil artık
Dilleri sarkmış insanlar yürüyor
Ellerde matara Patlayıp akıyor güneş
Susuzluk ölüme eş
Kor gibi ağızlarda kısık ve fersiz bir nara
Sarnıçlara hurra!
İstedikleri yalnızca su ve gölge
Bir de eve dönmek, geldikleri gibi
Mahşeri anlıyorlar, şu anda, şimdi.
Sıcak amansız, tümen karargâhı kayıp
Türkler ateş ediyor, ölülerini sayıp sayıp
Büyük Britanya ordusu su için birbirini kırıyor
Kalmamış kralın askerlerinde ne utanç ne ayıp
Yönetmen “buraya bir ilave gerek” dedi
Sandringham taburunun hikâyesi
Sessiz film için biçilmiş kaftan
Birdenbire bastırıveren o duman
Yahut sis
Kaybolmuştu koskoca tabur
Ne bir ses ne bir iz
Beyaz bir bulut, ekmek somunu benzeri
Yalayıp yutmuştu bir anda tam 167 Yeni Zelandalı
Askeri
Bir mucize mi ya da bir doğa olayı
Kurtulmuştu 60 numaralı tepeyi savunan
Türk alayı
İnsanın sorası geliyor birden
Yeni Zelandalı ve Anzaklara
Neden geldiniz bu uzak tepelere
Nasıl düştünüz bu tuzaklara
Hiçbirinizin yoktur kıymet-i harbiyesi
İster çizerler yeniden, ister yakarlar
Onlar haritaların da efendisi
Sadece ölmekle kalmadınız hem
Tarih sizden şöyle söz eder
İngilizler kaçarken onları korudu
Siper oldu Anzak denen paralı nefer
Emperyal güçler onlara gurka der
Adam başı 6 şiline gizlenme hattı
Acıklı ve komik bedel
İsminiz bile bir İngiliz’ in uydurması
Bıkmış kâtip yazmaktan tek tek
Hepinizi toptan geçmiş kayda
Hepiniz bir paket
“Australia and New Zealand Army Company
Anzac” tır baş harfleri
Yönetmen hak verdi kendine bir kez daha.
Burası Çanakkale
Kumları kudurmuş bir çöl, yok olan bir vaha.
Bu savaş nasıl anlatılır, nasıl
Gitmiş erimiş koskoca bir nesil
Sessiz film en doğru tasarım
Kelimeler yetersiz, yarım
Anlam duvarında tutmuyor hiçbirinin alçısı
Kana boyanmış bir zaman parçası
Jenerikteki resim ise belli
Uçarcasına geliyor, kanatlı
Delirmiş, kudurmuş, kendinden geçmiş
Mahşerdeki o dört atlı
Çekilme 19 Aralığı 29 Aralığa bağlayan gece başlar. 1 Ocak 1916 da 56. ve 54. sömürge alayları
kaçar. Sonraki gecelerde İngilizler gemilere biner.
8/ 9 Ocak gecesi kalan 400 kişi de gider. Saldırı
bitmiştir, Çanakkale Türklerindir.
Sonra savaş tepelerini gezecek kamera burası Küçük Anafarta Arıburnu, Anzak koyu
26. alayı hâlâ unutmadı, hâlâ bilir Alçıtepe ve Kilidülbahir
Anlatır Conk bayırı, herkes duyar
Sessiz taşlar, bitkiler, bulutlar
…ki içlerinde anılar biteviye kanar
Bir şarapnel çarpmıştı saatine
“Sus” demişti yanındakine
“Düşsem bile sessiz dur”
Asker duyarsa morali bozulur
Böylesine cesurdu o, böylesine büyük
Mustafa Kemal Atatürk
Her savaş tarihe de bir şey anlatır,
Böylesi bir cenkten söz edilirse hele.
Agamemnon’u bir kez daha yenmişti
Aç ve yırtık postallı ile Çanakkale
Yenilgi utanç verdi bu yüzden, acılardan da öte
Yunanlıya bir gönderme yapar Mustafa Kemal
“Hector’ un intikamını aldık” der
Ve sonra şöyle demesi de muhtemel
“Zaten bir efsaneydi bu zafer
Geziyor kamera savaşan tepeleri
Şurası Kanlı sırt
İki alay komutanı burada şehit düştü
Tevfik Bey ve İbrahim Şükrü
Abdurrahman Bayırı, 261 rakımlı tepe
Aytepe, Beşike, Çataldere
Gözcübaba Tepesi, Harapkale
Hacı İlyas Burnu
Düşseydi İngilizler Helles diyecekti ona
Utancından gömecekti burnunu sulara
Durmuyor kamera, yakın plan, uzak plan
Burası işte o efsane orman
Yeni Zelandalı birliği sislere katan
Böylece tabiat bir kural yarattı evrim gibi
Bağımsızlık en meşru haktır, böyle bilinmeli
Karakol dağı, Kabatepe, Kerevizdere
Kilidülbahir, Morto koyu, Nara
En kanlı tarihi kaydediyor kamera
Şahintepe, Tekçam, Yusufçuk tepe
Şah mat der gibi
Üç kere zafere ermiştir Kirte
Bomba, şarapnel, mitralyöz değil artık
Süngü süngüye
Anafartalar’da bir an
İhtiyat kuvvetleri gelene kadar
Can pahasına oyalanmalı düşman
Bıraktı kendini süvari alayı
Kamçıladı çatlamış umarsız atları
Dörtnala, bayır aşağı
Taş, toprak, çamur, yuvarlandılar çığ gibi
Düşman şaşkın, görmemiş böyle bir engeli
Suvla koyu anlatır bunu dalgalara, köpüklere
Şehitlere bakar gibi bakar göklere
Şimdi bu tepeler dağ taş mezar
Şurada bir çam ağacı vurulmuştu
Reçinesi hâlâ sızar
Ve Çanakkale şehitleri
Dağ taş kahraman yani
Yüz binlerce hikâye, ölümde mola veren onca hayat
Zaten nasıl konuşur ki insan bu anda
Sesini bastırır içindeki feryat
Peki, ne ara kaçtı o büyük ordu
Nelere yüklendi o devasa mühimmat
Ve nasıl öldürüldü on binlerce at
Liman Von Sanders şöyle yazmış
19 Aralığı 20 Aralığa bağlayan gece
Sabaha kadar yağdı gemilerden top ateşi
İstiyorlar ki sanılsın, sürüyor savaş dehşeti
Türk bataryası ilerler, ayakları yaralanır tuzaklarda
Kıyıya vardıklarında görürler ki
İngilizler kaybolmuş, gemiler uzaklarda
Sonradan ortaya çıkan bir gerçek ise Liman Von
Sanders Paşa’nın Türklerle İngilizler birbirini iyice
kırsın diye bilerek stratejik hatalar yaptığıdır
Dağ gibi ganimet kalmıştı geriye
Araç gereç cephane
Ama yiyeceklere dökülmüştü asit
Zehirliydi un stokları, delik konserveler
Zehrini bırakmış gibi ölü akrepler
Bir Atinalı bilgin der ki
Ne deprem, ne fırtına ne volkan
Savaştır insanlığın sonunu getirecek olan
Elbiseler deniz yoluyla İstanbul’a gitti
Çıplak ordu kullandı ganimeti
Savaşın hazin ve komik yanıdır bu
Üniformalar birbirine benzer, yoktur farkı
Çünkü siyasetçi çevirir ölümü getiren çarkı
Savaştan sağ çıkan Çavuş Pehlivan Ahmet Oğlu İsmail
Conk bayırında boş silahın ardına yatmıştı
Şaka değil
İstanbul’a gelen üniformalardan birini giydi
Savaş ganimeti
Sonra aynaya bakıp çaktı selamını uzaklara.
Bu üniformanın sahibi de bir askerdi
Şimdi hepsi yan yana dizili
Ve bir gerçek vardır havada, besbelli
İngilizce, Anzakça, Fransızca, Türkçe değildir
Mezarların dili
Ölüler lanetler savaşı, kimse duymaz
Kutsaldır ölümün sukutu
Sessiz filmdir bu yüzden politika
Ya da insanlığın sonu
Ekin biçer gibi biçerler onca hayatı ve umudu
Siyasetçi nasıl anlattı bilir misiniz
Bu acıklı yenilgiyi
Shakespeare’in eline geçse o anda komedi
“Suvla ve Anzak koylarından çekilmekteki başarımız
Bir taktik şaheseri
Son mevziimiz Helles’ten çekilmek ise
Sıfır zayiatla bir “firar zaferi”
Londra’da bayram havası yarattı bu kaçış, bu plan
Harekât diyecektim majesteleri, affedin sürçü lisan
Yönetmen sessiz filmde kararlı
Kahramanlık türküsü ya da marş istemiyor
Bütün sesler kalkmalı
Sadece bir Cyrano de Bergerac tiradı
Asırlarca duyulsun
Savaş mı? İstemez eksik olsun
Yalnız elinde olsa
Son planda duyulacak bir ses
O ses ki bir milletin aldığı nefes
Bakacak görür gibi uyuyan nefere ve zabitana
Sesini çok uzaklardan bile
Duyacak her ana
“Bu memleketin topraklarında kanını döken
İngiliz, Fransız, Avusturalyalı, Yeni Zelandalı
Ve Hintli kahramanlar
Mehmetçikle yan yana sardı sizi bu topraklar.
Ve evlatlarını harbe gönderen analar
Dinsin gözyaşlarınız
Onlar artık bizim evlatlarımız
Bu topraklarda verdiler canlarını
Huzur içinde uyuyacaklar uykularını
Hepsi bizim bağrımızda
Onlar Mehmetçik’le koyun koyuna”
Hattı müdafaa yoktur sathı müdafaa vardır. O
satıh bütün vatandır
Tarih hep kendini tekrarlar
Zamanın aynasına bakıp,
Öyle kesindir ki bu kural
Ezberlemeli insanlık
Savaş vatan savunması ise haklıdır
Başka her savaş çılgın politikacının
Tuzaklı aklıdır
İşte bu nedenle unutulmaz bu direnişler
Tarih o kahramanlardan vazgeçmez
İnsanlık belleğine bir oya gibi işler
Bir vatan parçası saldırıya uğrarsa eğer
O artık bütün bir vatan demektir
Müdafaası kutsaldır ve elzemdir
İşte tam da bu nedenle
Sağlar değil sadece, şehitler de yenilmez
Çanakkale geçilmez!
5
YEDİ RENGİN CAM ÜZRE IŞIKLA DANSI
VİTRAY
6
Yazı: Ayşe Kilimci
Gülbün Tuncel Keçeli, günümüzün önemli vitray sanatçılarından. İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Latin-­Grek Filolojisini bitiren Tuncel, İstan-­
bul Erkek Lisesi’nde Latince öğretmenliği yaptı. Oğulları doğunca işinden
ayrıldı.
Vitray sanatına yıllar önce bir kursa katılarak başladı. Bu sanata gönül ver-­
mesi hocası İrfan Yılmaz sayesinde. Yaratmayı, yoktan var etmeyi orada
öğrendiğini belirten Tuncel, küçük bir tel parçasının, kırık bir şişenin ya
da çatlak bir bardağın nasıl sanat eserine dönüşebileceğini, insanın hayal
gücünü zorlayarak neler yaratabileceğini, sanatın insana nasıl arka çıkabi-­
leceğini bu kursta öğrenmiş. Doğada saklı o muhteşem sihri görebilmeyi,
her şeyi...
İrfan Yılmaz hocanın atölyesinden yetişen beş arkadaşıyla İstanbul­
Göztepe’de, yaklaşık on yıl boyu, kurdukları sanat şirketinde vitray işleri
yapıp, sergilere katılmışlar. İstanbul Ressamlar Derneğine üye olup, arada
karakalem ve suluboya çalışmışlar.
Hem İstanbul ­Suadiye’deki hem Ayvalık Cunda’daki ev atölyelerinde cam
nakkaşlığını sürdüren Tuncel, kilimlerimizi vitraya uyarlamak peşinde.
Son olarak Ayvalık’ta açtığı sergiyle göz kamaştırdı. Ali Akdamar’ın
Kafedemia­ Kültür Sanat Destek Merkezi’ndeki “Işığa Renk Verenler” adlı
retrospektif vitray sergisine sanatseverler büyük ilgi gösterdi. 30 yıldan
bu yana âşığı olduğu vitray sanatını sunduğu sergisinde, Tiffany tekniği
ile hazırlanan abajurlar hayranlık uyandırdı, cam mozaikler ve vitray tab-­
lolar göz kamaştırdı.
Sergideki hiçbir eserini satışa sunmadığını vurgulayan Tuncel, kendi el
emeği ve göz nuruyla yaptığı vitrayları satmaya kıyamadığını, hepsini
evinde kullandığını söyledi. Onları çocuğu gibi gördüğünü kaydeden
sanatçı, bin bir emekle ortaya çıkardığı eserlerini yaparken yakın dostu
Devrim Erbil’in çizgilerinden ilham aldığını ifade ediyor. Sanatçı, uzun
yıllar Erbil ile çalışsa da artık kendi kanatlarıyla uçtuğu besbelli.
Bugüne dek başta İstanbul ve İzmir olmak üzere sayısız karma vitray
sergisinde yer alan sanatçının Kafedemia sergisi Ayvalık’ın Cunda Adası,
İstanbul ve Amerika’daki atölyelerinde hazırladığı eserleriyle açtığı ikinci
kişisel sergi.
Vitray sanatına 85 yaşındaki hocası İrfan Yılmaz’la koyulmayı kendi miladı
olarak gören sanatçı, Ayvalık’ta vitray eğitiminde gönüllü oluşu ve imza
attığı cam mozaik yapıtlarının yanı sıra bakır ve lehimden oluşan Tiffany
tekniğini benimsemesiyle biliniyor.
CAM NAKKAŞLIĞI
Sanata ve Eğitime Destek Derneği-Destek Tasarım Atölyesi Ayvalık, Gülbün
Tuncel Keçeli’nin “Işığa Renk Verenler” başlıklı vitray sergisine ev sahipliği
yaptı. Açılışı üç ekimde yapılan sergide, Tuncel’in müze değeri olan Tiffany
Lambaları, 300 parça camın yer aldığı tablosu ve camın rengârenk dünyası-­
nı yansıtan objeleri yer aldı.
300 parça camdan oluşan vitray yorumu yağlıboya tablo, yapımı en az üç ay
süren ve müze değeri olan Tiffany Lambalar, 134 parça camın bulunduğu
vitray pencereler, sıcak mineden tablo ve farklı objeler ile sergi beğeni
topladı.
Gülbün Tuncel Keçeli, vitrayın sanat dalları içinde zanaatkârlık gerektiren
en zor işlerden, bir tür camla nakkaşlık olduğunu belirtti. Tuncel, her vit-­
ray çalışmasının, camların elmasla kesilip, kenarlarının sulu elmaslı maki-­
nelerle düzeltilerek bakır folyo ile çevrilmesiyle oluştuğunu kaydetti.
Ayvalık Cunda Adası’ndaki evinin pencerelerini vitray yaparak bir akşam
sergisine hazırlandığını kaydeden Tuncel’in bir hayali de daha kolay sanat
yapabilmek ve insanlara vitrayı ha bire anlatmak zorunda kalmayacağı bir
yerde yaşayarak sanatını yalnızca yapmak, gerekmez işler ve anlamazlar-­
la yorulmadan, vitrayla haşır neşir olmak… Vitrayı, Bizans ve eski Yunan
medeniyetlerini anlamaya ve yansıtmaya yönelik bir araç olarak düşünen,
İrfan Yılmaz’ın yanı sıra 10 yıl da Türkiye’nin önemli ressamlarından Prof.
Dr. Devrim Erbil’le çalışan Tuncel, mekânlarda vitray yerine sanatla ilgisi
olmayan sentetik malzeme kullanılmasının, vitray sanatının hâlâ zanaat
7
olarak algılanması kadar üzücü olduğunu düşünüyor.
Mine, bir başka ilgi alanı… Mine cam, cam tozu. Camla ona yatak-­
lık eden metal yani altın, gümüş ve bakır; yüksek sıcaklıkta birleşir,
sertleşir, parlar. Cam tozu iyice ezilir, incelir. İncecik fırçalarla metale
işlenir. Sonra pişirilir. Çok pişerse yanar, sulanır. Az pişerse metalle
bir olamaz cam, tutunamaz. Düz pişirmek önemli mineyi, kaymak
gibi pürüzsüz olması gerek. Sıcak mine, evladiyelik, bir de soğuğu
var, zamanla atar. Eskiden sıcak mine revaçtayken, şimdi ucuz diye
soğuk mine revaçtaymış. Tuncel ve arkadaşlarının el aldığı Arif Usta,
tüm bunları, Kürkçüler Kapısı’nın oradaki Berç Usta’dan öğrenmiş. O
da Mardiros Usta’dan. O; yurtdışında öğrenmiş, 60’larda dükkânını
açmış. Bir de rahmetli Garbis Usta varmış, onun ustalığı kimsede
yokmuş.
Mine öğrenmek isteyen cam sevdalısı çok... Gülbün Tuncel Keçeli’nin
de günlerden bir gün mine düşer aklına. Arar, tarar, mine tekniğini
öğretecek kimse olmadığını fark eder. Yetenekleri farklı, istekleri
aynı kadınlarla Odak Sanat’ta toplanıp, St. Petersburg’tan gelen Ta-­
mara Emsen’e öğrenci olurlar. Ezip, boyayıp pişirir, kendi hikâyelerini
minelerler.
Minenin de cam sanatlarından olduğunu söylüyor Tuncel, metal
üzerine 850 derecede cam tozu eritilmesi. Mine ile de haşır neşir
olsa da asıl uğraşının Tiffany vitray olduğunu belirtiyor.
Yazıp söylemesi zor olan adının anlamını soruyoruz, Farsça’da gül
ağacı demekmiş, Gülbün. Zorluklar ustası bu esaslı kadın camda,
çerçevede, metalde aleğimisemayı çizip nakışlarken, kendi gül açı-­
yor, ışığın ve camın olduğu kadar gülün de ustası…
Zor sanat, vitray, sanat olduğu kadar da zanaat. Hem beden gücü
gerektiriyor hem yaratıcılık hem sabır ve inat. Bir kova insanı olan,
8
9
ömrün yüksek fırınlarında türlü hal ile pişen ustaya kaç yıl oldu
diyoruz, bu ateşle dans?
Otuz yıl olmuş. “30 senedir hiç usanmadım yılmadım, bıkmadım.
Zanaatkârlık tarafım var. Ellerimle beynim beraber çalışsın istedim
hep. 30 sene önce İrfan Hoca’ya rastlamam milattır ve hayatım
ondan öncesiyle sonrasıdır.”
İrfan Hoca’yla vitraya koyulurken hocanın yaşı 85, dikkat buyurun...
Sanata meraklı bir aileden geliyor. Anneannesinin evindeki Şeref
Akdik tablolarını hatırlıyor. Dayılarından biri Paris’te ressam... “Ai-­
lede konservatuar okuyan vardı.” Annesi heykelle uğraşan, piyano
çalan bir hanımefendiymiş.
Evinde, geniş ailesinin bütün üyelerince sanata sahiden özendi-­
rilmiş, özenmiş. Müzelere, sergilere, operaya gidilen ailesindeki
tutarlılık onun yapısını istikrar ve sebatla mayalamış…
Dayanıklı... Hem cama, ateşe, hem vitrayın gerektirdiği bedensel
zorluğa...
“İçimdeki aşk mı beni böyle yaptı yoksa bu iş için mi doğmuşum
bilmiyorum. Saatlerce ayakta ve eğilmiş halde çalışabilirim”, der-­
ken kendi sorusunu yanıtlıyor ışığın ve yedi rengin sultanı Gülbün-­
Tuncel Keçeli...
Sergiler:
İstanbul Taksim Sanat Galerisi, 1986
Bakırköy Yunus Emre Sanat Galerisi 1987
Altunizade Uran Galerisi, Şişli Galeri A Sergisi, 1988
Balıkesir Müzesi 2004 Sergisi
Devrim Erbil adına açılan Çağdaş Sanat Müzesi’nin vitrayları, 2003
10
Bu sanata gönül veren gençlere gelirsek... Hayır pek yok. “Hepsi sa-­
bırsız. Oysa sabretmenin içinde ince düşünme var, minik ayrıntıları
çözme vardır, hesap kitap, fark etmek var… Galiba gençlere bir işte,
en küçük işte bile hevesli, sabırlı olarak sonuç almanın güzelliği anla-­
tılmalı.”
Amerika’ya on beş yıl önce giden oğulları, doktora, master ve ilk
gençlik savrulmaları ardından artık durulmuş, çok şeyin farkında ve
iş güç sahibi genç adamlar. Mühendis olsalar da, matematiğin yanı
sıra sanata duyarlı bir yanları var, sanatı seviyor, izliyorlar.
“Zoru seviyorum. Uğraşmalıyım, didinmeliyim, ter dökmeliyim,
olmadı başa dönmeliyim. Hepsini silip yeniden işe koyulmayınca
olmaz.”
