11-Zafer Gölen1-1 - türk tarihi araştırmaları

².$5$'$ø$6.(5Í+$5(.Ç7,YH6218d/$5,
=DIHU*g/(1∗
g=(7
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
%DONDQODUGD PLOOL\HWoLOLùLQ \NVHOPHVL LOH ELUOLNWH KHU PLOOHW
EDù×PV×]O×N WHODü×QD GüW %X PLOOHWOHUGHQ ELULVL RODQ .DUDGDù·×Q
GXUXPXGLùHUOHULQGHQWDPDPHQIDUNO×G×U2QODU·GH,'DQLOR
1\HJXü·XQ .DUDGDù LGDUHVLQL HOH JHoLUPHVL\OH ELUOLNWH 2VPDQO×
HJHPHQOLùLQL UHGGHWPH\H EDüODG×ODU 2VPDQO×ODU E|OJH\H GHIDODUFD
VHIHU \DSPDODU×QD NDUü×Q E|OJHQLQ GDùO×N \DS×V× YH .DUDGDùO×ODU·×Q
VDYDüo× NLPOLNOHUL \]QGHQ .DUDGDù ]HULQGH WDP ELU KkNLPL\HW
NXUDPDG× ·OHUH JHOLQGLùLQGH ,, 'DQLOR·QXQ ODGLND ROPDV×\OD
ELUOLNWH .DUDGDù·GD GXUXP N|NWHQ GHùLüWL 2 GLQ YH GHYOHW LüOHULQL
ELUELULQGHQ D\×UG× $UG×QGDQ EDù×PV×]O×ù×Q× YH SUHQVOLùLQL LODQ HWWL
dHüLWOL QHGHQOHUOH 2VPDQO× 'HYOHWL·QH PGDKDOH HWPHN LoLQ I×UVDW
NROOD\DQ $YXVWXU\D YH 5XVODU·×Q Do×N GHVWHùL LOH .DUDGDù V×Q×U×QGD
RODQ =DEOLDN·D VDOG×UG× YH NDOH\L HOH JHoLUGL %X ILLOL VDOG×U×
NDUü×V×QGD KDUHNHWH JHoHQ gPHU /€WIv 3DüD NRPXWDV×QGDNL
2VPDQO× RUGXODU× NROGDQ .DUDGDù WRSUDNODU×QD JLUGL 2SHUDV\RQ
EDüDU×O× JHoWL YH 2VPDQO× RUGXODU× dHWLQH NDS×ODU×QD GD\DQG× 7DP
EX V×UDGD $YXVWXU\DO×ODU·×Q VHUW PGDKDOHVL LOH KDUHNkW
GXUGXUXOGX $YXVWXU\D +NPHWL KDUHNkW× GXUGXUPDN LoLQ .RQW
/HQLQJHQ·L RODùDQVW HOoLOLNOH úVWDQEXO·D J|QGHUGL /HQLQJHQ
2VPDQO× G×üLüOHULQH YH ûXEDW·WD LoLQGH VDYDü VHoHQHùLQH GH
EXOXQDQ OWLPDWRP YHUGL $YXVWXU\D LOH VDYDü× J|]H DODPD\DQ
2VPDQO× 'HYOHWL .DUDGDù·× ERüDOWPDN ]RUXQGD NDOG× %X GXUXP
.DUDGDùO×ODU·×GDKDGDü×PDUWW×YH·\HNDGDUVUHFHN2VPDQO×
.DUDGDùoDW×üPDV×Q×EDüODWW×2VPDQO×DVNHUvKDUHNkW×$YUXSD·GDNL
oDW×üPDODU×GDVX\]QHo×NDUG×7DUDIODUQHWOHüWLYH.×U×P6DYDü×
GLSORPDWLNDQODPGDEDüODG×
$QDKWDU .HOLPHOHU 2VPDQO× 'HYOHWL .DUDGDù %RVQD
+HUVHN'DQLOR3HWURYLo1\HJRügPHU/€WIv3DüD
∗
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, E÷itim Fakültesi Tarih Ö÷retim Üyesi.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
0217(1(*520,/,7$5<23(5$7,21DQG5(68/76
$%675$&7
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
:LWK WKH ULVLQJ RI QDWLRQDOLVP LQ %DONDQV HDFK QDWLRQ JRW
IOXUULHG LQ REWDLQLQJ WKHLU LQGHSHQGHQF\ 7KH FDVH RI 0RQWHQHJUR
RQHRIWKHVHQDWLRQVKRZHYHULVWRWDOO\GLIIHUHQWIURPRWKHUV7KH\
VWDUWHG WR UHMHFW WKH VRYHUHLJQLW\ RI 2WWRPDQV VWDUWLQJ IURP ZKHQ,'DQLOR1MHJXVWRRNKROGRIWKH0RQWHQHJURDGPLQLVWUDWLRQ
$OWKRXJK WKH 2WWRPDQV PDGH QXPHURXV FDPSDLJQV WR WKLV
GLVWULFWGXH WR WKH PRXQWDLQHG VWUXFWXUH RI WKH UHJLRQ DQG WKH
FRPEDWDQW QDWXUH RI WKH SHRSOH RI 0RQWHQHJUR WKH\ GLG QRW
DFKLHYH D WRWDO FRQWURO RYHU 0RQWHQHJUR ,Q ZKHQ ,, 'DQLOR
EHFDPH WKH ODGLND WKH FLUFXPVWDQFHV LQ 0RQWHQHJUR FKDQJHG
IXQGDPHQWDOO\ +H VHSDUDWHG UHOLJLRXV DQG JRYHUQPHQWDO DIIDLUV
IURP HDFK RWKHU $IWHUZDUGV KH GHFODUHG LQGHSHQGHQF\ DQG
SULQFLSDOLW\ :LWK H[SOLFLW VXSSRUW RI $XVWULD DQG 5XVVLD ZKR ZDLW
IRU DQ\ RSSRUWXQLW\ WR LQWHUIHUH WKH 2WWRPDQ 6WDWH IRU YDULRXV
UHDVRQV KH DWWDFNHG =DEOLDN RQ WKH ERUGHU RI 0RQWHQHJUR DQG
FRQTXHUHG WKH FDVWOH $JDLQVW WKLV IDFWXDO DWWDFN 2WWRPDQ DUPLHV
XQGHU WKH FRQWURO RI 2PHU /XWIL 3DVD SHQHWUDWHG WKH ODQGV RI
0RQWHQHJUR LQ VHSDUDWH EUDQFKHV 2SHUDWLRQ EHFDPH VXFFHVVIXO
DQG2WWRPDQDUPLHVSRXQGHGDWWKHGRRUVRI&HWWLJQH$WWKLVYHU\
SRLQW WKH RSHUDWLRQ ZDV VWRSSHG ZLWK ULJRURXV LQWHUYHQWLRQ RI
$XVWULDQV $XVWULD JRYHUQPHQW VHQW &RXQW /HLQLQJHQ WR ,VWDQEXO
ZLWK H[WUDRUGLQDU\ GHOHJDF\ WR VWRS WKH RSHUDWLRQ /HLQLQJHQ
GHOLYHUHG XOWLPDWXPV RQ UG DQG WK RI )HEUXDU\ WR 2WWRPDQ
)RUHLJQDIIDLUVLQFOXGLQJDQRSWLRQRIZDU2WWRPDQ6WDWHFRXOGQRW
YHQWXUH D ZDU ZLWK $XVWULD DQG ZDV REOLJHG WR HYDFXDWH
0RQWHQHJUR 7KLV HYHQ SDPSHUHG WKH SHRSOH RI 0RQWHQHJUR DQG
VWDUWHG WKH 2WWRPDQ 0RQWHQHJUR EDWWOH ZKLFK ZRXOG FRQWLQXH
XQWLO 2WWRPDQ PLOLWDU\ RSHUDWLRQ DOVR PDGH WKH EDWWOHV LQ
(XURSH DSSDUHQW 7KH SDUWLHV KDYH EHFRPH FOHDU DQG WKH &ULPHD
:DUVWDUWHGLQWKHGLSORPDWLFVHQVH
.H\ :RUGV 2WWRPDQ 6WDWH 0RQWHQHJUR %RVQLD DQG
+HU]HJRYLQD'DQLOR3HWURYLo1\HJRügPHU/€WIv3DFKD
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
Giriú:
w
w
1
w
.A
lt
ay
li.
N
et
Osmanlı Devleti 1499’da Karada÷’ı fethetmiú, ardından da bölgeyi 5
nahiyeye taksim ederek øúkodra Sanca÷ı’na ba÷lamıútır. Bu nahiyeleri idare etmek
için de baúlarına Karada÷ kökenli serdarlar atamıútır. O tarihlerde sadece
Grahova-Çetine arazisinden müteúekkil çok küçük bir sahaya sahip olan Karada÷,
1514’de ayrı bir sancak haline getirilmiú ve bu yapı 1697’ye kadar korunmuútur.
1697’de Nyegoú klanına mensup Petroviç ailesinden Danilo Petroviç Nyegoú
(1697–1735) Karada÷’da iktidarı ele geçirmiútir. O kendini “Çetine Piskoposu ve
Sırp Ülkesi’nin Lideri” ilân ederek, Osmanlılar’ın kurdu÷u sistemi kökten
de÷iútirmiú, her klanın kendi bölgesinde otonom olarak hüküm sürdü÷ü, ancak
tüm klan úeflerinin kendisine ba÷lı oldu÷u bir idare tesis etmiútir. 1697’den
1852’ye kadar devam edecek olan bu sistemde Karada÷’ı idare eden kimseler hem
dünyevî hem de ruhanî yetkilere sahip olmuúlardır. Onların ruhanî ve dünyevî
yetkilerini vurgulamak için kendilerine ladika veya vladika denmiútir. Ladikalar
aynı zamanda Karada÷’ın idare merkezi Çetine1 Manastırı’nın da fiili piskoposları
olarak aktif dinî hayatın içinde yer almıúlardır. Bu yüzden evlenememiúler,
yerlerine erkek kardeúlerinin o÷ulları içinde en büyük olanları geçmiútir.
Ladikaların ruhanî yetkileri 1766’da øpek (Peç)2 Patri÷i la÷vedilene kadar øpek
Patrikli÷i tarafından onaylanmıútır. øpek Patrikli÷i la÷vedildikten sonra Fener
Patrikhanesi’nin yetki alanında olan Çetine Piskoposları, østanbul’u dikkate
almadan Petersburg’a yönelmiúler ve ruhanî yetkilerini orada onaylatmıúlardır3.
østanbul ise Karada÷ Ladikaları’nın ruhanî olarak Fener Patrikhânesi’ne
ba÷lılı÷ını ve Karada÷’ın øúkodra (øskenderiye) Sanca÷ı’na ba÷lı bir birim
oldu÷unu ısrarla vurgulamıú, Karada÷la ilgili her türlü idarî ve malî hususu
øúkodra Mutasarrıflı÷ı üzerinden yürütmeye devam etmiútir4.
Resim:18.
øpek (Peç) günümüzde Kosava Devleti’nin kuzey bölgesinde yer almakta olup, adı geçen
Patrikli÷in idare edildi÷i manastır hâlâ ayaktadır.
3
øsmail Hakkı Uzunçarúılı, Osmanlı Tarihi, C.IV, 1. Kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu,
1995, s.71-72; Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 18. ve 19. Yüzyıllar, Çeviren: øhsan Durdu, HaúimGülçin Koç, C.I, østanbul: Küre Yayınları, 2006, s.93; Georges Castellan, Balkanların Tarihi,
Çeviren: Ayúegül Yaraman-Baúbu÷u, østanbul: Milliyet Yayınları, 1992, s.314-315.
4
Uzunçarúılı, a.g.e., C.IV, 1. Kısım, s.71; Mahmud Celâleddin Paúa, Mir’ât-ı Hakîkat.
Târîhî Hakîkatların Aynası, Hazırlayan: øsmet Miro÷lu, østanbul: Berekât Yayınevi, 1983, s.150;
Mustafa Bilge, “Kara Mahmud Paúa (1742–1796), Balkanlarda øslâm Medeniyeti II. Milletlerarası
Sempozyum Tebli÷leri (Tiran, Arnavutluk, 4–7 Aralık 2003), østanbul: øslâm Tarih, Sanat ve Kültür
Araútırma Merkezi, 2006, s.488.
2
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
5
.A
lt
ay
li.
N
et
Petroviçler Karada÷’da idareyi ele geçirdikten sonra daima Ruslarla
birlikte hareket etmiúler, bu yüzden øúkodra Mutasarrıflı÷ı ve Bosna Valisi’nin
komutası altındaki Osmanlı kuvvetleri defalarca Karada÷’a girmek zorunda
kalmıúlardır. Osmanlı orduları zaman zaman Çetine’ye kadar ilerlemiú, fakat
Karada÷’ın geçit vermez da÷ları ve sert iklimi Osmanlı otoritesinin bölgede
yerleúmesini engellemiútir. XVIII. yüzyılın sonlarına do÷ru Karada÷lılar’ın en
büyük u÷raúı Buúatlı Mahmud Paúa (Kara Mahmud Paúa) olmuútur. Kara
Mahmud Paúa hayatı boyunca Karada÷’ı denetim altına almak için u÷raúmıú, bu
u÷urda hayatını kaybetmiútir. Onu 1796’da öldürmeyi baúaran Karada÷lılar, hem
Paúa’dan kurtulmuúlar hem de zaferlerinin karúılı÷ı olarak topraklarını
geniúletmiúlerdir5. Paúa’nın ölümünden sonra Karada÷ ana bölümü Crna Gora6
kadar büyük olan Brda Karada÷’a dâhil edilmiútir7. Hatta onlar 1799’da III.
Selim’in kendilerinin ba÷ımsızlı÷ını tanıdı÷ına dair bir fermân verdi÷ini dahi
iddia etmiúlerdir8. Sözde fermânda Selim, “Biz, Sultan Selim Emir, güneúin
kardeúi ve ayın kuzeni, gökyüzünden yeryüzüne, Do÷u’dan Batı’ya hüküm süren
tüm çünkülerin çünküsü, Karada÷’ın komúuları olan Bosna, Hersek, Arnavutluk
ve Makedonya’daki vezirlerimize, paúalarımıza ve kadılarımıza sınırlarımızda iyi
karúılansınlar diye Karada÷lılar’ın sarayımızın tebaası asla olmadıklarını
söylüyoruz ve onların da tebaalarımıza karúı aynı biçimde davranacaklarını umut
ediyoruz.” diyordu9. Ancak østanbul bu fermânın varlı÷ını hiçbir zaman kabul
etmemiútir.
w
w
w
Kara Mahmud Paúa’nın faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız, Bilge, a.g.m.,
s.487-502; Uzunçarúılı, a.g.e., C.IV, 1. Kısım, s.617; Montenegro Historical Monuments and
Natural Beauties, Beograd: Monos, 1972, s.93.
6
Karada÷’ın Sırpçasıdır.
7
Castellan, a.g.e., s.316-317; Jelavich, a.g.e., C.I, s.96-97; Osman Karatay, “Osmanlı
Hakimiyetinde Karada÷”, Balkanlar El Kitabı, Derleyenler: Osman Karatay-Bilgehan A. Gökda÷,
Cilt: I-Tarih, KaraM & Vadi, 2006, s.367-368.
8
Aúa÷ıda Fransızca metni de verilen bu fermân büyük ihtimâlle sahtedir. Zira ne Sultan’ın
kendine atfen kullandı÷ı elkaplar, ne de metnin üslûbu Osmanlı Devleti’nin kullandı÷ı hiçbir
yazıúma kaidesine uymamaktadır. Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız, Mübahat S.
Kütüko÷lu, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), østanbul: Kubbealtı Neúriyat, 1994; Enver
Ziya Karal, Selim III’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
9
Metnin Fransızcası: “Nous, Sultan Selim Emir, frére du soleil et cousin de la lune, regnant
du ciel à la tere, de l’Orient à l’Occident, Car de tous les Cars, donnons à la connaissance de nos
Vézirs, Pachas, et Kadis, en Bosnie, Hercégovine, Albanie, et Macédoine, qui sont les voisins du
Monténégro, que les Monténégrins n’ont jamais été sujets à Notre cour, afin qu’ils soient bien
accueillis à Nos frontières; et Nous espérons que ceux-ci agiront de la même manière envers Nos
sujets.”. Vaclik belgenin Çetine arúivinde oldu÷unu belirtir. Bakınız, Jean Vaclik, La Souveraineté
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
lt
ay
li.
N
et
Kara Mahmud Paúa’nın ölümünden sonra serbest kalan Karada÷lılar,
Napolyon Savaúları esnasında Ruslarla ittifak halinde Fransızlar’a karúı
savaúmıúlar10, bu hizmetlerinin karúılı÷ında önce Bükreú, ardından da Edirne
Antlaúması’nda mevcut oldu÷una inandıkları ba÷ımsızlıklarının11, hukuken de
di÷er devletler tarafından tanınması için çok u÷raúmıúlardır. Ancak Ruslar,
Karada÷lılar’ın beklentilerini karúılayarak en sadık müttefiklerinin kontrolleri
dıúına çıkmaması için, her defasında Karada÷ taleplerini görmezden gelmeyi
tercih etmiúlerdir. Uzun ladikalı÷ının ardından Petar I Petrovic Njegos’un12
ölmesiyle yerine, asıl adı Rade Tomov Petroviç olan ye÷eni Petar II. PetroviçNyegoú13 19 Ekim 1830’da iktidarı devralmıútır. O ülkesinin sınırlarını
geniúletememiú, ancak “Da÷ Çelengi” adlı manzum eseriyle Karada÷ halkının
millî ideolojisinin inúasına katkıda bulunmuútur14. O tüm ideolojisini tamamen
Türklerle savaú ve Müslümanlar’ı yok etme üzerine kurmuútur. Bu düúünce
Karada÷’a sınır di÷er Ortodoks Slavlar’ın dikkatini çekmekte gecikmemiútir.
Mesela o tarihte Hersek Sanca÷ı’na ba÷lı olan Grahova Knezi, Çetine’ye gidip
ona biat etmiútir15. II. Petar Türk düúmanlı÷ı ideolojisine ölene kadar sadık
kalmıú, hatta hasta yata÷ında dahi çevresindeki Hıristiyanlarla ilgilenmeyi ihmal
etmemiútir. 1851’de tüberküloz tedavisi için 6 ayını Petersburg’da geçirdikten
w
w
w
.A
Du Monténégro Et Le Droit Des Gens Moderne De L’europe, Leipzig: F. A. Brockhaus, 1858, s.
125; “Montenegro, The Herzegovine, and The Slavonic Populations of Turkey”, Macmillan’s
Magazine, Edited by David Masson, Volume:VI, Cambridge: Macmillan And Co., 1862, s.347.
(Fransızca çeviri için Prof. Dr. Kubilay Aktulum’a teúekkürü borç biliriz).
10
Savaú esnasında gösterdikleri vahúet nedeniyle Fransız General Mareúal Marmont onları
“insanlık dıúı vahúiler” olarak niteler. Bakınız, Vaclik, a.g.e., s.33.
11
Mehdî Fraúerli, Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların Uygulanıúı (ømtiyâzât-ı
Ecnebiyyenin Tatbîkât-ı Hâzırası), Yayına Hazırlayan: Fahrettin Tızlak, Isparta: Fakülte Kitabevi,
2008, s.300; Panslavizm hakkında bir eser kaleme alan Alman araútırmacı Kohn da kitabında
“Karada÷’ın XIX. yüzyılda Ruslar hariç tek ba÷ımsız Slav Devleti oldu÷unu” yazar. Bakınız, Hans
Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetçili÷i, Tercüme Eden: Agâh Oktay Güner, østanbul: Kervan
Yayınları, 1983, s.18, 65.
12
Ladikalık süresi: 1782-1830
13
Do÷umu 13 Kasım 1813- Ölümü 31 Ekim 1851 (øktidarı: 1830–1851).
14
Onun Sırp millî kimli÷inin geliúimine yaptı÷ı katkının anısına günümüzde tedavülde olan
20 Sırp dinarının üzerinde II. Peter Petroviç Nyegoú’un resmi basılıdır. Bakınız, Resim:5. Aynı
úekilde günümüz Sırbistanı’nda basılı tarih atlaslarında da Karada÷ Ladikaları’ndan sadece II.
Peter Petroviç Nyegoú ve Nikola’nın resmi mevcuttur. Bakınız, Padɢɜoje Apcɢʄ, Bɥadɢɦɢp
ɉeɰɢɤoɡa, ɂctopɢjckɢ Atɥac (østoriski Atlas-Tarih Atlası), Ȼeoɝpaɞ (Belgrad): Cpɩcka ɒkoɥa,
2007, s.85.
15
B.O.A.(Baúbakanlık Osmanlı Arúivi), ø.DH.(ørade Dahiliye), nr(numara):235/14218, Lef
(Ek): 4, 17 Receb 1267/18 Mayıs 1851 tarihli Ömer Lûtfî Paúa’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
sonra, Karada÷’a gelir gelmez Nevâhî-i Âsîyye halkını kendi tabiiyetine geçmeye
davet etmiú, bu davetin ardından Gaçka gibi bazı bölgelerde Karada÷ tabiiyetine
geçmek isteyenlerle istemeyenler arasında çatıúmalar meydana gelmiútir16.
A-HAREKÂTIN DÂHøLÎ NEDENLERø
ay
li.
N
et
1-Karada÷ Kaynaklı Eúkıyâlık Faaliyetleri
lt
Osmanlı Fethi’nden itibaren Karada÷lılar sık sık sınır bölgelerindeki
köylere saldırmıúlar, bulabildikleri hayvanları ve di÷er eúyaları çalarak ülkelerine
götürmüúlerdir. Bu saldırılar sırasında rastladıkları Müslümanlar’ı öldürmüúler,
Müslüman köyleri yakmıúlardır17. Karada÷lı guruplar, 1851 Nisan ayından
itibaren bu faaliyetlerine daha da hız vermiúlerdir. Saldırılar genellikle Karada÷la
sınır olan øúkodra, Hersek ve Yenipazar Sancakları’na yönelik olarak
gerçekleútirilmiútir. Mesela, bu saldırıların birinde Foça ile Gaçka arasındaki
stratejik Suteska Geçidi’ni tutan 50–100 kiúilik bir eúkıyâ gurubu Korova Cemaati
ømamı Mella Mustafa’ya ait 4 öküzü çalmıú, üzerlerine giden köy halkından birini
öldürmüú, imamın kardeúini de yaralamıúlardır18. Karada÷ saldırıları o derece
artmıútır ki 1852 senesi baúlarında øúbuz Kaza halkı, bu saldırılardan kurtulmak
için onlarla bir ateúkes anlaúması imzalamak zorunda kalmıútır. Fakat anlaúmaya
østanbul’un tepkisi çok sert olmuú, “anlaúmanın devlet nezdinde bir hükmü
olmadı÷ı” açıklanmıútır19.
16
w
.A
Saldırılar ilerleyen aylarda aratarak devam etmiútir. Mesela, 1852 Mayıs
ayında 500 kiúilik bir eúkıyâ gurubu Gaçka Kazası’na ba÷lı köylere saldırmıú,
köylülerin hayvan ve eúyalarını çalarak Karada÷’a kaçmıúlardır. Bir türlü
durmayan Karada÷ saldırıları yüzünden Bosna Valisi, Ladika Danilo’yu ikaz
etmek zorunda kalmıútır20. 1852 Eylül ayında ise bu kez Piva Nahiyesi’ne öúür
w
w
B.O.A. ø.DH., nr:235/14218, Lef: 7, 19 Cemaziyelahir 1267/21 Nisan 1851 tarihli Hersek
Kaymakamı Ali Rıza Paúa’nın tahriratı; Lef: 12, Ömer Lûtfî Paúa’ya gelen casus raporu.
17
B.O.A. ø.HR.(ørade Hariciye), nr:78/3831, Lef:3, 8 ùaban 1267/8 Haziran 1851 tarihli
Bosna Meclis-i Kebir mazbatası; nr:96/4684, Lef:1, 3; A.MKT.NZD.( Sadâret-Mektûbî, Nezâret ve
Devâir Kalemi), nr:55/72, 14 Receb 1268/4 Mayıs 1852 tarihli Bosna Valisi Veliyüddin Refet
Paúa’nın tahriratı; Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, Osmanlı-Karada÷ Muhârebâtı Tarihçesi,
østanbul Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi, nr:10071, varak:10a, 11b.
18
B.O.A. ø.DH., nr:235/14218, Lef:10, 19 Cemaziyelahir 1267/21 Nisan 1851 tarihli Foça
Kaza Meclis Mazbatası.
19
B.O.A., ø.HR., nr:87/4246, Lef:1, 4 Cemaziyelahir 1268/26 Mart 1852 tarihli øúkodra
Mutasarrıfı Osman Mazhar Paúa’nın tahriratı.
20
B.O.A. ø.DH., nr:253/15597, 7 ùaban 1268/27 Mayıs 1852 tarihli arz tezkiresi; ø.HR.,
nr:89/4369, 10 ùaban 1268/30 Mayıs 1852 tarihli Hersek Valisi øsmail Paúa’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
vergisi toplamaya giden mültezimler saldırıya u÷ramıúlar ve topladıkları vergi
gelirlerine de el konulmuútur. Saldırılar karúısında østanbul, Bosna ve øúkodra
Valilikleri’nin saldırıları önlemesini istemiú, ancak Karada÷ tarafına geçilmemesi
için de kesin talimat vermiútir21.
2-Karada÷’ın Yayılmacı Emelleri
ay
li.
N
et
Karada÷lılar Zupa, ùuma, Benan, Grahova, Piva, Derbenak, Nikúiç22,
Kolaúin, Berena, øúbuz, Podgoriçe, Jabyak, øúkodra Gölü ve Bar23 çevresindeki
toprakları ele geçirmek istiyorlardı. Böylece hem Sırbistan ile organik ba÷
kuracaklar hem de deniz kenarında bir limana sahip olacaklardı. Bu amaçla 25
Mayıs 1851’de 4–500 kiúilik bir kuvvetle Bar Kazası’na ba÷lı øspiç Köyüne
saldırmıúlar, saldırıda 1 kiúiyi öldürmüúler, 2 kiúiyi a÷ır úekilde yaralamıúlardır.
Ancak saldırı planlandı÷ı gibi geçmemiú, oldukça çetin geçen çatıúmada
Karada÷lılar da 2 ölü 2 yaralı vererek geri çekilmek zorunda kalmıúlardır24.
21
w
.A
lt
II. Petar’ın 31 Ekim 1851’de25 ölümünün ardından Karada÷’da ciddi bir
iktidar krizi ortaya çıkmıútır. Petar’ın büyük kardeúi Pero Tomov Petroviç
teamüllere aykırı olarak bir senato darbesi ile ladika vekili olarak yönetime el
koymuútur. O, øúbuz’u ele geçirebilirse geçici iktidarını kalıcı hale
dönüútürece÷ini düúünerek26, Kasım 1851’de 2 kez øúbuz’a saldırmıú, ancak her
ikisinde de baúarısız olmuútur27. Baúarısızlık Karada÷lılar’ı durduramamıú, aksine
sınırlarına yakın kazalar halkını ayaklandırmak için faaliyetlerine daha da hız
vermiúlerdir28. Osmanlı idaresi ise Karada÷’ın yayılmacı emellerinin önüne
w
w
B.O.A. ø.DH., nr:260/16109, Lef:1, 25 Zilkade 1268/10 Eylül 1852 tarihli Gaçka Kaza
Meclis Mazbatası; Lef:2, 4 Zilhicce 1268/19 Eylül 1862 tarihli Hersek Valisi øsmail Paúa’nın
tahriratı; 10 Muharrem 1269/24 Ekim 1852 tarihli arz tezkiresi.
22
Resim:17.
23
Antivari-Antibari.
24
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:9, 27 Receb 1267/28 Mayıs 1851 tarihli øúkodra
Mutasarrıfı’nın tahriratı.
25
B.O.A., ø.DH., nr:246/14993, 23 Safer 1267/18 Aralık 1851 tarihli Ömer Lûtfî Paúa’nın
tahriratı.
26
B.O.A., ø.HR., nr:87/4246, Lef:1.
27
B.O.A., A. AMD.( Sadâret-Mektûbî, Âmedî Kalemi), nr:33/49, 22 Muharrem 1268/17
Kasım 1851 tarihli tezkere.
28
B.O.A., ø.DH., nr:246/14993, 11 Safer 1267/6 Aralık 1852 tarihli Taúlıca Müdürü Abdi
Bey’in tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
geçebilmek için Karada÷ sınırına derbent ve kaleler inúa etmeye, Yukarı Kolaúin
Kalesi’nin tamirine ve sınır kalelerine asker takviyesine karar vermiútir29.
3-Ladika II. Danilo Petroviç Nyegoú’un Tutumu
ay
li.
