SALAR TÜRKÇESøNDE øLGø - Gazi Türkiyat

SALAR TÜRKÇESøNDE øLGø øùARETLEYøCøSøNøN
GÖRÜNÜM VE øùLEVLERø
Appearance and Functions of Genitive Markers in Salar Turkic
Language
Gülsün MEHMET*
Özet: Geleneksel gramerlerde Türkçe için, ismin altı hali zikredilir. Bu hallerden
bei fiille ilikilendirilir ve bu durum ‘ismi fiile balar’ eklinde ifade edilir. Bu geleneksel
yaklaımdır. Günümüzde üretimsel (generative) gramer, balantılı (dependenz) gramer, istem
(valenz) gramer, durum (kasus-case) gramerlerde merkezde sözdizimi vardır, bunlarda
ekilden hareket edilmez, ilevden hareket edilir. Bunlar günümüzün belli balı sözdizimi
kuramlarıdır. Geleneksel gramerin kullandıı hâl (durum) terimi ile üretimsel gramerin rol
kavramı ve yapısal gramer temelli balantılı, istem gramer metotlarının kullandıı istem
terimleri temelde aynı olguyu ifade eder. Salar Türkçesinde ilgi iaretleyicisinin kiilere göre
görünüm varyantları yoktur, paradigmatik bir yapıya sahip deildir. Salar Türkçesinde, ilgi
grubunda sahip olanın ya da olunanın kii ve sayı özellii, ilgi iaretinden deil iaretleyiciyi
taıyan leksikal parçadan çıkarılır, bu lehçede ilgi iaretleyicisi herhangi bir kural olmaksızın
çeitli görünümlerde temsil edilir.
Anahtar Sözcükler: Salar Türkçesi, ilgi hali, isim öbei, uyum
Abstract: Six conditions of nouns are mentioned for Turkish language within
traditional grammers. Five of these conditions are related with verb and this condition is
mentioned as 'it connects nouns to verbs‘. This traditional approach. Today syntax is in the
center for generative grammer, dependence grammer, valence grammer, casus-case
grammers, and these are not act from the format but from function. These are the basic syntax
theories of today. Condition (situation) term, used by traditional grammer, and role concept,
used by generative grammer, valence terms, used by valence grammer, which is connected
with structural grammer base, are mainly referring to the same concept. There are no
appearance variants of genitive markers according to persons within Salar Turkic Language,
and it has no pragmatic structure. Within Salar Turkic Language, person and number
features of the owner of and belonging to genitive group can be extracted from lexical part,
which holds the marker, instead of genitive marker, and genitive markers are represented
with various appearances without having a rule in this dialect.
Key Words: Salar Turkic Language, genitive condition, noun phrase, agreement
(1) Hâl Kavramı ve ølgi øúaretleyicisi
Geleneksel gramer çalımalarında ilgi (hali) iaretleyicileri hâl
kategorisinde ve genelde iyelik kategorisi ile balantı kurulmaksızın ilenir.
*
Okutman Dr., Gazi Üniversitesi Rektörlüü Türkçe Örenim Aratırma ve Uygulama
Merkezi, gmehmet@gazi.edu.tr
Gülsün MEHMET
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ancak ilgi iaretleyicileri ve iyelik kategorisi isim tamlaması (genetive
consructions) olarak adlandırılan analitik yapının ayrılmaz parçalarıdır.
Geleneksel gramerlerde Türkçe için ismin altı hâli zikredilir. Bu hallerden
bei fiille ilikilendirilir ve bu durum ‘ismi fiile balar’ eklinde ifade edilir.
Bu geleneksel yaklaımdır. Günümüzde üretimsel gramer, balantılı
(dependenz) gramer, istem (valenz) gramer, durum (kasus-case) gramerlerde
merkezde sözdizimi vardır, bunlarda ekilden hareket edilmez, ilevden
hareket edilir. Bunlar günümüzün belli balı sözdizimi kuramlarıdır.
Geleneksel gramerin kullandıı hâl (durum) terimi ile üretimsel gramerin rol
kavramı ve yapısal gramer temelli balantılı, istem gramer metotlarının
kullandıı istem terimleri temelde aynı olguyu ifade eder.