Bu zor işin belini bükerken tek destekçisi gene kendisi. Eşi sıcak bak-­
mamış, engel bile olmuş. Bunun nedenini hiç anlamamış sanatçı;
böyle bir kadını kendine bir tür ortak olarak görmesi, belki, zorlanan
erkek egosu…
Kolay olmasa gerek, sanatların en zoru, burçların en zoru kova, ço-­
cukluğunda sanatla mayalanan ve bu güç işe soyunan, hayattan
da sanatından da hiç korkmayan, her şeye gür güvenle koyulan bir
kadın...
“İnsan çalışıp sonuç alınca gayrete geliyor. Çocukların yetişmesinde
bu yapının olumlu katkısı olmuştur... Öte yandan çocuklarım sanatın
bana katkısını gördüler… hayatı nasıl iyileştirdiğini, yara sardığını,
güç kattığını...
Oğullarım bana büyük destek. ABD’de benim için bir düzen ve atöl-­
ye kurma çabasındalar. Orada vitrayla ilgili son gelişmeleri onlardan
öğreniyorum. ABD’ye gidince atölyeleri, cam galerilerini, müzeleri
birlikte geziyoruz. New York’ta Metropolitan Müzesi’nde meşhur sa-­
natçı Tiffany’nin, Tiffany Lambalar bölümünü gezerken dünyayı unu-­
tup dönüş uçağını kaçırdım bir seferinde. İkisinin de evinde sanatla
ilgili malzemelerim var. Çalışmalarımı orada da sürdürüyorum.”
Bu tılsımlı işi izleyenlerin bile soluğu kesiliyor. Yaratıcısının duyduğu
hazzı düşünmesi bile zor, ancak ağır işçiliğin güçlüğüne gülerek kat-­
landığına bakılırsa, benzersiz bir haz olduğu apaçık...
Yenidünyada yolunuz açık olsun, sevgili nakkaş Gülbün Tuncel Ke-­
çeli, oralarda da dalınız gül dolsun, cam ve ışıkla yaratacağınız nice
tılsımlı yapıtınızla göz kamaştırın... 11
12
Tarihte İlk Kitap Pazarı
Dünden Bugüne Uzantıları
Yazı Reyhan Yıldırım
Tarihler, İsa’nın doğuşundan 530 yıl önceyi gösteriyordu. Atinalılar daha önce hiç duymadıkları
bir açılış çağrısı aldılar. Belirtilen gün ve zamanda
kent merkezindeki agorayı doldurdular. Önlerinde
açılan manzarayı çıt çıkarmadan seyretmeye koyuldular. Dükkânlar, sütunlar, heykeller ve ağaçlarla çevrili olan meydandaki sehpalara yerleştirilmiş onlarca papirüs tomarının oluşturduğu görüntü, herkesi büyülemişti. Daha önce Avrupa’nın
hiçbir yerinde rastlanmamış bir manzaraydı, bu.
Satılmak üzere çoğaltılmış el yazmalarının özenle
dizildiği tezgâhların başında duran adamlar, tedirgindi ve hareket etmeden dikilebilmek için büyük
çaba harcıyorlardı.
Serbest Kitap Pazarı!
Dönemin tiranı Peisistratos, mahiyetini yarıp kürsüye ulaşırken sessizlik iyice derinleşti. Neredeyse
ak sütunlara çarpan güneş ışınlarının kırılıp dökülen yansımalarının sesi duyulacaktı.
Peisistratos, Atina’nın zenginleşmesini sağlamış,
kentin Antik Yunan’da güçlü bir konuma erişebileceği koşulları yaratmış, akrabası Solon tarafından
tasarlanan reformlarla kentteki alttabakanın ekonomik durumunu düzeltmiş, korkulan ve saygı
duyulan bir tiran olmuştu.
Yönetimi süresince soyluluk çekişmelerine bir
çözüm getirebilmiş değildi. Fakat Megara limanını
almış, birçok soylu aileyi ve halkı da içeren Dağlılar grubunu kurmuş, Akropolis’te iktidarı eline
geçirmişti. Megakles’in kızıyla evlenerek durumunu sağlamlaştıran Peisistratos, kitap pazarının
açılışından üç yıl sonra MÖ. 527’de ölene değin
tiran olarak başta kalacaktı.
Nihayet Peisistratos neden orada olduklarını Atinalılara açıkladı. Heybetli bir adamdı Peisistratos.
Yalnızca savaşçı değildi. İyi de bir ticaret kafası
vardı. Atina’nın düşünsel yaşamına yaptığı bu katkı tarihte yazılacaktı. Civar kentlerden gelen düşünürler ve giderek yayılan el yazmaları sayesinde
Atina’nın askeri gücü kadar düşünce aurası da
yaygınlaşacak, saygınlık dışında başka kazanımlar
da ortaya çıkacaktı, hiç kuşkusuz.
Tiran açılış konuşmasını tamamladığında meydanı
uğultu kapladı. Hevesle tezgâhlara yanaşan Atinalı zenginler, düşünürler ve diğerleri büyük bir
sürprizle karşılaştılar: Papirüs tomarları arasında
en önemli yeri tutan yapıtlar, antikçağda yaşamış
İyonyalı ozan Homeros’ un iki büyük destanıydı:
llyada ve Odysseia. Bu iki destan Klasik Çağ Yunan
Edebiyatı’nı ve Mitoloji’sini derinden etkileyecek,
yıllar sonra bizler, o ilk yapıtlardan hareketle biçimlenen Batı Edebiyatının değerli isimleri James
Joyce’un, Shakespeare’in, Virgil’in ve diğerlerinin
kitaplarında, oyunlarında Antik Yunan’ın izlerini
sürerken hayranlığımızı gizleyemeyecektik.
Antik dönemde Anadolu ve Yunan yarım adasında
yaşayan tüm halk İlyada ve Odysseia adlı eserleri bilir, din, askerlik, tıp, ahlak ve benzeri pek çok olguya
anlamını bu yapıtlardan hareketle yüklerdi.
13
Antik dönemde Anadolu ve Yunan
yarım adasında yaşayan tüm halk
İlyada ve Odysseia adlı eserleri
bilir, din, askerlik, tıp, ahlak ve
benzeri pek çok olguya anlamını
bu yapıtlardan hareketle yüklerdi.
Bütün bu bilgilere onlardan beş yüz yıl sonra yaşayan Cicero sayesinde
eriştik. Cicero, Romalı bir devlet adamı, bilgin, retorikçi, şair ve yazardı.
Yunan düşüncesinin devamlılığında oynadığı rol onun gerçek ününü
yaratmış, Cicero daha sonra Latincenin felsefe dili olarak yerleşmesini de
sağlamıştı. Cicero, Homeros’un destanlarının Atina tiranlığını elinde tutan
Peisistratos sayesinde mümkün olduğunu söylüyordu. Bu tiran, yalnız
kitap pazarını değil, Atina’daki drama gösterilerini de desteklemiş, tiyatro
kurumunun ilk formel doğuşunu da sağlamıştı.
Rivayete bakılırsa devlet eliyle ve bilinçle yaygınlaşan kültür konseptinin
ilk örneğini Atina’da buluyoruz. Britanyalı felsefeci Sir Karl Raimund Popper “Hayat Problem Çözmektir” adlı kitabında, Cicero’ya dayanarak yaptığı yorumda, tahminen Homeros’un ilk yayımcısı Peisistratos’un papirüs
gibi gerekli tüm yazı malzemesini ülkeye getirtmiş Homeros’un metnini
yazabilecek eğitimli köleleri satın aldırtmış ve benzeri başka katkılar da
sunmuş olacağını söylüyor. Atina’nın kültürel yaşamı açısından festivaller
ve değerli pek çok başka anlamlı hediyeler de sunan bu zengin adamı
tiran olarak hayal etmek kolay mı, bizim için? Lakin madalyonun hep iki
yüzü var. Biz günümüzde bu ikiliği strateji olarak adlandırıyoruz. İşe yaramadığını söylemek güç. Yaramış zaten. Bir tirandan gelebilecek hayrı
memnuniyetle karşılayabileceğinize inanmazdınız, değil mi?
Pazar düzenli olarak kurulmaya devam etmiş Atina’da. Öbekler halinde
sohbete dalan düşünürlerin, asıl nüshaları kütüphanede bulunan değerli
metinlerin ilk kopyalarını birazdan ellerinde tutacaklarını bilmekten nasıl
haz aldıklarını hayal edebiliriz. Bu mülkiyet arzusunun yüzyıllar sonraki
sonuçlarını görmezden gelirsek son derece özendirici bir durum, bu.
Popper’ın Cicero’dan aktardığına göre daha sonra başka yayımcılar da çıkmış ortaya. Atinalı girişimcileri, Atina’nın yapıtlara doyumsuz talebi cezp
ediyormuş doğal olarak. Herkes okumayı öğrenmiş. Herkes Homeros’u
okumuş. Hemen ardından başka elyazmaları da satışa sunulmuş.
Dikkatimizi çekmesi gereken şu gerçekten: Kitap pazarı kurulmadan önce
“yayımcılık’”yokmuş! İlk serbest kitap pazarı uygulaması, tam iki yüz yıl
boyunca Avrupa’da tek kalmış. Daha sonra Atina pazarını ilk izleyenler,
Mora Yarımadası’nı Yunanistan anakarasına bağlayan Korint Kıstağı’nın
üstünde kurulu şehir-devleti Korinthos ve Atina’nın kuzeybatısındaki
kuvvetli surlarla çevrili Boeotia bölgesinde bulunan Thebai pazarları olmuş. Tabii ki şairleri ayrı tutmak gerekiyor. Onların şiirlerinin el yazması
olarak çoğaltılması alışkanlığı, kitap pazarı girişiminden önce de varmış.
Lakin tarihçiler, siyaset bilimciler, filozoflar, doğa bilimcileri, matematikçiler… Her alanda yapıtlar üreten yazarlar için bu oluşumun ne denli çekici,
onların akınları yüzünden de girişimin cazibesinin nasıl artmış olacağını
hayal etmeye çalışalım… Thukydides, Atina’ya küçük Asya’dan politik
mülteci olarak gelen Anaksagoras, Herodotos… İnanılmaz bir çekim
gücü! Bu, aynı zamanda büyük bir kültürel sıçramanın da tetiklenmesi
anlamına geliyor.
Atina, beşinci yüzyılda içine girdiği muazzam kültürel yükselişini bu pazara
borçludur, denemez mi? Hatta bu Pazar, bugün merakla irdelediğimiz Atina demokrasisinin açıklaması da sayılamaz mı? Kanıtlanabilir olmamakla
beraber, okur-yazar Atina’da eş zamanlı bir hızla gelişen resim ve heykel
sanatını, trajedi yazımını ve daha pek çok başka şeyi kitap pazarının tetiklediğini düşünmek konusunda rasyonel aklımız engel oluşturmuyor.
14
Popper diyor ki, “Demokrasinin kurulmasının, kitap pazarının icadından çok yakından etkilenmiş olan bütün bu şeylerden bağımsız
olduğunu varsaysak da genç Atina demokrasisinin özgürlük savaşlarında Perslerin dev imparatorluğunun saldırılarına karşı kazandıkları büyük başarılar, kesinlikle bundan bağımsız değildi. Bu başarı,
ancak, kendi edinimleri olan benzersiz kültür ve eğitim ürünlerinin
ve yine kendi edinimleri olan, sanatta ve şiirde daha önce hiç ulaşılmamış bir güzellik ve berraklığa olan hayranlık ve ilgilerinin, Atinalılara kazandırmış olduğu yeni öz-bilinç ışığında anlaşılabilir. Ne olursa olsun, Gutenberg’in 15. yüzyıldaki buluşunun ve kitap basımının
yol açtığı kitap pazarının büyük yayılımının, benzer bir kültürel
devrime, insancılığa yönlendirmesi gariptir. Antik yazımın yeniden
canlandırılmasıyla bütün sanatlar canlanmıştır. Yeni bir doğa bilimi
doğmuştur; İngiltere’de Reformasyon iki devrime yol açmış, kanlı
1648-49 Devrimi ve kansız 1688 Devrimi ile birlikte İngiliz parlamentosunun da sürekli demokratik gelişimi başlamıştır.”
Akademik çalışmalarım sırasında rastladığım ilk kitap pazarı bilgisini, çok dikkatli tarayamamakla birlikte, Popper’ın kitabı dışında
hiçbir yerde bulamadım. Kaynaktan okumak ihtiyacı duyacaklar için
kitabın Türkçe çevirisinin mevcut olduğunu bildirerek bağlayacağım
sözü.
Kültürel gelişmenin, ama yalnız teknolojik değil, düşünsel alandaki
gelişmelerin de, daha iyi bir dünya için elzem olduğu ortada. Sahafları, kitap ve yayınevlerini, kitap fuarlarını, elektronik kitap satış
ortamlarını kapitalizmin bizi yoran yanlarından ayrı tutarak desteklemek, umudumuzu tazeleyecek, birikimimizi yüceltecektir. Birçok
güzel kitapla kolaylıkla buluşabilmenizi, keyifli okumalar yapabilmenizi dilerim!
Popper diyor ki, “Demokrasinin
kurulmasının, kitap pazarının
icadından çok yakından
etkilenmiş olan bütün bu
şeylerden bağımsız olduğunu
varsaysak da genç Atina
demokrasisinin özgürlük
savaşlarında Perslerin dev
imparatorluğunun saldırılarına
karşı kazandıkları büyük
başarılar, kesinlikle bundan
bağımsız değildi. “
15
Amsterdam’ın Kayıp Sinemaları
Yazı: Sadık Yemni
Eski Sinemalar Nostaljisinin Yazı ve Turası Amsterdam Sinemaları
1975 yılının Kasım’ında Amsterdam’a ayak bastığımda yaptığım ilk şey
bir şehir haritası satın almak ve günlük gazetelerde perşembe günleri
yayımlanan haftalık film programlarında adı geçen sinemaları keşfetmek
oldu. O yıllarda bu sayı otuzun üstündeydi. Her birinin yerini bulmak,
hangi tramvayla gidileceğini keşfetmek ve en kısa bisiklet rotasını harita
üzerinde işaretlemek aylarımı aldı. Bu keşif heyecanı o sıralarda kaçaklar
hariç kayıtlı nüfusu üç çeyrek milyon olan Amsterdam’ı hızla tanımamı
sağladı. Hatırladığım en ucuz sinema bileti 4,5 gulden. O sırada bir litre
süt 0,5 gulden’di. Şehir içi tramvay-otobüs sefer fiyatları da elli sent’ti. Bu
eski sinemalar nostaljisinin yazı kısmı.
Nostaljinin Tura Kısmı
Hollandalı tanışlarım film konusu açıldığında bahsi geçen filmlerin büyük bir kısmını izlemiş olduğumu anlayınca şaşırırlardı. Türkiye’den gelen
biri bunu nasıl yapabilirdi? Yetmiş ortalarıydı. Döviz sıkıntısı nedeniyle
16
o yıllarda Türkiye’ye film ithali biraz sorunlu olmaya başlıyordu, ama öncesinde böyle bir sorun yoktu. İçine bin beş yüz kişi alan İzmir sinemalarından bahsedince yüzlerinde inanmaz ifadeler uçuşurdu. Yönetmenin,
oyuncuların adını verip, filmleri özetleyince apışıp kalırlardı. Onların görmediği filmlerden söz etmek ise bir başka zevkti.
Liseyi İzmir Atatürk Lisesi’nde okudum. Yeni, Yıldız cinsinden her hafta iki
yeni film gösteren sinemalar neredeyse bir taş atımı mesafedeydi. Yazları
müşteri çekebilmek için üç film oynatırlardı. Millet elinde fileler, annelerinin hazırladığı yemeklerle gelirdi. Kardeş olduklarını tahmin ettiğim üç
oğlanın ellerinde tahta kaşıklar hem film izleyip hem de bir tencere soğuk
pilavı yiyip bitirdiklerini gıptayla izlemiştim. Bizim çıkınlarımızda kurabiye, poğaça ve kol böreği olurdu. Yanında gazozla çok iyi giderdi. Altı-yedi
saat sonra sinemadan çıktığımızda gerçek hayata ait sahnelere uyum
sağlamakta zorluk çekerdik. On dakikalık aralarla bir kovboy, bir polisiye
ve bir de casus filmi izledikten sonra bu çok normaldi. Şimdi artık bu sinemalar yok. Bu da nostaljinin tura kısmı. Tura kısmını dar tutacağım ki,
Amsterdam’ın kayıp sinemalarına buradan afili bir selam çakabilelim.
Belki bir Kayıp İzmir Sinemaları denemesi de yazmak lazım. Bu kayıplardan biri çok ilginç. Burada kısaca anlatmadan duramayacağım. Bir dizi
rüyanın arasına sıkıştığı için olmalı rüya gibi değil, eski bir anı gibi hatırlıyordum. Paralel evrendeki tıpatıp benzerimin başından geçen bir serüven
gibiydi. Kemeraltı’nda dericilerin bulunduğu yerde çok yeni görünümlü
bir sinema görüyordum ansızın. Bu beni afallatıyordu. Ara sıra oradan
geçtiğim halde o sinemayı fark etmemiş olmama şaşıyordum. Bahsini
nasıl duymamış olabilirdim üstelik? İzmir’de kenarda köşede kalan birkaçı
hariç, yazlıkların önemli bir kısmı da dahil, ayak basmadığım bir sinema
olmadığı için hayretler içinde kapısından içeri giriyordum. Yenilik, temizlik, tozsuzluk adeta bir başka şaşırtıcı noktaydı. Kapıda durup afişe bakıyor, biraz huşuyla içeri adım atıyordum.
Saklı Afiş
Bu afiş şu anda bu satırları dijitalize ederken gözümün önünde. Tek
kelimesini bile sökemiyorum. Şöyle izah edeyim. Renkleri, bir kadınla
erkeğin olduğunu, büyük bir başlığın altında oyuncuların adının yazdığını görüyor; ama tek kelimesini bile okuyamıyordum. Yabancı dil veya
alfabe söz konusu değildi. Benim zihin programım anlamı sökemiyordu.
Bir şempanzenin Matrix filminin afişine bakması gibiydi adeta. İçerideki
iki görevlinin yüzleri hâlâ gözlerimin önünde. Yepyeni fuayede bir tek
müşteri ben oluyordum. İki adamın gözlerinde “Demek burayı buldun”
bakışları seziyordum. Heyecanla kapısından içeri girip bir salona varınca
şaşkınlığımın tırmandığı kerteyi hiç unutamıyorum. Yerde yılan, kartal ve
akrep desenli kalın ve tertemiz yeni bir halı seriliydi. Ayak tabanlarımda
kalınlığını hissediyordum. Büfe de gıcır gıcır yenilik ışımaktaydı. Pirinç
aksamlı aksesuarlara, kocaman aynaya ve aşırı düzenli sıralanmış şişe ve
bardaklara bakakalmıştım. Aynaki aksimin hemen solunda barın arkasındaki adam gülümsemişti. Kapıp koyuvermeyen, ölçülü bir hoşgeldin işareti. Kısa siyah saçlı, koyu renk gözlü, buğday tenli genç ve zayıfça biriydi.
Üzerinde otuzlu yıllarda yapılmış yabancı filmlerden tanıdığım cinsten
siyah ve gri puantiyeli bordo renkli bir yelek vardı. Kar beyazı gömleğinin
üstten bir düğmesi çözüktü. Bildiğim hiçbir sinemada böyle elit bir hava,
bu düzeyde bir özenin yarısı bile mevcut değildi. Yirmi beş kuruşa gazoz,
otuz kuruşa poğaça alınan salaş sinema büfelerinden çok farklıydı. Sonra
bilincim gerçek hayata geçişlenince Kemeraltı’na gidip boşuna o sinemayı arıyordum. Esnafa defalarca sinemadan söz ediyor ve hiç kimseden
tek bir bilgi kırıntısı elde edemiyordum. Hepsi de ittifakla orada asla öyle
bir sinemanın var olmadığını söylüyordu. On kadar denemeden sonra
bu hayatta o sinemayı bulmaktan ümidi kestim. Ben ümidimi kesince o
da benim rüyalarımdan ayağını kesti, ama bir başka gerçeklikte en az elli
ziyaret yaptığım için bellek kayıtları şu anda bile sapasağlam duruyor.
Maymunlar Cehennemi’yle Gece Mesaisi
1968 yılında ABD’de Maymunlar Cehennemi – Apes Planet adlı bir film
gösterime girdi ve bütün dünyada çok beğenildi. Büyük bir sükse yaptı.