N
et
II. Petar’ın ölümünün ardından yaúanan iktidar mücadelesinden galip
ayrılan Danilo Petroviç Nyegoú30 A÷ustos ayında idareyi ele almıútır. O, iktidarı
ele geçirir geçirmez kendisine 4 aúamalı bir hedef koymuútur. Bunlar31:
1.
Prenslik iddialarının kabulünü sa÷lamak32
2.
Karada÷’ın sınırlarının somut olarak tespit edilmesini sa÷lamak
3.
Grahova, Nikúiç, øúbuz, Zupa ve Podgoriçe’yi topraklarına katmak
4.
Mümkün olur ise Karada÷’ın ba÷ımsızlı÷ını sa÷lamak
Danilo hedeflerini gerçekleútirmek için Osmanlı Devleti ile
çatıúmanın kaçınılmaz oldu÷unu bildi÷inden, Osmanlılarla mücadele ederken 3
temel strateji benimsemiútir. Bunlar:
lt
1.
Do÷rudan mücadele: Bu mücadele tarafların güçleri dikkate
alındı÷ında çok riskli idi. Fakat Danilo 1852–53 ve 1858’de bu yolu demekten
çekinmemiútir.
.A
2.
Dolaylı Mücadele: Karada÷’a komúu olan bölgelerde yaúayan
Ortodoks Slav halkı ayaklandırarak bölgedeki asayiúi bozmak
3.
Uluslararası Mücadele: Di÷er devletlerin Osmanlı Devleti’ne baskı
yapmasını sa÷layarak Karada÷’ın ba÷ımsızlı÷ını elde etmektir.
w
w
29
w
Danilo’nun hırs ve hedefleri yüzünden zaten bozuk olan OsmanlıKarada÷ iliúkilerinde çok gerilimli bir dönem yaúanmıútır. Osmanlı Devleti
B.O.A., A. AMD., nr:34/22, 15 Safer 1268/10 Aralık 1851 tarihli tezkere; A. MKT. MHM.
(Sadâret-Mektûbî, Mühimme Kalemi), nr:41/54, 22 Safer 1268/17 Aralık 1851 tarihli Seraskerli÷e
gönderilen emir; ø. MVL.(ørade, Meclis-i Vâlâ), nr:228/7852, 11 Rebiülevvel 1268/4 Ocak 1852
tarihli Meclis-i Vâlâ mazbatası.
30
Do÷umu 25 Mayıs 1826- Ölümü 13 A÷ustos 1860 (øktidarı: 1852–1860); Resim:6.
31
B.O.A., ø.HR., nr:89/4370, Lef:9, 16 Ramazan 1268/4 Temmuz 1852 tarihli Hersek
Valisi øsmail Paúa’nın tahriratı; Belge:2; Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, CVI, østanbul:
Güven Yayınevi, 1972, s.3016.
32
Osmanlı Devleti’nin tüm çabasına ra÷men Danilo kendini prens olarak tanımlamıú ve
“Danijl I Knjaz i gospodar slobodne Crnegore i Brdach-Daniel I Petroviü Njeguš, Prince et
Gospodor de Crnagora et Brda” unvanlarını kullanmaya devam etmiútir. Bakınız, Vaclik, a.g.e.,
s.41; “Karada÷”, Meydan Larousse, C.VI, østanbul: Meydan Yayınevi, 1981, s.925.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
Danilo’nun tüm isteklerini reddederken, Danilo da yaúadı÷ı sürece Karada÷’ın
Osmanlı idaresinin bir parçası oldu÷unu asla kabul etmemiútir.
4-Nevâhî-i Âsîyye Halkının Tutumu
ay
li.
N
et
Zupa, ùuma, Benan, Grahova, Piva ve Derbenak Nahiyeleri sürekli isyân
halinde bulundukları için kendilerine âsî nahiyeler anlamına gelen “Nevâhî-i
Âsîyye” denmiútir. Bu nahiyelerin halkı Karada÷lılarla aynı mezhep ve milliyetten
olduklarından, Karada÷ tabiiyetine geçmek istiyorlardı33. Mesela 1851’de Çerniçe
Kazası’na tabi yukarı sahrada bulunan bazı köylüler çevredeki Müslümanlar’ın
mal ve mülklerini ya÷malamıúlar, hatta köy ileri gelenleri devlete ödemeleri
gereken vergileri toplayarak Karada÷ Ladikası’na götürmüúlerdir. Ladika bunları
büyük muhabbetle karúılamıú, onların do÷ru yolda olduklarını söylemiú,
köylülerin isyâna devam etmelerini ö÷ütleyerek, her türlü yardımda bulunaca÷ı
vaadinde bulunmuútur. Ladikadan aldıkları destek karúısında úımaran âsîler
saldırılarını daha da artırmıúlardır34. Bunun üzerine Rumeli Ordu Komutanı Ömer
Lûtfî Paúa35, Hasan Bey adlı birini Nevâhî-i Âsîyye civarını teftiúe göndermiútir36.
33
w
w
w
.A
lt
B.O.A., A.MKT.UM.( Sadâret-Mektûbî, Umum Vilâyât), nr:98/34, 14 Receb 1268/4
Mayıs 1852 tarihli Bosna Valisi Veliyüddin Refet Paúa’nın tahriratı; ø.HR., nr:92/4498, Lef:8, 17
Zilhicce 1268/2 ekim 1852 tarihli Hersek Valisi øsmail Paúa ve Mirliva øbrahim Paúa’nın tahriratı.
34
B.O.A. ø.DH., nr:235/14218, Lef:11, 25 Cemaziyelahir 1267/27 Nisan 1851 tarihli
Çerniçe Kaza Meclis Mazbatası.
35
Resim: 7. Ömer Lûtfî Paúa XIX. yüzyılın en tartıúmalı generallerinden biridir. Üzerine
aldı÷ı her görevi baúarıyla yerine getiren Paúa, buna ra÷men Vakanivüs Lûtfî, Ahmed Cevdet Paúa
gibi isimler tarafından pek sevilen biri de÷ildir. Onun sevilmemesinde iki temel neden oldu÷unu
düúünmekteyiz. ølki onun köken itibariyle Hırvat olmasıdır. Asıl adı Michel Latas olan Paúa
1801’de Hırvatistan’ın Plaski/Vlaski Kasabası’nda do÷muú, 1828 veya 1830’da Banaluka’ya
gelerek Osmanlı Devleti’ne sı÷ınmıútır. Bundan sonra østanbul’a gelen Paúa, orada Serasker
Hüsrev Paúa’nın dikkatini celbetmiú, ardından Veliahd Abdülmecid Efendi’ye ö÷retmenlik
yapmıútır. Bu görevden sonra ikbal kapıları ardına kadar açılmıú, Seraskerli÷e kadar yükselmiútir.
Sevilmeme nedenlerinden di÷eri de üzerine aldı÷ı görevlerde aúırı güç kullanmasıdır. Gitti÷i her
yerde sosyal yapıyı alt üst etmiú, Müslüman Hıristiyan kimseye ayırt etmeksizin her kesimi
mahvetmiútir. Do÷al olarak yaptıkları saray hariç hiçbir zümre tarafından onaylanmamıútır. Fakat
úurası hemen ilâve edilmelidir ki, görev bölgeleri Bosna, Karada÷, Girit, Kırım ve Anadolu’nun
do÷usu gibi ciddi anlamda zor co÷rafyalardır ve Ömer Lûtfî Paúa her defasında da bu bölgelere
özel emirlerle gönderilmiú, devletin uzun süreler bastıramadı÷ı isyânları bir çırpıda bastırmıútır.
Bakınız, Alfred de Bessé, Edward Joy Morris, The Turkish Empire; Its Historical, Statistical, and
Religious Condition: Also Its Manners, Customs, Etc., Philadelphia: Lindsay & Blakiston, 1854,
s.24-27; British Officer, The Powers of Europe and Fall of Sebastopol, Boston: Higgins Bradley
and Dayton, 1857, s.268-282.
36
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:4, 4 ùaban 1267/4 Haziran 1851 tarihli Ömer Lûtfî
Paúa’nın arz tezkiresi.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
Hasan Bey 3 Mayıs 1851’de Gaçka’ya ulaúarak, soruúturmaya baúlamıútır. O,
Derbenak, Piva ve Gaçka knezlerinin tamamını Gaçka müdür kona÷ında bir
toplantıya davet etmiútir. 6 Mayıs’da gerçekleúen toplantıya sadece Gaçka
knezleri icabet etmiútir37. Daha sonra Piva, Derbenak ve Zupa’yı teftiúe giden
Hasan Bey, bölge knezlerin devlete isyân etmediklerine dair ısrarlı sözleri
karúısında onlarla konuúup dönmekten baúka bir úey yapamamıútır38.
lt
Nevâhî-i Âsîyye knezlerinin hep bir a÷ızdan, “devlete isyân etmedikleri,
sadece kendilerini korumak maksadıyla silahlandıkları” ifadesi onların organize
olduklarının göstergesidir. Zîrâ bu ifade, 1804 Sırp isyânından beri Ortodoks
Slavlar’ın kullandıkları diplomatik bir manevraydı. ølk Sırp isyânında âsîler
hedeflerinin devlet yerine “Belgradlı Dayılar” oldu÷unu ifade etmiúler, böylece
devlet takibâtından kurtulmuúlardır39. Bu taktikle, âsî zümreler soruúturmadan
kurtuluyor, haklarında adlî ya da askerî takibât yapılmıyordu. Aynı takti÷i
deneyen Nevâhî-i Âsîyye halkı da baúarılı olmuú, onların uysal tavrı karúısında
devlet bölgeyle ilgilenmeyi bırakmıútır40. Halbûki onlar ilerleyen günlerde de
tutumlarını de÷iútirmemiúler, Karada÷lılarla birlik olup Müslümanlar’a
saldırmaya devam etmiúlerdir41. Saldırıların artması üzerine Hersek Valisi askerî
tedbirlerle bölge halkını dize getirmeyi düúünmüútür. Ancak merkez bölge halkı
üzerine askerle gidilmesini tasvip etmemiú, validen nasihat ve güzel sözlerle halkı
yola getirmesini istemiútir42.
.A
5-Hersekli Ali Rızvanbegoviç’in Ölümü
37
w
Ali Rızvanbegoviç 1831-32’de Hüseyin Gradeseviç isyânı sırasında
devleti desteklemiú, sadakatinin karúılı÷ı vezir rütbesi ile Hersek’e mutasarrıf
atanmıú ve öldü÷ü yıl olan 1851’e kadar aralıksız 20 yıl Hersek’i yönetmiútir43.
w
w
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:8, 13 Mayıs 1267/25 Mayıs 1851 tarihli Hasan Bey’in
Soruúturma Raporu.
38
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:5, 22 Mayıs 1267/3 Haziran 1851 tarihli Hasan Bey’in
Soruúturma Raporu
39
Selim Aslantaú, Osmanlıda Sırp øsyanları. 19. Yüzyılın ùafa÷ında Balkanlar, østanbul:
Kitap Yayınevi, 2007, s.76; Yusuf Hamzao÷lu, Sırbistan Türklü÷ü, Üsküp: LogosA, 2004, s.207.
40
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, 8 Ramazan 1267/7 Temmuz 1851 tarihli arz tezkiresi.
41
B.O.A., ø.HR., nr:92/4498, Lef:11, 21 Zilhicce 1268/6 Ekim 1852 tarihli Hersek Valisi
øsmail Paúa ve Mirliva øbrahim Paúa’nın tahriratı; Lef:9, 27 Zilhicce 1268/12 Ekim 1852 tarihli
Bosna Valisi’nin tahriratı.
42
B.O.A., HR.MKT.(Hariciye Nezareti, Mektubî Kalemi), nr:50/91, 25 Muharrem 1269/8
Kasım 1852 tarihli Hersek Valisi’ne yazılan emir.
43
B.O.A., Mühimme-i Mektûme, nr:9, hk:176, s.42, Evâsıt-ı ùevval 1247/13-21 Mart 1832
tarihli hüküm; Arthur John Evans, Through Bosnia and the Herzegóvina on Foot during the
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
Paúa yaúadı÷ı sürece, ladikaların gerçekten çekindikleri tek kiúi olmuútur. O kendi
topra÷ı olarak gördü÷ü Hersek’e yapılan en küçük bir saldırıya dahi misliyle
karúılık vermiútir. Paúa’nın en küçük bir iúaretiyle Kolaúin, Taúlıca, Prepol, Foça,
Çayniçe, Gaçka, Trebin, Nikúiç savaúçıları hemen toplanmakta ve Karada÷’a
akınlar yapmaktaydılar44. Ali Paúa’nın ölümüyle birlikte Karada÷ Ladikaları en
büyük düúmanlarından kurtulmuúlar ve geniú bir harekât kabiliyetine
kavuúmuúlardır.
6–1849–52 Bosna øsyânı’nın Ortaya Çıkardı÷ı Güvenlik Zafiyeti
w
w
w
.A
lt
Tanzimat Fermânı Bosna’ya ulaútı÷ında fermânın Hıristiyanlar’ın iúine
yaraca÷ını düúünen Müslümanlar Tanzimat’a muhalefet etmiúlerdir. Osmanlı
idarecileri Boúnaklar’ın tavrını anlayıúla karúılaúmıú ve Tanzimat’ın
uygulanmasını ileri bir tarihe ertelemiútir. Ancak ilerleyen yıllarda da
Boúnaklar’ın tutumunda bir de÷iúiklik olmayınca, devlet 1848’de Bosna’da
Tanzimat’ı zorla uygulamaya karar vermiútir. Bosna’da Tanzimat’ın
uygulanaca÷ını ö÷renen Boúnaklar, karúı koymak için 1849’da büyük bir isyan
baúlatmıúlardır. øsyan bölgedeki mevcut kuvvetlerle bastırılamayınca østanbul’dan
Bosna’ya asker sevkedilmiú, bu kuvvetlere komuta etmek üzere de yıldızı yeni
parlayan sert ve disiplinli bir komutan olan Ömer Lûtfî Paúa atanmıútır.
Beklenildi÷i gibi Paúa, Bosna’daki isyânı bastırmıútır. Fakat o askerî harekât
sırasında sınıf ve din farkı gözetmeksizin kimseye acımamıú, Bosna’daki sosyal
yapıyı alt üst etmiútir. Hâlbuki bölgede Karada÷ yayılmacılı÷ının önündeki en
büyük engel Bosna’daki katı Müslüman muhafazakârlı÷ı ve otoritesiydi. Böylece
devlet kendi eliyle bu otoriteyi yok etmiútir. Bosna’daki harekâtın Karada÷’ın
güçlenmesine ikinci etkisi daha dolaylı olmuútur. Bazı bölgelerde halk devletle
isyâncılar arasında sıkıúıp kalmıú, kimi sınır kasabaları korunma karúılı÷ında
Karada÷ tarafına geçme veya onlardan yardım isteme yoluna gitmiútir45. Bu
durum Karada÷ Bosna sınırında kargaúaya yol açmıútır.
Insurrection August and September 1875 with an Historical Rewiew of Bosnia and A Glimpse at
the Croats, Slavonians, and the Ancient Republic of Ragusa, London: Longmans, Green, And Co.,
1876, s.346.
44
Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:9b-10a.
45
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:8.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
7- Karada÷lılar’ın Jabyak Kalesi’ni Ele Geçirmesi
ay
li.
N
et
1479’da Osmanlılar tarafından fethedilen Jabyak Kalesi46 øúkodra Gölü
kenarında, tam Karada÷ ile øúkodra Mutasarrıflı÷ı sınırında, Moraça Nehri
kenarında yer alan stratejik bir mevkidedir. Nehre ba÷lı Luka Deresi, kale ile
Jabyak kasabasını ikiye ayırmaktadır. Podgoriçe’ye 4, øúbuz’a 3 saat
mesafededir47. Karada÷lılar için stratejik oldu÷u kadar manevi geçmiúi olan bir
yerdir. Karada÷lılar’ın Ortaça÷’da kurdukları ve mevcut ba÷ımsızlık isteklerinin
tarihî temeli olarak gördükleri Zeta Devleti’nin baúkenti burasıydı. Karada÷lılar
XIX. yüzyıl baúından itibaren kaleyi ele geçirmek için çeúitli saldırılarda
bulunmuúlar, bu hedeflerine ilk kez 1835’de ulaúmıúlar, ancak bölgede uzun süre
dayanamayarak kaleyi boúaltmak zorunda kalmıúlardır48.
46
w
.A
lt
Kendisine ba÷ımsızlı÷ı hedef olarak koyan genç ve hırslı ladika Danilo
ise burayı ele geçirerek ba÷ımsız devletini kurdu÷unu ve Karada÷’ın geçmiúine
sahip çıktı÷ını tüm dünyaya ilân etmiú olacaktı. Bu maksatla amcası Georges
Petroviç komutasındaki 3.000 kiúilik bir gurup 24 Kasım 185249 gecesi ani bir
baskınla kaleyi ele geçirmiútir50. Kalenin aniden ve ciddi bir direniú olmadan
Karada÷lılar tarafından zaptı Osmanlı yetkililerini úüphelendirmiú, onlar daha çok
kale içindeki bir ihanetten úüphelenmiúlerdir. Mesela, Bosna Valisi Hurúid Paúa
úüphesini, “Da÷-ı mezkûr eúkıyâsı øúkodra Sanca÷ı’nda vâki‘ Jabyak Kal‘asını bir
tarîk-i hile ile zabt ve teshîr itmiú..” cümleleriyle açıklar51. Fakat kalenin
Karada÷lılar tarafından kolayca ele geçirilmesinin esas nedenin, kaledeki
askerlerin gafleti ve lakayt tutumları oldu÷u anlaúılmaktadır. Kalenin ele
geçirildi÷i haberi alınır alınmaz, 28 Kasım’da øúkodra Mutasarrıfı Osman Mazhar
w
w
Jabyak kalenin Türkçe yazılıú ve okunuúudur. Karada÷lılar Zabliak demekte olup,
günümüzdeki adı da Zabliak’tır. Aynı yer øngilizcede Zhabliach olarak, Almanca’da Schabibak
olarak geçer. Zabljak, Schabjak da di÷er yazılıú biçimleridir. Resim:15; Harita:3.
47
B.O.A., ø.HR., nr:95/4631, Lef: 4, 16 Safer 1269/29 Kasım 1269 tarihli øúkodra’da
bulunan Mülazım Mehmed Efendi’nin tahriratı; Montenegro, s.115. Mesafe, yaya bir insanın
ortalama bir yürüyüúle katedebilece÷i yolu ifade eder.
48
Montenegro, s.115.
49
Ali Suavi kalenin ele geçiriliú tarihini 23 Aralık olarak verir. Bakınız, Ali Suavi,
Monténégro, Paris: Imprimerie Victor Goupy, 1876, s.14, 20; P. Coquelle, Histoire De
Monténégro Et De La Bosnie Depuis Les Origines, Paris: Ernest Leroux, Éditeur, 1893, s.317.
50
Karada÷ hakkında bir eser kaleme almıú olan Ferik Selâmi ise 20 Karada÷lı’nın bir gece
kale surları dibine taú yı÷mak suretiyle kaleye sızdıkları ve kaledeki askerleri esir aldıklarını yazar.
Bakınız, Ferik Selâmi, Muhârebe-i ùarkiyye Tarihidir, Milli Kütüphane: 06 Mil Yz B 335/1, s.26.
51
B.O.A., ø.HR., nr:94/4586, Lef:11, 1 Rebiülevvel 1269/13 Aralık 1852 tarihli Bosna
Valisi Hurúid Paúa’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
Paúa komutasındaki birlikler kaleyi kuúatmıúlardır52. Ardından Ohri’ye asker ve
mühimmat sevkedilerek Karada÷ hakkında østanbul’un verece÷i karar beklenmeye
baúlanmıútır53.
ay
li.
N
et
Osmanlı yetkilileri Jabyak’ın iúgalini devlete karúı yapılmıú bir meydan
okuma olarak görmüúler, iúgale göz yummanın Karada÷’ın ba÷ımsızlı÷ını
tanımakla eúde÷er olaca÷ını düúünmüúlerdir. Konu 4 Rebiülevvel 1269/16 Aralık
1852 tarihinde ola÷anüstü toplanan bir Meclis-i Mâhsûs’da görüúülerek Karada÷’a
askerî harekât kararı alınmıútır54.
B-HAREKÂTIN HARøCÎ NEDENLERø
1-Avusturya- Macaristan’ın Tutumu
w
w
w
.A
lt
Karada÷ askerî harekâtı öncesinde Klek ve Sutorina Limanları ve Macar
Mültecileri Meselesi yüzünden Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Devleti
arasındaki iliúkileri oldukça gergindi. Fransa ve Avusturya arasında 1797’de
imzalanan Komfo Formiyo Antlaúması gere÷ince Dalmaçya Avusturya
egemenli÷ine bırakılmıú, bu tarihten sonra Dalmaçya’ya hâkim olan AvusturyaMacaristan ømparatorlu÷u tüm sahile egemen olmak için faaliyetlere giriúmiútir.
Bu maksatla Avusturyalılar, Osmanlı Devleti’nin Dalmaçya sahilinde bulunan
limanları Klek ve Sutorina’nın kendilerine ait oldu÷unu iddia etmeye
baúlamıúlardır. Osmanlı Devleti ise Avusturya’nın tüm baskısına karúı limanlar
üzerindeki egemenli÷inden vazgeçmemiútir. Buna karúı Avusturyalılar da
limanların Osmanlı Devleti tarafından kullanılmasını önlemek için ellerinden
geleni yapmıúlardır. Mesela, 1849 Bosna isyânı sırasında bölgeye asker sevki
gündeme geldi÷inde Avusturya’nın øúkodra Konsolosu 13 Aralık 1850’de øúkodra
Mutasarrıfına bir nota vererek, “Klek ve Sutorina øskeleleri’nin Osmanlı
Devleti’ne, denizlerinin ise Avusturya’ya ait oldu÷unu bu sebepten Avusturya’nın
izni olmaksızın bu limanlara Osmanlı gemilerinin yanaúmasına izin
verilmeyece÷ini” bildirmiútir55. Avusturya notasına ra÷men Osmanlı gemileri
52
B.O.A., ø.HR., nr:95/4631, Lef:4, 17 Safer 1269/30 Kasım 1269 tarihli Kesedar Ahmed
Hafız Efendi’nin tahriratı; Lef:5, 17 Safer 1269/30 Kasım 1269 tarihli øúkodra Mutasarrıfı Osman
Mazhar Paúa’nın tahriratı; Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, CVI, s.3016.
53
B.O.A., ø.HR., nr:94/4586, Lef:9, 29 Safer 1269/12 Aralık 1852 tarihli Erkân-ı Harbiye
Reisi øsmail Paúa’nın tahriratı.
54
B.O.A., ø.HR., nr:94/4582, 8 Rebiülevvel 1269/20 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
55
B.O.A., ø.H., nr:3577, Lef:1, 15 Safer 1267/20 Aralık
1850 tarihli øúkodra
Mutasarrıfı’ndan gelen tahrirat; Limanlarla ilgili problemler ilerleyen yıllarda da artarak devam
etmiútir. Bakınız, Murad Efendi, Türkiye Manzaraları, Çeviren: Alev Sunata Kırım, østanbul:
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
limanları kullanmıú, Avusturyalılar da bu durumu hâkimiyet alanlarına müdahale
saymıúlar ve Osmanlı Devleti’ne bir ültimatom vermiúlerdir. øki ülke neredeyse
savaúın eúi÷inden dönmüú, gerginlik Osmanlı Devleti’nin limanlar konusunda
müzakereyi kabul etmesi üzerine yatıúmıútır. Fakat iki ülkenin de iddiasından
vazgeçmemesi sebebiyle müzakereler sürüncemede kalmıú, kesin bir sonuca
varılamamıútır56.
2-Macar Ba÷ımsızlık Savaúı
lt
Osmanlı Devleti’ni yakından ilgilendiren Macar ba÷ımsızlık savaúı 15
Mart 1848’de baúlamıútır. Macarlar 12 maddelik bir bildiri yayınlamıúlar ve
isteklerinin Avusturya ømparatoru tarafından yerine getirilmesini istemiúlerdir.
ømparator Ferdinand bu istekleri gönülsüzce de olsa kabul etmiú, ancak onun
ölümüyle yerine geçen ye÷eni Franz Joseph Macarlar’a verilen tüm ayrıcalıkları
kaldırmıútır. Bunun üzerine 14 Nisan 1849’da Kossuth Hükümeti Avusturya’dan
ba÷ımsızlı÷ını ilan etmiútir57. Ancak Avusturya, Rusya’nın yardımıyla Macar
ihtilâlcileri ezmiú, Avusturya’da yaúama úansı olmayan birçok Macar Osmanlı
Devleti’ne sı÷ınmıútır. Osmanlı Devleti’ne sı÷ınan Macar ve Polonyalı mülteciler
iade edilmemek için, görünüúte øslâmiyet’i seçmiúler, ço÷u deneyimli asker olan
bu kimselerden 1850 sonbaharında iki tabur teúkil edilerek Ömer Lûtfi Paúa’nın
emrine verilmiútir58.
w
.A
Avusturyalılar birço÷u hakkında idam fermanı bulunan Macar
isyancıların kendilerine iade edilmemesini onur meselesi yapmıúlar ve bu olayın
intikamını almak için fırsat beklemeye baúlamıúlardır. Onlar, aradıkları fırsatı
Karada÷’daki ladika de÷iúimi sırasında yakalamıúlardır. II. Petar’ın 31 Ekim
1851’de ölmesiyle Karada÷’da ortaya çıkan iktidar mücadelesinde Rusya ile
w
w
Kitap Yayınevi, 2007, s.126-127; Ahmed Cevdet Paúa, Tezâkir 13–20, Yayınlayan: Cavid Baysun,
Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991, s.267-268; Mahmud Celâleddin Paúa, a.g.e., s.153-154;
øbnülemin Mahmut Kemal ønal, Son Sadrazamlar, C.I, østanbul: Dergâh Yayınları, 1982, s.112;
Rıdvan Canım, Mostar’dan Tiflis’e Gezi Notları, østanbul: Birey Yayıncılık, 2002, s.166.
56
B.O.A., A.AMD., nr:41/44, 9 Rebiülevvel 1269/21 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
57
Bayram Nazır, “Macar ve Polonyalı øhtilalcilerin Osmanlı Devleti’ne ølticası ve
Diplomatik Kriz”, Türkler, C.XII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.81-82.
58
Sacit Kutlu, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti,
østanbul: østanbul Bilgi Üniversitesi, 2007, s.71; Misha Glenny, Balkanlar 1804–1999.
Milliyetçilik, Savaú ve Büyük Güçler, Çeviren: Mehmet Harmancı, østanbul: Sabah Kitapları,
2001, s.85; Hacer Mirgül Eren Griffe, Osmanlının Hizmetkarı-Galip Ali Paúa RızvanbegoviçStocevic, Ankara: Babil Yayın Da÷ıtım, 2005, s.127-128; György Csorba, “Macar Mültecileri”,
Türkler, Çeviren: Erol Hatipli, C.XII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.808.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
3-Rusya’nın Tutumu
ay
li.
N
et
birlikte Danilo’yu desteklemiúlerdir. Bununla da yetinmeyen Avusturyalı
yetkililer tecrübesiz ladikayı prenslik iddiası, ba÷ımsızlık talepleri ve yayılmacı
emelleri hususunda cesaretlendirmiúlerdir59. Avusturyalılar diplomatik deste÷in
yanında Karada÷lı âsî guruplara do÷rudan lojistik destek de vermiúlerdir. Mesela,
25 Mayıs 1851 Bar saldırısı sonucu geri çekilen Karada÷lı âsîler Avusturya
topraklarına sı÷ınarak, Avusturya üzerinden Karada÷’a geçmiúlerdir60. Dahası
kendi liman ve toprakları üzerinden Karada÷’a silah sevkine izin vererek,
Karada÷’ın silahlanmasına yardımcı da olmuúlardır. Mesela, 1851 ilkbaharında
1,5 kıyyelik 2 top mühimmatıyla birlikte Kotor üzerinden gizlice Karada÷’a
sokulmuútur61. 1852 Nisan ayında da 4 küçük top yine Kotor’dan Karada÷’a
nakledilmiútir62.
.A
lt
Ruslar Karada÷’ı her zaman ba÷ımsız bir ülke olarak kabul etmiúler ve
oradaki her geliúmeyle çok yakından ilgilenmiúlerdir63. Bu ilgi II. Petar’ın 31
Ekim 1851’de ölümü üzerine doru÷a çıkmıútır. Çünkü Petar’ın büyük kardeúi
Pero Tomov Petroviç senatonun deste÷ini alarak ladika vekili olmuútur.