Bir isim ögesine eklenen çekim ekinin türünü isim deil, ismin balı
olduu yüklemsel öge (sentaktik ba), ekin fonolojik varyantını ise isim
ögesi (istem taıyıcısı) belirler. Geleneksel gramerdeki hâl’in (durumun)
karılıı olan istem (valenz) konusu esasen semantie balıdır, fiillerin
semantik yükü istem sayısını belirler; çünkü her sentaktik baın istem
potansiyeli ba olan sözlüksel ögenin bünyesinde kodludur. Türk dilinde
istem taıyıcıları ve bunların balı olduu sentaktik balar arasındaki ilikiler
baımlı iaretleyicilerle kodlanır. Bu iaretleyicilerin dilin uyum (agreement)
kanunlarıyla belirlenen varyantları (allomorf) vardır, geleneksel gramerde
bunların karılıı çekim ekleridir. stem taıyıcıları ise cümlenin yardımcı
ögelerine denk gelir. Bir cümlede yer alabilecek katılanların sayısı temel ba
olan yüklemlerce belirlenir, baka bir deyile bunlar, yüklem içinde kodlu
olarak mevcuttur. Bir cümlede isim ya da fiil yüklemin semantik yüküne
balı olarak açılan istem bolukları, istem taıyıcıları tarafından doldurulur,
yani cümlede yüklem tarafından ögelere bir sentaktik durum ya da rol
yükleme söz konusudur. stem teorisinde zikredilen istem potansiyeli ve
üretimsel gramerde geçen rol yükleme temelde birbiri ile örtüür.
Uzun’ göre (Uzun 2000: 103).ROL ve rolün yüklenmesi (theta
assignment), üyelerin (argument) anlambilimsel olarak fiiller tarafından
seçilmesi, bunların, üyelerin herhangi bir rolü üstlenmesinin iç merkezli bir
belirleme deil, bu üyenin dıındaki bir öge yani fiil tarafından yapılan dı
merkezli bir belirleme olduu anlamına gelir. Yani rol yükleme üyelerin
kendi kendilerine yaptıkları bir ilem deildir; bu roller onlara fiillerce
yüklenmektedir
Üretimsel gramer geleneinde iaretleyicilerden deil ilevden
hareket edilir ve ilgi iaretleyicisinin ilevi bir ROL olarak görülmez çünkü
ilgi iaretleyicisinin taıyıcısı olan sözcüün yöneteni bir isim ba’tır (noun
head). lgi iaretleyicisi ve iyelik ekleri oluturdukları yapıya balı olarak
470
Gazi Türkiyat
Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
öbek yapılardan isim öbei ( noun phrase) içerisinde deerlendirilir. yelik
iaretleyicileri ise uyum (agreement) konusuna dâhildir. yelik zamirleriyle
oluturulan isim tamlamalarında tamlayan (yönetilen) kısmının düürülmesi
ise üretimsel disiplinde bo kategoriler (empty category) bölümünün
konusudur. lgi hâli kimi bilim adamlarınca bir hâl olarak görülmez, bunun
nedeni durum ekli zorunlu veya seçmeli istem taıyıcılarının dorudan
yüklem olan ana sentaktik ba tarafından yönetilmesi gerektii düüncesidir.
Johanson’a göre Türkçedeki baskın isim tamlaması kurulumu isim+ [ilgi
eki]+isim+[iyelik eki ] eklindedir. Kimi tamlamalarda hiçbir gramatikal
iaret kullanılmaz, burada tamlamanın varlıı sıralamadan (juhtaposition)
anlaılır (Johanson 1998: 50 ). Birleik isimlerde yaygın durumdaki tür, el
çantası örneinde olduu gibi {isim+isim+iyelik III kii } eklindedir
(Johanson 2002: 25).
lgi iaretleyicisi dier hâl iaretleyicilerine göre özel bir konuma
sahiptir. lgi iaretleyicileri öncelikle biri dierine ait ya da biri dierini
tamamlayan bir isim grubu oluturur. Kurulan bu isim grubu yalın durumda
ya da hâl eklerini alarak bir istem taıyıcısı olur ve dier hâl taıyıcıları gibi
bir yüklemsel ögenin açtıı semantik boluu doldurabilir; kendi iç
yapısında bir yöneten ve bir yönetilenden oluan bir isim grubu böylece bir
katılan (aktant) olarak cümlenin yüzey yapısında (surface structure) yer
alabilir. Johanson Türkçe hâl sisteminin (dil ilikileri bakımından) dikkat
çekici ekilde salam kalmasına karın, hâl kategorileri arasında, ilgi halinin
en zayıf, yani yabancı etkilerden en fazla etkilenen hâl olduunu bildirir ve
bu durumu ilgi hâlinin fiil ile ilikili olmayıp isim birliklerinde görev
almasına balar (Johanson 2002: 101). Bilindii gibi ilgi hâli iaretleyicileri
Türkçedeki belirlilik kategorisinin ögelerinden biridir. Özellikle belirtili
tamlamalardaki belirtme ilevine iaret eden Aksan, bu ekin iki isim
arasındaki ilikiyi gösterdiini Türkçede bu durumu dile getiren -in son
ekinin, belirtili tamlama kurarak dorudan adın gösterdii nesneyi kesinlikle
belli etmeye yaradıını bildirir (1995: 254).