Kültleşti. Ardından neredeyse birer yıl arayla dört takip filmi çekildi. Ben
birinci filmi Türkiye’de görmüştüm. Harika bir yapımdı. İkinci ve üçüncüyü
de Amsterdam’da izlemiştim. Şehrin göbeğindeki Leidseplein’deki ünlü
City Sineması bir cumartesi gecesi beş filmi bir arada göstereceğini ilan
etti. Film maratonuna giriş 25 gulden’di. Gece yarısı başlayacak ve sabah
8.00 civarında bitecekti. Hemen bir bilet aldığımı iyi tahmin ettiniz. Cumartesi gecesi geldi. Yaş ortalaması yirmi beş civarında olan yüz kadar
seyirci salonda yerimizi aldık. Beğendiğim bazı filmleri defalarca seyretmeyi sevdiğim için birinci filmi üç kez, diğer ikiyi birer kez izlemiş olmam
sorun değildi. İki adet sandviç, bol su ve komşumdan ödünç aldığım
yarım litre kahve dolu termosla salona hazırlıklı gelmiştim. İlk film rüzgâr
gibi geçti. İkincinin ortalarına gelindiğinde dört bir yandan horultu koroları duyulmaya başlandı. Saatin üçü geçiyor olması, bazı izleyicilerin su
gibi içtiği kutu biralar ve maymun yüzlerinin yeknesaklığı izleyicileri etkilemişti. Üçüncü filmin ortalarında en az üçte birimiz uykuya dala çıka izler
olmuştuk. Ben de bir ara yarım saat kadar rüyalara bata çıka uyudum. Bu
kısa kestirme iyi geldi. Sabaha kadar dayanabildim. Horlayanların bazıları
dürtülerek ya da yüzüne su, cola, bira püskürtülerek uyandırıldığından
tartışmalar eksik olmuyordu. Dördüncü filmin başında havada boş ya da
biraz dolu bira kutuları gezinmeye başlayınca filme beş dakika ara verildi.
Aramızda konuştuk ve horlayanlara fiziksel müdahale yapılmaması kararını verdik. Yumruk yumruğa birbirlerine girmiş iki delikanlıyı kaba kuvvetle
dışarı atmakla tehdit edince bir daha hır çıkmadı. Bu arada gizlice sigara
içenler ve tütün kokusundan daha farklı kokular salanları da daha asgari
gaz salınımı konusunda ikna ederek bir denge kurarak sabahı bulduk.
Beş filmin ardından Leidse Meydanı’nın erken pazar sabahına çıkmak bir
rüyadan diğerine geçmek gibiydi. Bisikletime atlayıp eve giderken böyle
17
bir deneyim yaşadığım için mutluydum. Bir
sonraki film maratonum için şaka maka otuz
beş yıl falan geçmesi gerekecekti. Henüz vizyona girmemiş beş korku filmini gözümü bile
kırpmadan izleyecek ve bundan bir hayli gurur
duyacaktım.
Tuschinski Sineması ve The Shining
Tuschinski Sineması olumlu anlamda görsel bir
tasalluttur. İlk kez göreni hipnotize eder adeta.
Abraham Icek Tuschinski tarafından yaptırılan,
o yıllarda dört milyon gulden’e mal olan ve
1921’de açılan sinemayı tasvir etmek ancak bir
dizi terimi ard arda sıralamakla mümkün. Empresyonizm, art nouveau, cam işleme sanatı,
cevahire dönüştürme, modern sanat, mefruşat
luna parkı, resimle bezeme, vb.. Dünyanın en
güzel sinemalarından biri olarak kabul ediliyor.
Ünlü mimar Hijman Louis de Jong tarafından
tasarlanmış olan binanın dışı görsel bir ziyafet.
İçi de katlanarak öyle. İç dekor klasik bir illüzyon
ve tahayyülü müşkül bir varyete ortamı. Altı film
salonu var. Toplam bin beş yüze yakın koltuk
18
sayısına sahip. Ses düzeni en son teknolojiyle
kurulmuş. Amsterdam’ın birbiri ardında lambasını söndüren sinemalarına inat bugün hâlâ orijinal yapısını koruyor. Amsterdam’a giderseniz
bu sinemayı mutlaka görün. Bir film izleyip iç
dekorun imge bombardımanının vereceği baş
döndürücü hazzın zevkini çıkartın.
Bu sinemada gördüğüm filmlerin sayısı kesinlikle iki yüzü aşkındır, ama bir tanesi var ki ilk
aklıma gelen olmayı sürdürüyor. 1980 yazıydı. Arkadaşlarla beraber Stephen King’in The
Shining – Cinnet adlı filmini izlemiştik. Sonra
sinemadan çıkarken ana salonun zeminindeki
halının desenlerini filmdeki Overlook otelinin
halısına benzetmiş ve bu binada tek başına bir
gece geçirmenin ne tür bir deneyim olacağını
düşünmüştüm. The Shining’i izleyenlerin bildiği
gibi son sahnelerde otelin içine sinmiş anılar
uyanıyor ve heyecan en üst noktasına çıkıyordu.
Cineac Damrak ve Alien
1979 yılının yazıydı. Ridley Scott’un yönettiği
Alien – Yaratık filmi gelmişti. Perşembe günü ilk
kez gösterilecekti. O sırada demiryollarında çalışıyordum. O gün gececiydim. Vardiya 23.00’te
başlıyordu. Birkaç gün sabredemedim. 18.45
seansına gittim. Film üzerimde inanılmaz derecede etkili olmuştu. Sabaha kadar bir ayağım
arzda, bir ayağım uzayda çalıştım.
Bu sinema dört yıl sonra kapanacak ve yerini
büyük bir mağaza alacaktı. Koltuklarında seyirci ağırlamaya 1929’da Capitol adıyla başlamış
ve 1937’de Cineac adını almıştı. Şehrin en işlek
ve turistik caddesinde 1983’e kadar kim bilir
hangi sayıda insanın hayal dünyasına imge
aşısı yapmıştı. Cineac’ın kapandığını fark ettiğimdeki şaşkınlığımı ve burukluğumu bugün
gibi hatırlıyorum.
29 Haziran 1989 – Perşembe
Bu yazıyı kaleme alırken elimin altında 29 Haziran 1989 tarihli de Volkskrant adlı bir Hollanda
gazetesinin verdiği haftalık sinema listesi var.
Katlanma yerleri hafiften sararmış bir kupür.
Bu film listesine 26 yıl sonra göz atarken gördüğümü hatırlayamadığım iki film bulabildim
sadece. Amsterdam sinemalarına bayağı yatırım
yapmışım. Listeye bakılırsa 9 1/2 Weeks - 9 ½
Hafta filmi o sırada gösteriminin 100. haftasındaymış. Monthy Python’dan Life of Brian –
Brian’ın Hayatı adlı film ise 40. Haftasında; o sıralarda kült addedilen Betty Blue adlı Fransız filmi
de 57. haftasındaymış. Bu özellikle o yıllarda
bizim Türkiye’de pek alışık olmadığımız bir şeydi. Bir film vizyona girer ilgi çekerse birkaç hafta
gösterilir; sonra bir daha televizyonda izlenmek
üzere afişlerini alır, çeker giderdi. Bu üç film de
listede gece filmi olarak yer almış durumda.
Her hafta şehir merkezindeki bazı sinemalar
cuma ve cumartesileri gece yarısı başlayan seanslar organize ederdi. Artık günlük seanslarda
gösterilmeyen birçok filmi bu seanslarda izleme
fırsatı bulmuştum. Ciddi bir gece filmi müptelasıydım on yıllar boyunca. Şu elimdeki kupür
daha çok şey anlatabilir, ama biz kaldığımız
yerden devam edelim. Bu listede yer alan sinemalardan dokuzu şu anda yok. Yarısı neredeyse.
İçlerinde kaybına en çok üzüldüğüm ikisine değineceğim. Birisi Alhambra, diğeri de Desmet.
Bu yazıya destek olsun diye Desmet’in ne olacağını beklerkenki yalnız halinin resmini çektim.
Alhambra çoktan lüks bir rezidansa dönüştü. Alt
katında da bir ara ofis malzemesi satan bir dükkân vardı. Belki anılara vefasızlık diyeceksiniz,
ama oradan lazer yazıcıma toner bile aldım.
Alhambra’da unutamadığım film Beyond Good
and Evil – İyi ve Kötünün Ötesinde adlı filmdir.
Önünden geçerken bir camekânın ardına konmuş fotoğraflardaki adamın kime benzediğini
doğru tahmin etmiş ve yemeği erteleyerek
başlamak üzere olan filmi izlemiştim. Nietzsche’nin hayatından bir kesiti
anlatıyordu. 1977 yapımıydı. Yıllar sonra yeniden gösteriliyordu. Dominic
Sandra’yı Lou Salome rolünde görmek çok hoştu. Filmde beraber fotoğraf
çektirdikleri bir sahnede Friedrich Nietzsche’nin eline “Bir kadınla görüşmeye mi gidiyorsun, kırbaçını yanından eksik etme’”sözüne binaen bir kırbaç
tutuşturuluyordu.
Şu anda İzmir’deki Elhamra sineması da artık mevcut değil. Bina
1980’den bu yana film gösteriminde kullanılmıyor yani. İki “Kırmızı Ev”in
mimarisi birbirlerine benziyor desem sanırım abartma olmaz. Aralarında
mimari üslup bağı var sanki. Ünlü Alhambra sarayından ilham alınmış da
denebilir belki.
Desmet’in yeri başka. Otuz yıl oturduğum evime yakındı. Bisikletle beşyedi dakikalık mesafedeydi. Birkaç yüz film izlediğim bir sinema oldu.
Çok güzel film broşürleri bastırırdı. Bunların bazılarını hâlâ saklıyorum.
Desmet’te gördüğüm bir filmi seçmek için ciddi ciddi düşündüm. Listem
çok uzundu, ama 1982 yapımı The Draughtsman’s Contract – Ressamın
kontratı filmi birincilik için iddialı. Peter Greenway’in yazıp yönettiği bu
filmi çok beğenmiş ve bir gün arayla iki kez izlemiştim.
Ne diyeyim, bütün kayıp sinemaları sevgi ve hasretle anıyorum.
Rialto ve Kış Uykusu
Amsterdam sinemalarından söz ederken Kriterion’dan ve Rialto’dan söz
etmeden olmaz. Desmet’le birlikte evime yakın üç mutena sinemaydı.
Neyse ki, ikisi hâlâ duruyor. Aklıma 1980 sonlarında yazları Desmet, Kriterion ve Rialto gibi sinemalarda arka arkaya gösterilen Eric Rohmer, Jean
Luc Godard filmlerinden kalma sahneler geliyor. Bir anlığına sanki dün
gibi, oysa bir daha kitleler tarafından izlenmeyecek filmler arasında yerlerini almışlar çoktan.
Rialto, Venedik’teki bir köprünün adı. Ponte di Rialto. Fotoğrafında da
gördüğünüz gibi mimarisi çok etkileyici. 1920’de inşa edilmiş. Bu yakınlarda Rialto’nun fotoğrafını çekerken afişlerde Winter Sleep – Kış Uykusu
filmi dikkatimi çekti. Nuri Bilge Ceylan’ın ödüllü filmi
Amsterdam’ın en ünlü sinemalarından birinin salonunda izleyicilere Türkiye ışıtıyordu. Rex Sineması ve Kara Murat Filmleri özellikle son on yılda
Türk filmleri Amsterdam’da sıkça gösteriliyor. Seksen başlarında bu tek
tük olurdu. Cüneyt Arkın’ın oynadığı Kara Murat’lar ilk Türk filmleriydi.
Cüneyt yerine seyirci çeksin diye olacak George yazılırdı. Harlemmermer
sokağındaki Rex Sineması’nın önünden geçerken Kara Murat afişlerini
görürdüm. Bu seri kaç filmdi bilmiyorum, ama en az üç farklı afiş hatırlıyorum. Bu arada Rex Sineması da 1989’dan bu yana kayıplar arasında.
Son Bilet
Şu anda küresel bir köye dönüşmüş dünyada yaşıyoruz. Bir filmi oturduğunuz yerde ve yürüyüş yaparken bile online-çevrimiçi izlemek mümkün.
Filmleri indirip muazzam bir arşive sahip olmak artık hayal değil. Azimli
biri mütevazı bir yatırımla yeterli mesai sarfederek binlerce filmlik bir arşive sahip olabilir. Bunların kopyalarını çıkartabilir.
Aktör ve aktrisler sanal kişilikler, programlanmış 0 ve 1’ler olduğunda
etten ve kemikten oyuncuları özleyeceğiz. Avatarlaştıklarında da öyle.
Nostaljiler sürecek. Hiçbir zaman var olmamış sinemaların, oyuncuların ve
yönetmenlerin mevcudiyetlerini yitirmelerine üzüldüğümüz anlar da gelecek. Durmadan kurulan ve yıkılan kâinatta bu süreç hiç bitmeyecek.
2009 yılında bir öykü yazmıştım. Yakın bir gelecekte havada hareket
edebilen ve çoğalabilen, çelik kasaların içine nüfuz edebilen mutant bir
e-virüs ister selüloz şerit, ister hard disk üzerinde kayıtlı olsun dünyadaki
bütün filmleri yok ediyordu. Kameralar ve stüdyolar da etkilendiği için
yeni film çekilemiyordu. Hiç filmsiz bir geleceği anlatıyordum. Adı Son Bilet. Meraklılar dijital ortamda bulabilir. Burada en başını anlattım sadece.
Gelecek zamanların film nostaljisi böyle bir filmsizlik ortamında en parlak
noktasına erişecek belki de. “Amsterdam sinemaları işte” deyip geçmeyin.
Bakın bizi aldı nereden nereye getirdi.
Kayıp sinemalar peşiniz sıra yürürler bir süre. Sonra yavaş yavaş arkaya
baktığınızda bazılarını göremez olursunuz. Nostaljik nesneler sadık köpek
gibidir. Bunlardan en az biri ufukta görünecek bir manzara kalmayana
dek arkanızdan yürümeye devam edecektir.
Yazarın Sitesi: sadikyemni.com
19
Didem Madak
“Sayamadım kaç ah döküldü dallarımdan!”
20
Yazı: Reyhan Yıldırım
“Vasiyetimdir” demişti “dalgınlığınıza gelmek istiyorum ve kaybolmak o dalgınlıkta.” Olur mu hiç!
Şairler üzerine yazmak kadar zoru yok. Belki de onlar üzerine yazmanın gereği yoktur, bilemiyorum. Didem Madak için de durum
böyle. Söyleşileri bile öylesine güzel, öylesine şiirseldir ki, “bırakalım, kendi konuşsun” demek geçiyor içimden.
Gündelik dilin bin bir çağrışımla titreşen tehlikeli sırtında ustalıkla
denge tutan bir cambazdı, O. 2000li yılların ortasında keşfetmiştim. Yaşam adeta kimyasına sızıyor, doğal olarak dilinde tütüyordu.
Gündelik olandan doğurduğu sanatla insanın içini burkuyordu.
Açıkça söylüyordu zaten Pulbiber Mahallesi’nde, “Eksenimiz yok,
kolonlarımız çatlak / kömürlük penceresi dilinde yazıyoruz. / Ete
yapışmış siğil dilinde / kuyruğu kesik kedi dilinde / kırmızı tırtıl dilinde / bulabildiğimiz ve bilebildiğimiz dillerde yazıyoruz. / Bu diller
bizim!” diyordu.
Şairin kuyuyu andıran gözleri, içine düşersem unutulmayacağımı
düşündürürdü bana. Besbelli dizeleri, mahalle şarkılarıyla uyuyor,
kulaktan kulağa oynuyor, minibüse binip minibüsten iniyor, bahçede birikmiş yaprakların arasında bahçeye kaçmış kesilen topların
seslerini dinliyordu, “bir cadının içli geçmiş zamanında” gitgide
taşınmaz olan “sözler gibi ağır alışveriş torbalarıyla” tüm mahalleleri enine boyuna geçen hayat dolgunu, doldukça daha endişeli
gözlerin eseriydi. Kitaplarını her karıştırdığımda, ama her karıştırdığımda kendimi buldum: “İşte, çoktan görmüş beni!” Bu yüzdendir ki
Didem’le hiç karşılaşmadık dersem, bir bakıma yalan olur.
1970 yılında İzmir’de doğdu. Hukuk fakültesini bitirdi. Çoğu zaman
vasıf gerektirmeyen işlerde çalıştı, Madak. Varlığını şiirle doldurdu.
Müsvedde adlı şiirinde “Anlatarak bitiriyorum hayatımı / Bilmiyorum başka nasıl bitirilir bir hayat” diyordu. Kolon kanseri tedavisi
gördüğü sırada, kırk bir yaşındayken öldü. Yayınevi üçüncü ve son
kitabının “Ardından” adlı bölümüne ölürayak yazdığı son şiirini
koydu: “Şiirin içine girerken / Bana bazı şarkılar lazım ahbap / hafif
şarkılar, acı olmayan şarkılar / çok şarkıya ihtiyacım var!” Doğallık ve
samimiyetle çatılmış dizelerinde kurulmuş tanışlığımızı kaybetmekten üzgün, isteksizce vedalaştım sevgili şairimle.
Bana üç kitap bıraktı miras olarak. İlki, “Grapon Kâğıtları”ydı. Ödüllü
bir kitap! 2002 yılında İnkılap Kitabevi Şiir Ödülü’nü almıştı. Ardından “Ah”lar Ağacı’ gelmiş ve ilk kitaptan beş altı yıl sonra da “Pulbiber Mahallesi” yayımlanmıştı.
Kadının iç dünyasından damıtılmış diliyle ülkemiz kadınının yaşadığı gerçekliği en iyi yansıtan şairlerimizden biri oldu, Madak; sözü
geçen siğil gibi, dizeleri belleğimize yapıştı. “Ölüm çok iri bir sözcük
değil bayım” demişti, örneğin. O gidince “Bir gül, bir güle derdi ki
Görse / Yalan söylüyorum / Güller bu sıra hiç konuşmuyor bayım”
diye fısıldamak bize kaldı. Sesi bize kaldı.
Düşünüyorum da, şiir tuhaf şey. Bilgi vermiyor. Betimlemiyor. Öyleyse nasıl bu kadar etkileyici ve kalıcı olabiliyor? Sorumun cevabını
şairin “kızınız öfkesi koşunca yakalayamıyor hanfendi / kalbi delik,
dikizliyor durmadan hayatı oradan / kızınız lekelere peygamber
oldu hanfendi / çarmıhı gevşemiş çivi arıyor / (…) kızınız manayı
fazla zorluyor” dizelerinde buluyorum: Birkaç sıradan sözcük ve vücut bulduğu sesle şiir, iç dünyamızı algılarımızla çalkalayıp, duygularımızı uyarıyor. Olguları unutuyor insan ama duyguları hiç unutmuyor. Bize ait şeylerin bambaşka yüzleriyle buluştuğumuz şaşkın
anda vardığımız hayranlık eşiği… havalanıyor benliğimiz. Didem
Madak’ın şiirleri tıpkı rüzgârda ipini koparıp uzaklaşan uçurtmalar
gibi; bildiğimiz uçmayı bilmediğimiz bir özgürlük imkânıyla buluşturuyor.
Çok gönül bağı kurdum Madak şiiriyle. “Grapon Kağıtları”nda “hep
gülümsüyorsun” diyordu annesine, “aklının ortasında mavi bir yıldız
varmış gibi / ve o yıldız karanlık bir şubat akşamında / durmadan
soluyormuş gibi”. O mavi anne, yaşamın içine işlediği Madak’ın gözleriyle eş bir dalgınlık içinde görünüyordu bana. Nazikçe gülümserken içten içe düşünceli. Sanki bir kapı! Dış yüzünde kanaatkâr
sessizlik, iç yüzünde tedirginlik… Bu kapı bize açılır, bizi içeri çeker.
Ama o yorgun yürekte beklenmiyoruzdur. Hangimiz bilmiyoruz?
Madak’ı okuyunca canının çok yandığını anlıyor, insan. Yeni doğan
yavruları anımsatıyor. Derin bir soluk çekip ciğerlerini havayla doldurmak isteği zora koşulduğundan, sesi çığlığa dönüşüyor adeta:
“Kalbimi de büyüttüm sonunda / artık bazen gözlerime tırmanıp
bakıyor sokağa / kirpiklerime tutunuyor, o ince parmaklıklara / öyle
çok büyüdü yani, görsen şaşarsın / kalbim sanırım büyüyünce /
sokaklarda ağlayan biri olacak”. Küskün bir yaşamak onunkisi, fakat
umutsuz değil! Derin, demeli!
Gözlerini kapayamaz şairler. İnsanlığı gözlemleriyle içer. Dıştan
görünüşleri sakindir, ama içlerinde orkoz hüküm sürer. Dipten
sürüyüp getirdikleri gözyaşıyla değirmen gibi çevirdikleri iç dalgaları çığlık olarak duyarız yahut şiir! Tam da o çığlık kurtarır onları,
Madak’ı da: “Tartın beni derdim / Tartardı çocuklardan biri / Binalar eğilir bakardı iç çekerek / Camları ışıldardı. / Küçük, nasırlı bir
avuçtan / Avuçlarıma dökülürdü tüm şehir / Alır yüzüme sürer /
Güvercinlere emanet ederdim yüzümü / Aç gagalarını ıslatırdı gözyaşlarım…/ …Bir gül uzatırdı çocuklardan biri / Ellerimden güle
yalnızlık batardı / İçi bulanırdı yalnızlığımın / Kusardı serseriliğini en
görkemli meydana”.