Teamüllere göre ladika olması gereken ye÷eni Danilo ise amcası öldü÷ünde din
e÷itimi için Viyana’dan Petersburg’a gitme hazırlıkları yapmaktaydı. Bu geliúme
üzerine hemen Karada÷’a dönmüú, ancak dönüúü Karada÷’da hoú
karúılanmamıútır. Bunun üzerine Danilo Rusya’nın deste÷ini almak üzere 1852
Nisan ayında Petersburg’a gitmiútir64.
w
w
w
Osmanlı yetkilileri Karada÷’daki iktidar mücadelesini uzaktan takip
etmekle yetinirken65, Ruslar do÷rudan olaylara müdahil olmuúlardır. Rus Çarı I.
Nikola Albay Kovalevski’yi Karada÷’daki karıúıklı÷ı gidermesi için Çetine’ye
göndermiútir. Kovalevski 9 Nisan 1852’de Çetine’ye ulaúmıú, orada Karada÷
reisleri ile uzun süren bir görüúme yapmıútır. Beraberinde 4 küçük top getiren
59
Kutlu, a.g.e., s.71.
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:9.
61
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:8.
62
B.O.A. ø.DH., nr: 253/15596, Lef:6, 20 Nisan 1852 tarihli Osservatore Triestino
Gazetesi, s.1; Lef:4, 25 Receb 1268/15 Mayıs 1852 tarihli Hersek Valisi øsmail Paúa’nın tahriratı;
ø.DH., nr:252/15536, 1 ùaban 1268/21 Mayıs 1851 tarihli arz tezkiresi.
63
B.O.A., A.AMD., nr:94/80.
64
P. Coquelle, Histoire De Monténégro Et De La Bosnie Depuis Les Origines, Paris: Ernest
Leroux, Éditeur, 1893, s.315-316.
65
B.O.A., ø. HR., nr:82/4003, 25 Muharrem 1268/20 Kasım 1851 tarihli arz tezkiresi.
60
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
Kovalevski, Danilo’nun iktidarını sa÷lamlaútırmaya çalıúmıútır66. Dahası,
Danilo’nun iste÷i do÷rultusunda ileride kurulması planlanan Karada÷
Prensli÷i’nin sınırlarını tayin eden bir de harita hazırlamıútır. O tarihlerde
Grahova Karada÷’a dâhil olmamasına ra÷men Kovalevski haritasına burayı da
dâhil etmiútir67. Kovalevski’nin çalıúmaları Karada÷’a sınır eyalet ve
mutasarrıflıklarda endiúeye neden olmuútur68. Çetine’de bu geliúmeler olurken,
Petroviç ailesinin kimi üyeleri de Viyana’ya gidip Rus elçisi ile görüúerek,
Rusya’nın deste÷ini kazanmaya çalıúmıúlardır69.
Danilo Petersburg’da bulundu÷u süre içinde Çar I. Nikola’nın70
teveccühünü kazanarak 2 A÷ustos 1852’de Karada÷’a dönmüú ve Ruslar’ın güçlü
deste÷i ile iktidarı ele geçirmiútir71.
66
.A
lt
Rus-Karada÷ iliúkisinde østanbul’u asıl endiúelendiren mesele Ruslar’ın
Danilo’nun “prenslik” iddialarına destek vermesi olmuútur72. Geliúmeler
karúısında Osmanlı Devleti, Rusya’ya kendi içiúlerine karıúmaması için bir
protesto notası vermiútir. Notaya ra÷men Ruslar geri adım atmamıúlar, Osmanlı
hâkimiyetinin Karada÷’da hiçbir zaman tesis edilemedi÷i ve Danilo’nun
prensli÷inin tanınması konusunda ısrarlarına devam edecekleri cevabını
vermiúlerdir73. Bu iddia karúısında, Fuad Paúa Karada÷’a dair meúhur layıhasını
hazırlamıútır. Fuad Paúa kanıtlarıyla Karada÷’ın Osmanlı topra÷ı oldu÷unu ispat
etmiútir74. Layıhanın birer sureti tüm sefaretlere ve Ömer Lûtfi Paúa’ya
B.O.A. ø.DH., nr: 253/15596, Lef:4, 6.
B.O.A., ø.HR., nr:89/4370, Lef:9.
68
B.O.A., ø.HR., nr:89/4370, Lef:3, 5 Ramazan 1268/23 Haziran 1852 tarihli øúkodra
Mutasarrıfı Osman Mazhar Paúa’nın tahriratı; Belge:1.
69
B.O.A., A.MKT.UM., nr:98/34, 3 Receb 1268/23 Nisan 1852 tarihli Belgrad Muhafızı
Hurúid Paúa’nın Ömer Lûtfî Paúa’ya gönderdi÷i tahrirat; ø. HR., nr:87/4247, 3 Receb 1268/23
Nisan 1852 tarihli Belgrad Muhafızı Hurúid Paúa’nın tahriratı.
70
Do÷umu 6 Temmuz 1796- Ölümü 2 Mart 1855 (øktidarı: 1825–1855). Resim:2.
71
B.O.A., ø. HR., nr:89/4371, 25 ùevval 1268/12 A÷ustos 1852 tarihli øúkodra Mutasarrıfı
Osman Mazhar Paúa’nın tahriratı; Elizabeth Roberts, Realm of the Black Mountain. A History of
Montenegro, London: Hurst & Company, 2007, s.217-218.
72
B.O.A., ø.HR., nr:89/4368, Lef:1; 11 ùevval 1268/28 Temmuz 1852 tarihli arz tezkiresi.
73
B.O.A., ø.HR., nr:89/4371, 23 Zilkade 1268/8 Eylül 1852 tarihli arz tezkiresi; Belge:3;
ø.HR., nr.92/4498, Lef:2.
74
B.O.A., Y.PRK.AZJ.(Yıldız, Arzuhal Jurnal), nr:1/3, 15 Rebiülevvel 1269/27 Aralık 1852
tarihli Karada÷ Hükümeti’nden ve Rüesâ-i Ruhaniyyesi’nden bâis eden bir lâyıhadır; ø.HR.,
nr:94/4590, Lef:2; “15 Rebiülevvel 1269/27 Aralık 1852 Tarihli Karada÷’ın Devlet-i Âliyye’ye
øsbât-ı Taallukuna Dair Fuad Paúa Hazretleri’nin Kaleme Aldıkları Lâyıha”, Ankara: Milli
Kütüphane, Yazma Demirbaú No: 06 Mil Yz B 117, s.1-4; Ahmed Midhat, Üss-i ønkılâb, Kısm-ı
w
w
w
67
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
gönderilmiú, kendilerinden bilgi talep edilmesi halinde layıhadan faydalanılması
istenmiútir75. Karada÷’ın Osmanlı topra÷ı oldu÷unu ispata yönelik yapılan bir
baúka çalıúma ise hâkimiyet sembolü kabul edilen vergi kayıtlarının incelenmesi
olmuútur. Bu maksatla Maliye Nezâreti’ne gönderilen bir emir ile, Karada÷lılar’ın
1182 (Mayıs 1768-Mayıs 1769) tarihinde cizye ve di÷er vergileri ödeyeceklerine
dair knezler tarafından gönderilen “istîmân kâ÷ıtları, mazharlar” ve ödedikleri
vergileri içeren kayıtların bulunması istenmiútir76.
4-Panslavizm Düúüncesi
w
.A
lt
Panslavizm bütün Slavlar’ı tek bir devlet (Rusya) çatısı altında toplama
idealidir. ødeolojik bir düúünce olarak XIX. yüzyılın ikinci yarısında Slav
toplumlar üzerinde çok etkili olmuútur. Panslavizm kelimesi ilk defa 1826’da
Slovak araútırmacı Ján Herkel’in Budapeúte’de yayınlanan “Elementa universalis
linguae slavicae e vivis dialectis eruta et sanis logicae principiis suffulta” adlı
Latince eserinde kullanılmıútır77. Fakat kelimeye dökülmese dahi daha önce de
birçok kiúi Panslavizm düúüncesini dile getirmiútir. Mesela, Polonyalı düúünür
Prens Adam Czartoryski (1770–1861) 1807’de Ruslar’ın bütün Slav devletlerini
bir federasyon altında toplamasından bahsetmiútir78. Ardından Petersburg’da
Birleúik Slav Cemiyeti kurulmuú ve panslav cereyan kuvvetlenmiútir. Panslav
ideolojinin geliúimiyle birlikte, Iurii Fedorovich Samarin (1819–76), Ivan
Sergieevich Aksakov (1823–86), Vladimir Ivanovich Lamanskii (1833–1914),
Alexander F. Hilferding (1831–72), Nicholas Iakovlevich Danilevskii (1822–85)
gibi yazarlar Panslavist ideolojiyi tarihî olarak temellendirmiúler ve yaymıúlardır.
1830’lardan itibaren Michael Petrovich Pogodin (1800–75) ile birlikte panslavizm
Ruslar’ın tekeline girmiú ve Rusya liderli÷inde kurulacak bir birlik panslavistlerin
w
w
Evvel: Kırım Muhârebesinden Cülûs-ı Hümâyûna Kadar, østanbul: Takvîmhâne-i Âmire Matbaası,
1294, s.297-309.
75
B.O.A., ø.HR., nr:94/4590, Lef:3, 25 Rebiülevvel 1269/6 Ocak 1853 tarihli arz tezkiresi.
Layıhanın bir sureti Bosna teftiú memuru Mehmed Kamil Paúa’ya da gönderilmiú ve Paúa
tarafından çok be÷enilmiútir. Bakınız, B.O.A., A.MKT.UM., nr:124/81, 8 Rebiülahir 1269/19 Ocak
1853 tarihli Mehmed Kamil Paúa’nın tahriratı; ø.HR., nr:94/4628, 26 Rebiülevvel 1269/7 Ocak
1853 tarihli Berlin Sefiri Ali Rıza Efendi’nin tahriratı.
76
B.O.A., A.MKT.NZD., nr:70/74, 30 Rebiülevvel 1269/11 Ocak 1853 tarihli Maliye
Nezâreti’ne yazılan tezkere.
77
Michael Boro Petrovich, The Emergence of Russian Panslavism 1856–1870, New York:
Columbia University Press, 1958, s.2; Kohn, a.g.e., s.20.
78
Kohn, a.g.e., s.18
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
tek ideali haline gelmiútir79. Fakat tüm bu çalıúmalar gerçekleúmeden önce güney
Slavlar’ı arasında Rusya’nın liderli÷i çok önceden kabul edilmiútir. Mesela,
1804’de Piva Manastırı Archimandrite Arsenius Gagoviü bu maksatla
Petersburg’a giderek bir Rus Prensin idaresi altında Ortaça÷ Sırp Devleti’nin
kurulması teklifini yapmıútır80. Benzer istekler ilerleyen yıllar da artarak devam
etmiútir. Özellikle millî Sırp edebiyatının kurucularından Vuk Stefanoviç
Karadziç (1780–1864) hayatını Slav birli÷ini kurmaya vakfetmiútir. Güney Slav
birli÷i kurma (Slovenski Jug-Yugoslavya) düúüncesinin ortaya çıkıúı da bu tarihe
rastlamıútır81.
Panslavizm’in Balkan milletleri üzerindeki etkisi Osmanlı Devleti’nin
resmî belgelerine çok az yansımıútır, ancak 1851 tarihli bir belgede panslavizme
do÷rudan atıf yapılmıútır. Aralarında Rumeli Ordu Komutanı Ömer Lûtfî Paúa,
Bosna Eyâlet Valisi Mehmed Hayreddin Paúa, Meclis-i Kebir Reisi Süleyman
Nazım’ın da bulundu÷u Bosna Meclis-i Kebir üyeleri Karada÷ kaynaklı asayiú
problemlerini de÷erlendirirken Panslavizm’in etkilerini de dikkate almıúlardır.
Bosna Meclis-i Kebiri’nin raporuna göre, Panslavistler 1850’lerin ilk yıllarını
Panslavist direniúin baúlangıcı olarak kabul etmiúler; Bosna, Sırbistan, Bulgaristan
ve Karada÷ üzerinde Panslavizmin olumsuz tesirleri iyice gün yüzüne çıkmıútır 82.
lt
C-HAREKÂT KARARININ ALINMASI
79
w
.A
Karada÷’a askerî harekât fikri ilk kez 16 Kasım 1852 tarihinde, Hariciye
Nazırı Fuad Paúa’nın østanbul’daki øngiliz Maslahatgüzârı Rose ile yaptı÷ı
görüúmede dile getirilmiútir. Harekât düúüncesini kelimelere ilk döken
maslahatgüzâr olmuútur83. Fuat Paúa’nın, “Karada÷ Ladikası’nın tâbî oldu÷u
w
w
Petrovich, a.g.e., s.25-31, 61-103; Astrid S. Tuminez, Russian Nationalism Since 1856:
Ideology and the Making of Foreign Policy, Rowman & Littlefield, 2000, s.57-100.
80
Petrovich, a.g.e., s.13-17.
81
Güney Slavları’nın panslav hareketi içindeki yeri hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız,
Kohn, a.g.e., s65-74.
82
B.O.A. ø.HR., nr:78/3831, Lef:3; Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10a,
11b.
83
Ahmed Cevdet Paúa ise Karada÷ harekâtını tamamen Ömer Lûtfî Paúa’nın askerî hırsına
ba÷lar. Ona göre Paúa’nın cihangirlik sevdası devletin baúına Karada÷ Meselesi’ni açmıútır. O
Tezâkir’de, “Ne çare ki fatihlik kazanmak gayret-i cahiliyyesiyle devletin baúına bir Karada÷
gailesi çıkarılmıú oldu.” sözleriyle harekâtın gereksiz oldu÷unu ifade eder. Fakat Ahmed Cevdet
Paúa haksızdır. Zira yukarıda açıklandı÷ı gibi harekâtın sebebi Ömer Lûtfî Paúa de÷il, Danilo’nun
hırs ve hedeflerdir. Ömer Lûtfî Paúa’nın Karada÷’a dair raporları bir yana bırakılsa dahi,
Danilo’nun faaliyetleri, Viyana, Paris ve Londra Sefaretleri’nden gelen raporlar, Nevâhî-i Âsîyye
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
Osmanlı Devleti yerine Petersburg’a gidip kendini prens ilân etmesinin Osmanlı
Devleti’nin hâkimiyetine zarar verdi÷ini” söylemesi üzerine maslahatgüzâr,
“øngiltere’nin de Paúa gibi düúündü÷ünü, Osmanlı Devleti’nin dâhilî istikrârını ve
bütünlü÷ünü koruması için Karada÷’ın itaat altına alınması gerekti÷ini” ifade
ederek,
“Rahatsızlıklarını Rusya tarafına da ilettiklerini” belirtmiútir.
øngiltere’nin açık ve beklenmedik deste÷i Fuad Paúa’yı hem úaúırtmıú hem de
sevindirmiútir. øngiltere’nin ardından Fransız Hükümeti’nin de Karada÷’daki
geliúmelerden rahatsız oldu÷u ve Osmanlı Devleti’nin ataca÷ı adımları
destekleyece÷i haberi østanbul’a ulaúmıútır84. Böylece, Osmanlı idaresi aldı÷ı
güçlü destek ile Karada÷ meselesini halletmek askerî hazırlıklar yapmaya
baúlamıútır85.
.A
lt
Osmanlı Devleti’nin askerî hazırlıklarına paralel olarak, Karada÷lılar da
kendi hazırlıklarına baúlamıúlardır. Viyana Sefiri, 23 Kasım 1852’de
Karada÷lılar’ın asker toplamaya baúladıklarını rapor etmiútir. Osmanlı Devleti
dikkatini Karada÷’a yöneltirken86, Avrupa basınında da Karada÷ ile ilgili
haberlerde artıú yaúanmıútır87. Bu sırada Rus Çarı I. Nikola da Avusturyalı
yetkililerle Karada÷’ın ba÷ımsızlı÷ı konusunu görüúmek üzere Viyana’ya özel
görevli bir memur göndermiútir88. Rus görevli Avusturya’da baúarılı olmuú,
Aralık ayı ortalarına do÷ru Avusturyalılar’ın da Danilo’nun prenslik ve
ba÷ımsızlık taleplerine olumlu yaklaútıkları, hatta Karada÷lılar’a çeúitli
yardımlarda bulundukları dedikoduları ortalı÷a yayılmaya baúlamıútır89.
w
w
w
halkının tutumu, Jabyak Kalesi’nin Karada÷lılar tarafından ele geçirilmesi Osmanlı Devleti’ni
Karada÷ harekâtına zorlamıútır. Ahmed Cevdet Paúa, Avusturya müdahalesi ile Osmanlı
ordusunun Karada÷’ı boúaltması ve harekât sonrasında Karada÷lılar’ın daha da úımardıklarını göz
önüne alarak harekâtı eleútirmektedir. Fakat bunun mesulü Ömer Lûtfî Paúa de÷il, bizatihi
Osmanlı Hariciyesi’dir. Osmanlı ordusu son derece a÷ır kıú úartlarına ra÷men baúarılı olmuú,
Osmanlı askerlerinin Çetine’ye girmesi an meselesi iken harekât østanbul’un emri üzerine
durdurulmuútur. Bakınız, Ahmed Cevdet Paúa, Tezâkir 1–12, Yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara:
Türk Tarih Kurumu, 1991, s.14-16.
84
B.O.A., A.AMD., nr:41/13, 4 Safer 1269/17 Kasım 1852 tarihli tezkire; Belge:4.
85
B.O.A., A.MKT.MHM., nr:50/61, 8 Safer 1269/21 Kasım 1852 tarihli Seraskerli÷e
yazılan tezkere; A.MKT.NZD., nr:66/83, 13 Safer 1269/26 Kasım 1852 tarihli arz tezkiresi.
86
B.O.A., A.MKT.MHM., nr:51/42, 27 Safer 1269/10 Aralık 1852 tarihli tezkere.
87
B.O.A., HR.MKT., nr:52/27, 24 Safer 1269/7 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
88
B.O.A., HR.MKT., nr:51/76, 10 Safer 1269/23 Kasım 1852 tarihli Viyana Sefiri Mehmed
Arif Efendi’nin tahriratı.
89
B.O.A., A.MKT.UM., nr:118/7, 7 Rebiülevvel 1269/19 Aralık 1852 tarihli Bihke
Kaymakamı Esseyyid Ahmed ùakir’in tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Harekât kararı alan Osmanlı Devleti Batı kamuoyu nezdinde harekete
geçerek, ilgili ülkelere iletilmek üzere Viyana ve Fransa sefirlerine birer açıklama
göndermiútir. Açıklamada90,
ay
li.
N
et
1.
Danilo’nun Petersburg’a gitmesi ve orada prens olarak kabul
görmesinin østanbul’da huzursuzlu÷a neden oldu÷u
2.
Danilo’nun Karada÷’a döndükten sonra kendini prens ilân
etmesinin yanlıúlı÷ı
3.
faaliyetleri
Karada÷lılar’ın Nevâhî-i Âsîyye halkını ayaklandırmaya yönelik
4.
saldırıları
Karada÷lılar’ın Nikúiç, Grahova, Piva, Zupa, øúbuz’a yönelik
5.
Nihayet Karada÷ birliklerinin devletin
saldırarak 20 askeri úehit etmesi, konularına de÷inilmiútir.
resmî
kuvvetlerine
w
.A
lt
Karada÷lılar’ın bu tavırları karúısında øngiltere’nin açıkça Osmanlı
Devleti’ni destekledi÷i hatırlatılarak, ilgili ülkelerden de Osmanlı Devleti’nin
haklılı÷ını tanımaları istenmiútir91. Tebligatın ardından Osmanlı Devleti’nin
yaptı÷ı bir baúka çalıúma ise Avusturya’da kamuoyu oluúturmaya yöneliktir.
Osmanlı idarecileri haklılıklarını Avusturya kamuoyuna duyurabilmek için bazı
gazetelere maddi yardım yapmıú, bazı gazetecilerle taltifte bulunarak onları elde
etmiútir92. Osmanlı idarecileri bir yandan harekât için gerekli adımları atarken, bir
yandan da silaha baúvurmadan Karada÷lılar’ın yaptıkları hatayı anlayacaklarına
olan inançlarını korumayı sürdürmüúlerdir93.
w
w
Karada÷lı âsîlerin Jabyak Kalesi’ni ele geçirmesi, harekât kararının
erkene alınmasına neden olmuútur. Daha evvel kıúın yaklaúması ve operasyon
sahasının da÷lık olması sebebiyle askerî harekâtı ileri bir tarihte baúlatmayı
planlayan Osmanlı idaresi, Jabyak saldırısı sonrasında her türlü zorlu÷u göze
alarak derhal operasyon kararı almıútır. Konu, 4 Rebiülevvel 1269/16 Aralık
1852 tarihli Meclis-i Mâhsûs’da görüúülerek karara ba÷lanmıútır. Fakat
90
B.O.A., A.MKT.MHM., nr:51/29, 25 Safer 1269/8 Aralık 1852 tarihli Viyana ve Paris
Sefaretlerine gönderilen takrir.
91
B.O.A., A.MKT.MHM., nr:51/29.
92
B.O.A., A.MKT.UM., nr:116/88, 26 Safer 1269/9 Aralık 1852 tarihli Viyana Sefirine
gönderilen tezkere.
93
B.O.A., HR. MKT., nr:52/72, 29 Safer 1269/12 Aralık 1852 tarihli Esseyyid Ali Rıza’nın
tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
toplantıdaki esas tartıúma, Karada÷’a bir askerî harekât icra etmek de÷il, bu
harekâtın Batılı devletlere nasıl izah edilece÷i noktasında yo÷unlaúmıútır. Bu
yüzden daha harekât baúlamadan Karada÷ harekâtının tüm detayları tespit
edilmiútir94. Harekâtı komuta etmek üzere Ömer Lûtfî Paúa görevlendirilerek, ona
harekâtın nasıl icra edilece÷ine dair bir talimatnâme gönderilmiútir.
Talimatnâmeye göre Karada÷ askerî harekâtı esnasında aúa÷ıda belirtilen
hususlara dikkat edilecekti95:
1.
Osmanlı Devleti’nin Karada÷ askerî harekâtından kastı Karada÷’ın
mevcut statüsünü de÷iútirmek de÷ildir. Bu kabilden olmak üzere;
a)
Karada÷ denilen bölge eskiden sadece bir da÷ ve eteklerinden
ibaret iken zamanla geniúlemiútir. Yapılacak askerî harekâtla Karada÷ kendi
sınırlarına çekilecek.
b)
Karada÷ içinden geçerek øúkodra’yı Hersek’e ba÷layan96 yol
açılacak.
c)
Mevcut Ladika Danilo istiklal sevdasına düúmüú oldu÷undan
ladikalık onun ve ailesinin elinden alınarak, bu makam la÷vedilecek.
w
.A
lt
d)
Karada÷’a daha sonradan ilave olunan sancaklar alınacak, asıl
Karada÷ bölgesinde kalan sancaklara idareci olarak Karada÷ kökenli güvenilir
birer serdar atanacak, içlerinden birisi øúkodra Valileri’nin emrinde olmak üzere
cümlesine baú serdar veya kaymakam unvanıyla reis tayin edilecek. Bu serdar
sınırların korunmasından ve Karada÷’ın iç güvenli÷inden sorumlu olacak. Baú
Serdar olarak Nyegoú ailesinden muteber biri bulunabilirse o da tayin
edilebilecek. Yine mevcut ladika tüm iddiasından vazgeçmek ve kaymakamlı÷ı
kabul etmesi halinde onun da baú serdar olarak atanması mümkün olabilecek,
ancak buna daha sonra karar verilecek.
w
w
e)
Serdarlar masrafları için toplayacakları vergiyi halkın rızası
do÷rultusunda ve onaylarıyla tespit edecek, tespit edilen mebla÷ devlet tarafından
onaylanacak.
94
B.O.A., ø.HR., nr:94/4582, 8 Rebiülevvel 1269/20 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
B.O.A., ø.HR., nr:94/4582, Lef:1; Belge:7.
96
øúbuz-Nikúiç Hattı. Karada÷’ın tam ortasından geçen bu yol Brda ve Crna Gora ana
bölgelerini ikiye ayırmaktadır. Yolun açık tutulması Karada÷’ın iç güvenli÷ini tehlikeye
düúürdü÷ünden ladikalar bu yolu kapalı tutmuúlardır.
95
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
f)
Karada÷ halkının sınırları dıúında ve øúkodra Gölü civarına
gelmeleri yasaklanmıútır. Fakat gelecekte hal ve tavırlarında bir de÷iúiklik olması
durumunda bu yasak kalkarak, di÷er tebaa gibi onlar da serbestçe hareket
edebileceklerdir. Bunun için Karada÷’da mürur ve kefalet sistemi yerleútirilecek.
ay
li.
N
et
2.
Karada÷ askerî harekâtı baúladı÷ı anda geri çekilme
olamayaca÷ından, harekât birkaç cephede birden aynı anda baúlayacak. Bu
yüzden Ömer Lûtfî Paúa bir kolun komutasını kendi yürütecek, di÷er kolları ise
onun komutası altında olan baúka komutanlar yürütecek. Harekâtla birlikte
Karada÷’a birkaç koldan girilerek âsîler Çetine’ye sürülerek orada kuúatılacak.
Kuúatma tamamlanınca kendileri itaate davet edilecek. Verecekleri cevap
østanbul’a bildirilerek durum yeniden de÷erlendirilecek.
3.
Çatıúmalarda esas amaç mümkün oldu÷u kadar az insanın hayatını
kaybetmesidir. Bu ise ancak Karada÷lılar’ın arasındaki birlikteli÷in bozulması ile
sa÷lanabilir. Onların arasındaki birlikteli÷i bozmak veya Danilo’ya verdikleri
deste÷i çekmeleri için kimileri para ile kimileri ise güzel söz ve adaletle elde
edilerek aralarındaki ittifak bozulacak. Bu strateji tutarsa, devleti destekleyen
kimselerden Osmanlı askerlerini bölgeye ça÷ıran dilekçeler alınacak.
w
.A
lt
4.
Gerek askerî gerekse di÷er tedbirler sonucu halk mevcut Ladika
Danilo’dan yüz çevirirse, derhal görevinden alındı÷ı ilân edilecek, ailesi ayakta
kalmayı baúarırsa bunlar içinden birisinin baú serdar veya kaymakam atanması
hususu de÷erlendirilecek. Fakat bu yol son tercih olacak. Ancak iú uzar ise
ailesinden birisi Danilo’nun yerine atanıp, aúama aúama o da tasfiye edilecek. Bu
hedeflerden hangisi gerçekleútirilebilir ise halka, o yolda Sırpça ilannâmeler
da÷ıtılacak.
w
w
5.
Osmanlı askerleri klasik harp yöntemlerinin dıúında çocuklara,
kızlara, halkın namusuna dokunmayacak, halkın ev mal ve eúyalarını gasp
etmeyecek, evlerini yakmayacak, sebepsiz ölümlere neden olmayacaklar, “…
zinhâr ve zinhâr böyle hâlât-ı nâ-marziyyenin zuhura gelmemesi esbâbına müúîr-i
müúârünileyh hazretleri tarafından ziyâdesiyle dikkat ve itinâ olunacaktır.”.
6.
Karada÷, Avusturya Devleti’yle sınır oldu÷undan orada
gerçekleúecek askerî harekât Avusturyalılar’ı yakından ilgilendirecektir. Bosna
harekâtında oldu÷u gibi bu harekâta da karúı çıkacaklardır. Bu yüzden
Karada÷’daki harekâtın Avusturya tarafından úikâyet sebebi sayılmaması için,
sınırlara titizlikle riayet edilecek, Avusturyalı yetkililer harekât hakkında bilgi
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
isterlerse harekâtın mahiyetinin Karada÷ kaynaklı eúkıyâlı÷ın önüne geçmek
oldu÷u bildirilecek.
7.
Ömer Lûtfî Paúa ile haberleúme kesintisiz sürdürülecek. Yeni
problemler ortaya çıkar ise ona göre hal çareleri bulunup paúaya bildirilecek.
ay
li.
N
et
Talimatnâmenin sonuna eklenen ilâve bir paragrafla, “øúkodra-Hersek
(øúbuz-Nikúiç Hattı) açılması hariç di÷er kararların de÷iúebilece÷i” ifade
edilmiútir97. Meclis kararı sonucu kaleme alınan nihaî tezkirede ise Karada÷’ın
hukukî statüsünün de÷iútirilmesi hariç di÷er tüm hususlar kabul edilmiútir98.