(2) Salar Türkçesinde ølgi øúaretleyicisinin Temsili ve øúlevleri
Salar Türkçesinde ilgi iaretleyicisinin kiilere göre görünüm
varyantları yoktur, baka bir deyile paradigmatik bir yapıya sahip deildir.
Salar Türkçesinde, ilgi grubunda sahip olanın ya da olunanın kii ve sayı
özellii, ilgi iaretinden deil iaretleyiciyi taıyan leksikal parçadan
çıkarılır, bu lehçede ilgi iaretleyicisi herhangi bir kural olmaksızın çeitli
görünümlerde temsil edilir:
Güz 2009 / Sayı 5
471
Gülsün MEHMET
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Salar Türkçesindeki [-nigi / -nigä] ekilli ilgi iaretleyicisi, ilgi ve
aitlik ekinin kaynamasından olumutur; -nigi < -ning+ki. Salar Türkçesi
bu özellii ile Özbek Türkçesi ve Kuzeybatı Türk lehçeleri ile ortaklık
gösterir, Özbek Türkçesinde ilgi hâli eki [-ning] eklindedir, bu iaretleyici
aitlik ekini alıp zamir oluturduunda ekin /ng/ unsuru düer:
özb: hämmäning üyi P hämä[ning] + ki > hämmäniki ‘hepsininki’
sizning taIingiz J siz[ning] + ki > sizniki ‘sizinki’ (Cokun 2000:
75)
Salar Türkçesindeki bu tip ilgi kurulumu günümüzde Özbek
Türkçesi yanında Kuzeybatı Türk lehçelerinde de ilgi zamiri olarak
kullanılmaktadır. Tatar, Kazak ve Kırgız lehçeleri gramerlerinde [-kı/-ki]
morfeminin ilgi hâli eki almı gövdelerde kalıplaan ekli, tek aitlik eki
olarak kaydedilmitir:
tat. [-nıkı/-néké]
kzk. [-nıkı/-niki/ -dıkı/-diki]
krg. [-nıkı/-niki/ -dıkı/-diki/nuku/-nükü/duku/-dükü]
Tablo-1: Tatar, Kazak ve Kırgız lehçelerinde lgi Zamiri
aretleyicileri, Öner 1998: 116
Salar Türkçesindeki bu duruma e bir kurulumu Gunnar Jarring*
Kagar (Kagar’a balı Tamalık1 köyüne ait malzemede) ve Hoten
diyalektlerinde tespit etmitir, bu bölgelerde -ki’ler ilgi ekinden sonra
gelerek bu eki kuvvetlendirmekte (tekit etmekte) ve ilgiden sonraki bazı ki’ler de (isimden yapılmı isimler gibi) tekil (yapım) ekleri olarak
kullanılmaktadır; bu padia:nıki ehza:deni aledüIan qızını men aldım.
‘Bu padiahın ehzedesinin alacaı kızı ben aldım.’; (Tamalık 1-84) u
pa:tanıki hatunı u padiahın hatunu. (Çaatay 1972: 119). Bunun
yanında Jarring Uygurcanın Guma diyalektinde de bu kuruluma rastlamıtır,
onun ifadesiyle, genitif bu lehçede genellikle talamaya (Çaatay’ın
ifadesiyle tahaccür etmeye ) doru giden bir ek durumundadır. onıngki anası
‘onun anası’. genitiften sonra da bir -ki aidiyet ekine ihtiyaç olması bunu
göstermektedir; sehiningki ayaIıIe ‘Sehi’nin ayaına’. Jarring bu biçimdeki
gen.+ -ki birlemelerini dier Türk lehçelerinde de mesela Proben IV -(Tura)
109-14 miningki yinggäm, 123-28 miningki vädä; aynı ekli Ramsted* (1923
1
Tamalık, Kagar yakınlarında bir köydür (Çaatay 1972: 119).