Zekiydi Madak. Gerçekten. İmgelemimde ışıktan bir yolla dizilip
tam kucağıma inen kelimelerini daha ilk kitabında sevmiştim.
Kadınlardan bir kadındı gerçi, ama kadına biçilen klasik kimliği
üzerine oturtamamıştı. Kendini şiirin odasına kapatıp pencereyi
açmak isterdi belki: “Sevinçli bir kalp, sevinçli bir çocuğa benzer
21
ışıl: / koşmak ister, / salıncağa binmek ister… / Şubatta falan dağ laleleri çıkıyor ya
/ alıp ıslıyorum koca bir kaseye. / Bazen yağmura bağırıyorum: / Bas ulan! Bas evimi
basacaksan! / Yaşım yirmi altı oldu bu sene. / Duvar döküldü rutubetten / Beton gri
bir kabak gibi ortaya çıktı. / Bazen gecenin ortasında yağda yumurta pişiriyorum. /
Dünyanın en ıssız cızırtıları bunlar ışıl, / duyuyor musun? / Hayatı seviyorum yine de. /
İstersen iki kalp çizer altını da imzalarım. / Bana beni kötülüklerden korusun diye verdiğin / cevşenü’l kebir’i duvara astım. / Ölüm. Siyah taşlı gümüş yüzük. /
Bu mektup, / Rutubetli selamlarla doludur.” Besbelli, o yüzden tanıdıktı
sesimiz kulağımıza, önce o gördüğü için değil, kendimizi hayatımızdaki
rutubeti görmekten alıkoyamadığımız için.
Şiirindeki samimiyet ağır geliyordur diye düşünürdüm hep; böyle coşup
böyle durultmak tam da kendine ölmeyi gerektirir. “Kalbim neden ben?
/ Sırf sevinesin diye seni bir kere bile / Elinden tutup parka götürmedim” diyordu. Ah!ları yığıyordu yolumuza, galiba ismini vererek kendine
ölüyordu.
Yazmak zor gelirmiş, Madak’a. Başlayana kadar kaçıp dururmuş. Kimi zaman kriz halinde yazar yine de şiire yaklaşamazmış. Bazen ilgisiz şeyler
yaparken, aniden şiir… “Ama siz sobada sucuklu yumurta pişirip yiyen /
Yoksul bir aşkın güzelliğini bilir misiniz?” Planlayıp, tasarlayıp yazmamış
hiç. Yazma anında bilinçaltında biriken fikirleri sağmış. Bir söyleşisinde
ölmeden önce itiraf etmesi gereken şeyler var gibi hissettiğini söylemiş,
önemli şeyler. Bu aceleden olsa gerek ya da kaybedecek bir şeyi kalmadığını hissetmesinden “Her şeyi söyleyebilirmişim gibi geliyor” diye
eklemiş. “O zaman her gün işe giderken karşılaştığım, boyozcunun yanında durup, boyoz yiyen insanları hayranlıkla seyreden o kara köpeği,
puf böreği gibi tombik elleriyle kabak seçen ev hanımlarını, ucuzluktan
alınmış bayramlıklarıyla kendilerinden pek memnun olan o bayram çocuklarını hatırlıyorum. O zaman onları sandığımdan çok sevdiğimi anlıyorum. Hepsi şiirime sızıyor o zaman. Hayat beni büyülüyor.
Yazarken hayatı sandığımdan çok sevdiğimi, ona hayranlık duyduğumu
anlıyorum. Aslında az sonra ölecek birinin gözleriyle dünyaya baktığımızda hayatın her yerinden şiirin fışkırdığını görürüz, önemli saydığımız
çoğu şeyin önemini yitirdiğini görürüz. O zaman anlamsız bulduğumuz
küçük gündelik hayatımızın aslında anlamlı olduğunu hissederiz. Ben
sanırım böyle bir itkiyle yazdığım için biraz telâşlı yazıyorum. Doğaçlama bir şiir.”
Kimi insanlar var, tutkulu bir ilişki kuruyorlar yaşamla; öylesine dolup
taşıyor ki yürekleri, bir o kadar erken dayanıyorlar yaşamın sınırlarına.
Herkesten çok ve hızlı birikiyor, varoluşun henüz genç bir çağında da
geriye düşüyor olmalılar. Asıl maratoncular hafif sırt çantalarında acılar
taşımıyor değil. Fakat şairler… Başkalarının çantalarına da omuz verdiklerinden midir, ağırlaşıyorlar zamanla. “Koşma ey zaman… Git, zaman!” demek için
geç. Gitti şair.
Sayfalarca sürmez ya bir yazı. Bitirmeli. Ama onunla bitirmeli. En başta dediğim gibi, kapanışı kendi yapsın. En güzelini onun söylediğinin kanıtı olsun. Varlık Dergisi’nin, 1141 nolu
sayısında, henüz zaman varken yaptığı bir söyleşiden alıntılıyorum. Tarih, 1 Ekim 2002.
22
“Sonra bir gün yolun sonuna geldiğimi hissettim. Kendime
dur demem gerekiyordu. İnsan ya ölerek ya da yaşamaya
karar vererek kendini durdurabilir. Ben yaşamaya karar verdim. Bu yüzden Allah benim çaresizliğimdi, artık konuşabileceğim kimse kalmadığı için, konuştuğumdu. Hani adam
uçurumdan düşerken bir dala zor zahmet tutunmuş ve dua
etmeye başlamış: Kurtar beni Allahım, ne olur kurtar. Bakmış ses soluk çıkmıyor, bağırmış: Başka kimse yok mu? Yalnızlığının ucuna varan, Tanrı ile konuşmaya başlar ve orada
başka kimse yoktur. İster istemez şiirlerimde de bu konuşmanın izleri var. Tasavvufun önerdiği iç yolculuğu, önemli
bir olanak olarak görüyorum kendi açımdan. Tasavvuf insanı günahkâr, aciz bir kul konumundan uzaklaştırıyor.
Sanırım dervişliğin edebiyatını yeterince yaptık, artık onu
yeni bir yorumla yaşadığımız çağa ve hayata katmamız
lazım. Dervişlik havuz başında, âlemleri seyre dalmak anlamına gelmiyor yalnızca. Bence artık dervişlik, maçoluk
yarışması yapılan bir masada, ‘ben kestiricem, zaten bir işe
yaramıyor’ diyen bir adamın ‘iktidarsızlığında’ saklı. Himaye
ve işbirliği kabul etmedikleri için boynu vurdurulan, derisi
yüzülen dervişleri hatırlamakta saklı. Artık kapılanacak kapı
kalmadı. Bizi çağıracak ses kalmadı, ‘çağrıldım, geldim’ diyemeyiz artık. Ahlayıp, oflayıp, ben diyerek kendimi herhangi
birinden daha çok acı çekiyor sanışımla, ben dervişlikten ne
kadar uzağım. Acımı sessizce çekeceğim bir yol bulursam,
dervişlik işte orada saklı. Kırılan kalbimizin hesabını tutmaktan sıkılıp, kırdığımız kalplerin hesabını tutarsak,belki orada
saklı. Fuzuli’nin söylediği gibi ‘iyi ile kötü sayma işi bitince
mescit de birdir meyhane de.’ Belki dervişlik, bu sayma işini
bitirmemde saklı.”
“Evet, yaşlanmak benim için bir ütopya gibi. Yaşlanınca
‘kötü bir efendinin elinden kurtulmuş bir köle gibi olacağım.’ Minibüs edebiyatında meşhur bir laf var hani: Hızlı
yaşa, genç öl, cesedin güzel olsun. Genç ölemediğim için
hızlı yaşlanmaya başladım sanırım.”
Şair yanağının sıcağına göç eden kırlangıçlardan söz etmiş,
“beni anla” demişti. Galiba anladık. Lakin öyle hissediyorum
ki tam anlatamadık. Onu artık kitapları anlatabilir, öyle değil
mi? Hepsi Metis yayınlarından çıktı. Sevmenizi dilerim. Şiirle kalın ve dostlukla…
23
E kolojik Çif tlik lerd e Ta r ı m
Turizmi ve Tecrüb e Ta k a s ı
Yazı: Şule Gönülsüz / Fotoğraf: Işıl Kayagül
Geçtiğimiz yüzyılın sonlarına doğru dünyada iklim değişikliği, karbon
ayak izi, organik gıda, permakültür, ekolojik çiftlikler, sürdürülebilirlik, kent
bahçeleri, ekoturizm gibi çeşitli sözcükler hayatımıza girdi.
Dünyanın sadece insan türüne ait olmadığını düşünen, sadece günümüze
değil, gelecek kuşaklara da sahip çıkmak isteyen insanlar bu yeni kavramlara dört elle sarıldılar. Ulusal ve uluslararası kimi kurumlar, çeşitli sivil
toplum kuruluşları ve internet ortamıyla bir araya gelen gruplar bu yeni
kavramların içlerini hızla doldurup gezegenimizi daha yaşanabilir hale
getirmek için çalışmalara hız verdiler.
1990’ların başında üniversiteden bir arkadaşım yaz tatilinde Fransa’nın
kırsalında yemek ve yatak karşılığı bir üzüm bağında çalışmıştı. Aynı yıllarda BBC’de bir İngiliz çiftinin çocuklarıyla birlikte bir çiftlikte tatil yaptığını
görmüştüm. Çocuklar çiftlikteki hayvanları seviyor, otlakta ailecek piknik
yapıyorlar, çiftçinin sağdığı sütleri içip taze yumurtalar, peynirler, bahçe ve
tarladan yeni toplanmış sebzelerle, harika yemekler yiyorlardı. Böylesi doğal ortamlarda tatil yapmak veya gönüllü olarak buralarda çalışarak yeni
şeyler öğrenmek ne kadar harika bir fikirdi. Yaklaşık 10 yıl sonra Türkiye’de
de bu uygulamalar başladı.
TaTuTa
Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği (www.eto.org.tr) ve Buğday Ekolojik Yaşamı Destekleme Derneği (www.bugday.org) ülkemizde ekolojik tarımın gelişmesine büyük katkıları olan sivil toplum kuruluşlarıdır. Özellikle
Buğday Derneği’nin TaTuTa Projesi (www.tatuta.org) 2003’te 25 ekolojik
çiftlikle işe başlamış ve hızla büyük aşama kaydetmiştir. Tarım, turizm ve
takas sözcüklerinin ilk hecelerinden oluşan TaTuTa’nın uzun adı “Ekolojik
Çiftliklerde Tarım Turizmi ve Gönüllü Bilgi, Tecrübe Takası”dır. Amacı ekolojik tarımla geçinen çiftçi ailelere mali, gönüllü iş gücü ve bilgi desteği
sağlamak ve ekolojik tarımın gelişmesine katkıda bulunmaktır. 2004’te
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Küresel Çevre Fonu (GEF)
ve Küçük Destek Programı’ndan (SGP) alınan fonlarla altyapısı oluşturulan
TaTuTa projesi bugün Türkiye’de yedi bölgede 92 ekolojik çiftlik ve binlerce gönüllüyle yoluna devam etmektedir.
1990’da kurulan Uluslararası Ekoturizm Derneği’ne (The International Ecotourism Society-TIES) göre ekoturizm, doğal alanlara yapılan, çevreyi koruma ve yerel haklın refahını artırma sorumluluğu taşıyan seyahat biçimidir.
Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere doğal alanlarda tatil yaparken hem
çevreyi korumak hem de yerel halkın refahını gözetmek esastır. Doğal
alanların bozulup hatta önemli ölçüde yok edilip beton yapılarda suni bir
refah ve konfor oluşturmak gibi bir turizm anlayışı söz konusu değildir.
TaTuTa çiftlikleri de ekoturizm alanlarıdır. Tarım turizmi olarak adlandırılan bu yapıda konuklar (turistler) geçimini ekolojik ürün yetiştiriciliğiyle
24
sağlayan çiftçi ailelerin evlerinde kalırlar. Konaklama ve yiyecek için belli bir ücret
ödeyerek çiftçilere ekolojik üretimi sürdürebilmeleri için ek maddi destek sağlarlar. Bu ekolojik çiftliklerde herhangi bir ücret ödemeden de kalma şansınız var.
Her gün belli saatlerde gönüllü olarak çiftlikte çalışırsanız konaklama, yiyecek ve
içecek için hiç para ödemiyorsunuz. Gönüllülerin yaptıkları işler ve çalışma saatleri çiftliğe, çiftliğin ihtiyaçlarına ve gidilen döneme göre değişiyor. Örneğin hasat
zamanı daha çok iş oluyor. Zararlı otları temizlemek, mevsime göre fide ekmek,
çaba yapmak, ürün hasat etmek, çiftlik hayvanlarının bakımı gibi işlerin yanı sıra
evin ihtiyaçları için de salça, pekmez, tarhana yapmak, erişte kesmek ya da bulaşık yıkamak gibi çeşitli işler yapabiliyorsunuz.
TaTuTa çiftlikleri ile konuklar ve gönüllüler arasında iletişimi ve rezervasyonları
2006’dan beri Gençtur sağlıyor. Eğer Buğday Derneği üyesi değilseniz (üyelere
ücretsiz) 60 TL’lik kayıt ücretini ödedikten sonra bir yıl boyunca gönüllü veya
konuk olarak istediğiniz kadar çiftliği ziyaret etme olanağınız var. Üyelik kaydı
yaptıktan sonra TaTuTa’nın web sitesinden yedi bölge 92 çiftliğin ayrıntılı profillerini ve ziyaretçi yorumlarını görebilirsiniz. Konuk veya gönüllü olarak tercih
ettiğiniz çiftliğin uygun olup olmadığı veya kaç kişi kabul edebileceği gibi konularda Gençtur sizi bilgilendiriyor. Web sitesinde de gözüken çiftliklerin uygunluk
takvimine göre seçeceğiniz çiftliğe başvuruda bulunuyorsunuz, onay geldiğinde
rezervasyon yaptırıyorsunuz. Rezervasyon tarihlerinde çiftlikte olacak biçimde
çiftçi aileyle haberleşerek seyahatinizi programlayıp gerçekleştiriyorsunuz. TaTuTa ağına girmek isteyen çiftlikler için gerekli koşullar, konuk ve gönüllü kabul
edecek çiftliklerin izleyeceği adımlar, ev sahiplerinin listesi, ziyaretçilerin dikkat
etmesi gerekenler gibi konular TaTuTa’nın web sitesinde yer alıyor.
Buğday Derneği, ECEAT (European Center for Eco-AgroTourism/Avrupa Ekolojik Tarım Turizmi Merkezi) ve WWOOF’a (World Wide Opportunities on Organic
Farms/Organik Çiftliklerde Dünya Çapında Fırsatlar) üye ve bu örgütlerle işbirliği
yaparak TaTuTa Projesi’nin yurtdışında da tanıtımını yapıyor. Ekolojik çiftliklere
gelen gönüllülerin çoğunluğunu WWOOF (www.wwoof.net) aracılığıyla ülkemize dünyanın dörtbir yanından gelenler oluşturuyor. Bunlar içinde çeşitli meslek
gruplarından kişiler olmasına karşın daha çok üniversiteli gençler ve kadınlar bu
çiftlikleri tercih ediyor. Buralarda ekolojik tarım ve çiftlik hayatını yaşayarak öğreniyor, farklı kültürden insanlarla tanışıp birlikte tatil yapma olanağı buluyorlar.
Ekolojik tarımla geçinen çiftçi aileleri ve işletmeler gelen gönüllülere kendi bilgi
ve tecrübelerini onların işgücüyle takas ediyorlar ve çiftlikte kaldıkları sürece gönüllülerin barınma, yiyecek ve içecek ihtiyaçlarını karşılıyorlar. Çiftlik işlerinden kalan zamanlarında eğer çiftlik
deniz kıyısındaysa denize giriyorlar, çevre gezileri, çeşitli sportif
ve kültürel etkinlikler düzenliyorlar. Yoga, Doğal Nefes Yöntemi
Atölyesi, Masal Gecesi bunlardan bazıları...
Ekolojik Yaşam Gezgini
Buğday Derneği’yle bağlantılı Çamtepe Ekolojik Yaşam Kültürü
Merkezi’nde (www.camtepe.org) özellikle ilkbahar ve yaz aylarında çeşitli etkinlikler ve eğitim programları düzenlenir. 2013 yaz
sonunda burada bir etkinliğe katıldıktan sonra yaşamı değişen
Işıl Kayagül bir ekolojik yaşam gezgini olur. O gün bugündür yılın
birkaç ayı hariç yollarda, ekolojik çiftliklerde, ekolojik yaşamla
ilgili kamplarda, köylerde...
Büyük şehirde doğup büyüyen ve çoğumuz gibi kırsal yaşamı
pek bilmeyen Işıl Kayagül şehrin dayatmalarından ve hızından
yorulur, 10 yıllık felsefe öğretmenliğinden ayrılıp yeni yaşamları
öğrenmek için yollara düşer. İlk duraklarından biri Fethiye’deki
Ekolojik Yaşam Çiftliği Pastoral Vadi olur. Ekim 2013’te Buğday
Derneği’nin gönüllüsü olarak buraya gelir, Hollanda’dan altı genç
25
ve iki grup liderine Pastoral Vadi’de kaldıkları 15 gün süresince yardımcı olur. İletişim ve uyum sorunu
olan bu gençler terapi amacıyla bu projeye katılmışlardır. İlk günlerdeki çekimserliklerini bu doğal ortamda hızla üzerlerinden atarlar. Birlikte zeytin ve nar toplamışlar, kerpiç ev için kerpiç taşıyıp tarhana
yapmayı öğrenmişler. Hemen yakındaki köyde bir düğüne katılmışlar. Işıl, burada “niyeti bozmuş” ve
“şehrin kendisine uygun olmadığını” daha fazla düşünmeye başlamış. Sonra Burdur’daki Lisinia Yaban
Hayatı Rehabilitasyon Merkezi’ne gider. Yine TaTuTa aracılığıyla bulduğu bu merkezde avcılar tarafından vurulan veya çeşitli sebeplerle yaralanmış hayvanlar tedavi ediliyor.
“Burdur Gölünü Yaşat” ve “Yaban Hayat Rehabilitasyon Merkezi” gibi birçok projenin yürütüldüğü merkezi 2005’te Burdurlu veteriner Öztürk Sarıca kurmuş. Öztürk Bey çevre köylerden işçiler ve çeşitli dönemlerde gelen gönüllülerin yardımıyla yaklaşık 220 dönüm üzerinde arazide sertifikalı organik sebze,
meyve ve gül de yetiştiriliyor. Işıl da ocak ayının soğuğunda burada gül dikimine katılıyor.
Burdur’dan sonra İzmir Güzelbahçe’de Payamlı Köyüne giden Işıl, ailesiyle İstanbul’dan buraya taşınmış
Erdem’e “Erdship” yapımında yardım eder. Erdem, ABD’li mimar Micheal Reynolds’ın Earthship’lerinden
esinlenmiş. Bu alternatif evler yağmur suyunun toplanması, güneş, rüzgâr gibi yenilenebilir enerjili sistemler ile enerji üretimi sağlıyor, doğal ve geri dönüşümlü materyallerle inşa ediliyor. Erdem kendi evinin yapımında otomobil lastikleri, plastik ve cam şişeler kullanılıyor. Ege Bölgesi’nin en büyük gölü olan
Bafa Gölü kıyısında otel ve permakültür çalışmalarının yapılacağı bir yer inşa eden iki kardeşe yardım
eden Işıl, oradan Bodrum’a geçer. Belediye binasındaki iki günlük arıcılık seminerine katılır. Mart sonunda güneşli bir kış günü Milas’ın Pınarcık Köyüne varır, burada sabun yapımını öğrenir.
Nisan 2014’te Bodrum Mumcular Köyündeki Varvil Çiftliği’ne ulaşır, çiftlikte kaldığı 10 gün boyunca
peynir yapar, bahçe işlerinde çalışır. Bir ay sonra yine Burdur’a gider, diktiği gül fidanları büyümüş,
güller açmıştır. İki yabancı gönüllü ve gül bahçesindeki işçilerle birlikte günlerce gül toplar. Gül suyu
yapımının aşamalarını öğrenir. Bir süreliğine İstanbul’a dönen Işıl, Yeryüzü Derneği’nin (www.yeryuzudernegi.org) internette gördüğü ilanıyla Üsküdar Ekolojik Pazar’da denetmenliğe başlar.
26
2014 ilkbaharından itibaren Cumartesi günleri kurulan
pazarda ekşi maya ile ekmek ve reçel atölyesi, çocuklar için çeşitli etkinlikler düzenler. Derneğin Adapazarı
Pamukova’daki Yeryüzü Ekoköyü’nde yörenin mimarisine göre taş ve kerpiçle yapılan ilk evin (Burcu Evi)
inşaatında çalışır. Ağustos 2014’te daha önce de gönüllü
çalışmalar yaptığı Tarlabaşı Toplum Merkezi’nde (TTM)
başka gönüllülerle birlikte çocuklara masallar anlatır.