Karada÷’a askerî harekât kararının alınmasının ardından 4.cü maddede
bahsi geçen ilânnâme 11 Rebiülevvel 1269/23 Aralık 1852’de Ömer Lûtfî Paúa’ya
gönderilmiútir99. ølânnâme úu úekildedir100:
“Ey Karada÷lular
w
w
w
.A
lt
øçlerinizden bazı kendüyü bilmezlerin sözlerine aldanub hükümet-i
meúruanız olan Devlet-i Aliyye’ye karúu durma÷a kalkıúmıú oldu÷unuzdan kahr u
gazabını kendünüz davet eylediniz. ùimdi Asâkir-i Hazret-i ùâhâne’nin kuvvetini
gördünüz ve Devlet-i Aliyye’ye karúu durulamayaca÷ını anladınız. Cümleniz
hemúehrilerimiz oldu÷unuzdan bir katre kanınızın dökülmesini istemez idik. Lakin
sizin hareketiniz hakkınızda bu muâmele-i úiddete sebeb oldu. Erbâb-ı isyân
haklarında Devlet-i Aliyye’nin kahr u gazabı ne kadar büyük ise cümlemizin
metbu-ı úer‘î-i efhemimiz olan velinimetimiz padiúahımız efendimiz hazretlerinin
merhamet ve úefkat-i mülûkâneleri ol-mertebelerde azîm oldu÷undan asâkir-i
úâhâneye mukâvemete iktidârınız olamadı÷ını anladı÷ım günde her bir tarafta
terk-i muhârebe olunmasını tenbih eyledim. Devlet-i Aliyye inâd ve isyâna cesâret
idenleri terbiye itme÷i mülkdârlı÷ının vazifesinden bildi÷i gibi tebaasının
saâdethalini dahi istihâl itme÷i zimmet-i himmetine lâzım bildi÷inden Karada÷’ın
terbiyesini emr itmekle beraber ahâlisinin her yüzden rahat ve âsâyiú görmeleri
esbâbının istikmâlini birlikde düúünmüútür.
Evvela din ve mezhepçe úimdiye kadar nâil oldu÷unuz müsâadât-ı
seniyye tekrar temin olunur.
97
B.O.A., ø.HR., nr:94/4582, Lef:1.
B.O.A., ø.HR., nr:94/4582, 8 Rebiülevvel 1269/20 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
99
B.O.A., ø.HR., nr:94/4584, 11 Rebiülevvel 1269/23 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
100
B.O.A., ø.HR., nr:94/4584, Lef:1; Belge:5-6.
98
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
lt
ay
li.
N
et
Saniyen fukara-yı ahâlinin hiçbir yüzden zulm ve teaddî görmemesiçün
idâre-i memleket içün bir nizâm-ı mâhsûs yapılması Devlet-i Aliyye’nin emr-i
iktizasından olub asıl Karada÷ denilen mahallin kadimiyeden kaç nahiyeden
ibaret oldu÷u ma‘lûm olma÷la iú bu nahiyelerin ayrı ayrı idareleriçün her birine
ahâli içinde muteber bir kimse serdar nâmıyla baú olub cümlesinin reisi olmak
üzere birinin tayini lâzım gelüb [muahharen zimâm-ı idâre-i memleketi eline
almıú olan Danil Nyegoú’un ahâli-i cebelin úu vechle hereketine sebeb olarak
tebaa-i úahânenin kanları dökülmesine bâis olmuú ve o cihetle anın idarede
olması mümkün olamayub halkça olan emniyeti dahi zâyi‘ eylemiú olma÷la anın
azliyle bugün intihâb olunan filan baú serdar olacakdır veya {cümlenin muteberi
olan filân baú serdar nâmıyla cümleye reis nasb olunmuúdur101.}]102. Nefs-i
Karada÷ øúkodra Sanca÷ı’na merbût kılınaca÷ından ve baú serdar olan kimse
øúkodra Valileri’nin maiyetinde bulunaca÷ından anların kaymakamı olacakdır ve
iú bu kaymakam memleketin zabıtasına ve hudûd-ı hakâniyyenin muhâfazasına
me’mûr olub umûm idâre-i memleketden mes’ûl tutulacakdır. Devlet-i Aliyye
Cebel’in vergisini idâre-i dahiliyyesine tahsîs idüb gerek zâbıta-i memlekete ve
gerek kilisalara aid olan ve terbiye-i umûmiye gibi sair cihetle lazım gelen
mesârif içün herkesin virece÷i hisse ve bu mesârifin hüsn-i tesviyesi nahiyeler
serdarlarıyla baú serdarın ittifaklarıyla ve Devlet-i Aliyye’nin ihtimâm emriyle
yapılacak bir nizâma göre olacakdır.
w
.A
Salisen Karada÷ içinde olan nevâhînin birbirleri arasında bazen zuhura
gelen mukatelelerin kamilen def‘î murad-ı Devlet-i Aliyye olaca÷ı gibi
Karada÷lular’ın Memâlik-i Mahrûsâ-i Hazret-i ùahâne’nin sâir taraflarında
umûm teba-i úahâne’nin nâil oldukları müsa‘adâta bilâ istisnâ mazhar olmaları
ve Memâlik-i Düvel-i Mütehâbbede himâye-i Devlet-i Aliyye ile asûde hal
101
w
w
Savaú istenildi÷i geçmez veya dıú müdahalelerinin durumuna göre { cümlenin muteberi
olan filân baú serdar nâmıyla cümleye reis nasb olunmuúdur } , ifadeleri yerine“..çünkü müteveffa
vladikanın familyası öteden berü idâre-i memleket itmiú oldu÷undan anların içinden filan baú
serdar nâmıyla cümleye reis nasb olunmuúdur.”. ifadesi kullanılacaktır.
102
Gerekti÷i takdirde [muahharen zimâm-ı idâre-i memleketi eline almıú olan Danil
Nyegoú’un ahâli-i cebelin úu vechle hereketine sebeb olarak tebaa-i úahânenin kanları
dökülmesine bâis olmuú ve o cihetle anın idarede olması mümkün olamayub halkça olan emniyeti
dahi zâyi‘ eylemiú olma÷la anın azliyle cümlenin muteberi olan filân baú serdar nâmıyla cümleye
reis nasb olunmuúdur] ifadeleri yerine “muahharen idâre-i memlekette bulunan Danil Nyegoú
bundan böyle metbû‘-ı úer‘îsi olan Devlet-i Aliyye’ye itâat ve inkıyâddan ayrılmayca÷ı ve cebelin
saâdethalini müeddî olan nizâmât-ı hüsneyi tamamen icrâ idece÷ini tahhüd eyledi÷ine ve kendüsü
millet içinde muteber bulundu÷una binaen baú serdar nâmıyla yerinde ilkâ olunmuútur.” ifadesi
kullanılacaktır.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
bulunmaları matlûb-ı alî-i Devlet-i Aliyye oldu÷undan asâyiú-i dahiliyenin
muhafazasıçün nahiye serdarları baúka baúka mesul olmak ve eyâlât-ı
mütecâvirede hüsn-i hareketleri ve Devlet-i Aliyye’nin muhibb ve müttefiki olan
Avusturya Devleti memâlikine gittikleri vakt bâdî-i úikâyet olacak halâttan ictinâb
idüb her halde hudûd ve öte tarafla olan hüsn-i münasebâta riâyetleriçün baú
serdar ile umûm serdaran mesûl tutulmak üzre gerek dahilen seyr ü hareket ve
gerek haricde seyahât içün mürûr ve tezkere usûllerinin bir hüsn-i nizâma rabtı
irâde-i seniyye iktizasındandır. Rüesa ve muteberânınızı yanıma celb ve cemle bu
úeylerin esâsını müzakere iderek Devlet-i Aliyye’ye arzla istizân idecek midir?
Ey Karada÷lular iúte Devlet-i Aliyye’nin maksadı sizleri dâimâ âsî
nazarıyla bakdıracak bir halden kurtarub Padiúahımız Efendimiz’in sadık
tebaalı÷ına yakıúan sıfatla her gün saâdethale mazhar olmanızdan baúka bir úey
olmadı÷ı anladınız ve Devlet-i Aliyye’nin kuvvetiyle merhametli bir derece
oldu÷unu gördünüz. Bu nâil oldu÷unuz nimetin bundan sonra görece÷iniz envâ‘ı
inâyetin kadrini bilüb bundan böyle itâat ve inkıyâddan ayrılmayarak her halde
Padiúahımız Efendimiz’in duasıyla meúgûl olmanız lazımdır.”.
.A
lt
Yukarıdaki beyannâmeden de anlaúılaca÷ı gibi devletin niyeti, 200 yıldır
bölgede problemlerin kayna÷ı oldu÷una inandı÷ı Karada÷’daki idarî yapıyı kökten
de÷iútirmektir. Hükümet planına göre, Nyegoú iktidarı devrildikten sonra yerlerine
atanacak serdarlar aracılı÷ıyla bölge kontrol edilecek, ancak Osmanlı Devleti’nin
hukuk, askerî ve malî kanunları bölgede geçerli olmayacaktı. Bu düzenleme ile
Karada÷ eskisi gibi iç iúlerinde serbest olacaktı.
w
Harekâtla birlikte Batı ve Rus tepkisinin arataca÷ı düúünüldü÷ünden
harekât kısa ve sonuç almaya yönelik olacaktı. Buna yüzden hazırlanan harekât
planlarının amacı Karada÷ kuvvetlerini birkaç cepheye birden yaymak ve
zayıflatmaya yönelikti. Plan gere÷i103;
Rumeli Ordu Komutanı Ömer Lûtfî Paúa, øúkodra Ordusu ile øúbuz
w
w
1.
üzerinden
2.
Rumeli Ordusu Kurmay Baúkanı Ferik øsmail Paúa104, Piva ve
Derbenak üzerinden
103
B.O.A., A.MKT.UM., nr:121/1; Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10a.
øsmail Paúa 23 Aralık 1852’de Gaçka’ya giderek komutayı devralmıútır. Bakınız,
B.O.A., A.MKT.UM., nr:121/1, 14 Rebiülahir 1269/26 Aralık 1852 tarihli Hersek Valisi øsmail
Paúa’nın tahriratı.
104
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
3.
Rumeli Ordusu Komutanlarından Mirliva Derviú Paúa, Benan ve
Grahova üzerinden
4.
Donanma ile Dalmaçya sahilinin ablukaya alınarak bir miktar asker
ile Bar üzerinden; Karada÷ topraklarına girmesine karar verilmiútir.
ay
li.
N
et
Osmanlı idarecileri gerek harekât öncesinde gerekse harekât sırasında
oldukça dikkatli davranmıúlar ve kamuoyunu bilgilendirmeye çok önem
vermiúlerdir. Harekâtın baúlamasının ardından Mısır, Vidin, Sayda, Selânik, øzmir
Valileri ve Belgrad Muhafızı’na bir emir gönderilerek bazı yabancıların
kendilerinden konu ile ilgili bilgi isteyebilecekleri, bu durumda do÷ru bilgi
vermenin önemine iúaret edilmiútir. Emirde, Karada÷’ın Osmanlı topra÷ı oldu÷u
ve devlete karúı isyân ettikleri için bölgede bir iç güvenlik harekâtı
gerçekleútirildi÷inin yabancılara izâh edilmesi istenmiútir105. Ayrıca, Fuad
Paúa’nın layıhası Fransızca’ya tercüme edilerek, tüm valilik ve elçiliklere
gönderilmiú, bilgi talebi olması halinde layıhanın ilgili kimselere verilmesi
emredilmiútir. Uygulama Karada÷ hakkında bilgisi olmayan idarecilerin iúini
kolaylaútırmıú, bu idareciler østanbul’a memnuniyetlerini bildiren mektuplar
göndermiúlerdir106.
lt
D-ASKERÎ MÜCADELE
1-Tarafların Güçleri
w
w
w
.A
Karada÷’ı tamamı Petroviç ailesinin elemanlarından oluúan Mirko, Corc
(Georges), Kerco ve Ladika Danilo’nun komutasındaki birlikler tarafından
savunulmuútur. Ladika Danilo107 Karada÷ orduları genel komutanı olarak Ömer
Lûtfî Paúa’nın karúısına çıkacak, gerekti÷inde de di÷er birliklerin yardımına
gidecekti. Takribi kuvveti 10.000 kiúi civarındaydı. Di÷er birliklerin sayıları
de÷iúmekle birlikte ortama 3.000’er kiúiden oluúmaktaydı. Kardeúi Mirko
Ostrog’da øsmail Paúa’yı durduracak, Amcası Corc Osman Mazhar Paúa’ya karúı
Jabyak ve civarını koruyacak, di÷er amcası Kerco ise Derviú Paúa’yı engellemeye
çalıúacaktı. Fakat bu birlikler çok hızlı hareket kabiliyetine sahip olduklarından,
zaman zaman birkaç cephede birden savaúabilmiúlerdir108. Harekâtın gerçekleúti÷i
tarihte Karada÷’ın nüfusu kesin olarak bilinmemekle birlikte 100.000–120.000
105
B.O.A., HR. MKT., nr:55/11, 7 Rebiülahir 1269/18 Ocak 1852 tarihli hüküm.
B.O.A., A.MKT.UM., nr:125/61, 29 Rebiülahir 1269/9 ùubat 1853 tarihli Hüdâvendigâr
Eyâlet Valisi’nin úukkası.
107
Osmanlılar bazı belgelerde kendisinden Ziko olarak bahsederler.
108
Vaclik, a.g.e., s.137.
106
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
arasında, savaúçı nüfus ise 15.000–20.000 civarındaydı. Savaú zamanlarında bu
sayı 2 katına çıkabiliyordu109. Kanaatimize göre 1852–53 askerî harekâtı
esnasında Karada÷’ı savunanların sayısı 15–20.000 kiúi civarında olmalıdır.
w
.A
lt
ay
li.
N
et
Eserinde Karada÷lılar’ı yüceltmek için elinden geleni yapan Ferik
Selâmî, Karada÷lılar’ın 10.000 kiúilik kuvvetine karúı Osmanlılar’ın 84.000 kiúi
olduklarını yazar. Ona göre, Osmanlı ordusu Ömer Lûtfî Paúa komutasında øúbuzPodgoriçe arasında 30.000 kiúi, øúkodra Valisi Osman Mazhar Paúa kumandasında
8.000 kiúi, Sutorina’da General Selim Paúa komutasında 10.000 kiúi, Nikúiç’de
øsmail Paúa komutasında 18.000 kiúi, Grahova’da Derviú Paúa komutasında
18.000 kiúi olmak üzere toplam 84.000 kiúiden oluúmaktaydı. Ancak bu kadar
büyük bir ordunun orada bulunması mümkün görünmemektedir110. Çünkü
Osmanlı Hükümeti, Karada÷ askerî harekâtını borçlanarak gerçekleútirmiúti. Bu
yüzden harekâtın kısa sürmesi ve gereksiz asker kullanılmaması konusunda ısrarcı
olmuútur. Bazı yabancı kaynaklar ise Osmanlı ordusunun mevcudunu 20.000
olarak gösterirler111. Karada÷ tarihi ile ilgili bir internet kayna÷ında ise Osmanlı
ordusunun sayısı 56.000 kiúi olarak gösterilmektedir. Ancak kaynak
belirtilmedi÷inden ciddiyeti úüphelidir112. Fakat gerek Osmanlı resmî kayıtları
gerekse ço÷u yabancı kaynak Osmanlı ordusunun mevcudunun 30.000 kiúi oldu÷u
konusunda hemfikirdirler113. Bu sayıya düzensiz kuvvetler dâhil de÷ildir, düzensiz
birlikler de dâhil edildi÷inde Osmanlı ordusunun mevcudunun 30–35.000 kiúi
civarında oldu÷u anlaúılmaktadır.
109
w
w
John Gardner Wilkinson, Dalmatia and Montenegro, Volume: I, London: John Murray,
1848, s.405-406; Count Valerian Krasinski, Montenegro and the Slavonians of Turkey, London:
Chapman and Hall, 1853, s.2-3; Cyprien Robert, “The Slave Provinces of Turkey”, The History of
Servia, and The Servian Revolution with a Sketch of The Insurrection in Bosnia, By Leopold
Ranke, Translated From The German: By Alexander Kerr, London: Henry G. Bohn, 1853, s.395;
Leonard Francis Simpson, The Eastern Questions: A Connected Narrative of Events From The
Mission of Count Leiningen and Prince Menschikoff to Constantinople, to The Present Day,
London: Hope and Co., 1854, s.1; Vaclik, a.g.e., s.66; Resim:13.
110
Ferik Selâmî, Muhârebe-i ùarkiyye Tarihidir, s.36.
111
M. C. Verloop, Le Royaume De Monténégro, Paris: Berger-Levrault, Éditeurs, 1911,
s.19.
112
http://www.cosmovisions.com/ChronoMontenegro.htm.
113
30 Ocak 1853’te yayınlanan øngiliz Observer Gazetesi’nde Osmanlı ordusunun 30.000
kiúi oldu÷u yazılarak, savaúçı Karada÷lılar’ı dize getirmek için bu kuvvetin az oldu÷una vurgu
yapılmıútır. Bakınız, ø.HR., nr:96/4684, Lef:2, 4.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
2-Jabyak Kalesi’nin Geri Alınması
ay
li.
N
et
Karada÷ saldırısının hemen ardından øúkodra Mutasarrıfı Osman Mazhar
Paúa 12.000 asker ile Jabyak’ı kurtarmaya gitmiú114, fakat beraberindeki orduda
top ve havan kullanmayı bilen kimseler bulunmaması ve Karada÷ kuvvetlerine
dıúarıdan çok fazla yardım gelmesi yüzünden baúarılı olamamıútır. Karada÷lılar
Jabyak üzerindeki baskıyı hafifletmek için øúbuz ve çevresine de saldırmıúlar,
cephane kıtlı÷ı çeken ve hazırlıksız yakalanan bölge halkı, Ömer Lûtfi Paúa
tarafından gönderilen 500 Toska (Arnavut) askeri ve 150 sandık fiúenk sayesinde
Karada÷lılar’ı çekilmeye mecbur bırakmıúlardır. Geliúmeler karúısında bir süredir
Karada÷ askerî harekâtı için hazırlanan Rumeli Ordu birlikleri derhal øúkodra’ya
sevkedilmiúlerdir. Böylece Osmanlı-Karada÷ Savaúı yerel anlamda baúlamıútır115.
Bosna’daki Osmanlı ordusu ise 12 Aralık’ta savaú düzeni almıú, kuvvetler savaú
bölgelerine ve yeni görev bölgelerine kaydırılmıútır116.
w
.A
lt
Karada÷lılar Jabyak ile birlikte kale önündeki 2 blokhavz117 ve kaleye
hâkim civar tepeleri de ele geçirerek 15.000 civarındaki âsîyi bölgeye
konuúlandırmıúlardır118. Ancak Karada÷ harekâtının her cephede sürdü÷ü ve
Karada÷’ın nüfusu düúünüldü÷ünde Jabyak civarında o kadar âsî bulunması
úüphelidir. Bölgedeki idareciler baúarısızlıklarını örtmek için Karada÷lılar’ın
sayısını abartmıú olmalıdırlar119. Jabyak yakınında bulunan Moraça Nehri’nin kıú
yüzünden taúması sebebiyle ilk gönderilen Osmanlı askerleri karúıya geçememiú,
bu yüzden Osmanlı kuúatması uzamıútır. Osmanlı birlikleri ilk olarak 8 Aralık’ta,
Jabyak’a hâkim tepeleri geri alabilmek için harekâta geçmiútir. Bu harekât 2 gün
sürmüú, tepe alınmıú ancak 300 yaralı ve úehit verilmiútir. Osmanlı yetkililerine
göre, Karada÷lılar’ın kayıpları kendi kayıplarının 2 mislidir. Çatıúma sonrası
tepeye 500 asker yerleútirerek bölge güvenli÷i sa÷lanmıútır. Ardından
blokhavzları etkisiz hale getirmek için tam karúılarına 2 adet tabya yapılarak her
114
w
w
B.O.A., ø.HR., nr:94/4587, Lef:10, Yaver-i Harb Yüzbaúı Mahmud A÷a’nın takrir
tercümesi; nr:95/4631, Lef: 4.
115
B.O.A., ø.HR., nr:94/4586, Lef: 8, 4 Safer 1269/17 Kasım 1852 tarihli øúkodra øhtiyat
Kuvvet Komutanı Binbaúı Hafız A÷a’nın úukkası; Lef:10, 4 Rebiülevvel 1269/16 Aralık 1852
tarihli øúkodra Mutasarrıfı Osman Mazhar Paúa’nın Divan katibi tarafından østanbul’a gönderilen
tahrirat; A.AMD., nr:41/45, 15 Rebiülevvel 1269/27 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
116
B.O.A., ø.HR., nr:94/4586, Lef:9, 29 Safer 1269/12 Aralık 1852 tarihli Erkân-ı Harbiye
Reisi øsmail Paúa’nın tahriratı
117
Beton kule.
118
Sayıyı 20.000’e çıkaranlar mevcuttur . B.O.A., ø.HR., nr:95/4631, Lef: 4.
119
Ahmed Cevdet Paúa Danilo’nun tüm kuvvetinin 8.000 kiúi oldu÷unu yazar. Bakınız,
Ahmed Cevdet Paúa, Tezâkir 1–12, s.15.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
tabyaya 1’er top ve 300’er asker yerleútirilmiútir. Kaledeki Karada÷lılar’ı Rus
subaylarından Albay Kovaleski idare etmiú, kale savunmasını ise Avusturyalı
topçular üstlenmiútir. Ayrıca âsîlerin kullandıkları tüm silah ve cephanenin
Avusturya’dan geldi÷i çatıúmalarda ele geçen mühimmattan anlaúılmıútır.
Bölgedeki Osmanlı askerî yetkililerin raporlarına göre, Osmanlı ordusu Jabyak’ta
sadece Karada÷lılarla de÷il Rus ve Avusturyalılar da savaúmıútır120.
Jabyak’ın Karada÷lılar’ın elinde kalmasını onur meselesi yapan Osmanlı
yetkilileri, bölgeye Hassa Ordusu’ndan tertip edilmiú olan 2 tabur asker
sevketmiúlerdir121. Hassa Ordusu taburlarının savaú bölgesine gelmesinin ardından
Jabyak 8 Ocak 1853’de ele geçirilmiútir. Çatıúmalarda Danilo’nun amcası Corc da
hayatını kaybetmiútir122. Jabyak’ın kurtarılması østanbul’da sevince neden olmuú,
kuúatmayı komuta eden Miralay Mustafa Bey bu baúarısından dolayı taltif
edilmiútir123. Kalenin geri alınması hemen dıú temsilciliklere müjdelenmiú,
Karada÷ Harekâtı’nın da uzun sürmeyece÷i hatırlatılmıútır124. Ruslar ise Jabyak’ın
Rusya’nın Viyana Konsolosu’nun Danilo’ya yaptı÷ı baskı sayesinde boúaltıldı÷ını
iddia etmiúlerdir125.
3-Dalmaçya ve Karada÷’ın Abluka Altına Alınması
w
.A
lt
Askerî harekât kararının alınmasının ardından, Karada÷ 14 Aralık
1852’de hem denizden hem karadan ablukaya alınmıútır126. Ancak deniz ablukası
uluslararası probleme yol açmıútır. øngiltere ve Fransa ablukayı kabul ettiklerini
bildirirken, Avusturyalılar ablukanın kendi topraklarında yaúayan Slav asıllı
tebaayı rahatsız edece÷i bahanesi ile ablukaya karúı çıkmıúlardır. Ruslar ise bir
gerekçe belirtmeden ablukayı kabul etmeyeceklerini açıklamıúlardır. Osmanlı
devlet adamları, Rusya’nın ablukaya karúı çıkaca÷ına kesin gözüyle
120
B.O.A., ø.HR., nr:94/4587, Lef:10.
B.O.A., ø.DH., nr:263/16387, 18 Rebiülevvel 1269/30 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
122
B.O.A., ø.HR., nr:94/4629, Lef:2.
123
B.O.A., A.MKT.NZD., nr:70/23, 24 Rebiülevvel 1269/5 Ocak 1853 tarihli Serasker
Paúa’ya yazılan tezkere.
124
B.O.A., A.MKT.UM., nr:122/10, 6 Rebiülahir 1269/17 Ocak 1853 tarihli Viyana
Sefâreti’ne gönderilen hüküm.
125
B.O.A., ø.HR., 95/4635, Lef:2, Lord Nesselrode’un 20 Ocak 1853 tarihli mektubu;
Montenegro, s.115.
126
B.O.A., A.MKT.UM., nr:121/1; ø.HR., nr:92/4498; nr:94/4624, 9 Rebiülahir 1269/20
Ocak 1853 tarihli arz tezkiresi; Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10a; Ali Suavi,
a.g.e., s.23; Abluka belli ölçülerde baúarılı olmuútur. Zira Karada÷lılar ellerinde cephane
kalmadı÷ı için kitap basımında kullanılan harfleri eriterek kurúun döktüklerini iddia ederler.
Bakınız, Montenegro, s.93.
w
w
121
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
baktıklarından Rusların ikazlarını dikkate almamıúlar, buna karúı Avusturyalılar’ı
ikna için çabalamıúlardır. Yine de ablukaya neden ihtiyaç duyuldu÷u tüm ayrıntısı
ile iki ülke dıúiúleri mensuplarına uzun uzun anlatılmıútır. Açıklamada,
“Karada÷lılar’ın her türlü eúkıyâlık faaliyetine úimdiye kadar göz yumuldu÷u,
ancak çevre nahiyeleri istilâya yönelik faaliyetin do÷rudan devlete savaú açmak
oldu÷u, mevcut durumu kabul etmenin hem devletin itibarını zedeleyece÷i hem de
Karada÷’ın istiklâlini tanımak olaca÷ı, bunun kabul edilmesinin ise mümkün
olmayaca÷ı” ifade edilmiútir127.
4-Piva Harekâtı
w
w
w
.A
lt
Ömer Lûtfî Paúa Aralık ayı sonunda, Hersek Ordu komutanlı÷ını Rumeli
Ordusu Kurmay Baúkanı øsmail Paúa’ya bırakarak, øúkodra’daki birlikleri sevk ve
idare etmek üzere oraya gitmiútir128. øsmail Paúa’nın görevi evvela Nikúiç
civarındaki âsîleri temizlemek, ardından Nikúiç üzerinden Ostrog Bo÷azı yolu ile
Karada÷’a girmekti. Bunun için Piva, Zupa, Derbenak civarındaki halkın itaat
altına alınması gerekiyordu. øsmail Paúa 18 Aralık’ta Mostar’dan ayrılarak
Gaçka’ya gelmiú129, orada ordunun eksiklerini tamamlamıú ve 23 Aralık 1852’de
Piva Harekâtı’na baúlamıútır. 28 Aralık’ta Piva’ya ulaúılmıútır. Fakat bu esnada
hiç beklenmedik bir úey olmuú, Piva kocabaúlarından 3 kiúi øsmail Paúa’ya gelip,
Piva halkının savaúmak istemedi÷ini ve itaate hazır olduklarını bildirerek
affedilmelerini talep etmiúlerdir. Bu geliúme karúısında úaúıran øsmail Paúa, bunun
bir tuzak olabilece÷ini düúünerek temkinli davranmıú, “Her klandan muteber birer
kiúinin orduya rehin bırakılması, bir daha isyân etmemek, çevreden haydut
tasallutu halinde devlete haber vermek ve haydutlara yardım etmemek úartıyla
Pivalılar’ın affedilece÷ini” ifade etmiútir. Pivalılar øsmail Paúa’nın úartlarını kabul
ederek itaat altına girmiúlerdir. øsmail Paúa, Piva nahiyesinin kan dökülmeden
kontrol edilmesinden memnun olarak bölgeden ayrılmıú ve 29 Aralık’ta Derbenak
Nahiyesi’ni itaat altına almak için harekete geçmiútir130.
5-Derbenak Harekâtı
øsmail Paúa 3 Ocak 1853’de Derbenak’a girmiútir. Onun geliúiyle nahiye
halkı ve kocabaúıları, nahiyenin yüksek yerlerinde bir kiúinin dahi zorlukla
127
B.O.A., A.AMD., nr:41/44.
B.O.A., ø.HR., nr:94/4588, 19 Rebiülevvel 1269/31 Aralık 1852 tarihli arz tezkiresi.
129
B.O.A., ø.HR., nr:94/4629, Lef:1, 4 Ocak 1853 tarihli Avusturya gazetelerinde çıkan
haberlerin tercümesi.
130
B.O.A., ø.HR., nr:94/4622, Lef:2, 17 Rebiülevvel 1269/29 Aralık 1852 tarihli øsmail
Paúa’nın tahriratı.
128
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
6-Nikúiç Harekâtı
ay
li.