472
Gazi Türkiyat
Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
:91) Altay dillerinde de tespit etmitir Mançu -ngge, -ningge, Türk -ningki.
(Çaatay 1972: 128).
Salar Türkçesi, ilgi çekimindeki görünümü ile Uygur Türkçesi
diyalektleri ile paralellik göstermektedir. Salar Türkçesindeki ilgi kurulumu,
Harezm ve Kıpçak özelliklerinin Salar Türkçesindeki tipik
temsilcilerindendir. Salar Türkçesinde ilgi öbekleri aaıdaki ekillerde
kurulur:
(i) AD2 -[-nigi,-nige] + AD1 + [(Y1/2/3 )]
[kiic@uh[nige] öy[ina]
kiic@uh + LG + öy + Y3 + …
salarnigi oIuli (te/59/mın) ‘Salarların olu’
sunigi perkecBe (te/59/mın) suyun bereketi’
pesernigi miyokuanim (te/60/mın) ‘bizim rahibemiz’
Pir kiinige kö:legini uIırami. (te/59/mın) ‘Bir kiinin ineini
çalmı.’
Senigi o: sanzını sundure ehmeh ye[ye] kurlanı ocıra. (te/éy/38e
‘Senin olun tabaı kırıp ekmei yiyip kıvrılıp oturmu.’
Etisını ta kelse, inci o: ikısı vami. Va:rcBeler kiicBuhnige öyina
palaç pa:mi. (te/éy/37) ‘Sonra güne dounca olanla ikisi (onlar)
gitmiler. Yürüyüp adamın evine birlikte gitmiler.’
(ii) AD2 - [-ni] + AD1 - [(Y1/2/3 )]
Ehmeh verse, izını o:sına aI un ehmehcBuh ve:Kme. (te/éy/38)
Ekmek verdiinde kendi oluna ak un ekmei verirmi.
izı[nı] o:[sına]
izı + LG + o: + Y3 …
meni husaIım (te/60/mın) ‘benim karnım’
nji pu ır kicuh ana[ni] oy[ına] her kuni pa:mi. (te/mın/60) ‘Sonra
bu adam kızın evine her gün gitmi.’
(iii) AD2 - [-iQ ] + AD1 - [(Y1/2/3)]
nci oIulı kiLnı toIrıcBa:na: yıIlami.(te/23/han) ‘Sonra olanın
karısı (sebzeleri) dorarken alamı.’
Güz 2009 / Sayı 5
473
Gülsün MEHMET
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(iv) AD2 + [ø] + AD1 + [ø]
Süd[ø] gaymah[ø] ‘süt kaymaı’ (ss: 62b)
(v) AD2 + [ø] + AD1 + [(Y1/2/3)]
kakası[ø] yanına (te/3/uci) ‘aabeyin yanına’
goy[ø] bagrä (ss: 27a) ‘koyun cigeri’
Her iyelik eki taıyıcısı muhakkak bir isim öbeinin baıdır,
yönetenidir ve bu ba, tamlama ile ifade edilmek istenen eyin merkezidir.
[ bärmah + ornä ] (ss:24b) ‘parmak izi’
yönetilen
Sbaı
lgi eki, iki isim arasında geçici balantılar kurabilir, bu durumda
genellikle tam görünümlü bir ilgi grubu oluturulur. Johanson da tamlayan
ekini Türkçedeki belirlilik iaretleyicilerinden biri olarak gösterir (Johanson
1977: 1176). Tahsin Banguolu da ilgi hâli için ‘kimin hali’ terimini
kullanarak bu hâl iaretleyicisini adlarda belirtme ilevini yerine getiren
belirticilerden biri olarak göstermitir (1990: 324-326). Salar Türkçesinde de
geçici anlam balantısına sahip ilgi grupları tam görünümlüdür:
Vu pegnigi ko:sına kilcBeler:…(te/39/ey) ‘Bu beyin kapısına
gelip…’
Yoh kiinige inige puzola:mi. (te/43/ey) ‘Fakir adamın inei
buzaılamı.’
Pa:s va:rep huaani:ge ana:sıne: tamnap akiKmi. (te/52/ulla)
Pars gidip imparatorun kızını yakalayıp getirmi.’