Ağustos sonunda yine İstanbul’dan ayrılır, yollara düşer,
önce Çanakkale Biga’da Anadolu Meraları’nın Uygulamalı Bütüncül Yönetim Eğitimi’ne katılır. Bir yıl önce
yolculuğunun ilk başladığı yere Çamtepe’ye gider Eylül
2014’te. Sonbahar sonunda ise Datça’da ailesiyle dört
kuşaktır arıcılık yapan Alper Kuyucu’yu ziyaret eder.
Bodrum’daki arıcılık seminerini veren Amerika’daki
Asheville Arıcılık Enstitüsü’nden Debra Roberts Alper
Kuyucu’nun tekniklerini beğendiğini söylemiş ve Işıl da
aylar sonra Alpey Bey’in yanında bal hasatına katılmıştır.
Işıl Kayagül’ün yolculukları ve ekolojik yaşamı öğrenme
çabaları hâlâ devam ediyor. Anılarını ve tecrübelerini
çeşitli dergilerde yazdığı makaleler ve bir blog (https://isilkayagul.wordpress.com) aracılığıyla paylaşıyor.
Kariyeri hakkında bir blog yazısında şöyle diyor: “Kariyer
planlarım arasında çoban olmak, kovanlarımı dinlemek, tarlada çalışmak, bitkileri anlamak, kuşlarla tanışmak var. İstanbul’un, sevdiğim insanları görmenin, sevdiğim birkaç
atölyeye katılmanın haricinde, cazip bir tarafı yok. Her geldiğimde üretim-tüketim dengesi
(dengesizliği) başımı döndürüyor.”
Neden Ekolojik Çiftlikleri Desteklemeliyiz?
Kontrolsüz sanayileşme ve nüfus artışı beraberinde çevre kirliliği, doğal kaynakların ve çeşitli canlı türlerinin tükenmesine, sağlıklı ve yeterli gıdanın azalmasına yol açtı. Gıda sanayi
kitleleri besleme ve daha çok kâr etme adına bazı yanlışlar yaptı. Hazır gıda ve sağlıksız
beslenme sonucu bazı ölümcül hastalıklarda ve obezitede büyük artışlar oldu. Bunların
hepsinin geri çevrilmesi zor ve zaman alacak ama ekolojik hareketi desteklemek ve doğayla uyumlu yaşamayı yeniden öğrenmekten başka çaremiz yok.
Türkiye’de aile çiftliklerinin sayısı son 50 yılda giderek azalmış, köylü ve çiftçilerin çoğu kente göç etmiştir. Kalan çiftçilerin önemli kısmı da kendi tarla ve çiftliğinde değil, geniş ölçekli
tarım yapan şirketlerin arazilerinde işçi olarak çalışmaktadır. Özellikle son yirmi yılda gıda
sanayinin kötü etkileri daha fazla su yüzüne çıkmaya başladı. GDO’lu ürünlerin zararlı olduğu, suni gübre ve kimyasal ilaçların toprağa, ürüne ve genel olarak doğaya verdiği hasarlar,
yol açtıkları hastalıklar öğrenildikçe ekolojik tarıma, yerel tohuma ve doğayla uyumlu yaşamaya ilgi arttı. Ekolojik çiftliklerle yeniden gerçek gıdaya, hani şu büyüklerin anlattıkları,
40 yaş üstünün çocukluktan hatırladığı mis kokan lezzetli sebzelere meyvelere kavuşmaya
başladık. Ekolojik tarım yapan aile çiftlikleri veya küçük işletmelerin sayısı hâlâ çok az ama
TaTuTa gibi proje ve çeşitli STK’lar, gönüllüler ve bu çiftliklerde kalan ziyaretçiler sayesinde
farkındalık hızla artıyor.
TaTuTa’nın Koordinatörü Ahmet Berkay Atik, amaçlarının güven ve takasa dayalı paylaşım ile sürdürülebilir bir küresel toplum inşa etmek olduğunu söylüyor. Ekolojik çiftlikleri
destekleyerek biz de doğaya zararlı kimyasallar kullanmadan ekolojik prensiplerle yapılan
tarım ile sağlıklı gıdanın yaygınlaşmasına yardımcı olacağız.
27
İSTANBUL USULÜ KÖY
Yazı: Ayşe Yetmen
Sanırım 1973 yılıydı bir radyo programında Müjdat Gezen şöyle bir fıkra anlatmıştı: Anadolu’dan gelen otobüslerin birinden Kadıköy’de inen
adamcağız çevresine şöyle bir bakıp gördükleri karşısında “Kırşehir’e şehir
diyenin, buraya da köy diyenin aklına şaşayım” demiş. Evet, İstanbul’un
köylü semtlerinin çoğu kentin en güzel yerleşim yerlerindendir. Bakırköy,
Kadıköy, Vaniköy Yeniköy, Yeşilköy gibi…
Şehr-i İstanbul’un pek çok köyü vardır, var olmasına da ben burada adlarında “köy” eki olanları anlatmaya çalışacağım. Mesela, Adalar da köy kabul edilir ve eski İstanbullular “köye gittin mi, ne zaman gideceksin?” diye
Prens Adalarından birini kast ederlerdi. Hiç unutmam 1963’ün bir yaz gününde Esentepe ile Zincirlikuyu arasında arabayla ilerlerken, kaldırımda
pantolonlu bir genç kızı gören Madam Froso, “Kız kendini köyde sanıyor
herhalde” demişti de, ben şaşırarak “Neden böyle söylediğini” sormuştum;
o da “Kızlar pantolonla ancak adalarda böyle dolaşırlar da ondan” demişti.
Önce Avrupa Yakasının köylerini dolaşmaya başlayalım: İki tane
Arnavutköy’ümüz var, biri ilçe, diğeri Beşiktaş’a bağlı Boğaziçi’nde bir
semt/mahalle. Boğazın Avrupa yakasındaki Arnavutköy, Kuruçeşme ile
Bebek arasında Beşiktaş ilçesinin köklü ve tarihsel yapısı ile öne çıkan bir
mahallesidir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Galata Kadılığına bağlı
bir yerleşim yeri iken, Cumhuriyet döneminde Beşiktaş’a bağlanmıştır.
Arnavutköy, İstanbul’un pek çok semtine göre otantik yapısını koruyabilmiş şanslı sayılabilecek mahallelerden biridir. İlkçağda adı Hestai olan
bu yerleşim yerinin, Bizans dönemindeki adları Promotu ve Anaplus idi.
Burada İmparator Konstaninos tarafından inşa ettirildiği rivayet edilen ve
içinde Başmelek Mikhael’in ikonası bulunan Hagios Mikhael Kilisesi vardı.
Büyüklü küçüklü çok sayıda kilise ve ayazmanın yapılmasından sonra ve
büyük olasılıkla Hagios Mikhael Kilisesi’nin varlığı yüzünden, bölgeye Melekler Köyü dendiği anlaşılmaktadır. Arnavutköy adının nereden geldiği
bilinmemekle birlikte, Sultan II. Mehmed’in (Fatih) Arnavutluk’u Osmanlı
topraklarına katmasıyla, oradan getirilen Arnavutları bu semte yerleştirdiği için bu ismin verildiği söylenir. 1468’de gerçekleştirilen bu yerleştirme
işi sırasında mahalle son derece bakımsız, viran ve adeta metruk haldedir.
1914’te hazırlanan Boğaziçi Salnamesi’nde Arnavutköy nüfusunun 493’ü
Müslüman, 5.973’ü Rum, 342’si Ermeni, 32’si Musevi ve 642’si ecnebi idi.
Ayazmaları, bağları, bahçeleri, köşkleri, sahilhaneleri, sahilsarayları, yalılarıyla ünlü semtin günümüzdeki durumu tümüyle farklıdır. 1980 sonrasında sahil yolunu genişletmek için kazıklı yol yapıldı. Semt şimdilerde
Boğaz’ın canlı bir eğlence merkezi durumundadır.
Görülmesi gereken yerleri başlıklar olarak verirsek, Hellenik stildeki camii,
Taksiarhi Kilisesi, Hellenik tarzdaki Polis Karakolu, Robert Koleji, Boyalı
Köşk Kasrı, Ayazma, Eski Arnavutköy Özel Rum Okulu yerine (şimdi Merak
28
eden Çocuk anaokulu).
Ortaköy; camisi ile ünlü semt/mahalle. Beşiktaş’a bağlı tarihi çok eskilere
dayanan yerleşim yeri. Antik çağdaki adı Arkheion, Bizans dönemindeki
adının ise Hagios Fokas olduğunu biliyoruz. Semt, bu adı İmparator I. Basileios (hükümdarlığı 867-886) tarafından burada yaptırılan Hagios Fokas
Manastırı’ndan almıştır. Bugünkü Ortaköy’ün bulunduğu yerin bu manastırın alanı olduğu tahmin edilmektedir.
Müslüman ahalinin Ortaköy’e yerleşmesi Kanuni Sultan Süleyman devrine rastlar. Dönemin sadrazamlarından Kara Ahmet Paşa’nın kethüdası
Hüsrev Kethüda, burada bir hamam yaptırmıştır. Mimar Sinan eseri olan
hamamın adı: Ortaköy Hüsrev Kethüda Hamamıdır.17. yüzyıla gelindiğinde dere içinde bir Müslüman Mahallesi vardı. O yıllarda sahildeki yalılar
Çırağan Sarayı’nın inşası sırasında yok edildikleri için hiçbiri günümüze
kadar gelememişlerdir. İskele ile Defterdarburnun arasında bulunan kesimde Mehmet Kethüda Çeşmesi, Ortaköy Camii, Neşetabad, Esma Sultan
Sahilsaraylarıyla, Naime Sultan Yalısı ve Hatice Sultan Sahilsarayı, Fatma
ve Zekiye Sultan yalıları ve Defterdar Paşa Camii bulunur.
Beşiktaş Belediyesi’nin 1989-1992 yılları arasında uyguladığı bir proje
çerçevesinde meydan düzenlenmiş ve bugünkü görünümünü almıştır.
Semtin özellikle 90’lı yıllardan buyana cazibe merkezi haline gelmesinde, üç dini temsil eden, Ortaköy Camii, Haigos Fokas Kilisesi, Etz Ahayim
Sinagogu’nun muhteşem yapılarının varlığının da önemi büyüktür.
Bu üç kültürün biraradalığı Ortaköy meydanını ilgi odağı haline getirmiştir. Tüm gün yaşayan bir yer olan meydan ve çevresi hem İstanbulluların
hem de kente dışarıdan gelenlerin uğrak yeridir. İstanbul’un en eski yerleşim yerlerinden biri olan Ortaköy, tarihi yapılarıyla da çekim merkezi
olmayı sürdürmektedir.
Görülmesi gereken yerlerin başında kuşkusuz, barok mimarisi ve Boğazdaki muhteşem konumuyla Ortaköy Camii, Etz Ahayim Sinagogu, Surp
Krikor Lusavoriç Kilisesi, Hagios Fakos Kilisesi, Yıldız Şale Köşkü, Yıldız Şehir Müzesi ve Feriye Köşkü gelir.
Boğaz’ın Avrupa yakasının diğer “köy” ismiyle anılan semtlerinden biri de,
Baltalimanı ile Emirgan arasındaki Boyacıköy’dür. Köyün adı, Sultan III. Selim tarafından Batı Trakya’dan kumaş boyamaktaki ustalıklarıyla tanınmış
kişilerin buraya yerleştirilmiş olmasından gelmektedir. Semtte Surp Yeritz
Mangantz adlı bir Ermeni Kilisesi vardır.
Diğer bir “köy”lü semt, İstinye ile Kalender/Tarabya arasında yalılarıyla
ünlü Yeniköy’dür. Sarıyer İlçesi’ne bağlı bir mahalle olan Yeniköy, fetihten
önce viranelikken, Osmanlı döneminde imar edilmiştir. Fetihten sonra buraya ilk gelenler Ulahlardır. Bunlar Romanya’nın Geni bölgesine mensup
olan insanlardır. Daha sonra Rumlar gelmişlerdir. Ulahların memleketlerine atfen “Geniköy” dedikleri yerleşim yerine, Kanuni Sultan Süleyman’dan
Yeniköy’de martıların karşıladığı bir sabah.
Ulahların memleketlerine atfen “Geniköy” dedikleri yerleşim yerine, Kanuni Sultan
Süleyman’dan sonra “Yeniköy” denmeye başlanmıştır. İlk göçmenlerinden bir yüzyıl sonra,
yöreye Doğu Karadenizli denizci ve tüccarlar akın etmişlerdir. Semt 18. ve 19. yüzyılda
paşalar, ünlü banker ve Levantenlerin yalıları ile dolmuştur.
29
sonra “Yeniköy” denmeye başlanmıştır. İlk göçmenlerinden bir yüzyıl sonra, yöreye Doğu Karadenizli denizci ve tüccarlar akın etmişlerdir. Semt 18.
ve 19. yüzyılda paşalar, ünlü banker ve Levantenlerin yalıları ile dolmuştur. Yeniköy’ün Bizans dönemindeki adı çok çilek yetiştirilen bir yer olması
nedeniyle “Komarodes” di.
Kefeliköy, Sarıyer’e bağlı bir yerleşim yeridir. Hacıosman Bayır’ının Boğaz’ı
gören yamaçları üzerine kurulmuş, Cumhuriyet Mahallesi sınırları dâhilinde bir semttir. Bahçeköy, Sarıyer’e bağlı bir mahalledir. Ülkenin çeşitli
bölgelerinden göç alan yerleşim yerinin kuruluş tarihi kayıtlarda 1521
olarak gösterilir. Lozan Antlaşmasından sonra mübadil olarak gelen Müslüman Türklerin yerleştirildiği yerlerden biridir. Sınırları içinde Orman
Fakültesi, Orman İşletme Müdürlüğü, bentler ve Belgrat Ormanı bulunmaktadır. Sarıyer’e bağlı diğer “köy” isimli yerler: Demirciköy, Uskumruköy
ve Zekeriyaköy’dür.
Boğaz’ın Avrupa yakasındaki adında “köy” takısı olan semtler Beşiktaş ve
Sarıyer –çoğunluğu Sarıyer’de- ilçeleri sınırları içinde yer almaktadır.
Anadolu yakasına geçmeden önce, Bakırköy’den ve Beyoğlu ile Çatalca
ilçelerindeki birkaç “köy” takılı semtten söz edelim: 80’li yılların sonuna
kadar İstanbul’un en kalabalık ve yüzölçümü bakımından en büyük ilçelerinden biriydi Bakırköy. Roma dönemindeki adı Hebdomon, Bizans
döneminde Makohori (Uzunköy), Osmanlı’da Makriköy, Cumhuriyet
döneminde ise, Bakırköy. İlçeye Müslüman ahali 17. yüzyılda yerleşmeye
başlamıştır. Sultan II. Abdülhamid döneminde çok gelişen yöre, 19. yüzyıl
sonlarından beri ilçe konumundadır.
Yeşilköy, önceki adı Ayastefanos, Bakırköy’ün bir mahallesi. Yeşilköy
1970’lerden önce bir kıyı köy ve dinlenme yeriydi. Eski adı Yeşilköy Havaalanı olan İstanbul’un ve Türkiye’nin en büyük havalimanı (Atatürk
Havaalanı) bu semtte yer alır. Osmanlı döneminde bir balıkçı köyü olan
Yeşilköy’ün ismi, Aziz Stefanos’a atfen Ayastefanos’du. Osmanlı Rus
Savaşı’nın sonuçlarını kayda geçiren Ayastefenos Antlaşması burada
imzalanmıştır. Cumhuriyet döneminde semte Yeşilköy denmesi uygun
görüldü. Bu adı o dönemde burada yaşayan ünlü edebiyatçı Halit Ziya
Uşaklıgil’in doğasına hayran olduğu için verdiği rivayet edilir.
Bakırköy’e bağlı bir diğer “köy”lü semt, Şenlikköy. 93 Harbi ve Ayastefanos Antlaşması anısına yaptırılan Ayastefanos Abidesiyle adı tarihe geçen
Şenlikköy, 1873 yılında Rus ordularının İstanbul’a kadar gelmesiyle bir
30
süre Rusların egemenliğinde kalmıştır. Abide, I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Sadrazam Mahmut Şevket Paşa’nın emriyle yıkılmıştır. Bu olay, İlk
Türk Filmi olarak kabul edilen Ayastefanos’taki Rus Abidesi’nin yıkılışının
çekimine kaynaklık etmiştir. Şenlikköy, Rusya’dan kaçan Beyaz Ruslara
mekân olmuş, Balkan savaşlarından sonra Türkiye’ye gelen Müslüman
Türk nüfusu da buraya yerleşmiştir. Beyoğlu’na bağlı, Hasköy ve Karaköy:
Hasköy, Haliç’in güney kısmında Beyoğlu’na bağlı bir semt. Osmanlı döneminde Rum ve Yahudi nüfusunun ağırlıkta olduğu semtin sınırları içinde Rahmi M. Koç Müzesi ve Aynalıkavak Kasrı bulunur.
Karaköy, Galata’nın modern adı. Bölge, Bizans döneminden beri bir liman alanına sahipti. Aşağı yukarı, İsa’dan Sonra 1000 civarında, Bizans
İmparatoru, Cenovalı tüccarlara bu bölgede yerleşme ve iş yapma imkânı
sağlamıştı. Cenovalılar burada kendilerini ve mallarını korumak için dayanıklı istihkâmlar yaptılar. Bunların ayakta kalmış kalıntıları hâlâ görülebilir.
1500 yılından itibaren, daha çok İspanya’dan göç etmek zorunda kalan
Sefarad Yahudileri buraya yerleşti. 19. yüzyılın son çeyreğinde Karaköy
bankacılık bölgesi haline geldi. Dönemin Merkez Bankası görevini gören
Osmanlı Bankası burada merkezini kurmuş, çeşitli Avrupa ülkeleri sigorta şirketlerinin şubelerini açmışlardı. Semt, 20. yüzyılda ticari faaliyetlerin
artmasıyla liman gümrük binaları, yolcu terminali ve deniz antreposu ile
genişledi. Karaköy İskelesi Kadıköy’e yolcu taşıyan en önemli İskelelerden
biri haline geldi. Devrim (1917) sonrası Rusya’dan kaçan binlerce Beyaz
Rus bu bölgeye yerleşti.
Feriköy, Şişli’ye bağlı bir semt; Mösyö Feri’nin köyü. Daha önceki ismi Aya
Dimitri (Hagios Dimitrios). Günümüzdeki adı, Sultan Abdülmecid ve onun
halefi Abdülaziz dönemlerinde kendisine büyük araziler hibe edilen Fransız tüccar Mösyö Feri’den gelmektedir. Bir başka rivayete göre ise, Ermenice “Veri” kelimesi yukarı anlamına geldiğinden, “Veri” “Feri”ye dönüşüp
Feriköy olmuştur. Semt, Rum, Ermeni ve Gürcü asıllı yurttaşların buraya
yerleşmesiyle gelişmiştir. Feriköy’ün sınırları içinde o dönemlerden kalma
hâlâ ayakta duran birçok tarihi kilise, vakıf okulları ve mezarlıklar bulunur.
Arnavutköy İlçesi: Yazının başında da belirttiğim gibi İstanbul’un biri
Boğaziçi’nin Avrupa yakasında bir semt, diğeri Trakya kesiminde bir
ilçe olmak üzere iki Arnavutköy’ü vardır. İlçe olanın geçmişini 19. yüzyıl
ikinci yarısındaki haritalardan biliyoruz; Arnaout Keyi. İlçenin, kuzeyden
Karadeniz’e kıyısı bulunur. Ayrıca, Durusu Gölü’nün doğusu, Küçükçekmece Gölü’nün kuzeyi ve Büyükçekmece Gölü’nün kuzeydoğusu da sınırları içindedir. İlçe, mübadeleden önce 180 haneden oluşan Rum köylülerin yaşadığı bir yerleşim yeriydi. Mübadele protokolünden sonra burada
yaşayan Rumlar, Yunanistan’a, Yunanistan’ın Drama bölgesinde yaşayan
Türkler de buraya yerleştirildiler.
İstanbul’un Trakya Bölgesi ilçelerinden Çatalca’nın da “köy” ekli semtleri
var: Celepköy, Yalıköy, Yazlıkköy gibi.
Kadıköy Boğaz’ın diğer yakasına geçince, bizi, yukarıda yazmaya çalıştığım
fıkradaki gibi, her ne kadar, adına “köy” denilse de değme kentlere taş
çıkartan Kadıköy’le karşılaşırız. Kuruluş tarihi İstanbul’dan daha eskidir
Kadıköy’ünün. Efsaneye göre, kâhinlerden aldığı kehanetle, kent kurmak
üzere yola çıkan Byzas şimdiki Sarayburnu mevkiine geldiğinde karşıdaki
Khalkedon’a nazar eyleyip, bir de bulunduğu yere bakınca, “Burayı görmeyip de orayı yurt edinenler olsa olsa körlerdir” diyerek yeni şehrinin
yerini bulduğuna karar vermiş; çünkü kâhinler
vakt-i zamanında ona “yeni kuracağın yurt, körler ülkesinin karşısında olacak” diye buyurmuşlar. Kadıköy halkı bu söylenceden pek hoşnut
olmazsa da biz tarih sayfalarından süzülüp gelen bu bilginin yalancısıyız. Rivayetlerden biri de
bu adın, Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’a kadı
olarak tayin ettiği Hızır Bey’den geldiğidir. Diğer
bir tanesi ise, “Kadınköy”den geldiği yolundadır.