N
et
yürüyebilece÷i sarp yamaçlarda yer alan ma÷aralara saklanmıúlardır. Evvela
halkın nasihatle ma÷aralardan çıkarılması için u÷raúılmıútır. Fakat halkın sözle
ikna edilememesi üzerine da÷ topları kullanılmıútır. Top ateúine maruz kalan
âsîler ve halk ma÷aralardan çıkmak zorunda kalmıútır. Derbenak harekâtı ordunun
4 gününü almıútır. Ancak øsmail Paúa’nın raporuna göre, Ali Rızvanbegoviç Paúa
dahi bölgeye 3–4 sefer düzenlemiú, o dahi Derbenaklılar’ı ma÷aralardan
çıkaramamıú, sonunda yöre halkını kendi hallerine bırakmıútır. ùimdi ise ilk kez
ma÷aralar ele geçirilmiútir. Ma÷aralardan çıkarılan halkın evlerine dönmesi
sa÷lanmıú, bir daha aynı olay yaúanmasın diye ma÷aralar yıkılmıú, halkı isyâna
sürükleyen elebaúları ise tutuklanmıútır131.
w
w
w
.A
lt
Derbenak’ta iúlerini bitiren øsmail Paúa Nikúiç’e gitmek üzere Duga
Bo÷azı’na girmiútir. ølerleyiú esnasında Karada÷lı âsîlerle karúılaúılmıú ve gö÷üs
gö÷se geçen bir mücadele sonucu Karada÷lı guruplar da÷ıtılmıúlardır. Ardından
Zupa âsîleri ile karúılaúılmıú, onlar da da÷ıtılarak bölge denetim altına alınmıútır.
Daha sonra etrafa da÷ılmıú âsîlerle küçük çatıúmalara girilerek 7 Ocak’ta Nikúiç’e
gelinmiútir132. Nikúiç, Ostrog Bo÷azı’nın üst kesiminde bulundu÷u için çok
önemli bir merkezdi. Bu yüzden Karada÷lılar, Gaçka veya Kite üzerinden
Nikúiç’e gelecek Osmanlı ordularını, Duga Bo÷azı’nın sarp co÷rafyasından
istifade ederek yıpratıyorlardı. Osmanlı orduları her Karada÷ askerî harekâtında,
Karada÷’dan ziyade bu bölgede zayiat veriyordu. Çünkü Duga Bo÷azı’ndaki arazi
o kadar sarptı ki bazı yerlerde iki asker yan yana geçemiyordu. Kimi yerleri
keskin kayalarla kimi yerleri ise sık a÷açlarla kaplı Duga Bo÷azı, askerler için tabi
bir tuzak nitelindeydi. Bo÷az, Karada÷lılar’ın sevdi÷i gerilla harbi için dünyanın
en uygun yerlerinden biriydi. Buna bir de yo÷un kar ya÷ıúı eklenince Duga
Bo÷azı’nda savaúmak insanüstü güç gerektirmiútir. Tüm olumsuzluklara ra÷men
øsmail Paúa önce Nikúiç’e gelmiú, ardından Ostrog’a do÷ru ilerlemiútir.
7-Ostrog Çatıúması
Nikúiç’te birkaç gün dinlenen øsmail Paúa, Ömer Lûtfî Paúa ile birleúmek
üzere Ocak ayının ikinci haftası Karada÷ topraklarına girmiútir133. Burada ilk
temas ot toplamaya giden Osmanlı kuvvetleri ile Karada÷ birlikleri arasında
131
B.O.A., ø.HR., 94/4626, Lef:2, 26 Rebiülevvel 1269/7 Ocak 1853 tarihli Kurmay
Baúkanı øsmail Paúa’nın tahriratı; Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10b.
132
B.O.A., ø.HR., 94/4626, Lef:2; Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10b.
133
B.O.A., ø.HR., nr:95/4646, 7 Rebiülahir 1269/18 Ocak 1853 tarihli Rumeli Teftiú
Memuru Mehmed Kâmil Paúa’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
yaúanmıútır. Dersaâdet Ordusu 3. Piyade Alayı 3. Taburundan bir Kola÷ası
komutasında 4 bölük asker hayvanlar için ot toplamaya gönderilmiú, bu sırada
çevre da÷larda konuúlanmıú olan 3.000 kiúilik Karada÷lı bir gurup Osmanlı
birliklerinin çevresini sarmıútır. Ot toplama iúi biten Osmanlı birlikleri geri
dönerken saldırıya u÷ramıúlar, çatıúmada kola÷ası ve 45 er úehit düúmüútür. Aynı
sırada 4.000 kiúilik Karada÷lı bir gurupta ordu merkezine saldırmıútır. 6 saat süren
çatıúma sonucu âsîler da÷ıtılmıúlar ve Ostrog Bo÷azı ele geçirilmiútir134.
Çatıúmalarda kayıp verilmeye baúlanması üzerine, Ömer Lûtfî Paúa
østanbul’dan çatıúmada úehit olan ve yaralanan askerlerin ailelerine yardım
edilmesini, baúarı gösteren askerlerin ise taltifini talep etmiútir. Paúa’nın istekleri
østanbul tarafından da uygun bulunmuútur135.
lt
29 Ocak’ta Danilo ve kardeúi Mirko Ostrog Bo÷azı’nı ele geçirmek için
son kez saldırmıúlar, fakat baúarılı olamayarak 30 Ocak’ta geri çekilmiúlerdir.
Çatıúmaların úiddetlenmesi nedeniyle Hersek Valisi øsmail Paúa da 29 Ocak’ta
önce Nikúiç’e, ardından 1 ùubat’ta Ostrog’da bulunan ordugâha gitmiútir. Ostrog
yenilgisi Karada÷ halkından bazı klanların Osmanlı Devleti’ne itaatiyle
sonuçlanmıútır. Bielo Pavloviç bölgesinde bulunan 7 köyün ileri gelenleri
ordugâha gelerek itaatlerini bildirmiúlerdir136. øsmail Paúa’nın Karada÷lılar’ı
da÷ıtması østanbul’un da takdirine mucip olmuú ve kendisine iltifat dolu bir
hüküm gönderilmiútir137.
w
w
w
.A
øngiliz Seyyah Stillman ise Ostrog çatıúmaları ile ilgili olarak Mirko’nun
Osmanlı ordularını 90 gün boyunca Ostrog Bo÷azı’nda tutmayı baúardı÷ını yazar.
Stillman’ın yazdıkları do÷ru de÷ildir. Çünkü Mirko’nun Ostrog Manastırı’nda138
baúlattı÷ı direniú sadece 20 gün sürmüú, Mirko Ocak ayı sonu itibariyle bölgeden
çekilmek zorunda kalmıútır. Stillman’ın yanlıúlı÷ı Karada÷ askerî harekâtının
tamamı de÷erlendirildi÷inde de kendili÷inden ortaya çıkar. Yukarıda ifade
edildi÷i gibi 1852-53 askerî harekâtı 24 Aralık 1852’de baúlamıú 24 ùubat 1853’te
bitmiú, yani harekâtın tamamı zaten 60 gün sürmüútür. Yine de Osmanlı ordusu
karúısında 20 gün dayanmak gerçekten insanüstü bir çaba gerektirmiútir139.
134
Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10b.
B.O.A., A.AMD., nr:42/2, 19 Rebiülahir 1269/30 Ocak 1853 tarihli tezkere.
136
B.O.A., ø.HR., nr.96/4681, Lef:4, 21 Rebiülahir 1269/1 ùubat 1853 tarihli Hersek Valisi
øsmail Paúa’nın tahriratı.
137
B.O.A., A.MKT.UM., nr:125/29, 28 Rebiülahir 1269/8 ùubat 1853 tarihli hüküm.
138
Resim:14.
139
William James Stillman, Herzegovina and The Late Uprising: The Causes of The Latter
And The Remedies, From The Notes And Letters of A Special Correspondent (1877), London:
135
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
øsmail Paúa Ostrog harekâtı ile ilgili bir tahriratında yukarıdaki bilgileri
tekrarladıktan sonra Karada÷lılar’ın meúhur kafa kesme âdetinden de
bahsetmiútir140. O Karada÷lılar’ın “insan suretinde olarak baúka akıl ve efkârda”
olduklarından bahisle, “Ostrog çatıúmaları sırasında ölen Osmanlı askerlerinin
defnedildikleri yerlerden bir hafta sonra çıkarılarak baúlarının kesildi÷i ve
Danilo’ya gönderildi÷ini” ifade eder141. Daha sonraları Danilo bu kafaları savaú
hatırası olarak kendi evinde misafirlerine göstermiútir. Danilo kendisini ziyaret
eden øngiliz seyyah William Frederick Wingfield’e tüm odaların Türk kafalarıyla
dolu oldu÷unu ifade etmiútir142.
Ostrog çatıúmasının ardından ilerleyiúe devam eden øsmail Paúa
kuvvetleri ile Ömer Lûtfî Paúa birlikleri arasında sadece Zeta Nehri kalmıútır.
Ömer Lûtfî Paúa nehrin karúı tarafında bir köprü kenarına gelerek karargâhını
oraya kurmuútur143.
lt
14 ùubat’ta, Bosna Valisi Hurúid Paúa øsmail Paúa’nın baúarılı olarak
harekâta devam etti÷ini, ùubat’ın ilk haftasında Bielo Pavloviç Nahiyesi’nde
karúılaútı÷ı bir Karada÷lı gurubu da÷ıttı÷ını ve Çetine’nin kuúatılmasının an
w
w
w
.A
Longsmans, Green and Co. (Reprint: Kessinger Publishing), 1877, s.87-88; Karada÷lılar
manastırın Türkler’in eline geçmesi ihtimaline karúı, manastırın kurucusu ve orada gömülü olan
Vasiliye Jovanoviç’in kemiklerini Çetine’ye götürmüúlerdir. Bakınız, Montenegro, s.120.
140
Karada÷lılar için kafa kesme bir barbarlık de÷il tam tersine kutsal bir ayindi. Onlar
sadece düúmanlarının de÷il, savaúta ölen kendi silah arkadaúlarının da kafalarını keserek
beraberlerinde götürüyorlardı. Karada÷’da bir erke÷in toplumdaki itibarî düúmandan aldı÷ı
kelleyle orantılı oluyordu. Karada÷lı bir erke÷in eúine verebilece÷i en güzel hediye bir düúman
kellesi oluyordu. Karada÷lılar bu kelleri Çetine’deki Kafatası Kulesi veya Türk Kalesi denen
yuvarlak bir surun içine atarak biriktiriyorlardı. Kelleler önce sırıklara asılıp günlerce teúhir
ediliyor, ardından kulenin içine atılıyordu. Onlar cesaret ve savaúçılıklarının göstergesi olan bu
kuleyi Çetine’yi her ziyaret eden yabancıya gösteriyorlardı. Bakınız, Resim:16. Karada÷lılar’ın
insan kellesi tutkusu hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız, Božidar Jezernik, Vahúi Avrupa. Batı’da
Balkan ømajı, Çeviren: Haúim Koç, østanbul: Küre Yayınları, 2006, s.143-156, 166-173.
141
B.O.A., ø.HR., nr.96/4681, Lef:1, 20 Rebiülahir 1269/31 Ocak 1853 tarihli Hersek Ordu
Komutanı øsmail Paúa’nın tahriratı; Stillman savaúta 750 Türk’ün hayatını kaybetti÷ini yazar.
Bakınız, Stillman, a.g.e., s.88.
142
William Frederick Wingfield, A Tour in Dalmatia, Albania, and Montenegro; with an
Historical Sketch of the Republic of Ragusa, from the Earliest Times Down to Its Final Fall,
London: Richard Bentley, 1859, s.200-201.
143
B.O.A., ø.HR., nr.96/4681, Lef:4, 21 Rebiülahir 1269/1 ùubat 1853 tarihli Hersek Valisi
øsmail Paúa’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
8-Grahova Harekâtı
ay
li.
N
et
meselesi oldu÷unu rapor etmiútir144. Fakat úartların a÷ırlaúması üzerine øsmail
Paúa harekâtı durdurmak zorunda kalmıú ve 15 ùubat 1853’de Nikúiç’e çekilerek
orada kar ya÷ıúının durması beklemiútir. Bir türlü dinmek bilmeyen kar ya÷ıúı
nedeniyle hem øsmail Paúa’nın hem de Derviú Paúa’nın birlikleri zahire sıkıntısı
çekmiútir. Kar o kadar yo÷un ya÷maktadır ki Nikúiç’e 8 saat mesafede yer alan
Kristaç’a bile gidilememiú, oraya kadar getirilen zahire Nikúiç’e
nakledilememiútir145. Kar ya÷ıúının durmasının hemen ardından Osmanlı ordusu
yeniden Karada÷ topraklarına girmiútir146.
w
w
w
.A
lt
Grahova uzun süredir Karada÷’a tabi olmak istiyor ve Osmanlı
hâkimiyetini reddediyordu. Bu yüzden Grahova harekâtı kritik öneme sahipti147.
Grahova kuvvetleri komutanı Derviú Paúa, 14 Kanun-ı evvel 1268/26 Aralık
1852’de Saraybosna’dan yola çıkarak harekâtı baúlatmıútır. Osmanlı birliklerinin
Gorajde, Foça ve Gaçka arasında stratejik öneme sahip Suteska Bo÷azı’nı
geçiúleri sırasında âsîlerle küçük bir çatıúma yaúanmıú, ardından Benan
Nahiyesi’ne gelinmiútir. Burada Petlice Köyü’nde Karada÷lılarla karúılaúılmıútır.
Orada gerçekleúen çatıúmada âsîleri da÷ıtan Derviú Paúa Grahova Voyvodası
Yako’ya haber gönderip, “teslim olması ve isyândan vazgeçmesi durumunda tüm
suçlarının affedilece÷ini” bildirmiútir. Ancak Yako’nun teslim olmayı reddetmesi
üzerine, onun daha evvel ele geçirmiú oldu÷u kule üzerine gidilmiú ve sert
çatıúmalardan sonra kule ele geçirilmiútir. Kule’den çekilen Karada÷ kuvvetleri
kule civarında bulunan bir ma÷araya sı÷ınmıúlardır. Fakat Osmanlı askerlerinin
ma÷ara a÷zında a÷aç yakması üzerine, içeride havasız kalan âsîler dıúarı çıkmak
zorunda kalmıúlardır. øçlerinde Yako’nun da bulundu÷u 60’ı aúkın âsî sa÷ olarak
ele geçirilmiútir. Grahova Harekâtı 11 Mart 1853’e kadar sürmüútür. Harekât
tamamen yo÷un kar ya÷ıúı ve so÷uk altında gerçekleútirilmiútir. Kar ya÷ıúının
ùubat ortalarında úiddetini artırması üzerine Derviú Paúa Trebin’e çekilmiú ve
karın dinmesini beklemiútir. Bu durum harekâtın uzamasına ve ordunun zahire
sıkıntısı çekmesine sebep olmuú, ordu zor anlar yaúamıútır148. Bu arada a÷ır kıú
144
B.O.A., ø.HR., nr:96/4683, Lef:1, 5 Cemaziyelevvel 1269/14 ùubat 1853 tarihli Bosna
Valisi Hurúid Paúa’nın tahriratı.
145
B.O.A., A.MKT.UM., nr:128/4, 26 Cemaziyelevvel 1269/7 Mart 1853 tarihli Hersek
Valisi øsmail Paúa’nın tahriratı.
146
B.O.A., A.AMD., nr:41/82, 11 Rebiülahir 1269/22 Ocak 1853 tarihli tezkere;
A.MKT.UM., nr:127/46, 19 Cemaziyelevvel 1269/28 ùubat 1853 tarihli øsmail Paúa’nın tahriratı.
147
B.O.A., ø.HR., nr:94/4629, Lef:1.
148
B.O.A., A.MKT.UM., nr:128/4; Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10b-
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
úartları nedeniyle aralarında askerler ve ele geçirilen âsîlerden bazılarının da
bulundu÷u birçok kiúi hayatını kaybetmiútir. Hayatını kaybedenler arasında Yako
da vardır. Askerî harekâta son verilmesi nedeniyle Derviú Paúa, 11 Mart’ta önce
Klobuk Kalesi’ne sonra Trebin’e çekilmiútir. Askerler uzun süre a÷ır hava úartları
altında mücadele etmek zorunda kaldıklarından hastalanmıúlar, hasta askerlerin
bir kısmı Trebin’de hayatlarını kaybetmiúlerdir. Trebin’de 10 gün konaklayan
ordu Karada÷ meselesinin kapanması üzerine Mostar’a dönmüútür. Esir alınan
Karada÷lılar ise Trebin’de sorguları tamamlandıktan sonra herhangi bir cezaya
çarptırılmadan Karada÷’a iade edilmiúlerdir149.
9-Ömer Lûtfî Paúa’nın Harekâtı
Hersek’teki ordunun komutasını Kurmay Baúkanı øsmail Paúa’ya bırakan
Ömer Lûtfî Paúa önce 4.000 askeri Podgoriçe’ye göndermiú, ardından da kendisi 2
Ocak günü øúkodra’ya gitmiútir. 5 gün øúkodra’da idarî iúlerle u÷raúan Paúa, 7
Ocak’ta Osmanlı ordularının ve øúkodra Mutasarrıfı Osman Mazhar Paúa’nın
bulundu÷u Podgoriçe’ye gitmek üzere øúkodra’dan ayrılmıútır. Ancak yo÷un kar
ve ya÷mur ya÷ıúı yolları kapattı÷ından normalde 14 saatte katedilmesi gereken
Podgoriçe-øúkodra arasını ancak 3 günde katedebilmiútir150.
.A
lt
6 Ocak’ta øúkodra’daki birliklerin ilk gurubu Mirliva Mustafa Tevfik
Paúa komutasında Karada÷’a girmek üzere harekete geçmiútir. Hemen ardından
Bar Kaza Müdürü Selim Bey komutasında 1.000 kiúilik bir kuvvet de Çerniçe
Nahiyesi üzerine yürüyerek nahiye halkını itaat altına almıútır151.
w
w
w
Ömer Lûtfî Paúa birlikleri de di÷er birlikler gibi a÷ır kıú úartlarına
ra÷men Nikúiç kolu ile birleúmek üzere önce Bielo Pavloviç Nahiyesi’ne
ilerlemiú, daha sonra iki kol birleúerek Çetine’ye yönelmiútir. Harekât esnasında
hemen hemen her köyde, her geçitte çatıúmalar yaúanmıú, fakat Karada÷lılar güçlü
Osmanlı ordusu karúısında Çetine’ye çekilmeye mecbur kalmıúlardır. østanbul
üzerindeki tüm baskıya ra÷men, Karada÷’daki komutanlara zaman kazandırmak
için elinden geleni yapmıú, buna karúı Karada÷lılar’ın sert direniúi ve yo÷un kar
ya÷ıúı sebebiyle Çetine’ye girmek mümkün olmamıútır.
149
Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:10b-11a.
B.O.A., ø.HR., 94/4621, Lef:1, 26 Rebiülevvel 1269/7 Ocak 1853 tarihli Ömer Lûtfî
Paúa’nın tahriratı.
151
B.O.A., ø.HR., 94/4621, Lef:1.
150
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
10-Kayıplar
ay
li.
N
et
Çatıúmalarda tarafların verdi÷i ölü ve yaralı sayısı hakkında çeliúkili
bilgiler mevcuttur. Ancak elde edilen bilgilere göre harekâtın Osmanlı Devleti’ne
maliyeti oldukça a÷ırdır. 2 aylık mücadelenin bilânçosu 900 esir, 4.500 úehit, 4–
6.000 yaralı ve hasta, maliyeti ise 35.000.000 kuruú olmuútur152. Danilo ise
savaútan sonra kendisini ziyarete gelen øngiliz Seyyah Wingfield’e Osmanlı
kayıplarının 3.000 kiúi oldu÷unu, buna karúı Karada÷ kayıplarının 200 kiúiyi dahi
geçmedi÷ini söylemiútir153. Savaúın aynı zamanda bir moral iúi oldu÷unu bilen
idareciler, ço÷u zaman karúı tarafın kayıplarını fazla, kendi kayıplarını ise az
göstermek için çabalamıúlardır. Ne Osmanlı Devleti ne de Karada÷lılar kayıplar
konusunda bir açıklama yapmadıklarından, kayıplar konusunda sa÷lıklı bir
de÷erlendirme yapmak mümkün de÷ildir. Fakat Osmanlı kayıplarının ço÷u
çatıúmalar sebebiyle de÷il, so÷uk ve hastalık sebebiyle yaúanmıútır154.
E-HAREKÂTA TEPKøLER
1-Avusturyalılar’ın Tutumu
w
w
w
.A
lt
Osmanlı askerî harekâtına en sert tepkiyi Avusturyalılar vermiútir155.
Osmanlı askerî hareketlili÷inin artmasıyla birlikte156, Avusturya’da Osmanlı
Devleti aleyhine yayınlarda artıú olmuútur157. Bu haberlerde Karada÷’da geliúen
olayların önemsiz oldu÷u belirtilerek, Osmanlılar’ın büyük bir kuvveti bölgeye
yı÷malarının gereksiz oldu÷u konuları iúlenmiútir. Özellikle iktidara yakın bazı
gazetelerde Osmanlılar’ın haksız yere Karada÷’a saldırdıkları yer almıú,
Avusturya hükümeti ve kamuoyu Osmanlı Devleti aleyhine kıúkırtılmaya
çalıúılmıútır. Avusturya kamuoyunun tamamen Osmanlı askerî harekâtı aleyhine
dönmesi üzerine, Viyana Sefiri Mehmed Arif Avusturya Dıúiúleri Bakanı Kont
Buol158 ile görüúmüú, fakat herhangi bir sonuç alamamıútır159.
152
Ali Suavi, a.g.e., s.22; William Denton, Montenegro Its People and Their History,
London: Daldy, Isbister & Co., 1877, s.279.
153
Wingfield, a.g.e., s.200.
154
Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, a.g.e., varak:11a-11b.
155
B.O.A., A.MKT.UM., nr:118/78, 12 Rebiülevvel 1269/24 Aralık 1862 tarihli Bihke
Kaymakamı Esseyyid Ahmed ùakir’in tahriratı.
156
B.O.A., A.AMD., nr:41/55, 18 Rebiülevvel 1269/30 Aralık 1852 tarihli tezkere; nr:
41/57, 19 Rebiülevvel 1269/31 Aralık 1852 tarihli tezkere.
157
B.O.A., ø.HR., nr:94/4625, Lef:4, 23 Rebiülevvel 1269/4 Ocak 1853 tarihli Viyana Sefiri
Mehmet Arif’in tahriratı.
158
Kont Ferdinand von Buol. Dıúiúleri Bakanlı÷ı Nisan 1852- Mayıs 1859. Resim:12.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
Önceki Bosna harekâtı nedeniyle iki ülke iliúkilerinin iyi olmadı÷ı,
Viyana’daki Osmanlı Sefiri Mehmed Arif Bey’in konumunun oldukça güç oldu÷u
anlaúılmaktadır. Zira Arif Bey Kont Buol’e bir araya gelmekten sakınmaktadır.
Gerçi Arif Bey Kont Buol nezdindeki giriúimlerinin sonuç verdi÷ini ve
Avusturya’nın Osmanlı Devleti’ne dostça yaklaútı÷ını belirtmiútir, fakat hakikat
tam tersi yöndedir. Osmanlı Hükümeti’nin tüm çabasına ra÷men OsmanlıAvusturya iliúkileri düzelmemiú, Karada÷ askerî harekâtına muhalefet sonuna
kadar devam etmiútir160.
159
.A
lt
Osmanlılar’ın askerî harekâta karar vermesine paralel olarak
Avusturyalılar da savaú hazırlıklarına baúlamıúlardır. Önce Viyana Sefiri Mehmed
Arif Avusturyalılar’ın Hersek sınırına asker sevkettiklerini bildirmiú161, ardından
24 Aralık’ta Bihke Kaymakamı Avusturyalılar’ın 16–60 yaú arası erkekleri asker
olarak yazdıklarını rapor etmiútir. Avusturyalılar daha da ileri gidip, Osmanlı
Devleti’ne gözda÷ı vermek için Karada÷ sınırında bulunan limanlara asker
çıkarmıúlar162, imparatorun emir subayı Baron Kollner de Kollenstein Avusturya
Donanması ile Kotor’a gelmiútir163. Osmanlı Ordusu’nun Karada÷ içlerine
ilerlemesiyle birlikte Avusturya tarafındaki askerî hareketlilik daha da artmıútır.
Vidin Valisi’nden gelen raporlara göre, Avusturyalılar Osmanlı sınırında bulunan
kale ve kasabalara, asker, top, cephane ve erzak yı÷mıúlar164, Bosna sınırına
istihkâm kazmaya baúlamıúlardır. ølave olarak Karada÷’a gizlice 4.000 tüfek ve
5.000 kıyye barut sevketmiúlerdir165.
w
w
w
B.O.A., HR.MKT., nr:53/73-1, Lef:1, 12 Rebiülevvel 1269/24 Aralık 1852 tarihli Viyana
Sefiri Mehmed Arif Efendi’nin tahriratı; Lef:2, 17 Rebiülevvel 1269/29 Aralık 1852 tarihli Viyana
Sefiri Mehmed Arif Efendi’nin tahriratı; ø.HR., nr:94/4627, 16 Rebiülevvel 1269/28 Aralık 1852
tarihli Viyana Sefiri Mehmed Arif Efendi’nin tahriratı.
160
B.O.A., HR. MKT., nr:55/67, 14 Rebiülahir 1269/25 Ocak 1853 tarihli Viyana Sefiri
Mehmed Arif’in tahriratı; A.MKT.UM., nr:123/82, 15 Rebiülahir 1269/26 Ocak 1853 tarihli
Hersek Valisi øsmail Paúa’nın tahriratı.
161
B.O.A., ø.HR., nr:93/4565, Lef:2, 9 Rebiülevvel 1269/21 Aralık 1852 tarihli Viyana
Sefiri Mehmed Arif’in tahriratı.
162
B.O.A., A.MKT.UM., nr:118/78, 12 Rebiülevvel 1269/24 Aralık 1862 tarihli Bihke
Kaymakamı Esseyyid Ahmed ùakir’in tahriratı.
163
B.O.A., ø.HR., nr:94/4629, Lef:2, 8 Ocak 1853 tarihli Trieste ùehbenderi’nin raporunun
tercümesi; Simpson, a.g.e., s.6.
164
B.O.A., ø.HR., nr:94/4587, Lef:14, Belgrad Muhafızı’nın raporu.
165
B.O.A., A.MKT.UM., nr:123/25, 5 Rebiülahir 1269/16 Ocak 1853 tarihli Vidin Valisi
Abdurrahman Sâmî Paúa’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
Ocak ayı sonuna do÷ru Avusturya’dan endiúe verici haberler gelmeye
devam etmiútir. Avusturyalılar øtalya’daki askerlerinin yarısını Osmanlı sınırlarına
kaydırmıúlar, Sirem ve Banat’ta bulunan askerlerin bir kısmını ise Bosna Hersek
sınırına yı÷mıúlardır. Kotor üzerinden de Karada÷’a külliyetli miktarda cephane,
top ve askerî mühendis göndermiúlerdir166. Bu geliúme østanbul’u yeni tedbirler
almaya itmiútir. østanbul, Ömer Lûtfî Paúa, Bosna, Vidin, Yanya Valileri, Niú ve
Tırhala Mutasarrıfları ve Belgrad Muhafızı’na birer emir göndererek güvenlik
tedbirlerini en üst seviyeye çıkarmalarını istemiútir167.
19 Ocak 1853’te Viyana’da yayınlanan yarı resmi Lloyd Gazetesi’nde
çıkan bir makale Avusturya’nın geliúmelere seyirci kalmayaca÷ını göstermiútir.
ølgili makalede Avusturya ømparatoru’nun Hıristiyanlar’ın ezilmesine sempati ile
bakamayaca÷ı dile getirilmiú ve Avusturya’nın olaylara derhal el koyarak harekâtı
durdurması gerekti÷inden bahsedilmiútir. Bu ikaz Leningen misyonunun ilk
habercisi olmuútur168.
2-Ruslar’ın Tutumu
.A
lt
Harekâtın baúlamasıyla birlikte tabii olarak Ruslar Karada÷lılar’ın
yanında yer almıúlar ve harekâtı protesto etmiúlerdir. Bunun yanında çeúitli
rütbelerdeki askerleri Karada÷’a göndermiúler, bu kiúiler ço÷unlu÷u haydutlardan
oluúan Karada÷ askerlerini Osmanlı Devleti’ne karúı sevk ve idare etmiúlerdir.
Mesela, daha operasyon baúlar baúlamaz 25 Aralık’ta bir yüzbaúı Papaz
kıyafetiyle Belgrad üzerinden Karada÷’a geçmiútir169.
w
w
w
Ruslar harekât boyunca Karada÷’ı desteklemeye devam etmiúler, fakat
Leningen’in østanbul’a gelmesiyle ikinci planda kalmıúlardır. Hatta Lord
Nessolrode’un170 Osmanlı takrirlerine cevap verdi÷i 20 Ocak 1853 tarihli
mektubu, ancak ùubat ayı ortalarında Osmanlı Hariciyesi’ne iletilmiútir.