Salar Türkçesinde ilgi grubu kalıplamı, genel, belirsiz bir ad
oluturmu ise ilgi eki kullanılmaz. öyle ki iki isim arasında semantik ba
kuvvetlendikçe üst yapıda iaretler sıfırlanır:
goz ahası (ss:92b) ‘göz akı’
goz garası (ss:92b) ‘göz mercei’
Kimi kalıplamı isimlerde iyelik eki de kullanılmaz, grubun ilgi
grubu olduu söz diziminden çıkarılır:
ya bag (ss: 27a) ‘sebze bahçesi’
hay bag (ss: 27a) ‘ayakkabı baı’
474
Gazi Türkiyat
Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Teniev Salarsky Yazık’ta (1963: 20) ilgi kurulumunu aaıdaki
ekilde göstermitir:
minigi
sinigi
anigi
ini(m)
ini(Q)
ini(si)
pisinigi
silinigi
ini(m)
ini(Q)
vulanigi
ini(si)
Tablo-2: Teniev’in lgi Hâli Paradigması
Teniev’in bildirdiine göre bu tip ilgi kurulumu Ouz grubu
lehçelerindeki ilgi kurulumundan farklıdır. Bu tip kurulum Salar Türkçesi
dıında Kumuk, Karaçay-Balkar Türkçeleri ve Özbek Türkçesinin
Namangan ve Harezm diyalektleri ile Uygur Türkçesinin Lobnor
diyalektinde vardır (1963: 21). Ancak Lobnor diyalektinde bu tip bir ilgi
ekine rastlanmamıtır.
Aaıda aynı konuur tarafından kurulan, aynı anlama gelen iki
önermeden birinde ilgi kullanılmı, dierinde kullanılmamıtır:
Yilännige oyına kirce. Pu avu: yilän öyinda ompe-on alci kun otırci
(te/54/ulla). ‘Yılanın evine girmi. Bu olan yılanın evinde onbe on altı gün
kaldı.’
Çaatay Türkesinde kullanılan [-ni] ekilli ilgi iaretinin örneklerini
Salar Türkçesinde de görürüz, Afra:siya:b-nı oRlı; ‘ Efrasiyabın olu ’
YıRlamaqıng-nı sebebi ‘ senin alamanın sebebi’ (Eckmann 2003: 119):
nci törbet pir-ni iina Kozkur-oIlanne kommi, pir-nı iina agu
karajini kommi. (te/23/han) ‘Sonra mezarlardan birinin içine Kozkur
Olan’ı gömmü, birinin içine Agu Karacı’yı gömmü.’
Masembu qu-ne arkasına usalmi. (te/53/ulla) ‘Masembu kuun
arkasına asılmı.’
Salar Türkçesinde özel isimler de ilgi kurulumunda yönetilen öge
olabilir:
AhmaQ-nigi pe:ini QaramaQ-ni peina qoS peSmi. (te/59/mın)
‘Akman’ın halkı Karaman’ın halkına iftira atmı.’
Tılnige öyina ye’mi. (te/21/altı) ‘Tıl’ın evine ulamı.’
Güz 2009 / Sayı 5
475
Gülsün MEHMET
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ki isim arasında semantik baın gözetildii durumlarda, ilgi
iaretinin seçimlilii veya zorunluluu tesadüfî deildir; bu ayrım konuurca
bilinçli olarak yapılır. Salarcada da bu bilinçli seçimin örneklerini
görebiliriz:
Pisenigi ayedde armud dal diot dip zelaci. (Yun: 47) ‘Bizim avluya
be kök armut fidanı diktim.’
Salar Türkçesinde de tamlayanı düürülen isim tamlaması
örneklerini görebiliriz:
[ø] eigi h(a)sami. (te/51/ulla) ‘(onun) eei aksamı’
Pu par kie yücündan [ø] öyinä kelmi, keKnina sormu “Ana
qa:le?” tep sorci. (te/50/ulla) ‘Bu zengin adam harmandan evine gelmi,
karısına sormu “Kız nerede?” diye sormu.
Salar Türkçesinde ilgi ekinin eksiltildii kurulumlara da sıklıkla
rastlanır:
Pir bar kii-[ø] oyinda iyitimi. (te/50/ulla) ‘(O) Zengin bir
adamın evinde çalımı.’
kısı-[ø] ta husaRı toSmi. (te/55/ulla) ‘kisinin de karnı doymu.’