21 mahalleli koca bir şehir büyüklüğündeki
Kadıköy İstanbul’un en modern ve önemli yerleşim yerlerinin başında gelir. İlçe, sınırları dâhilinde, yine adında “köy” takısı olan iki mahalleyi
barındırır. Bunlar, geçmişi, tarihöncesi dönemlere kadar uzanan ancak, yerleşim yeri olarak 14.
yüzyıl işaret edilen Erenköy ve Merdivenköy’dür.
E-5 karayolu ve Göztepe Semtleri arasında yer
alan Merdivenköy İstanbul’un en kalabalık
mahallelerinden biridir. Erenköy’ün geçmişi,
tarih öncesine dayansa da, yerleşim yeri olarak
bilinen tarihi, 14. yüzyılla başlar. 1331’de, Orhan Gazi’nin komutanlarından Konuralp, Kayış
Dağı’nın batı eteklerini ve bugünkü İçerenköy
bölgesini fethetmişti. Konuralp’in savaşçı dervişlerinden Geyikli Baba’nın müritlerinden olan
erenlerin öncülüğünde bölgeye gelenler, başta
Merdivenköy olmak üzere Erenköy-Göztepe
bölgesine yerleştirildiler. 1335’te Tekkebağ
Köyü adıyla kurulan ilk yerleşim yeri, Eren Baba
ile Ali Gazi’nin yönetimindeydi. 1465’ten sonra
bölgenin adına, tapu kayıtlarında Eren Baba’dan
esinlenerek “Erenköy” denilmiştir.
Anadolu yakasının Boğaziçi bölümünde ise
Üsküdar ilçesine bağlı, Çengelköy ve Vaniköy
semtleri vardır. 60’lı yıllara kadar nüfusunun çoğunluğunu Rumların teşkil ettiği Çengelköy, Osmanlı döneminde ruh sağlığı yerinde olmayan
kalburüstü İstanbulluların tedavi için gönderildikleri bir yerdi. Vaniköy ile Beylerbeyi arasında
bulunan semt, bir vakitler varsıl insanların yalılarının bulunduğu bir yerleşim yeri olarak oldukça ünlüydü. Günümüzde geleneksel Boğaziçi
yaşantısının izlerine rastlanan ender yerlerden
biridir Çengelköy. Burada yetiştirilen salatalık
sayesinde semtin adı bütün ülkeye yayılmıştır.
“Çengelköy Salatalığı”. Çengelköy’ün ilk adı “Birinci Koy” anlamına gelen Protos Diskos’tu.
Vaniköy, Çengelköy ile Kandilli arasında yer alır.
Mahmut Nedim Paşa, Kadın Efendi yalısı gibi
güzel yalılarıyla ünlü bir Boğaziçi semtidir. Adını
17. yüzyılda yaşamış Vani Efendi’den almıştır.
Kandilli Rasathanesi bu semtin sırtlarında yer
alır. Kuleli Askeri Lisesi de Vaniköy’ün biraz ilerisindedir.
Boğaz’ın ilçelerinden Beykoz’un da adında “köy”
takısı olan üç semti vardır: Örnekköy ya da Tepetarla, Poyrazköy ve Polenezköy.
Poyrazköy, İlk sakinlerinin Cenevizliler olduğu
bilinen yerleşim yerinin kuruluşu altı yüzyıl
öncesine dayanır. Köy’ün daha sonraki sakinleri Bizanslılardır. Rumeli yakasındaki Garipçe
Kalesi’nin karşısında bulunan Poyraz Kalesi askeri amaçlı yapılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu
döneminde Doğu Karadeniz’den getirtilen ahali
ile köyün yaşam biçimi tamamen değişmiştir.
Poyrazköy, günümüzde, sahil lokantaları, plajları
ve piknik yerleri ile de isim yapmıştır.
Polenezöy; Polak köyü, eski adı Adampol’dür
(Polenezce Adamköy). Adını kurucusu Adam
Czartoryski’den almıştır. Köyün arazisi önceleri
Saint Benoit Fransız Lisesi’ni yöneten Lazarist
rahipleri tarafından çiftlik yeri olarak kullanılıyordu. Köy, 1830 ayaklanmasından sonra sürgün
edilen siyasilerin lideri Prens Adam Czartoryski
tarafından 1842 yılında kurulmuştur. İlk sakinlerinin başlıca uğraşısı tarımdı. Daha sonraki yıllar-
da turizm ağırlık kazanmıştır. Köy’ün gelişmesi
ve ekonomik koşulların olumlu yönde ivme göstermesiyle birlikte, yurtdışına göç eden gençleri,
Polonezköy’e geri dönmeye ve burada pansiyon,
lokanta ve kafeler işletmeye başladılar.
Çekmeköy, İstanbul’un Anadolu Yakası’nda yer
alan bir ilçesi. Önceleri Ümraniye’ye bağlı bir
belediye iken, 2009’da ilçe olmuştur.
Bu yazıyla anlatılmak istenilen aslında
İstanbul’un adının takısında “köy” olan ama
“köy” kelimesinin çağrıştırdığı anlamın çok ötesinde yaşantılara sahip olan yerleşim yerleriydi.
Ancak “köy” adıyla anılan diğer - gerçekten köy
olan- yerleşim alanlarını da şöyle bir sayalım istedim örneğin: Karadeniz’in kıyıcığındaki Şile’ye
bağlı olanlar: İsaköy, Kadıköy, Kalemköy, Karacaköy, Kızılcaköy, Koruköy, Osmanköy, Sahilköy
(Domalı), Yeniköy.
İstanbul’un köylü semtleri saymakla bitmez,
onları tek tek ve de uzun uzun anlatmaya bu
dergideki sayfalar yetmez. Yazamadığım pek
çok “köy” takılı yer var, kimi büyük, kimi küçük,
sözgelimi, Sinemköy, Hadımköy Avrupa yakasında, Pendik’in Kurnaköy’ü ve Sancaktepe’nin
Paşaköy’ü Anadolu yakasında gibi...
31
KUZGUN ACAR
Yazı: Özgül Özdemir
Bu yazının konusunu, yaşadığı devirde hak ettiği değeri görememiş
ve günümüz gençleri tarafından unutulmuş bir adı hatırlatmak dileği
oluşturuyor; Kuzgun Acar’a!
Ben Kuzgun Acar adını, onu ballandırarak anlatan bir hocamdan
duydum.
Osmanlı İmparatorluğu zamanında, ataları Afrika’dan getirilen ve artık
TC. vatandaşı insanların, mesela Esmeray’ın, nereden geldiklerinin merak edilmesi bahsimizdi. Kuzgun Acar, bu unutulmuş listenin, belki de
en yeteneklisi, en tatlı dillisi, en güzel kalplisi, ez cümle en nevi şahsına
münhasır olanı demek abartılı olmayacaktır. Özellikle onu tanımış olanları dinledikten sonra.
Kuzgun Acar, daha doğrusu Abdulâhet Kuzgun Çetin Acar, 28 Şubat
1928 tarihinde, İstanbul’da Habeşistan kökenli olduğu düşünülen Ayşe
Zehra Hanım ile son İstanbul beyefendilerinden biri olarak nitelendirilen Nazmi Acar’ın oğlu olarak dünyaya gelmiş.
Yaptığım görüşmelerde anne ve babasının tanışma hikâyelerine dair
değişik anekdotlar var ancak hepsinin ortak yanı, Kuzgun Acar’ın babasının ihtişamlı yaşamına karşı, yalnız başına siyah bir anne ile fakirlik
içinde büyüdüğü gerçeği.
Nazmi Acar, uzunca süre Kuzgun’u nüfusuna geçirmeyi reddetmiş bir
baba, Ayşe Zehra Hanım ise ölümüne kadar Nazmi Acar’ın aşkını sayıklamış, elinde ispirto şişesi ile hayata gözlerini yummuş bir anne.
Varlıklı bir babası olmasına karşın annesinin çabaları ile büyüdü Kuzgun Acar. Kendi sözleriyle şöyle özetliyor durumu :“İlginçti aslında yaşamımız. Babam çok olanaklıydı, ama tavırlıydı bize karşı. Ben üç yaşındayken ayrılmışlar. Ben bir işçi ananın çocuğu olarak büyüdüm. Zaten
hep otomobil halı yıkadım. Mencusat ustabaşılığı yaptım. Belki de hâlâ
süre gelen hırçınlığım bundan geliyor”
On iki yaşında, amcasının zorlamasıyla Kuzgun’u kendi nüfusuna geçiren Nazmi Acar ile Kuzgun’un yıldızları Nazmi Bey’in tavırları yüzünden
ölümüne kadar hiç barışmıyor.
Can Yücel, Kuzgun Acar ile olan tanışmalarını anlatırken şunları aktarıyor: “Ben 19 yaşındayım, Kuzgun da 14-15 yaşlarında olmalı. Nazmi
32
Acar’ın bir teknesi vardı. Fırtına çıkınca Fenerbahçe’ye sığınmış. Nazmi
Bey Ankara’da iş takipçiliği yapar. Cazgır bir adam. Kuzgun’u takdim etti.
“Bu” dedi “bizim oğlan, Kuzgun.” Nazmi Bey çöktü masaya, rakılar geldi.
Yemedi içmedi Yahya Kemal’e bastırdı. ‘Büyük şair biz yapa yapa bu kuzgunu, Arap oğlunu yapabildik. Sen yapsan kim bilir nasıl güzel bir çocuk
olurdu.”
kendileriyle ve dünya ile barışık olmayanların birbirlerini buldukları, düşlerindeki dünyayı gerçekleştirdiği bir ortam.
Nazmi Bey’in Kuzgun’a karşı tavrını anlatan örnek maalesef ki bununla
bitmiyor ve buraya sıralamaya yetmeyecek kadar da çok.
Akademide okurken Elmadağ’da, annesiyle birlikte iki odalı bir evde kalıyor Kuzgun Acar. Geçmişini masalsı ve abartılarla anlatmayı seven Acar,
bu dönemde bar fedailiği dahi yaptığını şu sözlerle dile getiriyor: “Bir de
işim ırkımın işlerinden sayılırdı. Bar sahibi memnun, müşteri memnun sürüp gidiyor yaşam.” Teninin siyahlığını sürekli köleliğe getirerek kendisiyle
dalga geçmeyi tercih etmesi, tüm bakışlara karşı dünyaya karşı duruşunu
da ortaya koyuyor Acar’ın.
Kuzgun’u amcası Togo, öğretmenlik yaptığı Sultanahmet’teki İstanbul
1. Ticaret Lisesine kaydettiriyor. Mezuniyetiyle birlikte babası onun için
ayakkabı bağı imalathanesi açıyor ve Kuzgun Acar burada çalışmaya başlıyor ama kısa sürede iflasla son buluyor bu girişim.
Daha sonraları ise hiç aklında olmayan bir alanda kendini bulmaya başlıyor Kuzgun; sanatta...
Akademi çevresine girişini şöyle anlatıyor: “Önce ben bilmiyordum heykeltıraş falan olacağımı. Bilemezdim de çünkü hep Michelangelo’lar var
zannediyordum yeryüzünde. Onlarla da âşık atamayacağımı biliyordum.
Ama o kadar çok seviyordum ki, bir özel uğraş olarak yapabilir miyim diye
girdim Akademi’ye. Orada Zühtü Müridoğlu, Hadi Bara diye iki tane kocaman ustanın kocaman yüreğiyle karşılaştım.”
Önceleri musallat olduğu atölyelere, daha sonra Devlet Güzel Sanatlar
Akademisi Heykel Bölümü giriş sınavını kazanarak kayıt oldu Kuzgun
Acar. 1949 yılında girdiği Akademideki eğitimine 1948 yangınıyla harabe
haline gelmiş binada başladı.
1950’li yıllarda Türkiye’nin heykelde soyut döneme girmesi, Kuzgun
Acar’ın özgür ruhundan kaçmayacaktı. Ferit Edgü’ye göre o zamanlar
Akademi, her şeyden önce bir özgürlük ortamı anlamı taşıyordu. Kendi
Kuzgun Acar’ın güç koşullarda gittiği okul onu geniş bir yelpaze içindeki
sanatkârlar ile de yakınlaştırmış ve ömrü boyunca sürecek güçlü arkadaşlıklar kurmuştu. Sait Faik’ten Bilge Karasu’ya, Abidin Dino’dan Can Yücel’e.
Eşi Fersa Pulhan Acar benimle paylaştığı bir anekdotta şunları aktarıyor:
Gümüşsuyu’nda oturdukları zaman, Kuzgun Acar, Ankara’dan gelecek
olan dostlarını karşılamak üzere Taksim Meydanı’na gider, arkadaşının
valizini almak ister, arkadaşının vermemesi üzerine “Irkımın işlerini bana
bırak, bu benim ırkımın işi” der. Fersa Pulhan Acar, diğer anekdotlarında
onun,rengi nedeniyle, değişik tavırlarla karşılaşmasını alaya aldığını aktardı. Mesela, Kuzgun’u gördükleri zaman paltolarının düğmelerini tutan
insanlara yaklaşarak, “Teşekkür ederim, şimdi dileğiniz yerine gelecek
efendim” diye takıldığını anlatıyor.
Çalışmaları sırasında Haliç’teki gemi söküm atölyelerinde dolaşmaya
ve demir malzeme ile tanışmaya başlıyor Kuzgun. 1951 yılında Kallavi
Sokak’ta açılmış olan Maya Sanat Galerisi’nde 1952 yılında üçüncü sınıf
öğrencisiyken ilk sergisini açıyor. Bu sergide, yontma kadın heykellerinin
yanı sıra, tahtadan yaptığı figüratif ve dekoratif işlerini de sergileme fırsatı
buluyor.
33
1950’lilerin başında sanatta soyut çalışmalar önem kazanmış, resim ve
heykelin artık bir düşünce işi olduğu vurgulanmaya başlanmıştı. Kuzgun
ise hem Maya Sanat Galerisi’nde bulduğu ortam, hem de hocası Hadi
Bara nedeniyle soyut sanat tartışmalarıyla oldukça erken tanışmıştı.
1953 yılında Akademi’den “Yüksek Heykeltıraş” olarak mezun olan Kuzgun, on sekiz aylık askerliğini Silivri-Selimiye’de tamamladı. İstanbul’a
yakın olması sebebiyle çevresinden kopmadı ve 1954 yılındaki sanat etkinliklerine büyük ölçüde katılabildi.
1954 yılının hareketli ortamı içinde Kuzgun Acar, “Beşinci Uluslararası Sanat Eleştirmenleri İstanbul Kongresi” kapsamında, Güzel Sanatlar Akade-
34
misi Taut Atölyesi’nde düzenlenen “2. Devlet Güzel Sanatlar Akademisi
Türk Resim ve Heykel Sergisine “ip, bakır ve kepçe sapı” adlı işiyle katıldı.
1955 yılında ilk evliliğini, Münire Abduşef ile yaptı. Munire Hanım’ın verdiği piyano dersleri ve babasının Bostancı’daki evinde ikamet ederek geçindikleri yıllarda, Kuzgun Acar kendini çalışmalarına verdi.
1961 yılında, ona Paris’ten birincilik ödülünü getirecek olan çalışmasına
Bostancı’daki bu evin bahçesinde hazırlandı. Bu ödüle kadarki boşlukta Maya Galerisi’nde ikinci sergisini açtımış,1956 yılında ise Venedik
Bianeli’nde telden yaptığı bir heykeli sergilenmişti. 1961 yılında II. Paris
Bienali sergisinde yer alan paslı demirden oluşan yontusu ile birincilik
ödülü kazanarak adını dünyaya duyurmayı başarmıştı.
Kuzgun Acar büyük ödülü kazandığında 33 yaşındaydı! Birincilik ödülü
olarak Paris’te bir yıl burslu kalma ve Modern Sanatlar Müzesinde bir sergi
açma hakkı kazanmıştı.
Paris’te bulunduğu sırada ikinci eşi Bige Berker ile tanıştı. Burada 31. Venedik Bienali kapsamında düzenlenen Venedik Devlet Resim Sergisine katıldı
ve mansiyon kazandı.
1964 yılında, Fransa’daki geçim sıkıntısından dolayı İstanbul’a dönmüş, bu
sırada birinci eşinden boşanmıştı.
Bige Berker’in aktarımıyla, İstanbul, Kuzgun’u Paris’teki başarılarından
ötürü ayaklarının altına kırmızı halı sererek karşılamamıştı! 1966’da Bige
Berker ile evlenmiş ve oğulları Emre Yunus dünyaya gelmişti.
Kuzgun Acar büyük ödülü kazandığında
33 yaşındaydı! Birincilik ödülü olarak
Paris’te bir yıl burslu kalma ve Modern
Sanatlar Müzesinde bir sergi açma hakkı
kazanmıştı.
1966 yılında, Kadıköy’deki Tatlıcılar Binasına panolar yapmış, aynı yıl içinde Sinamatek çevresinde bir araya gelen “Tanık Sinema” topluluğu içinde
yar almıştı.
Temmuz ayında Ankara’da Kızılay Meydanı’ndaki Emek İş Hanında “Türkiye” adlı duvar heykelini ve İstanbul Manifaturacılar Çarşısı için büyük
boyutlu soyut duvar kompozisyonu yapmıştı.
Daha sonraları tiyatroyla ilgilenmeye başlayan Kuzgun Acar, üçüncü eşi
Fersa Pulhan ile tanışmıştı. Bu yıllarda Kuzgun Acar tiyatrolar için masklar
yapmaya başlamıştı. Kuzgun Acar, bundan sonra Hakkari’de belgesel
film çekiminden, sokak tiyatrosuna kadar sanatın birçok dalı ile ilgilendi.
Kuzgun Acar’ı anlatmak buradaki sayfalara sığmayacağından, yazımı
maalesef sonlandırmak zorundayım.
Kuzgun Acar’ın, sanatla işlediği yaşamı 4 Şubat 1976’da Arnavutköy’de
hiç beklenmedik erken bir ölümle son buldu.
Umuyorum ki bu yazı Kuzgun Acar’ı hatırlamak adına küçük bir adım
olur.
35
SARAH BERNHARDTH
İmparatorların Viva Diye Bağırdığı Bir Diva
Yazı: Sevda Kaynar
Efsaneleri anlatmak kolaydır. Olaylar birbirini
izler, mitolojik kahramanların olağanüstü serüvenleri bir masal atmosferi içinde sizi heyecanlara sürükler. Zaten gerçek olmadığını bildiğiniz
olay örgüsü sizi inanmak zorunda bırakmadığı
için rahatlıkla kendinizi efsanelerin büyülü dünyasına bırakırsınız. Ama bazı efsaneler vardır ki
onların gerçekliği sizi ürpertir, yaşam serüvenlerine inanmakla inanmamak arasında gidip
gelirsiniz; o efsanenin zamanları aşıp gününüze
kadar gelen ihtişamı karşısında hayret ve saygı
duyar, mucizelerle beslenen olağanüstü yeteneklerin tarihi renklendirdiğini düşünürsünüz.
İşte o efsanelerden birinden söz edeceğiz şimdi. Zamanının divası, büyük sanatçısı, bazen
hor görülen ama çoğu kez kıralların, prenslerin
önünde diz çöktüğü, sokak kadınlığından tarihin görüp görebileceği en yetenekli sanatçı unvanına erişmiş bir kadın bu; Sarah Bernhardth,
efsanevi Sarah Bernhardth.
Mark Twain şöyle der: “Beş tür aktris var: Kötü
aktrisler, ortalama aktrisler, iyi aktrisler, büyük
aktrisler ve Sarah Bernhardth. D.H. Lawrance
ise şunları söylüyor: “İşte orada, bütün canlılarla
ortaklaşa taşıdığımız, ancak bütün karmaşıklığı
ve anlaşılmaz kızgınlığıyla içimizde toplanan o
vahşi duygunun vücut bulmuş hali. Şu an onu
düşündüğümde, onu izlediğimde göğsümde
asılı kalan ağırlığı hissedebiliyorum. Bir akşam
için bu kadarı çok fazla…”
1885’te genç Sigmund Freud ofisine yıllarca
orada duracak bir Sarah Bernhardth portresi asmış ve şunları söylemişti: “O Sarah nasıl oynuyor
öyle. Tatlı, titreşimli sesinin ilk sözcüklerinden
sonra sanki onu yıllarca tanıyormuş gibiydim.”