166
B.O.A., A.MKT.UM., nr:124/23, 19 Rebiülahir 1269/30 Ocak 1853 tarihli Vidin
Muhafızı Abdurrahman Sâmî Paúa’nın tahriratı.
167
B.O.A., A.MKT.MHM., nr:52/92, 20 Rebiülahir 1269/31 Ocak 1853 tarihli Ömer Lûtfî
Paúa, Bosna, Vidin ve Yanya Valileri’ne, Niú ve Tırhala Mutasarrıfları ve Belgrad Muhafızı’na
gönderilen hüküm.
168
Simpson, a.g.e., s.7.
169
B.O.A., A.MKT.UM., nr:119/44, 18 Rebiülevvel 1269/30 Aralık 1852 tarihli Belgrad
Muhafızı’ndan gelen tahrirat; nr:120/74, 28 Rebiülevvel 1269/9 Ocak 1853 tarihli Ömer Lûtfî
Paúa’ya gönderilen tezkire.
170
Karada÷ askerî harekâtı sırasında Rus ømparatorlu÷u baúbakanı. Count Karl Robert
Nesselrode (1780–1862, Baúbakanlı÷ı: 1845–1856). Resim:4.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
Nessolrode’un mektubu Osmanlı Hariciyesi’ne
Avusturyalılar ile anlaúmıú durumdaydı.
ulaútı÷ında
Osmanlılar
3-øngilizler’in Tutumu
ay
li.
N
et
Konuyla ilgili arz tezkiresinde, “Ruslar’ın Karada÷’ı ba÷ımsız bir devlet
olarak tanıdıkları ve Danilo’yu prens olarak kabul ettikleri, Avusturyalılar’ın ise
hiç olmazsa Karada÷’ın Osmanlı topra÷ı oldu÷unu kabul ettikleri için onlarla
anlaúmanın daha uygun olaca÷ı” ifade edilmiútir. Bu ifadelerden de anlaúılaca÷ı
gibi, Osmanlı yetkilileri Ruslar yerine, Avusturyalılar ile antlaúmayı tercih
etmiúlerdir171.
w
.A
lt
øngilizler operasyon öncesinde Karada÷’daki ladika seçimini yakından
takip etmiúler, birkaç øngiliz heyeti Çetine’ye gidip bazı Karada÷lılar ile
görüúmüútü172. Harekâtın baúlamasıyla konu Lordlar Kamerası’nın gündemine
gelmiú, üyelerden Lord Stanley Karada÷ harekâtı konusunda bir gensoru önergesi
vermiútir. Gensoru üzerine Dıúiúleri Bakanı Lord Malmesbury173, Osmanlı
yetkililerini endiúelendiren bir açıklamada bulunmuútur. Tamamen Rus görüúünü
yansıtan açıklamasında Malmesbury, “Karada÷’ın 200 yıldır ba÷ımsız oldu÷u,
ladikaların Rus Ortodoks Kilisesi tarafından tayin edildi÷i, bu durumun Rus
ømparatoru’nun
bütün
Ortodokslar’ın
ruhanî
reisi
bulunmasından
kaynaklandı÷ını” ifade etmiútir174. Lordlar Kamerası’nda Osmanlı iddialarının
tam tersine Rus görüúünün dile getirilmesi, Osmanlı yetkililerini endiúelendirmiú,
Malmesbury’nin hatalı açıklamasını tekzip için harekete geçirmiúlerdir. Konu
derhal øngiltere’nin østanbul Maslahatgüzârı Rose’a bildirilmiú, maslahatgüzâr da
“Malmesbury’nin hatalı bir açıklama yaptı÷ını ve bu durumu øngiltere’ye
iletti÷ini” Osmanlı dıúiúlerine aktarmıútır175.
171
w
w
B.O.A., ø.HR., nr:95/4645, Lef:1, Lord Nesselrode’un 20 Ocak 1853 tarihli mektubunun
tercümesi; 7 Cemaziyelevvel 1269/16 ùubat 1853 tarihli arz tezkiresi.
172
B.O.A., ø. HR., nr:82/4085, 11 Safer 1269/6 Aralık 1851 tarihli øúkodra Mutasarrıfı
Osman Mazhar Paúa’nın tahriratı; nr:89/4368, Lef:1, 21 ùaban 1268/10 Haziran 1852 tarihli
øúkodra Mutasarrıfı Osman Mazhar Paúa’nın tahriratı.
173
Dıúiúleri Bakanlı÷ı: 27 ùubat 1852–28 Aralık 1852. Resim:9.
174
Malmesbury’nin konuúmasının tam metni ve ayrıntılı bilgi için bakınız, Simpson, a.g.e.,
s.4-5.
175
B.O.A., HR.MKT., nr:53/89, 20 Rebiülevvel 1269/1 Ocak 1853 tarihli tezkire; Simpson,
a.g.e., s.6; Malmesbury’nin Rus iddialarını desteklemesi sebepsiz de÷ildir. Çünkü tam Canning
dıúiúleri bakanı atanaca÷ı zaman Ruslar’ın müdahalesiyle Malmesbury dıúiúlerine getirilmiútir.
Bakınız, Stanley Lane Poole, Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, Çeviren: Can Yücel,
østanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999, s.125. Malmesbury’in Karada÷ hususunda Rus
yanlılı÷ı daha sonra eleútiriye neden olacaktır. Bakınız, ø.HR., nr:96/4684, Lef:2, 4.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
øngiltere ile yaúanan sıkıntı Lord Malmesbury’nin 28 Aralık 1852’de
görevden alınmasıyla sona ermiútir. Osmanlı Devleti’nin yararına olarak
Malmesbury’nin yerine Lord John Russell176 atanmıútır. Russell, øngiltere’deki
Rus karúıtı gurubun içinde yer alıyordu. O, Ruslar’ın Tuna’nın güneyine
geçmesini engellemek ve Osmanlı Devleti’nin Rus etkisi altına girmesinin önüne
geçmek istiyordu177. Onun Dıúiúleri Bakanı olması ile øngiltere her konuda
Osmanlı Devleti’ne tam destek vermiútir. øngiliz deste÷i Osmanlı idarecilerini çok
rahatlatmıú ve bu baúarıdan dolayı Londra Sefiri Kostaki Efendi takdir
edilmiútir178.
4-Fransızlar’ın Tutumu
w
w
w
.A
lt
Karada÷’daki geliúmeleri yakından takip eden ülkelerden biri de
Fransa’dır. Fransızlar dünya hâkimiyeti konusunda øngilizlerle yaptıkları
mücadeleyi kaybettikten sonra, Akdeniz ve Osmanlı toprakları ile daha yakından
ilgilenmeye baúlamıúlardır. øngilizler, Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlü÷ünü
savunduklarından Fransızlar’ın ticarî faaliyetleri için pek fazla engel teúkil
etmemiútir. Fransızlar için Osmanlı toprakları üzerindeki en büyük tehdit
Ruslar’ın yayılmacı emelleriydi. Ruslar, Osmanlı topraklarında Fransızlar’a karúı
hem din hem de milliyet kozunu kullanıyorlardı. Bu yüzden Fransızlar da
øngilizler gibi Rus etki sahasının yayılmasına sebep olacak hiçbir faaliyete izin
vermek niyetinde de÷illerdi. Fakat Karada÷’ın hukukî statüsü konusunda
Fransızlar da Rus iddialarına kabule daha yakın duruyorlardı. Durumun farkına
varan Osmanlı hariciyesi, øngiltere nezdinde baúlatılan diplomatik çabanın
aynısını Fransa nezdinde de yürütmüútür. Paris’teki Osmanlı Elçisi Veliyüddün
Refet Efendi Fransa’daki Rus karúıtlı÷ını iyi de÷erlendirerek, Fransa Dıúiúleri
Bakanı’na Karada÷ meselesini anlatırken sık sık Karada÷’daki Rus tesirinden
bahsetmiútir. Daha Fuad Paúa layıhası Paris’e ulaúmadan Fransızlar’ın deste÷i
alınmıútır179. Yine de Fuad Paúa layıhasının bir örne÷i Paris’e de gönderilerek
ilgili birimlere iletilmiútir180.
176
177
Dıúiúleri Bakanlı÷ı: 28 Aralık 1852–21 ùubat 1853. Resim:10.
Lawrence James, The Rise and Fall of the British Empire, London: Abacus, 1995, s.180-
183.
178
B.O.A., A.AMD., nr:42/4, 20 Rebiülahir 1269/31 Ocak 1853 tarihli tezkere.
B.O.A., ø.HR., nr:94/4591, Lef:1, 7 Rebiülevvel 1269/19 Aralık 1852 tarihli Paris Sefiri
Veliyüddün Refet Efendi’nin tahriratı.
180
B.O.A., A.AMD., nr:41/63, 22 Rebiülevvel 1269/3 Ocak 1853 tarihli arz tezkiresi;
A.MKT.UM., nr:121/72, 3 Rebiülahir 1269/14 Ocak 1853 tarihli Paris, Viyana, Londra ve Berlin
Sefâretleri’ne gönderilen hüküm.
179
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
5-Sırplar’ın Tutumu
ay
li.
N
et
Sırplar 1830’da özerklik elde etmiúlerdi. Fakat mevcut durum onları
tatmin
etmemiú,
ba÷ımsızlıklarını
kazanmak
için
her
geliúmeyi
de÷erlendirmiúlerdir. Sırplar ba÷ımsızlıklarına giden yolda Osmanlı Devleti ile
do÷rudan karúılaúmamaya özellikle dikkat etmiúler, mücadelelerini di÷er Slav
kökenli halklar üzerinden yürütmüúlerdir. Bu politikanın icabı olarak Karada÷
Meselesi’nde de taraf olmuúlar, Çetine’de yaúanan iktidar mücadelesine
katılanların büyük ço÷unlu÷u sık sık Belgrad’a gidip orada ya Rus Konsolosu ya
da Sırp Knez’i ile görüúmüúlerdir. Sırp idareciler her zaman oldu÷u gibi OsmanlıKarada÷ mücadelesinin sonucunu beklemeyi ve ona göre hareket etmeyi
planlamıúlardır181, fakat Sırp kamuoyunun Osmanlı askerî harekâtını tasvip
etmedi÷ini anlamak zor de÷ildir. Vidin Valisi’ne göre, “Derûn-ı Sırbistan’da
vukû‘ât-ı mezkûrenin te’sîrî ziyâdece olub herkes neticesine muntazır
bulundukları dahi hasbe’l-civâriye iúidilmiútir.”182.
lt
Sırplar, Karada÷’a yardım yapmak istemekteydiler. Fakat Sırbistan ile
Karada÷ arasında Yenipazar Sanca÷ı bulundu÷undan açıkça bir úey
yapamamıúlardır. Onlar da Taúlıca, Senice, Prepol, Foça ve Yenivaroú reayasını
ayaklandırarak Bosna ile Sırbistan arasında organik ba÷ kurmaya çalıúmıúlardır183.
F-LENøNGEN MøSYONU
w
w
w
.A
Osmanlı Hükümeti’nin Avusturya’nın tüm ikazlarına ra÷men askerî
harekâtı kararlılıkla yürütmesi Avusturya’yı daha net mesajlar vermeye itmiútir.
Avusturyalılar Karada÷’ın statüsünün de÷iúece÷ine, bölgedeki etkilerinin
kaybolaca÷ına ve Ruslar’ın olaylara müdahale ederek iúlerin içinden çıkılmaz bir
hal alaca÷ı konusunda endiúelenmeye baúlamıúlardır. Bu yüzden Ruslar’dan önce
olaylara müdahale ederek, hem uluslararası bir güç olduklarını ispatlamak
istiyorlar hem de Karada÷’ın tamamen Rus kontrolüne geçmesini önlemeye
çalıúıyorlardı. Onları Karada÷’la yakından ilgilenmeye sevkeden bir baúka sebep
181
Mesela dönemin Ladikası Nikola, 1862’de gerçekleúen Karada÷ askerî harekâtının
müsebbibi olarak Sırbistan’ı göstermiútir. Osmanlı-Karada÷ barıú görüúmeleri esnasında Nikola,
“Tecrübesizli÷im hasebiyle Rusyalulara ve Sırplar’a aldandım ve Devlet-i Aliyye ile askerinin bu
kadar kuvvetini bilmezdim. Az müddet içinde Karada÷’ı bu hale koyan askere Sırbistan hiç
dayanmaz. ønúallah anların üzerine dahi gider ve bende bakıp gülerim” sözleriyle Sırplar’ın
olaylardaki rolünü açıkça beyan etmiútir. Bakınız, Ahmed Cevdet Paúa, Tezâkir 13–20, s.253-254.
182
B.O.A., A.MKT.UM., nr:123/25
183
B.O.A., ø.HR., nr:94/4587, 2 Rebiülevvel 1269/14 Aralık 1852 tarihli Ömer Lûtfî
Paúa’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
ise imparatorluk sınırları içinde yaúayan Slav nüfus olmuútur. Nüfusunun
neredeyse yarısı Slav kökenli olan Avusturya ømparatorlu÷u’nun yanı baúında
nüfusu tamamen Slavlar’dan oluúan bir halkın ezilmesine sessiz kalması, kendi
topraklarında da bir takım problemlere yol açabilirdi. Onlar, Karada÷’daki
geliúmelere müdahale ederek bir yandan Karada÷ üzerindeki Rus etkisini yok
etmeyi, bir yandan da tebaası olan Slavlar’ın teveccühünü kazanmayı
planlamıúlardır184. Bu amaçla ømparator Franz Josef185, østanbul’a göndermek
üzere Tümgeneral Kont Leningen’i 22 Ocak 1853’de fevkalade elçi olarak
atamıútır. 25 Ocak’ta Leningen’in Ömer Lûtfî Paúa’nın Karada÷’dan çekilmesini
sa÷lamak için özel bir görevle østanbul’a gönderilece÷i kamuoyuna açıklanmıútır.
Leningen 30 Ocak’ta østanbul’a ulaúmıútır186. O, østanbul’da birçok talep dile
getirmiú ise de asıl amacı Karada÷ askerî harekâtını hemen durdurmak187,
Karada÷’ın mevcut statüsünü korumak ve Osmanlı askerinin bölgeden çekilmesini
sa÷lamaktır188. Kont østanbul’a geldikten sonra 31 Ocak 1853’de Bâb-ı Âlî’ye
gelerek görevine baúlamıútır189. Kontun Osmanlı Hariciyesi’ne sundu÷u
itimatnâmede kendisinin iki ülke arasındaki meseleleri çözmeye yetkili oldu÷u ve
her türlü talimatın tarafına verildi÷i yazılıdır190.
184
.A
lt
Leningen 3 ùubat’ta devletinin görüúlerini içeren ilgili ilk ültimatomunu
Osmanlı Hükümeti’ne iletmiú ve cevap için Osmanlı yetkililerine 4 gün süre
tanımıútır. Bu ültimatomda Avusturyalılar’ın dile getirdikleri rahatsızlıklar
úunlardır191:
w
w
w
B.O.A., ø.HR., 94/4613, Lef:27, 29 Rebiülahir 1269/9 ùubat 1853 tarihli Meclis-i
Mâhsûs mazbatası.
185
Resim:3.
186
Simpson, a.g.e., s.8.
187
Kont’un 3 ùubat 1853’de verdi÷i ültimatomu tartıúan Meclis-i Mâhsûs üyelerinin en
fazla üzerinde durdukları ve kabul edilemez buldukları nokta budur. Bakınız, B.O.A., ø.HR.,
94/4613, Lef:27; Montenegro Political and Ethnic Boundaries 1840–1920, Editör: Beitullah
Destani, Volume: I, Chippenham, Wilts: Archive Editions, 2001, s.63.
188
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:22, 21 Rebiülahir 1269/1 ùubat 1853 tarihli Viyana Sefiri
Mehmed Arif’in tahriratı; Destani, a.g.e., Volume: I, s.63.
189
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, 21 Rebiülahir 1269/1 ùubat 1853 tarihli arz tezkiresi.
190
B.O.A., ø.HR., 94/4613, Lef:26, 22 Kanun-ı sânî 1853 tarihli itimatnâme; Ahmed Cevdet
Paúa, Tezâkir 1–12, s.15.
191
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:9; Belge:8; Benoit Brunswik, Recueil De Documents
Diplomatiques Relatifs Au Monténégro Avec Une Introduction, Constantinople: Chez M. S. H.-H.
Weiss, Libraire A Péra, 1876, s.56-58; Simpson, a.g.e., s.8, 10; Ali Suavi, a.g.e., s.21; Nicolae
Jorga, Osmanlı ømparatorlu÷u Tarihi, Çeviri: Nilüfer Epçeli, C.V, østanbul: Yeditepe Yayınevi,
2005, s.375.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
1.
a-Avusturya Hükümeti ülkesine sınır olan bir bölgeye yapılacak
askerî harekât ve içeri÷i hakkında kendisine haber verilmesini beklemiútir. Daha
sonra verilen güvence ile harekâtın Karada÷’daki isyânı bastırmaya yönelik
oldu÷u anlaúılmıútır. Fakat harekât için gere÷inden fazla asker gönderilmesi
Avusturya’yı rahatsız etmiútir. Avusturya ømparatorlu÷u sınırlarında geliúen
olaylara ve Karada÷ harekâtına kayıtsız kalamaz. Üstelik bu kadar askerin
Karada÷’a yı÷ılmasındaki asıl maksadın oranın ıslâhı oldu÷u konusunda da ciddi
úüpheleri vardır. Karada÷ ve civarındaki Osmanlı ordusunun asıl maksadı nedir?
b- Askerî harekât nedeniyle kendilerini güçlü hisseden Bosna Hersek ve
Arnavutluk Müslümanları’nın Hıristiyanlar’a saldırma ihtimali ortaya çıkmıútır.
2.
Osmanlı Devleti iki ülke arasındaki anlaúmalara aykırı olarak
imparatora karúı ayaklanmıú siyasî mültecileri ülkesine kabul etmiú, bunların
ekserisini Karada÷’a sevkedilen orduda istihdam etmiútir. Avusturya Hükümeti bu
kimselerin kendi ülkesine sınır bölgelerde istihdamından rahatsızdır. Bu yüzden
söz konusu kimselerin derhal iç bölgelere sevkini talep eder.
lt
3.
Klek ve Sutorina Limanları konusunda Avusturya ømparatoru
haklarından vazgeçmeye niyetli de÷ildir. Devlet-i Aliyye’nin limanlar hakkında
kesin kararını bildirmesinde ısrar eder.
Ek192:
.A
4.
Avusturya ømparatoru, Osmanlı tebaasının Avusturya’daki teminat
ve haklarının aynısını Osmanlı Devleti’nde yaúayan Avusturyalılar için de talep
eder. Ayrıca ekte sunulan aksaklıkların giderilmesini ister.
w
w
w
1.
Osmanlı Devleti ile ihracat ve ithalat yapan Avusturya tebaası
eskiden beri % 3 vergi vermektedir. øki ülke arasında yeni bir ticaret antlaúması
yapılıncaya kadar Avusturya tebaası tüccarlarından % 3 haricinde vergi talep
edilmemesi, durumun ivedi úekilde özellikle Bosna Hersek valilerine bildirilmesi
2.
1838 senesinde imzalanan antlaúmaya aykırı olarak tütün ve
mahsulü üzerine yeniden konan “ziraiye” adlı verginin kaldırılarak Avusturya
tüccarlarının bu vergiden dolayı u÷radıkları zararların tazmin edilmesi
3.
Avusturya tüccarından Mösyö Duma’dan yaú tütün ticareti için
178.640 kuruú fazla vergi alındı÷ı Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye tarafından
dahi kabul edilmiútir. Bu paranın vakit geçirilmeden kendisine ödenmesi
192
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:10.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
4.
Hersek Mutasarrıfı Ali Paúa tarafından kendilerine kereste ticareti
yapma hakkı verilen ve daha sonra sözleúmeleri feshedilen 2 Avusturya tüccarının
200.000 florine ulaúan zararlarının karúılanması. Konunun halli için Bosna teftiú
memuru Kâmil Paúa’ya emir verilmesi
ay
li.
N
et
5.
Avusturya sınırında bulunan eyaletlere konan odun kesme ve ihraç
yasa÷ının kaldırılması
6.
Müteveffa Kont Ojen Ziknik’in mücevheratından bir miktarının
karúılı÷ı olarak Eflaklı Sezar Bulyan adlı kimsenin emaneten bırakmıú oldu÷u
2.000 Macar altının Osmanlı hükümeti tarafından ödenmesi
7.
Osmanlı Devleti’nde orman mühendisi olarak çalıúan Mösyö Elvis
Gruber’in evine dönebilmesi için maaúının ödenmesi
8.
Çanakkale’de oturan Avusturyalı tüccar Pop’a verilmesi gereken
40.000 kuruúun gecikmeksizin ödenmesi
9.
Viktorya adlı øngiliz Vapuru konusunda, Avusturya mahmilerinden
Flambanez adlı kiúiye yapılan kötü muamele yüzünden kendisine 15.000 kuruú
tazminat ödenmesi
w
w
w
.A
lt
Osmanlı yetkilileri tıpkı Leningen’in geliúindeki so÷ukkanlılıklarını
koruyarak ültimatom karúısında da yumuúak bir politika izlemeyi tercih
etmiúlerdir. Ültimatom önce 6 ùubat 1853 tarihli Meclis-i Mâhsûs’da görüúülmüú,
kaleme alınan metne Fransa Konsolosu, øngiltere Maslahatgüzârı Rose ve Fuad
Paúa’nın katıldıkları bir toplantıda nihaî úekli verilmiútir193. Leningen iúin içine
Fransız ve øngilizler’in karıúmasının kabul edilemeyece÷ini bildirerek durumu
protesto etmiú, fakat bu teúebbüsü Osmanlı Hariciyesi üzerinde istedi÷i etkiyi
yaratmamıú, Osmanlı yetkilileri Fransız ve øngiliz temsilcilerle çalıúmaya devam
etmiútir194.
Leningen’in ültimatomunda yer alan her konunun ayrı ayrı
de÷erlendirildi÷i cevabî nota 10 ùubat 1853’de Leningen’e gönderilmiútir. Aynı
tarihte ortamın yumuúaması için Sultan Abdülmecid195 de bir Nâme-i Hümâyûn
yayınlamıútır. Padiúah, Kont’un geliúinden memnuniyet duydu÷unu, Avusturya ile
193
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:25, 29 Rebiülahir 1269/9 ùubat 1853 tarihli arz tezkiresi;
Lef:27.
194
195
Simpson, a.g.e., s.8.
Resim:1.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
geçmiúe dayanan bir dostluklarının bulundu÷u ve bu dostlu÷u korumaya kararlı
oldu÷unu açıklamıútır196.
ay
li.
N
et
Osmanlı cevabının giriú kısmında, Osmanlı Devleti’nin Avusturya ile
aralarındaki meseleleri halletmek istedi÷i ve Leningen’in bu maksatla østanbul’a
gelmesinden memnuniyet duyuldu÷u ifade edilerek asıl konuya geçilmiútir.
Osmanlı Devleti’nin cevabî notasında úunlar yer almaktaydı197:
lt
1.
a-Osmanlı Devleti Avusturya ømparatorlu÷u’na haber vermeden
Karada÷ harekâtını baúlattı÷ı için üzüntü duyar. Karada÷’a gere÷inden fazla asker
sevkinin sebebi Karada÷lılar’ın devlet karúısında hiçbir güçleri olmadı÷ını
göstermeye yönelik olup, Avusturya Devleti’nin bu kuvvetten çekinece÷i Osmanlı
Hükümeti’nin aklına dahi gelmemiútir. Askerî harekât ve abluka baúlamadan önce
harekâtın sebebi konusunda Avusturya makamlarına bilgi verilmiú olup,
Avusturya Hükümeti’nin harekâtın amacına vakıf oldu÷u düúünülüp ek bilgi
verilmesine gerek duyulmamıútır. E÷er konuyla ilgili Avusturya yetkilileri ek bilgi
talebinde bulunsalardı bu bilgi kendilerine memnuniyetle iletirdi. Osmanlı Devleti
Avusturya ømparatorlu÷u hakkında herhangi bir tasavvuru olmadı÷ını tekrar tekrar
ilân eder. Nitekim en büyü÷ünden en küçü÷üne kadar tüm Osmanlı memurlarına
Avusturya ømparatorlu÷u sınırlarına saygılı olmalarının emredilmesi bunun en
kuvvetli delilidir.
w
w
w
.A
Karada÷’a gelince, Osmanlı Devleti’nin maksadı Karada÷lılar’a Osmanlı
Devleti’nin bir parçası oldu÷unu kabul ettirmeye ve dıú iliúkilerinde buna göre
davranmalarını sa÷lamaya yöneliktir. Osmanlı Devleti, Karada÷’ın dahilî idaresini
ve sınırlarını de÷iútirmek niyetinde de÷ildir. Ancak Karada÷lılar Hersek ve
øúkodra arasındaki en önemli yollardan birini198 kapatarak, Hersek civarındaki
bazı nahiyeleri isyâna sevk ederek, hiçbir sebep yokken çevrelerindeki insanları
katlederek, açıkça devletin askerlerine saldırarak ve nihayet Jabyak Kalesi’ni ele
geçirme cüretini göstererek devlete kafa tutmuúlardır. Bunun üzerine kendileri
itaate davet edilmiúler, fakat silahla cevap vermiúlerdir. Nihayet devlet bölgeye
asker göndermek zorunda kalmıútır. Devletin niyeti Karada÷lılar’ın bir daha bu
tür faaliyetlerde bulunmasının önüne geçmek ve adı geçen yolun açılmasını
sa÷lamaktır. Bunlar gerçekleúti÷inde ordu asıl mevzilerine çekilecektir.
196
B.O.A., ø.HR., nr: 94/4613, Lef:2, Nâme-i Hümâyûn sureti.
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:3, 4; Belge:9; Brunswik, a.g.e. s.58-63; Jorga, a.g.e.,
C.V, s.375.
198
øúbuz-Nikúiç Hattı.
197
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
b- Müslümanlar’ın devlete güvenip Hıristiyanlar’a saldırarak bir din
kavgası baúlatacakları hususu devletin en temel kaidelerinden birini yok saymak
olup, bu konu nefretle reddedilir. Tam tersine orada bulunan askerin Hıristiyan
tebaanın refah ve rahatını sa÷lamak üzere oldu÷u bu iddiaların asılsızlı÷ının en
güzel kanıtıdır.
ay
li.
N
et
2.
Mültecilerden oradaki orduda bulunanların sayısı ehemmiyetsiz
olsa da Osmanlı Devleti iyi niyetinin göstergesi olarak bu kimseleri daha iç
bölgelere sevkedecektir.
3.
Klek ve Sutorina Limanları itiraz kabul etmeksizin Osmanlı
topra÷ıdır. 1832 ve 1833’de Avusturya ømparatorlu÷u da bunu kabul etti÷ini ilân
etmiútir. Ancak Osmanlı Devleti konunun müzakereler yoluyla çözülmesinden
yanadır.
4.
Osmanlı Hükümeti, Avusturya tebaasının devletçe olan hak ve
hukuklarının korunması konusunda kusur etmek niyetinde de÷ildir. Bu konuda
bugüne kadar oldu÷u gibi bundan sonra da gerekli hassasiyeti gösterecektir.
.A
lt
Aynı hassasiyet ültimatom ekindeki konular için de gösterilmiútir.
Ültimatom ekindeki konular siyasî olmaktan ziyade ticarî konular oldu÷undan
halli daha kolay olmuútur. Ek belgede yer alan úikâyet konularının ortadan
kaldırılması için ayrıntılı bir rapor hazırlanarak, bu takrir de asıl cevapla birlikte
10 ùubat 1853’te Leningen’e iletilmiútir199. Leningen’e verilen cevapta
Avusturyalılar’ın haklılıkları tespit edilen 3, 7, 8, 9. maddelerdeki tazminat hususu
kabul edilmiú, di÷er konularda da ayrıntılı izahlar yapılmıútır200.
w
w
w
Osmanlı Hükümeti’nin verdi÷i cevap Leningen’i tatmin etmemiútir.
Çünkü Osmanlı Devleti’nin verdi÷i cevapta Da÷ eúkıyâsı tamamen boyun e÷ene
ve øúbuz-Nikúiç arasındaki yol açılana kadar harekâtın devam edece÷i yer
almaktaydı. Bunun üzerine Leningen 11 ùubat 1853’de bir ültimatom daha
vermiútir. Kont Leningen yeni ültimatomunda “Osmanlı Devleti’ne karúı en küçük
bir saygısızlık etmedi÷ini, daima iyi niyetle hareket etti÷ini, ancak Osmanlı
Devleti’nden istedi÷i cevabı alamadı÷ını, 3 ùubat tarihli ültimatomda yazan
hususların bir senet ile kendi tarafına verilmesini, aksi takdirde Avusturya
maslahatgüzârı ile birlikte østanbul’u terke mecbur oldu÷unu” ifade etmiú ve
cevap için Osmanlı yetkililerine 3 gün süre vermiútir201. Leningen’in Osmanlı
199
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:12.