Salar Türkçesinde iyelik eksikli ilgi grupları oluturulabilir; bu tür
kurulumlar fiilin açtıı semantik bolukları hâl iareti yüklemeksizin
doldurur, buradaki iyelik eksikliinin kaynaı aslında hâl iaretleyicisinin
konuurca ilgili taıyıcıya kodlanmamasından kaynaklanır. Bu tür
kurulumlarda genellikle iyelik, hâl iaretleyicisi ve zamirsel /n/ üst yapıda
görünmez:
Vu kinigi qoy-([ø-ø-ø]) kütpa.” (te/3/uci) ‘Bu adamın koyun(larını)
güdüyormu.’
Eti:gu cBücBcBéler pegnige ya:n-([ -ø]) (n)a apa:mi. (te/39/eye)
Böyle yapınca (azizi) yakalayıp beyin yan(ına) götürmüler.’
Pir gune par kiinige yücün[ø -ø -ø] töKmi. (te/51/ulla). ‘Bir gün (o)
zengin adamın harman(ındakileri) öütmü.’
Nadir de olsa aaıdaki ekilde Ouz tipli ilgi görünümüne
rastlanabilir:
nci oRulıQ kiTnı toRrıc@a:na: yıRlami.(te/23/han) Sonra olanın karısı karısı
(sebzeleri) dorarken alamı.’
476
Gazi Türkiyat
Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dönülülük zamirleri, iyelik
konumunda iken üst yapıda gösterilmez:
eki
almı
sözcüklerin
sahibi
Sen [ø] oyia ye’ku sen maa ka’çBa kel, pinen yetto? (te/4/uci)
‘Sen (kendi) evine ulaınca bana haber ver, ulatın mı?’
Salar Türkçesinde zincirleme ilgi grupları oluumu, iler
durumdadır:
Pir acusur vume:. Aa keyni iki vu:me:. Acusı çirih teLlapa.
A:nigi a:zisinigi harsı acuden hele otos sıdır üçleme. (te/5/uci) ‘Bir amca
varmı. Onun iki karısı varmı. Dayı askerlere komutanlık edermi. Onun
ablasının kocası dayıdan otuz sıdır (para) borç almı.’
[ [A:nigi a:zisi]-nigi har-sı ]
[ AD2 + AD1] +
AD2
[AD1]
+
AD1
Mi gagamnigi avosine yemen ki ulderci. (Yun: 103) ‘Benim
agabeyimin olunu kötü bir adam öldürdü.’
Yia aniIi anasininiIi agerehine vah volci. (Yun: 94) ‘Doktor onun
kızının hastalıını tedavi etti.’
Özellikle teklik kii zamirleriyle ilgi grubu kurulumu iler
durumdadır:
Minigi a:pım qala varcı?-deme. (te/5/uci) ‘Benim babam nereye
gitti.’
Sinigi yahi yiri Tuhulu ya:na var! Vu kinigi qoy kütpa. (te/3/uci)
‘Senin iyi arkadaın (olan) Tuhulu’nun yanına git! O birinin koyunlarını
güdüyor.’
Salar Türkçesinde ters kurulumlu ilgi grubu örneklerine de
rastlanabilir:
Pu avu tüvinigi kurugundän pirne çallami. Kurgune yere kömmi,
üzindän iki ucina kurgune cBucBıp oturmi. (te/50/ulla) ‘Bu olan
develerden birinin kuyruunu kesmi. Kuyruu yere gömmü, üsten
kuyruun iki ucundan tutup oturmu.’
iki uc-[i]na kurgu[ne]
AD1
AD2
Güz 2009 / Sayı 5
477
Gülsün MEHMET
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Pir yän yuzunı nege yü yohtır. (te/21/han) ‘Yüzünün bir yanını
niçin yıkamıyorsun?’
Salar Türkçesinde özellikle zamirlerin tamlayan olduu varlık
cümlelerinde Moolcanın etkisi ile (Hahn 1998: 379) ilgi hali yerini
yönelme haline bırakır, yöneten konumundaki AD1 de uyumdan çıkar ve
ilgili iyelik eki ile iaretlenmez. Johanson’a göre ilgi kurulumu iyelii
gösteren cümlelerde kullanılır. Türkçede - bu tür cümleler - { [(sahip olan+
ilgi) sahip olunan + iyelik] + var }2 yapıları ile kurulur ttü: {[ø] param var}
(Johanson 2002: 29)
Salar Türkçesinde bu ilev, iler durumdadır, ancak kurulumu
tamamen farklı bir ekilde gerçekleir, bu tür cümlelerde ilgi eki yerini
yönelme ekine burakır, iyelikli olması gereken öge ise yalın hâldedir:
Pir bo:sır vurmi. Aa Agu karaji di[cBa:na:] anu[r] vurmi.