Sarah Bernhardth hakkında söylenmiş yazılmış
sözleri toparlarsak belki ciltlerce kitap çıkar. Gelin isterseniz onun yaşadığı büyülü çağa bir göz
atalım ve savaşlarla, acılarla bir yandan da kıyasıya eğlencelerle dolu bir çağı Sarah Bernhardth
figürüyle birlikte tanıyalım.
1800’lerin ikinci yarısı. Paris… Paris and the Parisians adlı kitaptan küçük bir alıntı: “Her şeyin
göze hitap etmesinin hedeflendiği bir kentte,
36
her şeyin latif bir süs eşyasına dönüştürüldüğü,
dükkânların ve kafelerin peri şatolarının havasına büründüğü böyle bir kentte attığınız her
adımda ya da arabanızın tekerlerinin her dönüşünde, tasviri mümkün olmayan görüntü ve
kokular karşısında şaşırıyor ve tiksiniyorsunuz. “
İşte böyle bir Paris. Her şey ortada ve keşmekeş
içinde. Saç kestirmek ya da diş çektirmek için
berber ya da doktor aramanıza gerek yok. Sokaklar dolusu dişçiler, her köşe başında berberler. III. Napolyon’ un Amerikalı dişçisinin söyledikleri o günün Paris’ini gözler önüne serer: “Diş
çekimleri… Kurbanların haykırışlarının davulların gümbürtüsü, zillerin vuruşu ve zevkten dört
köşe kalabalığın kahkahalarıyla alkışları tarafından boğulduğu sokak köşelerinde yapılıyordu.”
Ayın parladığı gecelerde ışıkları yakılmayan
Paris. Ama çağına aydınlık veren öyle kişiler
yaşıyor ki bu Paris”te, Sarah Bernhardth için
hepsi yolun başlangıcı anlamına geliyor. George
Sand, Victor Hugo, Balzac, Stendhal, Flaubert,
Proust… Bu sanatçılar Paris’i içine çekmiş sefahatin karanlık dalgalarında kabaran köpükleri
andıran kadınların yükselişi ve alçalışlarıyla dolduruyorlardı sayfalarını.
O kadınlardan birisi de Sarah Bernhardth’ın
annesi Julie, Hollandalıların dilindeki adıyla
Youle’du. Gündüzleri dikiş dikiyor geceleri ise
“la vie galante” bir yaşam sürüyordu. Görünüşte düşmüş bir kadındı ama inanılmaz hırslı
idi. Paris’ in tam bir çürümüşlük içindeki kenar
mahallelerinden sıyrılıp, 1850’den başlayarak
sosyetede kabul gören hayat kadını haline gelmesi gerçekten büyük bir hırstan başka neyle
açıklanabilir ki?
O günün Paris’ inde Youle durumundaki kadınlar, sosyetenin kapılarını da açmışlarsa kendilerine, büyük bir hoşgörü ve sevgiyle karşılanırlardı.
İşte Julie yani Youle’un evi ünlü yazarlardan
tutun da prenslere kadar kaymak tabakanın
toplandığı bir yer haline gelmişti zaman içinde.
O tarihlerde Sarah altı yaşındaydı. Brötanya sahilindeki Quimperle yakınlarında bir sütannenin
evindeydi. Bildiği tek dil olan Brötanca ile masallar, büyülü hikâyeler dinlerdi ve bu hayaller
dünyası geleceğin oyuncusuna harika bir zemin
sağlıyordu kendini başka başka kimliklerle sunması açısından.
Bir gün Sarah bu evde talihsiz bir kaza yaşadı.
Oturduğu yüksek sandalyeden ayaklarının dibinde yanan ocağa düştü. Sütannenin kocası
onu kurtarmasaydı belki ya ölecek ya da yanıklar içinde kalan bedeni ona sahneye çıkma şansı
vermeyecekti. Anne ve teyzeler köye geldiler
hemen. Teselli günleri çabuk bitti ve döndüler.
Sarah sütannesi de ölünce onun kocası ile birlikte Provance Sokağı’nda penceresiz bir eve taşındı. Ama artık dayanamıyordu. Kendini penceresiz evin balkonundan attı. Engin hayal gücü bu
düşüşü ölümcül bir kaza gibi gösterdi. Sonunda
annesi ile birlikte kalmaya başladı. Sarah Bernhardth, hayatının oyunculuğa giden yolunda ilk
adımları atmıştı.
Sarah’ nın annesi Youle onunla ilgilenen bir kadın değildi. Hayatını seyahatler, sosyete partileri
ve her zaman değişen sevgililerle dolduran
bu kadın Paris’te edindiği popülariteyi asla bırakmak niyetinde değildi. Üstelik şimdi bir de
bebek doğurmuştu. Sarah yedi yaşında iken
doğurduğu Regine ile âşıklarına kucağında bir
bebekle Madonna tablosu çiziyordu ama Sarah
bu tabloyu bozduğu için onu ilk fırsatta Fressard
kurumuna okumaya yolladı. Orada iki yıl geçirdi
Sarah. Okuma yazma ve dikiş nakış öğrendi.
Ama bir gün okula gelen Comédie Française’nin
yıldızı Stella Colas onun için bir dönüm noktası
oldu. Artık bütün dileği konservatuara gitmek,
onu bir an önce Hollandalı zengin bir adamla
evlendirmek isteyen annesine bir yıldız olduğunu kanıtlamaktı.
O günlerin Paris’inde sanatçı olmak aynı zamanda
nüfuslu birinin himayesi altına girmekle eş anlamlıydı. Ciddi ve ağırbaşlı hanımlarından bıkan
soylu Paris erkekleri sevgililerini hep tiyatrodan
seçiyorlardı. Sarah ve Konservatuar Bir Yıldızın Ufukta
Belirdiği İlk Anlar
Annesinin salonunun devamlı müdavimlerinden olan Morny Dükü Sarah’a konservatuar
sınavlarına girmesini söyledi ve sınavda elbette
ki onun ismi Sarah için bir geçiş bileti oldu.
Morny Sarah’ın bir Comédie Française oyununu
seyrettiği takdirde zaten oyunculuk konusunda
karar vereceğini anlamıştı.
Bir gece Dumas ile birlikte Moliere oyununu
seyreden Sarah, çılgın hıçkırıklara boğuldu.
Onun yeri sahneydi. Başka hiçbir yer olamazdı.
Ve Sarah Paris’in tarihi drama ve müzik konservatuarı olan Conservatoire de Musique et
Declamation’a girdiğinde belki kendisi bile
büyük bir yıldız olacağını, tarihin görüp görebileceği en büyük hayranlıklarla kuşatılacağını
bilmiyordu. On altı yaşındaydı ve Comédie
Française’e bir adım daha yaklaşmıştı.
Konservatuar bir yığın umutlu öğrenciyle doluydu. Dramatik ve komik sahnelerde oynamayı
gerektiren yıllık sınavlar Paris tiyatrolarının pasaportlarıydı. 1861 yılında Sarah trajedi dalında
bir ikincilik ve komedi dalında da onur verici bir
övgüye sahip oldu. İkinci yılda da birçok ödülün
sahibiydi. Ama bu yetmiyordu ona. Gelecekteki
müthiş başarıları bugünden görmüşçesine ve
hayatın hep başrollerinde oynayacağını bilmişçesine daha o günden en önde, tüm alkışların
hedefinde olmak istiyordu. Konservatuardaki
iki yıl boyunca rol oynama derslerinde, öğrenci
temsillerinde temel teknikleri öğrendi. Yetmişli
yaşlarını sürerken tüm deneyimlerine dayalı
L,Art du Theatre: La voix, La Geste, La Pronanciation yazdı. (Tiyatro sanatı, ses, jest, telaffuz) Bu
kitabında gerçek oyunculuğun kendini aramaktan ve yaratmaktan geçeceğini yazıyordu. Sarah
Bernhardth yaşamı boyunca kendini aramış ve
yaratmıştı zaten.
Okulu bitirdiğinde yine Morny Dükünün yardımıyla Comédie Française’de bir rol buldu. O
günlerde böyle bir şans ancak çok ünlü tanıdı-
ğı olan birisine çıkabilirdi. Onca tiyatro, onca
gösteri yeri içinde Comėdie Française ünlü
olmak isteyen her sanatçının rüyası, hedefi
ve en büyük arzusuydu. 11 Ağustos 1862’de
Sarah tiyatro geleneğinde adet olduğu üzere
çok kısa bir zaman dilimi içerisinde icra etmesi
gereken üç farklı rolden birisi olan Racine’in
İphigenia’sında başrole çıkacaktı. O sırada Sarah
kendisini her oyununda bırakmayacak olan Trac
yani sahne korkusunu keşfetti. Bütün rollerinde
sahneye adım atmadan önce başlayan bu sahne korkusunu inanılmaz yeteneği ile yenmeyi
başardı. Ama ilk oyununda tutuktu henüz. İşte
ilk oyunundan sonra aldığı alkışların ardından
Paris’in en güçlü eleştirmeni Francisque Sarcey
şunları söylüyordu: “Matmazel Bernhardt… İnce
beli hoş yüzüyle uzun, çekici bir genç kadın.
Yüzünün üst kısmı dikkat çekecek kadar güzel.
Oyunu iyi götürüyor ve sözcükleri mükemmel
bir netlikte telaffuz ediyor. Şimdilik söyleyebileceklerim bu kadar…”
Bu nazik sözlerin ardından Sarah üçüncü çıkışı
olan Moliere’in “Bilgiç Kadınlar” daki rolüyle
Sarcey’den adeta bir darbe yedi. Sarcey herkesi
kötülüyor ve Sarah eğer tiyatroda kalırsa geleceğinin iyi olmadığını söylüyordu. Comėdie
Française’deki bu ilk günler ve sonraki tüm
çalışmalar Sarah’ı mutsuz etti sadece. İleride en
büyük yıldızı olacağı tiyatrodan ayrılışı ise trajik
bir olaya dayanıyordu. 15 Ocak 1863’te Moliere’
in onuruna yapılacak bir törene Sarah kardeşi
Regine’i de götürdü. Regine bu tören sırasında
tiyatronun önde gelenlerinden biri olan Madam
Nathalie’nin eteğine basarak onu düşürdü. Yaşlı
ve cadaloz bir kadın olan madam çocuğu yere
itti. Sarah bu manzara karşısında çıldırdı ve kadının suratına iki tokat attı.
Sarah Madam Nathalie’ye vurmuş ve dünya da
ona vurmuştu. Artık dük Morny de ona yardım
edemezdi. Sarah tiyatrodan ayrıldı. Arkadaşı Marie Colombier ile gününü gün etmeye
başladı. Ama bu yaşantının onu hiçbir yere
götüremeyeceğini de biliyordu. Eşlerini sıkıcı,
tiyatro sanatçılarını hayat kadını gibi gören ikinci
İmparatorluk’un kudretli erkek egolarına boyun
eğmeyecek kadar sabırsız ve gururlu karakteri
ona yeni yollar denemesini öğütlüyordu. Ve bu
erkekleri kullanması gerektiğini de anlamıştı. İlk
âşığı Paris sosyetesinin gözde yüzbaşısı Emile de
Keratry ile başladığı arkadaşlık ona Malesherbes
bulvarında bağımsız bir girişe sahip bir oda kazandırdı. Artık daha özgür ve daha rahattı.
Mart 1863’te Paris’in en moda tiyatrosu
Gymnase’de ufak roller oynamak üzere işe alındı.
Burada kimi keyifli kimi sıradan yedi rolde oyandı. Comédie Française’de oraya özgü kendini
üstün gören soğuk tavır nedeni ile kaskatı kesilen Sarah şimdi Gymnase’nin ciddiyetsizliğinin
çok üzerinde karşıt bir idealizm buldu. Trajedinin gelecekteki kraliçesi kabarcıklar çıkarmayı
değil, fokur fokur kaynamayı diliyordu. Ancak
“Un baiser? Oh non! Non! (Bir öpücük mü, hayır
hayır) diye şarkılar söylediğinde çıkan bu küçük
baloncuklardı ne yazık ki. Çok sıkılıyordu bir yandan da. Ani bir kararla her şeyi bırakıp İspanya’ya
gitti. Annesi hastalanınca geri döndü. Ve 1864’te
tek oğlu Maurice’i dünyaya getirdi.
Oğlunun babası tam olarak bilinmedi hiçbir
zaman. Neşeli zamanlarında babanın Gembetta mı, Victor Hugo mu, General Boulanger mi
yoksa Clerance Dükü mü olduğuna karar veremediğini söylerdi. Ama asıl bilinen, babanın
Brüksel’de bir baloda tanıştığı Prens de Ligne
olmasıdır. Sarah belki de yaşantısındaki tek
gerçek aşkı olan prensten onun sadakatsizliği
yüzünden ayrılmak zorunda kalmıştı. Bir çocuğunun olacağını söylemesi bile Ligne’yi Sarah’ı
terk etmekten alıkoymamıştı.
Divalığa Giden Yol... Bir Efsane Doğuyor
Oynama, taklit etme ve yapmacıklı davranış arasında kan bağı vardır. Bu üçü de Sarah’da Tanrı
vergisi idi. Yaşamının pek çok hikâyesi gerçekten
olmuş mudur yoksa kendisi mi uydurmuştur bu
nedenle bilinmez. Ama yarısı uydurma bile olsa
onun hayatının bilinen her yanı bir serüven, sıradan bir insanın hayalinde bile göremeyeceği
tutkulardan örülmüş bir şiirdir. Onun yaşamını tarihleri takip ederek anlatmak buraya sığmayacak
kadar büyük bir kaynak gerektirir. Ama Sarah’ı
37
Sarah yapan olayları anlatmak bile bu hayat
hakkında fikir verir okuyucuya.
Sarah bir tutku insanıydı. Yaşamı boyunca
çocuğunun babası dahil pek çok erkeğe pek
çok vazgeçiş yaşayacak kadar büyük sevgilerle
bağlandı. Ama hiçbir erkek onun sanat dehasına,
gücüne ve yaşam renkliliğine ulaşamadı. Büyük
aşklarından birisi ayrılışından on yıl sonra büyük
zafer havaları ile döndüğü Comédie Française’de
tanıştığı Jean Mounet Sully isimli aktördü. Tiyatroda uzun yıllar adını en önemli aktörler arasına
yazdıracak Mounet ile Sarah’ın ilişkisi inişli çıkışlı
iki yıl sürdü. Ama sonra öteki aşkları gibi bitti.
Sarah yine kendinden çok şey vermiş ama karşılığında kendisine göre sönük olan bir karakterden
beklediği coşkunlukta bir sevgi bulamadığını
düşünerek ondan kopmuştu. Daha sonra pek çok
ünlü isim girdi hayatına.
1882’de kendinden oldukça genç Yunanlı aktör Aristidis Damala uğruna Saint Petersburg’a
gösteri yapmaya gitti. Orada inanılmaz bir ilgi
ile karşılandı. La Vie Parisienne Sarah’ın zalim
Kazaklar eşliğinde imparatorluğa ait bir arabayla stepleri geçişini gösteren bir karikatür
yayınladı. Kışlık saraydaki ilk gösterimde La
Passant’ı, Phaidra’nın iki bölümünü oynadı. Çar
III. Aleksandr onu tebrik etmek için geldiğinde
zarif bir reveransla eğildi. Ama koca Rusya’nın
imparatoru itiraz etti: “Hayır, hayır. Önünüzde
eğilmesi gereken asıl biziz.” Bütün saray erkânı
onu davet etmek için can atıyordu. Ama karşı
38
görüşte olanlar da vardı. Odesa ve Kiev’ de arabası Yahudi karşıtlarınca taşlanmıştı. Karşıtlardan
birisi de ileride Rus geleneksel tiyatrosunun kurucusu olarak adını edebiyat tarihine yazdıracak
olan genç bir muhabirdi. Anton Çehov. “Eğer
onun hakkında yazılmış her şeyi üst üste yığıp
satsaydık ve eğer satıştan elde edilecek geliri
Hayvanları koruma derneğine bağışlasaydık
atlarla köpeklere Olivier’in yerinde ve Tatar’ın
yerinde öğlen akşam ziyafet çekebilirdik.”
Rusya’da âşığı Damala’yı eğitmeye çalışan Sarah sonunda onunla evlenmeyi de başardı. Ama bu
evlilik kısıtlı bir yeteneğe sahip Damala’ya alay
ve küçük görmelerden başka bir şey getirmedi.
1882’de birlikte sergiledikleri Kamelyalı Kadın
piyesi ile şöyle alay ediyordu Paris gazeteleri. “
Mösyö Sarah Bernhardth’ın Kamelyalı Kadın’da
Madam Sarah Bernhardth ile büyük aşkını görme fırsatını yakaladık.”
Sonunda kocasının sınırlı yeteneğini anlayan
Sarah onu “Fedora’da” yanına bile yaklaştırmadı. Yazar Sardou Fedora’yı anlatırken sanki Sarah
Bernhardth’ı anlatmıştır. “O dişiliğin vücut bulmuş halidir. Bir bakmışsınız sevecen ve nazik,
bir bakmışsınız gönül çelen ve kedimsi. Kıvrak
zarafetiyle bir engereğin yılankavi hareketleri!
Baştan aşağı ihanet ve baştan aşağı sadakat.
Erkek zihniyle çocuksu hurafenin bir karışımı.
Gözler öylesine derin ki insanın başını döndürüyor. Öyle bir ses ki içimizde bilinmedik telleri
titretiyor; Doğu’nun uyuşukluğunu çözülmez
bir biçimde Paris ‘in inceliğine bağlıyor. Duyarlı
bir kadın. Ki bundan kuşku duyulmaz.”
Sarah artık bütün dünyanın hayranlığını kazanmış bir kadındı. O günün çok da gelişkin olmayan
iletişim dünyasında onun haberleri gazeteleri
süslüyor, her hareketi olay oluyor, ne yapsa manşetlerde yerini alıyordu. Gittiği ülkelerde binlerce
kişi kuyruklara giriyor, onun temsillerini seyretmek için günler öncesinden yüksek fiyatlara
biletler alıyorlardı. Sarah ve kumpanyası savaşlarla, siyasal çalkantılarla boğuşan bir dünyanın
tiyatro sahnelerindeki unutuş ve kendinden geçiş
haliydi. Bu arada büyük masraflara da giriyordu.
Yeni evinin inşaat masraflarını karşılamak üzere
Brüksel ve Kopenhag”a gitti. Tren istasyona girerken onu binlerce kişi karşıladı. Herkes Viva Sarah
Bernhardt diye haykırıyor, onu görmek için trene
hücum ediyordu. O gece Royal Tiyatro’da Adrienne Lecouwreur performansını muhteşem bir izleyici önünde oynadı. Danimarka Kraliçesi ve Kralı;
kızları, Galler Prensesi Aleksandra; Rus kraliçesi
Olga ve oğulları, Yunanistan Kralı I. Georgios…
İnsanlar kendilerinden geçmişlerdi ve ellerindeki
buketleri sahneye fırlatıyorlardı. Kral XI. Christian
Sarah’ı elmas kakmalı bir Order Of Merit (Liyakat
nişanı) ile ödüllendirdi. Kopenhag’da Sarah, onuruna verilen büyük ve
muhteşem partiye katıldı. Partide Prusya Büyükelçisi Baron Magnus kadeh kaldırdı. “Fransa’ya
içiyorum. Bize bu kadar büyük oyuncuları veren
Fransa’ya.” Fransa Prusya savaşının sonunda Alsace ve Lorraine’in kaybını içine sindirememiş ve
o büyük savaşta Odeon Tiyatrosu’nda yüzlerce
yaralıya bakmış Sarah ayağa kalktı: “Evet,” diye
haykırdı, sesinin en Racienvari tonlamasıyla.
“Haydi Fransa’ya içelim, ama Fransa’nın tamamına
ekselansları Prusya büyük elçisi. “
Bunun üzerine orkestra La Marseillaise’i çalmaya
başladı. Kopenhag’dan hummalı Viva France
haykırışları ile ayrılan Sarah artık Fransa’nın da
bir sembolü idi. Bu yolculuk sırasında onun
temsiline gitme fırsatı bulamayanlar tren yollarına diziliyorlar ve makiniste yavaş geçmesini
belirten işaretler yapıyorlar, Sarah’ı uzaktan olsa
bir kere görmek için raylarda hayatlarını tehlikeye atıyorlardı.
Sarah temsiller vermek üzere İngiltere’ye de gitti. Yine büyük coşku, yine o çok ciddi İngilizleri
bile heyecana boğan parlak yıldızın sisli İngiliz
göklerinde süzülmesi. “Folkston’a vardığımızda
genç bir adam kucak dolusu zambağı önüme
fırlattı diye yazar Sarah anılarında. “Herkese tepeden bakıyordu. Işıltılı gözleri ve uzun saçları
ile Alman bir öğrenciye benziyordu; ancak o bu
yüz yılın en büyük şairlerinden birisiydi, ne yazık
ki eziyet gören ve aptallığı yüzünden yenilgiye
uğrayan dahi bir şairdi. O Oscar Wilde idi.” Sarah’ın hayatına giren ünlüler o yüzyılın dâhileriydi aynı zamanda. Victor Hugo’nun ünlü
eseri Hernani’yi oynadıktan sonra ertesi sabah
kapısına bir pusula ile birlikte bir armağan geldi.