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:11.
201
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:6.
200
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
Devleti’ni harekâtı bitirmeye zorlaması ve bunu kayıt altına almaya çabalaması
Osmanlı hariciyesini yeniden harekete geçirmiútir. Meclis-i Mâhsûs konuyu
görüúmek üzere 13 ùubat 1853’te toplanmıú ve Leningen’e 10 ùubat’ta verilen
takririn geçerli olması kararına varmıútır. Meclis-i Mâhsûs üyeleri bir taraftan
Avusturya ile savaú ihtimalini de÷erlendirirken, bir taraftan da Avusturya’nın
buna cesaret edemeyece÷i hususunda hemfikir kalmıúlardır. Osmanlı yetkililerinin
10 ùubat takririnden geri adım atmamasında øngiliz Mazlahatgüzârı ve Fransız
Elçisi etkili olmuútur202. 11 ùubat ültimatomunun cevabı 14 ùubat’ta Leningen’e
iletilmiútir. Verilen cevapta203:
1.
Osmanlı Hükümeti’nin Karada÷’ın idarî yapısı veya sınırlarını
de÷iútirmeyi düúünmedi÷i
2.
Karada÷’a gönderilen ordunun en kısa sürede geri çekilece÷i
3.
Klek ve Sutorina Limanları konusunun Avusturya ile müzakere
edilece÷i ve Avusturya’yı da memnun edecek bir çözüme kavuúturulmasına
çalıúılaca÷ı
lt
4.
Din çatıúması ihtimalinin araútırılaca÷ı ve bu gailenin meydana
gelmemesi için gerekli tedbirlerin alınaca÷ı
.A
5.
Avusturya’nın istedi÷i tazminatın tamamen ve gecikmeden sefarete
teslim edilece÷i
6.
10 ùubat tarihli cevabî notada yer alan hususların geçerlili÷ini
korudu÷u, belirtilmiútir.
w
Leningen bu takrire aynı gün cevap vermiútir. Cevabında204:
w
w
1.
Avusturya’nın Osmanlı Devleti’nin dostu oldu÷unu, kendisinin bu
dostlu÷u korumak için çok çaba sarfetti÷i
2.
Osmanlı Devleti’nin verdi÷i cevapların Avusturya Hükümeti’nin
beklentilerini karúılamadı÷ını ve bu yüzden imparatorun kendisine verdi÷i görevin
bitmiú oldu÷u
3.
Misyonunun baúarısızlı÷ı sebebiyle ortaya çıkacak her türlü
sorumlulu÷unun Bâb-ı Âlî’ye ait olaca÷ı
202
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:28, 4 Cemaziyelevvel 1269/13 ùubat 1853 tarihli
Meclis-i Mâhsûs mazbatası.
203
B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:5, 8, 13; Ali Suavi, a.g.e., s.22.
204
B.O.A., ø.HR., nr: 94/4613, Lef:7.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
4.
Görevi sona erdi÷i için
Maslahatgüzârı ile ülkeyi terk edecekleri
østanbul’da
bulunan
Avusturya
5.
Bosnalılar’ın yıllardan beri ülkelerinde yaptı÷ı haydutluklardan ve
son askerî harekâtta ülkelerine sı÷ınan Hıristiyan mültecilerden dolayı u÷radıkları
zararın Osmanlı Devleti tarafından tazmini için gerekenin yapılaca÷ı
ay
li.
N
et
6.
Avusturya ømparatorlu÷u’nun bundan böyle müzakereye
girmeksizin bütün Osmanlı hududu üzerinde kendi menfaatini korumak için fiilî
hareketlere giriúme ve sınırlarında gerekli tedbirleri alma hakkına sahip oldu÷u,
vurgulamıútır.
w
w
w
.A
lt
Böylece Leningen misyonunun en kritik anları yaúanmaya baúlamıútır.
Leningen’in dönmesi ültimatomun son bendinde ifade edildi÷i úekliyle açıkça iki
ülkenin savaúı kabul etmesi demekti. Osmanlı Devleti’nin Avusturya ile
savaúması basit bir hadise de÷ildi. Avusturya ile savaú aynı zamanda Rusya ile de
savaúmak demekti. Çünkü Rus Çarı I. Nikola ømparator Franz Josef’e, “Karada÷
konusunda bir Osmanlı-Avusturya savaúı çıkması halinde, Rusya’nın Osmanlılar
Rusya’ya açmıú gibi hareket edece÷i” konusunda garanti vermiúti205. Bu geliúme
üzerine Osmanlı Hükümeti Fransız ve øngiliz temsilcilere baúvurarak, Avusturya
ile herhangi bir savaúta øngiltere ve Fransa’nın Osmanlı Devleti’nin yanında yer
alıp almayacaklarını sormuútur. Fakat her iki ülke de bu iste÷e olumlu
yaklaúmamıútır. Bunun üzerine Osmanlı Hükümeti Klek ve Sutorina
Limanları’nın Avusturya’ya bırakılması hariç Avusturya ültimatomunu kabul
etti÷ini açıklamıútır. Ültimatomun kabulü nedeniyle Leningen memnuniyetini
bildirmek üzere 15 ùubat’ta Sultan’la özel bir görüúme yapmıú ve Sultan’a
Avusturya ømparatoru’nun özel mektubunu sunmuútur206. 24 ùubat’ta Avusturya
aracılı÷ıyla Osmanlı ve Karada÷ kuvvetleri arasında bir ateúkes sa÷lanmıú, fakat
Karada÷lılar’ın ateúkese uymamaları yüzünden çatıúmalar devam etmiútir. Yine
de varılan mutabakat iki ülke arasındaki gerginli÷i ortadan kaldırmıútır. Leningen
görevini baúarmanın mutlulu÷u içinde 28 ùubat’ta 21 pare top atıúı yapılarak
Viyana’ya u÷urlanmıútır207. Aynı gün Prens Mençikof208 østanbul’a gelmiútir.
Aslında iki ülkenin amacı Leningen ve Mençikof’u aynı anda østanbul’a
205
Matthew Smith Anderson, Do÷u Sorunu 1774-1923 Uluslararası øliúkiler Üzerine Bir
ønceleme, Çeviren: ødil Eser, østanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001, s.164.
206
B.O.A., ø.HR., nr:95/4645, 7 Cemaziyelevvel 1269/16 ùubat 1853 tarihli arz tezkiresi;
Simpson, a.g.e., s.9.
207
Simpson, a.g.e., s.10.
208
Resim:8.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
göndererek Osmanlı Devleti’ne ikili baskı yapmaktı. Fakat Mençikof
rahatsızlandı÷ı için østanbul’a gelememiú, bu yüzden plan gerçekleúememiúti.
G–3 MART 1853 MESELESø
w
.A
lt
ay
li.
N
et
Bazı yerli ve yabancı kaynaklarda 3 Mart 1853’de Avusturya ile
Karada÷’da statükonun korunmasına (status quo ante bellum) dair bir antlaúma
yapıldı÷ı kayıtlıdır. Fakat biz araútırmalarımız esnasında Osmanlı arúivinde böyle
bir antlaúma metnine rastlamadık. Bu tarihe eserlerinde yer veren araútırmacıların
tamamı do÷rudan herhangi bir kayna÷a atıf yapmamıúlardır. Haliyle antlaúmanın
orijinal metnine ulaúmak mümkün olmamıútır. Türkiye’de ilk olarak øslâm
Ansiklopedisi’nde Besim Darkot “Karada÷” maddesinde bu tarihi vermiúse de
kaynak belli de÷ildir. Ancak o bu antlaúmayı “Hükümet muhâsemâtın kesilmesine
razı oldu ve 3 Mart 1853’te hudutlarda statükonun idâmesini temin eden bir
antlaúma imzalandı.” úeklinde açıklar209. 3 Mart’a eserlerinde yer veren
araútırmacılardan biri de Enver Ziya Karal’dır. O da do÷rudan dipnot vermeden
bu tarihi zikreder210. Bu tarih Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi adlı
çalıúmada da yer almaktadır211. Titiz bir çalıúma ürünü olan bu çalıúmada da 3
Mart tarihinin kayna÷ı verilmemiútir. Daha sonra Bayram Kodaman212, Osman
Karatay213 ve U÷ur Özcan214 da aynı tarihi tekrarlamıúlardır. Fakat do÷rudan
dipnot veya aydınlatıcı bilgi onların çalıúmalarında da mevcut de÷ildir. Aynı
úekilde Shaw da dipnot vermeden 3 Mart tarihini kullananlardandır. Yalnız o, 3
Mart’ı Avusturya’nın østanbul’daki giriúimi olarak açıklar, yani anlaúmaya atıf
yoktur215. 3 Mart tarihini veren kaynaklardan biri de Meydan Larousse’dur. Di÷er
tüm kaynaklar gibi Larousse’da kaynak vermemiútir216.
209
w
w
Besim Darkot, “Karada÷”, øslâm Ansiklopedisi, C.VI, østanbul: Milli E÷itim Basımevi,
1988, s.226.
210
Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VI, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, s.73.
211
Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, CVI, s.3016.
212
Bayram Kodaman, “1876–1920 Arası Osmanlı Siyasi Tarihi”, Do÷uútan Günümüze
Büyük øslâm Tarihi, C.XII, østanbul: Ça÷ Yayınları, 1993, s.93.
213
Osman Karatay, “Karada÷’ın Ba÷ımsızlık Mücadelesi”, Balkanlar El Kitabı,
Derleyenler: Osman Karatay-Bilgehan A. Gökda÷, Cilt: I-Tarih, KaraM & Vadi, 2006, s.463.
214
Özcan’ın kayna÷ı Kodaman’dır. U÷ur Özcan, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karada÷
Siyasi øliúkileri, Isparta, 2009, s.19, (SDÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamıú Doktora Tezi).
215
Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı ømparatorlu÷u ve Modern Türkiye,
Çeviren: Mehmet Harmancı, C.II, østanbul: e Yayınları, 1994, s.191.
216
“Karada÷”, Meydan Larousse, C.VI, østanbul: Meydan Yayınevi, 1981, s.925.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
Yabancı yazarlardan 3 Mart tarihinin ilk kullananlardan birisi Fransız
yazar P. Coquelle’dir217. Coquelle, Histoire De Monténégro Et De La Bosnie
Depuis Les Origines adlı eserinde Brunswik’in, Recueil De Documents
Diplomatiques Relatifs Au Monténégro Avec Une Introduction adlı eserini kaynak
göstererek Osmanlı Devleti ve Avusturya arasında bir anlaúma yapıldı÷ını yazar.
Fakat kaynak olarak gösterdi÷i bölüm, Fuad Paúa’nın Karada÷’a dair kaleme
aldı÷ı meúhur layıhanın Fransızca bir çevirisinden ibaret olup, 3 Mart tarihinin
referansı de÷ildir218. Karada÷’a dair her türlü güvenilir bilgi ve belgeyi derleyen
Brunswik’in de konuya de÷inmemiú oldu÷unu ifade etmek gereklidir. William
Miller de 3 Mart’ta bir anlaúma yapıldı÷ını iddia edenlerdendir. Tahmin edilece÷i
gibi o da dipnot kullanmadan bu bilgiyi vermiútir219. Ça÷daú øngiliz yazar
Elizabeth Roberts de aynı bilgileri dipnot vermeden tekrarlamıútır220.
w
.A
lt
ønceledi÷imiz birçok yabancı kaynakta 3 Mart tarihinden ya hiç
bahsedilmemiú ya da Leningen misyonu anlatılmakla yetinilmiútir. Mesela
Nicolas Yorga sadece Leningen misyonundan bahsetmiú, 3 Mart tarihine
de÷inmemiútir221. Yine øsmail Hami Daniúmend’in øzahlı Osmanlı Tarihi
Kronolojisi adlı eserinde de konuyla ilgili bir bilgi söz konusu de÷ildir222. Balkan
tarihi konusunda yetkin bir isim olan Barbara Jelavich de 3 Mart tarihini
kullanmaktan imtina edenlerdendir223. ùark Meselesi’ne dair bir eser kaleme alan
Anderson da Leningen misyonundan 3 hafta sonra 2 ülke arasında bir antlaúma
oldu÷undan bahsetmiú, fakat antlaúmanın ne tarihi ne de içeri÷i hakkında bilgi
vermiútir224. Karada÷’ın hukukî durumu hakkında ayrıntılı bir eser kaleme alan
Vaclik ise Karada÷’da statükonun korundu÷unu yazar ve 3 Mart tarihi konusunda
sessiz kalır225. Yine 1862 askerî harekâtı esnasında ayrıntılı bir Karada÷
kronolojisi veren Macmillan’s Magazine’de de 3 Mart tarihiyle ilgili bir bilgi söz
konusu de÷ildir226.
w
w
217
Coquelle, a.g.e., s.320.
Brunswik, a.g.e., s.45-56.
219
William Miller, The Ottoman Empire and Its Successors, 1801–1927, Routledge, 1966,
218
s.198.
220
Roberts, a.g.e., s.221.
Jorga, a.g.e., C.V, s.375.
222
øsmail Hami Daniúmend, øzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.IV, østanbul: Türkiye
Yayınevi, 1961, s.141-142.
223
Jelavich, a.g.e., C.I, s.278.
224
Anderson, a.g.e., s.138.
225
Vaclik, a.g.e., s.32, 137.
226
Macmillan’s Magazine, s.347
221
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
3 Mart 1853 Osmanlı Devleti için oldukça çalkantılı bir tarihtir. Çünkü
28 ùubat’ta østanbul’a gelen Mençikof 2 Mart’ta Sadrazam Damad Mehmed Ali
Paúa’nın huzuruna çıkmıútır. Diplomatik teamüllere uygun olarak Hariciye Nazırı
Fuad Paúa ile de görüúmesi gerekirken onu ziyarete gitmemiú, bu skandal üzerine
devleti zor durumda bırakmak istemeyen Fuad Paúa 3 Mart’ta Hariciye
Nazırlı÷ı’ndan istifa etmiútir. Ardından Avusturya yanlısı olarak bilinen Rıfat
Paúa Hariciye Nazırlı÷ına getirilmiútir227. Böylesi karıúık bir ortamda OsmanlıAvusturya Antlaúması’na zaman ayrılması úüpheli görünmektedir. Bu yüzden 3
Mart tarihinde bir antlaúmanın yapıldı÷ını kabul etmek úimdiki bilgilerle mümkün
görünmemektedir. Böyle bir anlaúma mevcut ise herhangi bir arúivde metni
bulunana kadar 3 Mart tarihine ihtiyatla yaklaúılmalıdır.
H-OSMANLI ORDUSUNUN KARADAö’DAN ÇEKøLMESø
Karada÷ nahiyeleri tahliye olunacaktır.
w
1.
.A
lt
Osmanlı yetkilileri, Avusturyalılar’ın Karada÷’daki askerî harekâtın
durdurulmamasına yönelik savurdukları tüm tehditlere ra÷men, Karada÷lılar’ın
askerî direnci kırılana kadar harekâtı durdurmamıúlardır. Lord Leningen’in 14
ùubat’taki sert ültimatomunun hemen ardından harekâtın duraca÷ına dair ilk
emirler 14 ùubat’ta Ömer Lûtfî Paúa’ya iletilmiútir. Ardından çekilme konusunu
görüúmek üzere Avusturya’nın görevlendirdi÷i Zailsek ve Rusya’nın
görevlendirdi÷i Kovalevski 16 ùubat’ta konuyu görüúmek üzere øúbuz’a
geleceklerini Ömer Lûtfî Paúa’ya bildirmiúlerdir. O da görevlilerin ordugâha
güvenle gelmeleri yönündeki mektubunu 21 ùubat 1853’te onlara göndermiútir228.
øki komiser Ömer Lûtfî Paúa ile bir araya gelerek 28 ùubat 1853’de aúa÷ıdaki
protokolünü imzalamıúlardır229:
w
w
2.
Çeúitli nahiyelerden rehin suretiyle tevkif olunan kimseler serbest
bırakılacak ve güvenlikleri için Karada÷ sınırına kadar kendilerine refakat
edilecektir.
3.
Karada÷lı olup østanbul’dan Karada÷’a giderken øúkodra’da
tutuklanan kimseler Karada÷’a gönderilecektir.
4.
Jabyak Kalesi alındı÷ı esnada Godin nam mahalde muharebe
olunurken Karada÷lılar tarafından ele geçirilen toplar iade edilecektir.
227
Simpson, a.g.e., s.12; Jorga, a.g.e., C.V, s.376; ønal, a.g.e., s.156-158.
B.O.A., ø.HR., 94/4685.
229
B.O.A., ø.HR., nr:97/4740, Lef:3, Protokol tercümesi; Belge:10.
228
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
5.
øúbuz ve çevre kazalar halkının evlerine döndüklerinde iúleriyle
u÷raúmaları, herhangi bir uygunsuzluk meydana geldi÷i takdirde kendi memurları
tarafından tedib olunmaları yönünde Ömer Lûtfî Paúa tarafından protokole konan
madde, Avusturya ve Rusya komiserleri tarafından kendi devletlerinin onayı
alındıktan sonra kesinleúecektir.
ay
li.
N
et
6.
Tarafların ortaya çıkaracakları uygunsuzluklar 21 Mart’a kadar
bertaraf olunacak ve Pir Nahiyesi halkı tarafından ya÷ma olunmuú hayvanlar
sahiplerine iade edilecektir.
Her ne kadar Osmanlı idaresi 30 Mart’ta protokolü kabul etmedi÷ini
açıklamıúsa da230 gerçekte Osmanlı ordusunun Karada÷’ı boúaltma iúlemi
Avusturya ve Rus memurların gözetiminde olmuútur. Hâlbuki Osmanlı
Devleti’nin harekâtın baúından beri savundu÷u ilke, Karada÷’ın Osmanlı topra÷ı
oldu÷u ve buna kimsenin müdahale edemeyece÷i hususu idi. ùimdi devlet bu iki
ülke komiserlerini gözlemci olarak kabul etmekle Karada÷ üzerindeki dıú güçlerin
vesayetini resmen tasdiklemiú oluyordu231.
.A
lt
Protokolün imzalanması Avusturya Dıúiúleri Bakanı Kont Buol’u
ziyadesiyle sevindirmiútir. Bir süredir zor durumda olan ve raporlarında kendisine
gerekli saygının gösterilmedi÷inden yakınan Viyana Sefiri Arif Bey biraz erken
davranarak, “iki ülke arasında devam eden so÷uklu÷un aúılmak üzere” oldu÷unu
ifade etmiútir232.
w
w
w
24 ùubat itibariyle savunma durumuna geçen Osmanlı birlikleri
yukarıdaki protokolün imzalanmasıyla birlikte geri çekilme iúlemlerine
baúlamıúlardır233. Fakat harekâtın durması Karada÷lılar’ı úımartmıú, ordu daha
Karada÷ içlerinden çekilmeden Karada÷lılar’ın serkeúlikleri ve haydutluklarına
dair raporlar alınmaya baúlamıútır234. Bu haberlere ra÷men østanbul harekâtı
baúarılı olarak de÷erlendirmeye devam etmiútir. Merkez memnuniyetinin
göstergesi olarak erlere da÷ıtılmak üzere orduya 100.000 kuruú atiye
230
ø.HR., nr:97/4740, 19 Cemaziyelahir 1269/30 Mart 1853 tarihli arz tezkiresi.
B.O.A., A.AMD., nr:42/95, 10 Cemaziyelahir 1269/21 Mart 1853 tarihli tezkere.
232
B.O.A., A.AMD., nr:43/11, 16 Cemaziyelahir 1269/27 Mart 1853 tarihli tezkere.
233
Ali Suavi’ye göre çekiliú 25 ùubat’ta baúlamıútır. Ali Suavi, a.g.e., s.22.
234
B.O.A., ø.HR., nr:97/4740, Lef:5, 6 Cemaziyelahir 1269/17 Mart 1853 tarihli Ömer Lûtfî
Paúa’nın tahriratı; A.AMD., nr:43/21, 18 Cemaziyelahir 1269/29 Mart 1853 tarihli arz tezkiresi;
A.MKT.UM., nr:131/29, 1 Receb 1269/10 Nisan 1853 tarihli Ömer Lûtfî Paúa’ya gönderilen
hüküm.
231
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
göndermiútir235. Kara ordusunun geri çekilmesi ile birlikte, deniz ablukası da
kaldırılmıú ve Karada÷ askerî harekâtı tamamen sona ermiútir236. 10 Nisan
1853’de Karada÷ harekâtının tamamen sona erdi÷i dünya kamuoyuna ilân
edilmiútir237.
ay
li.
N
et
Harekâtın kısa sürede bitirilmesi238, Avusturya ile Osmanlı Devleti
arasındaki gerginli÷in daha fazla büyümeden sona ermiú olması øngiliz
Hükümeti’ni de memnun etmiútir. Bu sırada dıúiúleri bakanlı÷ına yeni atanan Lord
Clarendon239 büyükelçilere verdi÷i yemekte, Osmanlı Devleti’nin Londra
Büyükelçisi Kostaki Efendi’ye harekâtın bitmesinden duydu÷u memnuniyeti
iletmiútir. øngilizler memnuniyetlerinin göstergesi olarak Türk dostu oldu÷una
inanılan Stratford Caning’i østanbul’a büyükelçi olarak atamıúlardır240. Fakat
øngiliz Gazeteleri Caning’in Sultan tarafından sevilmedi÷ini, üstelik Fransızlar
destek vermezse Rusya ve Avusturya’ya karúı ne yapılaca÷ının belirsiz oldu÷unu
yazarak atamayı eleútirmiúlerdir241.
235
.A
lt
Ömer Lûtfî Paúa, Karada÷’dan çekilen ordunun bir bölümünü øúkodra,
Jabyak gibi çevre kale ve mevzilere yerleútirmiú, ordunun kalan bölümünü ise
Nisan sonlarında asıl mevzilerine yollamıútır242. Ordu çekilme iúlemlerini
gerçekleútirirken, Ömer Lûtfî Paúa’nın Zailsek ve Kovalevski ile imzaladı÷ı
protokolün 4. maddesi gere÷i Jabyak ve Godin’den alınan 6 toptan 4’ü iade
edilmiútir. Yine aynı protokolün 6. maddesi gere÷i Karada÷lılar tarafından
w
w
w
B.O.A., A.AMD., nr:42/59, 29 Cemaziyelevvel 1269/10 Mart 1853 tarihli tezkere;
A.MKT.MHM., nr:54/27, 13 Cemaziyelahir 1269/24 Mart 1853 tarihli øúkodra Mutasarrıfı Osman
Mazhar Paúa gönderilen hüküm.
236
B.O.A., A.AMD., nr:42/82, 6 Cemaziyelevvel 1269/17 Mart 1853 tarihli tezkere;
nr:43/53, 26 Cemaziyelahir 1269/6 Nisan 1853 tarihli tezkere; A.MKT.MHM., nr:54/74, 2 Receb
1269/11 Nisan 1269 tarihli øúkodra Mutasarrıfı’na gönderilen úukka.
237
Ali Suavi, a.g.e., s.23.
238
B.O.A., ø.HR., nr:97/4740, Lef:10, 21 Cemaziyelevvel 1269/2 Mart 1853 tarihli Bahriye
Yüzbaúı Esseyid Ahmed’in tahriratı; A.MKT.MHM., nr:54/8, 27 Cemaziyelevvel 1269/8 Mart
1853 tarihli Hersek Valisi ve Rumeli Ordu Komutanlı÷ı’na gönderilen hüküm.
239
Dıúiúleri Bakanlı÷ı: 21 ùubat 1853–26 ùubat 1858. Resim:11.
240
B.O.A., A.AMD., nr:42/96, 10 Cemaziyelahir 1269/21 Mart 1853 tarihli tezkere; ø.HR.,
nr:97/4741, Lef:1, 17 Mart 1853 tarihli Londra Sefiri Kostaki Muzurus Paúa’dan gelen tahrirat
tercümesi.
241
B.O.A., ø.HR., nr:97/4736, Lef:4; 9 Cemaziyelahir 1269/20 Mart 1853 tarihli arz
tezkiresi.
242
B.O.A., A.MKT.MHM., nr:54/43, 18 Cemaziyelahir 1269/29 Mart 1853 tarihli Rumeli
Teftiú memuru Kâmil Paúa’ya gönderilen hüküm; ø.DH., nr:271/16935, 22 Receb 1269/1 Mayıs
1853 tarihli arz tezkiresi.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
Podgoriçe’den gasp edilen 259 sı÷ır geri verilmiútir243. Protokolün
uygulanmasında yaúanan sıkıntılar, Avusturya ve Rusya’nın askerî harekât
öncesindeki tavırlarını de÷iútirmemesi øúkodra Mutasarrıfı Osman Mazhar Paúa’yı
karamsarlı÷a itmiútir. Paúa, østanbul’a bir dilekçe yollayarak “Karada÷lılarla
u÷raúmaktan bıktı÷ını, 28 ùubat Protokolü’nün elini kolunu ba÷ladı÷ını”
belirterek “görev yerinin de÷iútirilmesini” istemiútir. Buna mukabil østanbul,
“Paúa’nın bölge konusundaki tecrübe ve dirayetli yönetiminden memnun
oldu÷unu” ifade ederek, “Karada÷lılar’ın saldırması durumunda onlara cevap
vermenin 28 ùubat Protokolü’ne aykırı olmayaca÷ını bildirmiú ve Paúa’ya
herhangi bir saldırı durumunda anında karúılık verme yetkisi” tanımıútır244.
Osman Mazhar Paúa bu talebinde son derece haklıydı, çünkü Karada÷lılar’ın
protokole uymaya hiç niyetleri yoktu. Zira Temmuz ayında, Danilo’nun çevre
eyâletlerde yaúayan halkı ayaklandırmak için çalıútı÷ına245, Grahova ve Zupa
Nahiyeleri halkının Karada÷lılar’ın kıúkırtmasıyla eskiden oldu÷u gibi cizyelerini
vermediklerine dair raporlar østanbul’a ulaúmıútır246. A÷ustos ayında Hersek,
øúkodra ve Bosna’daki idarecilere tekrar tekrara Karada÷lılar’ın tasallutlarının
önlenmesi için emirler verilmiútir247. Yani askerî harekâtın üzerinden 6 ay
geçmeden bölgedeki durum eskiye, eskiden daha da kötüye dönmüútür.
w
w
w
.A
lt
Ordunun Karada÷’dan çekilmesinin hemen ardından Karada÷lılar
tarafından harap edilen ve müútemilatı yıkılan Jabyak Kalesi’nin tamiri gündeme
gelmiútir. Kale tamiri ve evlerine dönen kimseler için østanbul’dan 100.000 kuruú
istenmiútir. østanbul, Jabyak Kalesi’nin stratejik önemine binaen tamiratın
gerçekleúmesine olumlu yaklaúmıú, fakat istenen parayı gönülsüz de olsa bölgeye
göndermiútir248. Bu sırada kale Karada÷lılar tarafından ele geçirildi÷i sırada kale
komutanı olan Yüzbaúı øúkodralı Selim Bey de tutuklu olarak øúkodra’da
243
B.O.A., ø.HR., nr:98/4778, 11 Receb 1269/20 Nisan 1853 tarihli Ömer Lûtfî Paúa’nın
tahriratı.
244
B.O.A., A.AMD., nr:43/87, 3 Receb 1269/12 Nisan 1269 tarihli tezkere.
B.O.A., A.MKT.UM., nr:139/41, 13 ùevval 1269/20 Temmuz 1853 tarihli øúkodra
Mutasarrıflı÷ı’na gönderilen úukka.
246
B.O.A.,A.AMD., nr:52/20.
247
B.O.A., ø.HR., nr:330/21275, 21 Zilkade 1269/26 A÷ustos 1853 tarihli arz tezkiresi;
A.MKT.UM., nr:151/69.
248
B.O.A., ø.MVL., nr:285/11266; A.MKT.NZD., nr:85/18, 1 Zilkade 1269/6 A÷ustos 1853
tarihli Maliye Nezareti’ne yazılan yazı.
245
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
yargılanmıú, ardından sürgün cezasına çarptırılarak cezasını çekmek üzere
Kastomonu’ya gönderilmiútir249.
ay
li.
N
et
Karada÷ Meselesi’nin sona ermesiyle bir kısmı Bosna’ya gönderilen
kuvvetler yeniden Tanzimat’ın uygulanması nedeniyle ortaya çıkan problemlerle
u÷raúmaya baúlamıútır. Bu birliklerden bir kısmı Bihor ve Tergoviúte’de çıkan
isyânı bastırmak üzere bölgeye gönderilmiúlerdir250.