(te/han/23) ‘Bir yalı baba varmı. Onun Agu Karaci diye bir kızı varmı.’
aQ[a] + … anur [vur]mi
aQ - [YÖN] anur + vur- GEÇdol
Men saa vuliK-yu! (te/33/han) ‘Ben senin olayım ey!’
Olega bala var o? (spp: 11344) ‘Onların çocuu varmı?’
Olaga bala buri vara (spp: 11345) ‘Onların bir çocuu var.’
lgi grubu eklindeki ad, dier adlar gibi cümlede tüm görevleri
yüklenebilir:
Özne (Birinci Katılan) Konumu:
U losaniIi gulahä cateh a. (Yun:94) O katırın kulaı büyük(tür).
ÖZN
YÜKis
Yüklem Konumu:
U gebär diIen ki mi inim där. (Yun: 95) ‘O gelmekte olan kii
benim küçük erkek kardeimdir.’
u gebär diRen ki mi inim där.
ÖZN
YÜK
2
24. Predications indicating possession are formed using constructions of the type:
[possessor + genitive +] possessed item + possessive suffix + ‘exist’, e.g. Turkish para-m var
‘I have money’ (‘money-my exists’) (Johanson 2002: 29/24)
478
Gazi Türkiyat
Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bu begärähäm miniIi där.(Yun: 100) ‘Bu elbisem benimdir.’
Sorsa, o:cBuh “zınigeter!”-temi. (te/45/eye) ‘Sorduunda, olan
“(kesinlikle) benim” demi.’
Pa:Iu peg yanagan i “o:cBuhnigar!” (te/45/eye) ‘Bu bey
söylemi “(bu ey kesinlikle) olanın!’
Çezi kemorcuhnigi a? ‘Araba kiminmi acaba?’ (ss: 95b)
Tamamlayıcı (tümleç) Konumu:
Men yi dosgan armud balasinä cagaci. (Yun: ) ‘Ben yediim armudun
çekirdeini attım.’
Da cuyinda modulu var-a. ‘Taın altında böcek varmı.’ (ss: 35a)
Aaıdaki cümlede ilgi ve iyelik eki arasında bir uyumsuzluk
gözlenmektedir, bunun nedeni Salar Türkçesinde çokluk hâldeki iyelik
iaretleyicilerinin artık kullanımdan dümü olmasıdır:
Pesernigi miyakuanimne kem ultirci, ultermi. (te/60/mın) ‘Bizim
rahibemizi kim öldürdü, öldürmü.’
[peser-nigi miyakuan-im]
peser-LG+miyakuan-YE1
SONUÇ
(i) Bir isim ögesine eklenen hâl ekinin türünü isim deil, ismin balı
olduu yüklemsel öge (sentaktik ba), ekin fonolojik varyantını ise isim
ögesi (istem taıyıcısı) belirler.
(ii) lgi iaretleyicisi ise dier hâl iaretleyicilerine göre özel bir
konuma sahiptir. lgi iaretleyicileri öncelikle biri dierine ait ya da biri
dierini tamamlayan bir isim grubu oluturur. Kurulan bu isim grubu yalın
durumda ya da hâl eklerini alarak bir istem taıyıcısı olur ve dier hâl
taıyıcıları gibi bir yüklemsel ögenin açtıı semantik boluu doldurabilir.
(iii) Salar Türkçesinde ilgi iaretleyicisinin kiilere göre görünüm
varyantları yoktur, baka bir deyile paradigmatik bir yapıya sahip deildir.
(iv) Bugün Salar Türkçesinde, ilgi grubunda sahip olanın ya da
olunanın kii ve sayı özellii (uyum), ilgi iaretinden deil iaretleyiciyi
taıyan leksikal (isim ya da kii zamiri) parçadan anlaılır.
Güz 2009 / Sayı 5
479
Gülsün MEHMET
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(iv) Salar Türkçesindeki en yaygın ilgi iaretleyicisi [-nigi / -nigä]
eklindedir, bu yapı ilgi ve aitlik ekinin kaynamasından olumutur; -nigi <
-ning+ki. Salar Türkçesi bu özellii ile Özbek Türkçesi ve Kuzeybatı Türk
lehçeleri ile ortaklık gösterir.