Satırlar Victor Hugo’ya aitti. “Madam: harikaydınız ve büyülediniz; beni, bu eski savaşçıyı duygulandırdınız. İzleyicilerin coştuğu, mest olduğu
ve duygulandığı bir anda ağladım. Bana döktürdüğünüz gözyaşı sizindir ve onu ayaklarınızın
dibine bırakıyorum.” Şairin gözyaşı ince bir zincirin ucunda sallanan armut biçimli bir elmastı.
Amerika’nın Sanatla Keşfi, Sarah Amerika’da
15 Ekim 1880 günü Sarah kulaklarına kadar beyaz
bir kürke sarınmış olarak kendisini New York’a
taşıyacak olan yarı yelkenli yarı buharlı külüstür
bir tekne olan L’Amerique’ye bindi. On beş yaşındaki oğlu Maurice’ten ayrılmanın üzüntüsünü
yaşıyordu ve dostları bu külüstür geminin okyanusu aşamayacağını söylemişlerdi. Ama o daha
ilk yapılışında bir balona binmiş, km’lerce uçmuş,
çevresini şaşkınlık ve hayranlıkla büyülemiş bir
kadındı. Amerika ise bambaşka bir serüven olacaktı. Birkaç günlük deniz tutmasından sonra
onunla gelen Marie Colombier ve son aşığı Angelo ile provalara başladı.
Amerika’da büyük bir coşkuyla karşılandı.
Çünkü emprezaryosu Jarrett o gelmeden iki
ay öncesinden başlayarak el ilanları afişler dağıtmıştı New York’un dört bir yanına. Kendisi
için özel olarak döşenmiş oteline geldiğinde bu
muazzam kalabalık bir o kadar da o geniş uçsuz
bucaksız Amerika imajından korkmuş gibiydi
Sarah Bernhardth. Ama sonra tam 27 eserde
oynadı. Onun rol aldığı oyunlarda biletlerin
parası iki katına çıkıyordu ve Sarah umduğu
parayı kazanmıştı. Bütün harcamaları başkaları
tarafından seve seve karşılanıyordu. Hakkında
tekerlemeler yayılıyordu her yere.
“Bu ülkeye hoşça kal dediğimde
Biliyorum ki ağlamaktan gözlerim kör olacak
Ama ceplerimde hatıraların en tatlısı
Yığınla dolar bulunacak.”
Sarah New York’ta çok ünlü biri ile de tanıştı.
Işığın kralı Thomas Alba Edison. Edison onu son
icadı gramofon ile tanıştırdığında adeta büyülendi ve ilk kaydını yaptı. Phaidra’dan birkaç
dize. Edison da Yankee Doodle Dandy şarkısını
söyledi. Bir büyük âlim, bir büyük sanatçı ve bir
büyük icat. Tarihin en önemli anlarından biri
olsa gerek. Gezi Boston, New Haven, Hartford
durakları ile devam etti. Kiliseler Sarah’ın temsillerine gidilmemesi yolunda halkı uyarıyor ama
büyük ilgi ve sevgi giderek büyüyordu. Kanada
da Montreal piskoposu o gelmeden aylar önce
şeytani aktrisin temsiline gidecek olanları aforoz
edeceğini söylemişti. Bütün bunlar onun şöhretine şöhret katıyor, büyük paralar kazandırıyordu. Küçük kasabalarda bile sahneye çıktılar. Herkes onları izliyordu. Haydutlar bile. St Louis’te
sahneye müşteri çekmek için mücevherlerini
takıp takıştıran Sarah, bir hırsız çetesini üstlerine
çekmişti. Sonuçta çetebaşı asılmıştı ve Sarah
mücevherlerini sergileyerek zavallı bir adamı
günaha sürüklediği için suçluluk duymuştu.
Sarah en sonunda la Pirincesse Georges ile başlayıp 3 Mayıs 1981’de Kamelyalı Kadın ile sona
eren bir dizi veda temsili için New York’a döndü.
Her iki oyun da izleyicilerin sonsuz alkışları ile ve
“yine gel Sarah, yine gel” çığlıkları ile karşılandı.
Sarah ikincisi 1876-1887’de ve sonuncusu 19161918’de Birinci Dünya Savaşı olmak üzere birkaç
turne için de Amerika’ya geri dönecekti.
O Amerika’ da iken rakipleri ve basın hiç boş
durmamıştı. Ülkesine ve vatanına ihanetle suçlamışlardı onu. Bunun aksini nasıl kanıtlayacaktı?
Sonunda bir fırsat doğdu. 1871’de Prusya ordusunun işgal ettiği Fransız topraklarında çıktığı
o mutlu günün galası yapılacaktı. Cumhurbaşkanı Jules Grevy, yanında Gambetta ve yüksek
sosyetenin kilit konumundaki kişileriyle orada
olacaktı. Sarah uçuşan beyaz bir elbise ile sahneye çıktı. Beline kırmızı mavi ve beyaz bir kuşak
sarmıştı. Orkestranın başlamasını bekledi. Ulusal
marşın ilk notaları başlayınca herkes çok heyecanlanmış ve ayağa kalkmıştı. Sarah dingin bir
yoğunlukla “Allons enfants de la patrie (haydi
vatanın evlatları) diye başladı. Sesi yükseldi. Kadınlar ağlıyordu. Jules Grevy devamlı alkışlıyordu. Sarah bir kere daha kazanmıştı. Dönüşünü
zafere çevirmişti.
Heykeltıraş ve Ressam Sarah
Sarah’ın biyografisini inceleyenler onun oyunculuğunun yanı sıra hiç de yabana atılmayacak
heykel ve resimleri olduğunu görürler. Hatta
bunların çoğu o zamanın ünlü müzelerinde
sergilenmiş ve iyi fiyatlara da alıcı bulmuşlardır.
Ressam ve Heykeltıraş aynı zamanda gravürcü
Gustave Dore Sarah’ın âşığı idi. Paris’in yeni opera binasından sorumlu olan mimar arkadaşları
Charles Garnier Monte Carlo’ da bir kumarhaneye eklenecek bir tiyatro binasının çizimlerini yapıyordu. Sarah eğer Dore’yi binanın dış
cephesi için bir heykel yapmaya ikna edebilirse
Sarah’nın da bir heykelini koyacaktı aynı yere.
Sarah uzun uğraşlar sonucu sanatçıyı razı etti.
Sadece oyuncu olmak bile yetmiyordu ona.
Ama Dore’ye olan aşkı da tartışmalı bir aşktı. Sarah Victor Hugo’ya da âşıktı. Malraux Sarah’ın
o sırada yetmişinde bulunan yazardan bir çocuk
istediğini yazar anılarında.
Sarah erkek rollerinde de çok başarılı idi. Bunlardan biri olan Hamlet rolü çevresindeki eleştirmenlerce hoş karşılanmamıştı. 1899’da ilk
Hamlet’ini oynamak için pelerini ve kılıcıyla sahneye çıkmıştı. Oyun tam dört saat sürdü ve aylarca gösterimde kaldı. Sarah o kadar büyük bir
hayranlık uyandırmıştı ki Şair Catulle Mendes,
Bernhardth’ın peruğunun renginin yanlış olduğunu söyleyen bir gazeteci ile düello yaptı. Bir
yandan da bazı eleştirmenler bu rolün kadın sanatçılara kötü örnek olacağını söyleyerek şiddetle yeriyorlardı Sarah’ı. O ise kendisini şöyle savunuyordu: “Çok etkin ve çok erkeksi olmakla suçlanıyorum. Öyle sanıyorum ki Hamlet üzgün bir
Alman profesör gibi canlandırılmalıymış. Hamlet
babasının hayaletini görüp cinayeti öğrendiğinde intikam almayı aklına koyar. O Othello gibi
hemen harekete geçmez. Düşünür ve bu düşünceli durum büyük bir metanetin ve gücün belirtisidir… Mösyö devasa dehasıyla Shakespeare’in
evrensel olduğunu ve Fransız, Alman ve Rusların
ona hayranlık duyup onu anlama haklarını bulunduğunu söylememe izin verin.”
Hamlet Shakespeare oyunlarını İngiltere’de
sergiledikten sonra 16 Aralık‘ta Hamlet’i elli kez
daha oynamak üzere kendi tiyatrosuna döndü.
Sarah artık ününün doruğundaydı. Bu arada
servete boğduğu her kaprisini sevgiyle karşı-
ladığı oğlu Maurice’i de evlendirdi. Artık tonla
para kazanıyor, dünyanın pek çok ülkesine temsiller vermek üzere gidiyor, hayranlarının tutkuya dönüşen sevgileri onu mutlu ediyordu. Şair
Rostand onun için L’aiglon isimli oyunu yazdı.
Kendisini eleştiren bir gazeteye Emile Zola ateşli
bir yanıt vererek oyuncuyu bir kez daha kutsadı.
Bernhardth tam iki yüz elli L’aiglon temsili verdikten sonra otuz kişilik bir kumpanya ile yeniden Amerika’ya altı aylık bir turneye çıktı.
Altmışlı yaşlarına yakın Sarah artık eski bir hayat
kadınının kızı değil Victor Hugo, Dumas, Rachel
ile çalışmış eski oyunculardan devraldığı bir
oyunculuk tarzının son temsilcilerindendi. Sarah yorgundu ama sahneye çıktığında devleşiyordu hâlâ. Oyunlarının yazarı Sardou ile başarı
merdivenlerini birlikte tırmanıyorlardı. “Madam
Bernhardth eşsiz, saygın, göz kamaştırıcı… Hiç
bundan daha güzel olmamıştı.” Yaşına rağmen
belki de dünyada ilk kez bu kadar büyük bir
hayranlık toplayah ilk sanatçı idi Sarah.
Sarah ‘nın bu yaşlarda dizinde bir rahatsızlık
meydana geldi. Artık bastonla yürüyordu. 1905
yılında çıktığı Amerika turnesinde dizi ona çok
ıstırap verdi.
Sarah oynadı ama oyun da dizi de çok kötüydü.
Üç ay sonra Rio de Janerio’da bir kaza da geçirdi.
Dizi iki kat şişmişti. Hemen New York’ a gitti. Birkaç temsil ertelendi ama sonra iyileşince sahneye
çıktı yeniden. New York’ta Lyric Tiyatrosu’nda
da oynadıktan sonra Sarah ülkesine döndü.
39
Çok para kazanmıştı. Düşmanlarını alt etmişti.
La Havre’a vardığında basına “Yuvaya taze bir
coşkuyla döndüm” diyecekti. O yaz bir iki oyun
üzerinde çalıştı ve daha çok anılarını anlattığı
kitabını tamamladı. Kitap günümüze değin pek
çok kez basıldı. 1906’da Catulli Mendes’in görkemli yapıtı La Vierge’de Avila’ da sahneye çıktı
Sarah. Bakire bir azizeyi oynaması önceleri alayla
karşılandı. Ama daha sonra herkes onun en ulvi
kreasyonlarından birini oynadığına karar verdi.
Oyun İspanyollar tarafından orta çağa yakışan bir
tepki gördü. Avila Başkpiskoposu cemaatine bir
Yahudi’nin bir başka Yahudi için yazdığı bir oyunun küfrünü dualarıyla defetmeleri için kasabanın surlarının etrafında toplanmalarını buyurdu.
Sarah Bernhardth o günlerin büyülü gösterisi sinemaya da el attı. 1912’den başlayarak Comédie
Française, Rejane ile Sardou’nun Madame Sans
Gene’inde ve Oidipus’un esaslı bir kısaltmasında
yer alarak klasiklerden yapılmış alıntılarda görünmeye başladı.
1912’nin sonbaharında Sarah yanına son sevgilisi kendinden yaşça hayli küçük Lou Tellegen’i
alarak yeni bir veda turnesi için Amerika’ya gitti.
Dizi kendisine korkunç acı veriyordu. Keith-Orpheum vodvil turnesinde sadece yarımşar saat
sahnede kalabiliyordu. Son durağı New York’ta
basın onun için şunları yazıyordu: “Konuşabildiği sürece oynayabilir de. Oyunun bütününde
değilse bile kendi repliklerinde ve trüklerinde
çok daha gerçek dramatik bir anlam var. Dehası
ise onu sonsuza kadar yüce kılacak.”
Sarah Tellegen’e Amerika’da kalmasını tavsiye
etmişti. O da onu dinledi. Ve Sessiz filmlerde bir
matine tanrısı olarak büyük başarı elde ettiği
Amerika’ya döndü. Orada tanınmış opera yıldızı
Geraldine Ferrer ile evlendi. Lüks bir hayat sürdü
ama ayrıldılar. On altı yıl sonra hasta ve uyuşturucu bağımlısı Tellegen kendisine bir makas
saplayarak intihar etti…
Son Yıllar...
3 Ağustos 1914’te Almanya, Fransa’ya savaş ilan
etti. Bu Avrupa için cenaze çanları, Sarah için de
sonun başlangıcı demekti. Bacağı artık alçıdaydı.
Bütün dostları Marsilya ve Nice’e göç etmişti.
Sarah’ ı Paris’ten ayrılmaya eski dostu Georges
Clemenceau ikna etti. Bordeaux yakınlarında bir
villa tuttu. Ama artık iyileşmeye olan umudunu
yitirmiş gibiydi. “Sevgili Dokteur Dieu bacağım
çok acı veriyor ve doktor Denuce’den onu kesmesini rica ettim. Sağlam bir tahta bacakla şiir
okuma dersleri verebilir ve eğitim turneleri bile
yapabilirim. Ağrısız gelip gitme özgürlüğüm olur.
Bu yüzden sana yalvarıyorum bacağımı kesmeleri için talimat ver.” Bir başkasında olsa hayata
küsme ve her şeyden kopma anlamına gelecek
bu acı ve ameliyat Sarah için tiyatroya bağlılığını
40
devam ettirebilmesi için bir şarttı.
Andrenos’ta geçirdiği birkaç hafta boyunca Sarah hiçbiri kendisine uymayan tahta bacaklar
denedi. Sonunda sorunu kendi bildiğince çözdü.
Bir tahtırevan sipariş etti. Amerikalı bir hayranı
şöyle yazar: “Kolları güllerle dolu, kötürüm figürü
kadife yığınları altına gizlenmiş, eller üstünde
taşınıyor. O gözü pek bir özgüvenin kimlik bulmuş hali.”
Sarah bu haliyle Ekim 1915’te, Eugene Morand’ın
tiyatrolaştırılmaya uygun şiiri La Cathedrales’de
gözüktü. Kımıldamaktan aciz durumda vatansever bir söylev çekti. Derken bir mucize gerçekleşti, Tiradının sonunda dimdik ayağa kalktı
ve haykırdı: “Ağla, ağla Almanya. Alman Kartalı
Ren’e düştü.” Seyirciler çıldırmış gibiydi. Paris ona
tapıyordu artık.
Sarah bu temsilden sonra cepheye gitti. Tiyatro
sanatçısı Betrix Dusane, Reines de Theatre’de o
inanılmaz günleri şöyle yazar: “Üç bin yaralı genç
adam Sarah’ı izlemek üzere geldi. Gerçi tanınmış
isimler savaş yorgunu bu genç adamlar için pek
bir şey ifade etmiyordu. Sarah birden sanki savaş meydanında hücuma kalkmış gibi titreşimli
vurucu bir sesle okumaya başladı. Söylevleri
fethedilmiş topraklara bayrak diken bu kahramanları uyandırdı. Son bir Aux Armes haykırışıyla
bando La Marseillaise’e çalmaya başladı. Üç bin
genç ayağa fırlamıştı. Temsillerimizi sürdürdük.
Bir şatonun terasında, bir hastanenin bekleme
odasında, kalaslarla desteklenmiş bir döküntü
bir ahırda. Bizi etkileyen onun özgüveni ve irade
gücüydü. Sakatlığını göz ardı etme biçimi güzeldi. İnsan ona acımıyor, hayran kalıyordu. Tahtırevanda ya da tek bacağı üzerinde sekerken, yanıp
tutuşan yüreğini bizim için savaşıp ölen o cesur
erkeklere vermeye hazır durumdaki bu dahi yaşlı
kadını daima anımsayacağım.”
Sarah 1916’da yeniden Amerika’ya gitti.
Amerika’nın para ve şöhrete meraklı genç kadını
görüşünden tam otuz altı yıl geçmişti. O günlerin sosyetesi reklama düşkün, Yahudi ve ahlaksız
bu kadına kapılarını kapatmıştı. Şimdi ise salt
bir eğlence değil, savaş perişanı Fransa’nın bir
elçisi olarak gelmişti ve Amerika onu bir azize
gibi bağrına basıyordu. Doğuştan hararetli bir
dava insanı olan Sarah, Kızıl Haç toplantılarında,
hayır gösterilerinde ve diğer halk toplantılarında konuşmalar yapıyordu. Artık bütün geceyi
sürdüremiyordu. Sekiz aylık turnenin ardından
ölümcül bir böbrek ameliyatı geçirdi. Birkaç
gün sonra Maurice’ye iyi olduğunu belirten bir
telgraf çekti. Onu bir daha göremeyeceğini sanmıştı. Ama şimdi iyiydi. “Maskemi, soytarı şapkamı, zillerimi kuşandım ve bir kez daha Amerika
yollarına düştüm. Ne çok şehir var burada.
Kimisi iyi kimisi feci. Örneğin buranın İllinois,
Jacksonville’nin on üç bin sakini var. İki yüzü
akıl hastanesinde, yedi yüzü sağır ve dilsizler
yurdunda ve üç yüzü de bir yetimhanede. Bu
tiyatroya gelemeyen üç bin kişi eder. Ahmakça!”
Sarah 1918’de ateşkesten hemen önce
Fransa’ya döndü. Kafasında planlar vardı. Ama
artık yaşlanmıştı.
1923 baharında bir Hollywood temsilcisi olan
Mr. Abrams ona bir Sacha Guitry filmi olan La
Voyante’de başrol teklif etti. 15 Marttan başlayarak Sarah’ın atölyesi kameralar, göz alıcı lambalarla doldu. Hikâyenin konusunun bir parçası
olan küçük maymun kucağındaydı. Bitkindi ama
yönetmen kamera diye bağırınca yüzü aydınlandı. Gözleri parladı. Birden otuz yaş gençleşmişti. Herkesi şaşırtmıştı yine.
Sarah sahnesini oynadı ama öyle zorlu bir çabaydı ki çöküp kaldı. İki ay boyunca doktorlar
gelip gittiler. Oğlu da yanındaydı. Sarah’nın
durumu kötüleşirken dünya basınında bültenler
çıkmaya başladı. Evinin önünde kalabalıklar belirdi. “Gazeteci mi onlar?” diye sordu Maurice’ye.
“Bazıları” dedi oğlu. “O halde onları bekletip duracağım. Bütün yaşamım boyunca bana eziyet
ettiler. Artık eziyet etme sırası bende.”
Bunlar son sözleriydi. 26 Mart 1923’te
Maurice’nin kollarında öldü. O akşam Paris’ in
oyuncuları iki dakikalık saygı duruşu istediler
seyircilerinden. Yaşamında olduğu gibi ölümünde de etkileyici biçimde, beyazlar giydirilmiş,
başı menekşelerden örülü bir taçla süslü, elinde
gümüş bir haç, göğsünde Legion d Honneur
kurdelesiyle, herkesi şaşırtan alışkanlıklarından
en ilginci olan ve çoğu gece içinde uyumayı
tercih ettiği ünlü tabutunda yattı. Yaşlı, genç,
zengin, yoksul binlerce kişi Sarah’ın Pere-Lachaise mezarlığına gidişini görmek için sokakları
doldurmuştu. Böylesine kendiliğinden bir
duygu seli, böylesine evrensel sevgi gösterisi
o güne değin hiçbir kadına nasip olmamıştı.
Kortej Sarah Bernhardt Tiyatrosu’nun önünde
durduğunda pencerelerden, çatıdan rengârenk
çiçek sağanağı boşaldı. Mezarın başında hiçbir
söylev çekilmedi. Yalnız genç bir aktrisin haykırışı duyuldu. “Ölümsüz olanlar ölmez.”
Paris sanatın bu eşsiz kraliçesini şanına yakışır
bir biçimde görkemle uğurladı.
Birkaç yıl sonra Malesherbes Meydanına aktrisin
heykeli dikildi. İkinci Dünya Savaşında Almanlar
Paris’i işgal ettiğinde bağnaz bir Nazi çirkin bir
tavırla heykelin burnun parçalamaya çalıştı. Ne
boş bir çaba. Sanatla kendini yaratanları hiç
kimsenin yok edemeyeceğini nasıl öğretmeli
çirkin beyinlere… İster sakat ister değil, efsanevi Sarah, sanatı ve güzelliği arayanları bağrına
basanların belleğinde yaşıyor. Bu da insanlığın
ortak belleği değil de nedir?
Download