(v) Salar Türkçesinde ilgi hali iaretleyicisi (ya da ilgi kurulumu),
özellikle zamirlerin tamlayan olduu varlık cümlelerinde Moolcanın etkisi
ile yerini yönelme haline bırakır, bu durumda yöneten konumundaki AD1 de
uyumdan çıkar ve ilgili iyelik eki ile iaretlenmez.
Eser Adları Kısaltmaları:
Yun : Ana Çizgileriyle Salarca, Sala-yu jian zhi (Lin Lian Yun 1985)
spp : Sino Platonic Papers (Ma Quanlin, Ma, Wanxiang & Ma
Zhicheng 1993)
ss
: Salarca-Çince/Çince-Salarca Sözlük, (Lin Lian Yun, 1992)
te
: = Salarsky Teksti (Teniev E.R. 1964)
Yer Adları Kısaltmaları:
Uci : ucirem köyü / altı: altıyuli köyü / han: hanbah köyü / kom: kompa
köyü / hazagaç köyü / éy: éye ahvar köyü / hoca: hoca köyü / ulla: ullaıl köyü /
mın: mınta köyü
Taú : takul köyü
Linguistik øúaretler ve Kısaltmalar:
AD1
AD2
GEÇdol
LG
Sbaı
Y
ÖZN
YÖN
YÜK
YÜKis
Ø
[ ]
: lgi kurulumunda yöneten öge
: lgi kurulumunda yöneten öge
: dolaylı geçmi zaman
: lgi iaretleyicsi
: Yöneten konumundaki isim
: iyelik iaretleyicisi
: özne
: Yönelme hâli iaretleyicisi
: yüklem
: isim yüklem
: sıfır morfem
: morfem aralıı
KAYNAKLAR:
Aksan, Doan (1995) Her Yönü ile Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim,
TDK:439, Ankara
Banguolu, Tahsin (1990) Türkçenin Grameri Ankara, TDK:528
Cokun, Volkan (2000) Özbek Türkçesi Grameri, Ankara, TDK: 752
480
Gazi Türkiyat
Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Çaatay, Saadet (1972) Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler TDK: 279,
Ankara
Eckmann, Janos (2003) Harezm, Kıpçak ve Çaatay Türkçesi Üzerine
Aratırmalar TDK: 635 (Yayıma Hazırlayan: Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya),
Ankara
Hahn F. Reinhard (1988) ‘Notes on the Origin and Development of the
Salar Language’, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Tomus XLII (2-3),
235-275, Budapest
………… (1998) ‘Yellow Uygur and Salar’ The Turkic Languages s: 397402, Edited by Lars Johanson and Éva Ágnes CSATÓ, London and New York
Johanson Lars (1977) Bestimmtheit und Mitteilungsperspektive im
türkischen Satz. Zetschrift der Deuschen Morgenländischen Gesellschaft. Suppl III:
2. 1186-1203
…………. (1998) ‘The Structure of Turkic’ The Turkic Languages, s: 3066,
London and Newyork (2002) Structural Factors in Turkic Language
Contacts, Curzon Press
Ma Quanlin, Ma, Wanxiang & Ma Zhicheng (1993) ‘Salar Language
Materials’, Sino-Platonic Papers, no:43
Öner, Mustafa (1998) Bugünkü Kıpçak Türkçesi, (Tatar, Kazak ve Kırgız
Lehçeleri Karılatırmalı Grameri) TDK:703, Ankara
Teniev, E.R. (1963) Salarskiy Yazık, Yazıki zarubecnogo Vostoka i Afriki,
Moskva
……………… (1964) Salarskie Teksti, Moskova
……………… (1970) ‘Zametki a Salarskoy Leksike’ Voprası Türkologiy
s:165-171
Uzun, Nadir Engin (2000) Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe,
Multilingual, stanbul.
………..… (2004) Dilbilgisinin Temel Kavramları, stanbul, Türk Dilleri
Aratırmaları Dizisi:9, stanbul
Yun, Lin Lian (1985) Sala-yu jian zhi (Ana Çizgileriyle Salarca) Pekin
……………. (1992) Sa-la-han Han-sa-la Zi-hui, Si-cuan Ming-zu chu-ben-shı,
Cheng-du. (Salarca-Çince/Çince-Salarca Sözlük)
Güz 2009 / Sayı 5
481