I-HAREKÂTIN SONUÇLARI
Harekâtın sonuçlarından biri Osmanlı Hükümeti’nin yöre halkının dinî
vecibelerini yerine getirmeleri için devletin parası ile ibadethâneler yaptırmasıdır.
Bosna ve civarındaki halkın gönlünü almak için gerçekleútirilen bu teúebbüs ile
eski kiliseler onarılmıú, ihtiyaç görülen mahallere yeni kiliseler yapılmıútır251.
Hükümet “nasıl olsa devlete isyân ettiler” deyip Hıristiyanlar’ın isteklerini göz
ardı etmemiútir. Osmanlı idarecileri âsîlerin yaptıklarını halka mal etmemiú, zor
úartlarda dahi kim tarafından istismar edilece÷ine bakmadan, halktan gelen
taleplere olumlu cevap vermiútir.
.A
lt
Harekâtın Osmanlı Devleti açısından olumsuz yanlarından biri Karada÷
Harekâtı’nın hazine için getirdi÷i ek yüktür252. Osmanlı Devleti harekâtı finanse
edebilmek için borçlanmak zorunda kalmıútır. Özellikle Fransa ve øngiltere
piyasasından borçlanmaya çalıúan Osmanlılar, borç arama çalıúmaları sırasında
oldukça zorlanmıúlardır253. Yine harekâtı finanse edebilmek için Rumeli’deki bazı
eyâletlerden ek para istenmiútir. Bu durum hoúnutsuzlu÷a neden olmuútur. Mesela
bu eyaletlerden biri Yanya’da bu yüzden huzursuzluk yaúanmıútır254.
w
Harekâtın en olumsuz yanı ise Karada÷’ın boúaltılması iúleminin
Osmanlı Devleti’nin kendi iste÷i ile de÷il, Avusturya baskısı sonrası
w
w
249
B.O.A., A.AMD., nr:43/88, 3 Receb 1269/12 Nisan 1853 tarihli tezkere; A.MKT.MHM.,
nr:55/86, 6 ùaban 1269/15 Mayıs 1853 tarihli øúkodra Mutasarrıfı’na gönderilen hüküm.
250
B.O.A., A.MKT.UM.; nr:54/48.
251
B.O.A., A.MKT.UM., nr:119/94, 22 Rebiülevvel 1269/3 Ocak 1853 tarihli Bosna Teftiú
memuru Kâmil Paúa ve Bosna Valisi’ne gönderilen hüküm; ø.HR., nr:95/4646, 1 Cemaziyelahir
1269/10 ùubat 1853 tarihli arz tezkiresi.
252
B.O.A., A.MKT.MHM., nr:55/49, 24 Receb 1269/3 Mayıs 1853 tarihli Seraskerli÷e
gönderilen hüküm.
253
B.O.A., A.MKT.UM., nr:122/10; A.AMD., nr:42/4; ø.HR., nr:95/4632, Lef:2, 13 Ocak
1853 tarihli Londra Sefiri Kostaki Muzurus Paúa’dan gelen tahrirat.
254
B.O.A., A.MKT.NZD., nr:71/40, 12 Rebiülevvel 1269/24 Aralık 1852 tarihli Yanya
Valisi Esseyyid Ali Rıza’nın tahriratı.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
gerçekleútirilmiú olmasıdır. Hem Fuad Paúa layıhasının hem de Karada÷ meselesi
ortaya çıktı÷ı andan itibaren Osmanlı Devleti’nin savundu÷u “Karada÷
meselesinin devletin kendi iç meselesi” oldu÷una dair ilke çi÷nenerek dıú güçlerin
baskılarına boyun e÷ilmiútir. Tüm çabasına ra÷men Osmanlı Devleti’nin hiçbir
kazancı olmamıú, onlarca asker boúuna hayatını kaybetmiú, onlarcası boúuna
yaralanmıú, binlercesi boú yere zahmet çekmiútir. Zira daha Osmanlı askerleri
Karada÷’ı boúaltmadan bölgeye gelen Avusturyalı ve Rus memurlar Ladika
Danilo’nun prensli÷inin kabulü ve Grahova’nın Karada÷’a bırakılması yönündeki
isteklerini yinelemiúlerdir. Karada÷lılar da askerî harekâtın durmasından istifade
ederek geri çekilmekte olan Osmanlı askerlerine saldırmaya devam etmiúlerdir255.
w
.A
lt
1853 Mart ayı sonlarına do÷ru Ladika Danilo’nun Viyana’ya ziyareti
gündeme gelmiú, Danilo’nun Viyana’da Prens statüsü ile kabul görece÷i bilgisi
alınmıútır. Bu bilginin alınması üzerine Arif Bey konunun hassasiyetini hemen
Avusturya makamlarına iletmiútir256. Danilo 26 Nisan 1853’te Viyana’ya gelmiú
ve Avusturya Hükümeti Danilo’yu Prens statüsünde kabul etmiútir. Hatta
imparator Danilo’nun úerefine sarayda bir ziyafet dahi vermiútir. Tüm bu
geliúmeler karúısında Arif Bey, Avusturyalılar’ın yaptıklarının iki hükümet
arasındaki hukuk ve dostlu÷a sı÷madı÷ını belirtmiú, ziyareti 2 kez protesto
etmiútir. Fakat Avusturya Hükümeti geri adım atmamıútır. Mesele her fırsatta
Osmanlı Devleti’nin dostu oldu÷unu iddia eden Prens Meternich’e de
aksettirilmiú, fakat o da konu hakkında konuúmaktan kaçınmıú, “Karada÷’ın
Osmanlı topra÷ı oldu÷unu kabul etti÷ini” belirtmekle yetinmiútir257. Avusturya
Hükümeti Danilo’yu bu úekilde kabul etmekle 1848 Macar Mültecileri
meselesinin diplomatik rövanúını almıú oluyordu258.
w
w
Avusturyalılar Osmanlı Devleti’ne kabul ettiremedikleri Klek ve Sutorina
Limanları’nın ilhakı hususunu halletmek için de 1853 sonbaharında hareket
geçmiúlerdir. Osmanlı gemilerinin Klek Limanı’nı kullanmaması ve limanı
kontrol etmek için Klek Bo÷azı’na bir kale inúa etmeye baúlamıúlardır259.
255
B.O.A., A.AMD., nr:42/95.
B.O.A., ø.HR., nr:97/4737, Lef:1, 26 Cemaziyevvel 1269/ 7 Mart 1853 tarihli Viyana
Sefiri Mehmed Arif’in úukkası; 13 Cemaziyelahir 1269/24 Mart 1853 tarihli arz tezkiresi;
A.AMD., nr:43/7, 13 Cemaziyelahir 1269/24 Mart 1853 tarihli tezkere.
257
B.O.A., HR.MKT., nr:59/28, 23 Receb 1269/2 Mayıs 1853 tarihli Viyana Sefiri Mehmed
Arif Bey’in tahriratı.
258
B.O.A., ø.HR., nr:99/4816; Vaclik, a.g.e., s.137.
259
B.O.A., ø.HR., nr:103/5040, Lef:5, 29 Zilhicce 1269/ 3 Ekim 1853 tarihli Klek Müdürü
Süleyman A÷a’nın tahriratı.
256
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
lt
ay
li.
N
et
Rus elçi Prens Mençikof ise elçili÷i sırasında Osmanlı Devleti’nin her
meselesine karıúmayı adet haline getirmiú260, diplomasi kurallarını hiçe saymıú, bu
kabilden olmak üzere Karada÷ meselesine de müdahale etmiútir. Mençikof, ilk
olarak Osmanlı askerî harekâtı esnasında tutuklanan 30 Karada÷lı’nın serbest
bırakılmasını istemiútir. øste÷i kendi içiúlerine müdahale sayan Osmanlı dıúiúleri
Mençikof’un ültimatomunu kesin ve tartıúma kabul etmeksizin iade etmiútir.
Osmanlı dıúiúlerinin kesin tavrı karúısında geri adım atan Mençikof takririnin
iadesini kabul etmek zorunda kalmıútır261. Fakat Avusturya’nın Karada÷
meselesinde ileri çıkmasını hazmedemeyen Ruslar, bir úey yapma ihtiyacı
hissetmiúler ve onlar da 1853 Eylül’ünde Danilo ve Karada÷lılar’a niúan ve
madalyalar göndererek Karada÷’a olan desteklerini yinelemiúlerdir262. Ruslar
sadece Karada÷lılar’a de÷il, Osmanlı askerî harekâtı sırasında Karada÷lılar’a
yardımda bulunan baúta Dalmaçya Guvernörü General Mamula’nın da içlerinde
bulundu÷u birçok Avusturyalı yetkiliye úükran niúanları göndermiúlerdir263. Kırım
Savaúı’nın baúlamasıyla birlikte Karada÷ üzerindeki Rus baskısı artmıú, baúta
Kovalevski olmak üzere Karada÷ üzerinde nüfuzu bulunan Ruslar sık sık
Karada÷’a gidip, onları isyâna teúvik etmiúlerdir264. Ruslar bu gidiú geliúlerde
Karada÷’a külliyetli miktarda para ve cephane göndermeyi de ihmal
etmemiúlerdir265.
w
.A
Osmanlı yetkilileri ise Karada÷lılar’ın her hareketini yakından takip
etmiúlerdir. Mesela Danilo’nun ye÷eninin Belgrad’a gitmesi dahi merkeze rapor
edilmiútir266. Fakat Avusturya ve Rus koruması yüzünden Karada÷lılar’ın
ba÷ımsız bir devletin tebaası gibi davranmalarına engel olamamıúlardır. Onların
bu hareketleri Balkanlar’da yaúayan di÷er milletlere kötü örnek olmuútur. Bundan
sonra Balkanlar’da bu tip hareketlere kalkıúan di÷er milletler de tâbî oldukları
Osmanlı Devleti’ni de÷il hâmî olarak benimsedikleri devletleri muhatap kabul
w
w
260
Poole, a.g.e., s.133-141
B.O.A., A.AMD., nr:42/99, 11 Cemaziyelahir 1269/22 Mart 1853 tarihli tezkere;
A.MKT.UM., nr:130/88, 26 Cemaziyelahir 1269/6 Nisan 1853 tarihli Bosna Valisi Hurúid
Mehmed’in úukkası.
262
B.O.A., ø.HR., nr:102/5006-M, Lef:1, 7 Zilhicce 1269/11 Eylül 1853 tarihli Hersek
Valisi’nin tahriratı; nr:331/21311, 25 Zilhicce 1269/29 Eylül 1253 tarihli øúkodra Mutasarrıfı
Osman Mazhar Paúa’nın tahriratı.
263
B.O.A., ø.HR., nr:103/3040; A.AMD., nr:49/79, 10 Muharrem 1270/13 Ekim 1853 tarihli
tezkere.
264
B.O.A., A.MKT.NZD., nr:111/117.
265
B.O.A., A.MKT.UM., nr:153/63; 154/52; A.MKT.NZD., nr:112/115.
266
B.O.A., ø.HR., nr:103/5030.
261
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
etmiúlerdir. Mesela hiçbir alâkası olmamasına ra÷men Paris Barıú Antlaúması’nın
28. ve 29. maddelerinin Sırbistan’a ayrılması bu politikanın bir sonucudur267.
SONUÇ
ay
li.
N
et
Karada÷ özelinde ise bu harekâtın Karada÷ üzerinde hiç bir tesiri
olmamıútır. Çünkü Ladika Danilo hayatının sonuna kadar prenslik ve ba÷ımsızlık
iddialarından vazgeçmemiú, ölene kadar iktidara geldi÷inde kendine koydu÷u
hedefleri gerçekleútirmek için çabalamıútır. Dahası Avusturya ve Rusya’dan aldı÷ı
destekle tıpkı askerî harekât öncesinde oldu÷u gibi elindeki birliklerle çevre
eyâletlere saldırmaya devam etmiútir. Kırım Savaúı öncesindeki karıúık ortamdan
istifade etmeye çalıúan Danilo 7.000 kiúilik bir kuvvetle øúbuz’a saldırmıú, fakat
baúarılı olamayarak Karada÷’a çekilmek zorunda kalmıútır268. Ardından Gusine,
Gaçka, Jabyak ve øúbuz gibi civar kazalara saldırmıú, bu saldırılardan da istedi÷i
sonucu elde edememiútir269. O, Kırım Savaúı sırasında, Avusturya’nın tesiri ile
tarafsız kalmıú ve savaú sonrasında kendi payına düúenleri almak için beklemiútir.
Savaúın bitmesiyle Paris Barıú Konferansı’na katılan devletlere baúvurarak
Karada÷’ın ba÷ımsızlı÷ının tanıması istemiú, fakat talebi reddedilmiútir270.
w
.A
lt
Karada÷ Osmanlı Devleti için her zaman sorun olan bir bölgeydi. Ancak
Danilo’nun ladika olmasıyla beraber, onun prenslik ve ba÷ımsızlık arzuları
yüzünden iki taraf arasındaki anlaúmazlıklar daha da artmıútır. O bu iddialarda
bulunurken kendisine açık destek bulmada zorlanmamıútır. Çünkü Ruslar ve
Avusturyalılar derhal onu desteklemiúler, aldı÷ı güçlü destekle ilk kez bir ladika
açıkça ba÷ımsızlı÷ını ilân etmiútir. Osmanlı Devleti’nin bu geliúmeye seyirci
kalması, Balkanlar’da sonunu hazırlayabilirdi. Bu yüzden vakit kaybetmeden
Karada÷’a girmiú, geliúmeler Kırım Savaúı’na giden süreci baúlatmıútır. Karada÷
267
w
w
Bu maddelere için bakınız, Muâhedât Mecmûası, C. IV, østanbul 1298-Tıpkıbasım Türk
Tarih Kurumu 2008, s.256; Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.I,
Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1953, s.351; Benoit Brunswik, Recueil De Documents
Diplomatiques Relatifs A La Serbie Avec Une Introduction, Constantinople: Chez M. S.-H. Weiss,
Libraire A Péra, 1876, s.34; Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, C.VI, s.3082; Karal,
Osmanlı Tarihi, C. VI, s.67.
268
B.O.A., ø.HR., nr:114/5040-02, 24 Zilhicce 1270/17 Eylül 1854 tarihli arz tezkiresi.
269
B.O.A., A.MKT.UM., nr:157/12; 157/50; 158/52, 158/57; A.MKT.NZD., nr:116/46;
HR.MKT., nr:77/71.
270
Fosféro, Le Monténégro. Simple Question A Messieurs Les Plénipotentiaires Des
Nouvelles Conférences De Paris, Paris:Chez Tous Les Libraires, 1858, s.1-16; Vaclik, a.g.e.,
s.141-146; Brunswik, a.g.e., s.63-69; Macmillan’s Magazine, s.346-347; Karatay, Karada÷’ın
Ba÷ımsızlık Mücadelesi, s.463; Karal, Osmanlı Tarihi, C. VI, s.73-74.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
askerî harekâtı nedeniyle yaúanan geliúmeler karúısında Ruslar ve Avusturyalılar
bir cephede; øngiltere, Fransa ve Osmanlı Devleti ise karúı cephede yer almıútır.
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
Harekâtın baúlamasıyla birlikte güçlü Karada÷ Osmanlı ordusu karúısında
bir varlık gösterememiú ve Çetine kuúatılmıútır. Fakat Avusturya’nın Kont
Leningen’i ola÷anüstü görevle østanbul’a göndererek harekâtın durmasını
sa÷laması yüzünden Çetine’ye girilememiútir. Osmanlı askerî harekâtının
Avusturya müdahalesiyle durması, harekâtın Karada÷ üzerindeki tüm tesirini yok
etti÷i gibi, Danilo da ölene kadar Osmanlı hükümranlı÷ını tanımamıú ve prens
unvanını kullanmaya devam etmiútir. Ancak di÷er etkilerin yanında bu en
önemsiz sonuçtu. Çünkü Osmanlı Devleti’nin kendi ülkesindeki bir askerî
harekâtı yabancı bir gücün müdahalesiyle durdurması bir dizi olayı tetiklemiútir.
Bundan sonra kendine hami bulan her gurup rahatlıkla devlete karúı koymuú ve
her defasında da yaptıkları yanlarına kâr kalmıútır. Karada÷ meselesinde yeterince
etkili olamayan Ruslar, itibarlarını korumak için Kutsal Yerler Meselesi’nde
gere÷inden sert davranmıúlar, iki ülke arasındaki ipler kopmuú ve Kırım’da 2,5 yıl
sürecek bir savaú yaúanmıútır. Savaúı kazanmasına ra÷men Osmanlı Devleti ciddi
bir borç bata÷ına saplanmıú, daha da vahimi savaú sonunda imzalanan Paris Barıú
Antlaúması’nın 7. maddesi ile devlet Batı vesayeti altına girmiútir271. Böylece
Batılılar en küçük bir olayda dahi bu maddeyi ileri sürerek Osmanlı Devleti’nin
içiúlerine karıúmayı adet haline getirmiúlerdi
271
Muâhedât Mecmûası, C. IV, s.248; Erim, a.g.e., s.346.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
BELGELER
Belge–1: Karada÷ sınırlarının belirlendi÷i ve Karada÷’a istiklâl verilece÷i
dedikodularını içeren øúkodra Mutasarrıfı Osman Mazhar Paúa’nın tahriratı.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:89/4370, Lef:3, 5 Ramazan 1268/23 Haziran
1852.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
=DIHU*g/(1
Belge–2: Ruslar’ın Karada÷ Ladikalı÷ı ile ilgili çalıúmalarını konu alan
Hersek Valisi øsmail Paúa’nın tahriratı. Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:89/4370, Lef:9,
16 Ramazan 1268/4 Temmuz 1852.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Belge–3: Karada÷ üzerindeki Rus tesirini ve bu konuda Rusya’ya verilen
protestoyu konu alan arz tezkiresi.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:89/4371, 23 Zilkade 1268/8 Eylül 1852.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
=DIHU*g/(1
Belge–4:øngiltere ve Fransa’nın Karada÷ askerî harekâtına ılımlı
yaklaútı÷ını bildiren tezkire.
Kaynak: B.O.A., A.AMD., nr:41/13, 4 Safer 1269/17 Kasım 1869.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Belge–5: Savaúın seyrine göre Ömer Lûtfî Paúa’nın Karada÷lılar’a
yayınlaması için gönderilen ilânnâme.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:94/4584, Lef:1, varak:1.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
=DIHU*g/(1
Belge–6: Savaúın seyrine göre Ömer Lûtfî Paúa’nın Karada÷lılar’a
yayınlaması için gönderilen ilânnâme.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:94/4584, Lef:1, varak:2.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
Belge–7: Karada÷’a yönelik hareket tavrını belirleyen Meclis-i Vâlâ mazbatası.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:94/4582, Lef:1.
Belge-8: Leningen’in 3 ùubat 1853’de verdi÷i ültimatom.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr: 94/4613, Lef:9.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Belge-9: Leningen’in 3 ùubat 1853’de verdi÷i ültimatoma verilen 10 ùubat 1853
tarihli cevap.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:94/4613, Lef:4.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
Belge–10: Ömer Lûtfî Paúa’nın Podgoriçe’de 28 ùubat 1853’te Avusturya
Komiseri Zailsek ve Rus Komiseri Kovalevski ile imzaladı÷ı tahliye protokolü.
Kaynak: B.O.A., ø.HR., nr:97/4740, Lef:3.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
RESøMLER
Resim-2:Rus Çarı I.Nikola.
Kaynak: Dodd, a.g.e., s.3.
w
.A
lt
Resim-1: Sultan Abdülmecid.
Kaynak: George Dodd, Pictorial
History of Russian War 1854–55–
56:with maps, plans, and wood
engravings, Edinburgh and London:
W. & R. Chambers, 1856, s.345.
w
w
Resim-3:Avusturya ømparatoru Franz
Josef
Kaynak:
http://chestofbooks.com/travel/italy/l
ake-garda/John-StoddardLectures/Around-Lake-Garda-Part15.html
Resim-4:Rusya Baúbakanı Lord
Nessolrode.
Kaynak: Dodd, a.g.e., s.63.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
Resim-5:20 Sırp Dinarı üzerindeki II.
Petar Petroviç Niyeguú.
w
w
w
.A
lt
Resim-6: Danilo.
Kaynak: www.findagrave.com.
Resim-7: Ömer Lûtfî Paúa.
Kaynak: Dodd, a.g.e., s.41.
Resim-8: Prens Mençikof.
Kaynak: Dodd, a.g.e., s.212.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Resim-10: 1852-53’de øngiltere
Dıúiúleri Bakanı Lord John Russell
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lor
d_john_russell.jpg
w
w
w
.A
lt
Resim-9:1852’de øngiliz Dıúiúleri
Bakanı Lord Malmesbury. Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:3rd
_Earl_of_Malmesbury.jpg
Resim-11: 1853-58’de øngiltere
Dıúiúleri Bakanı Lord Clarendon.
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/File:4th
EarlOfClarendon.jpg
Resim-12: 1852-59’da Avusturya
Dıúiúleri Bakanı Kont Ferdinand von
Buol.
Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/
Karl_Ferdinand_von_Buol.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
ay
li.
N
et
Resim-14: Ostrog Bo÷azı ve
Manastırı.
Kaynak:Wilkinson, a.g.e., C.I, s.528.
w
w
w
.A
lt
Resim-13: Karada÷lı bir erkek.
Kaynak: L. C. Vialla de Sommières,
Voyage Historique et Politique au
Montenegro, Paris: Alexis Eymery,
1820, s.90
Resim-15: Jabyak Kalesi.
Kaynak: The Present Situation in
Montenegro, Bosnia, Servia,
Bulgaria, Roumania, Turkey and
Macedonia, New York: Doubleday,
Page & Company, 1907, s.43.
(Düzenleme: Can YASTIOöLU)
Resim-16: Kafatası Kulesi.
Kaynak:Wilkinson, a.g.e., C.I, s.512.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Resim-18: Karada÷’ın idare merkezi
Çetine.
Kaynak:Bartolomeo Biasoletto,
Relazione del Viaggio Fatto Nella
Primavera Dell’anno 1838 Dalla
Maestà Del Re Federico Augusto Di
Sassonia Nell’istria, Dalmazia e
Montenegro, Trieste: Presso H. F.
Favarger, Librajo, 1841, s.100.
w
w
w
.A
lt
Resim-17: Nikúiç Kalesi
Kaynak:
http://www.niksic.cg.yu/Fotografije/
Sobajic1.jpg.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
HARøTALAR
Harita-1:1853 askerî harekâtı sonrasında Karada÷.
Kaynak: Ankara Milli Kütüphane: HRT. 1994 D 1077, Demirbaú No:2148’deki
haritadan uyarlanmıútır. (Düzenleme: Hünkâr AKDEMøR)
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Harita-2: 1853 askerî harekâtı sonrasında Karada÷.
Kaynak: Heinrich Kiepert, Neue von Karte Montenegro, Berlin bei D. Reimer
1862, Türk Tarih Kütüphanesi: A.I-6771-1862 nolu haritadan uyarlanmıútır.
(Düzenleme: Can YASTIOöLU)
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
Harita-3: Jabyak (Zabliak), øúbuz ve Podgoriçe’yi gösteren detay harita.
Kaynak: General Karte von Bosnien, der Hercegovina, von Serbien und
Montenegro, K. K. Militärisch-Geografischen Institute, 1876, L.12 Pafta:3
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
w
w
w
.A
lt
ay
li.
N
et
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Harita-4: Klek, Sutorina, Karada÷’ın Hersek sınırı ve Karada÷’ın batısını gösteren
harita.
Kaynak: General Karte von Bosnien, der Hercegovina, von Serbien und
Montenegro, K. K. Militärisch-Geografischen Institute, 1876, K.12.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
KAYNAKÇA
A-BAùBAKANLIK OSMANLI ARùøVø VESøKALARI
ay
li.
N
et
A. AMD.( Sadâret-Mektûbî, Âmedî Kalemi), nr:33/49, 34/22, 41/13,
41/44, 41/45, 41/55, 41/57, 41/63, 41/82, 42/2, 42/4, 42/59,
42/82, 42/95, 42/96, 42/99, 43/7, 43/11, 43/21, 43/53, 43/87,
43/88, 49/79, 52/20, 94/80
A. MKT. MHM. (Sadâret-Mektûbî, Mühimme Kalemi), nr:41/54,
50/61, 51/29, 51/42, 52/92, 54/8, 54/27, 54/43, 54/74, 55/49,
55/86
A.MKT.NZD.( Sadâret-Mektûbî, Nezâret ve Devâir Kalemi), nr:55/72,
66/83, 70/23, 70/74, 71/40, 85/18, 111/117, 112/115, 116/46
A.MKT.UM.( Sadâret-Mektûbî, Umum Vilâyât), nr: 54/48, 98/34,
116/88, 118/7, 118/78, 119/44, 119/94, 120/74, 121/1,
121/72, 122/10, 123/25, 123/82, 124/23, 124/81, 125/29,
125/61, 127/46, 128/4, 130/88, 131/29, 139/41, 151/69,
153/63, 154/52, 157/12, 157/50, 158/52, 158/57
lt
HR.MKT.(Hariciye Nezareti, Mektubî Kalemi), nr:50/91, 51/76, 52/27,
52/72, 53/73-1, 53/89, 55/11, 55/67, 59/28, 59/29, 77/71
.A
ø.DH.(ørade Dahiliye), nr(numara):235/14218, 246/14993, 252/15536,
253/15596, 253/15597, 260/16109, 263/16387, 271/16935
w
w
w
ø.HR.(ørade Hariciye), nr: 3577, 78/3831, 82/4003, 82/4085, 87/4246,
87/4247, 89/4368, 89/4369, 89/4370, 89/4371, 92/4498,
93/4565, 94/4582, 94/4584, 94/4586, 94/4587, 94/4588,
94/4590, 94/4591, 94/4613, 94/4621, 94/4622, 94/4624,
94/4625, 94/4626, 94/4627, 94/4628, 94/4629, 94/4685,
95/4631, 95/4632, 95/4635, 95/4645, 95/4646, 96/4681,
96/4683, 96/4684, 97/4736, 97/4737, 97/4740, 97/4741,
98/4778, 99/4816, 102/5006-M , 103/3040, 103/5040,
114/5040-02, 330/21275, 331/21311
ø. MVL.(ørade, Meclis-i Vâlâ), nr:228/7852, 285/11266
Mühimme-i Mektûme, nr:9
Y.PRK.AZJ.(Yıldız, Arzuhal Jurnal), nr:1/3
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
ay
li.
N
et
B-YAZMALAR
-------------------; “15 Rebiülevvel 1269/27 Aralık 1852 Tarihli Karada÷’ın
Devlet-i Âliyye’ye øsbât-ı Taallukuna Dair Fuad Paúa Hazretleri’nin
Kaleme Aldıkları Lâyıha”, Ankara: Milli Kütüphane, Yazma
Demirbaú No: 06 Mil Yz B 117.
Ergirili Ahmed Hilmi øbni Resul, Osmanlı-Karada÷ Muhârebâtı Tarihçesi,
østanbul
Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi, nr:10071
Ferik Selâmi; Muhârebe-i ùarkiyye Tarihidir, Milli Kütüphane: 06 Mil Yz B
335/1.
C-MAKALE VE KøTAPLAR
lt
-------------------; “Karada÷”, Meydan Larousse, C.VI, østanbul: Meydan
Yayınevi, 1981, s.925.
.A
-------------------; Montenegro Historical Monuments and Natural Beauties,
Beograd: Monos, 1972.
w
-------------------; “Montenegro, The Herzegovine, and The Slavonic Populations
of Turkey”, Macmillan’s Magazine,
Edited by David Masson,
Volume:VI, Cambridge: Macmillan And Co., 1862, s.
w
w
-------------------; Montenegro Political and Ethnic Boundaries 1840–1920,
Editör: Beitullah Destani, Volume: I, Chippenham, Wilts: Archive
Editions, 2001.
-------------------; Muâhedât Mecmûası, C. IV, østanbul 1298-Tıpkıbasım Türk
Tarih Kurumu 2008.
-------------------; The Present Situation in Montenegro, Bosnia, Servia, Bulgaria,
Roumania, Turkey and Macedonia, New York: Doubleday, Page &
Company, 1907.
-------------------; Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, CVI, østanbul:
Güven Yayınevi, 1972.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
Ahmed Cevdet Paúa; Tezâkir 1–20, Yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 1991.
Ahmed Midhat; Üss-i ønkılâb, Kısm-ı Evvel: Kırım Muhârebesinden Cülûs-ı
Hümâyûna Kadar, østanbul: Takvîmhâne-i Âmire Matbaası, 1294.
ay
li.
N
et
Ali Suavi; Monténégro, Paris: Imprimerie Victor Goupy, 1876.
Anderson,Matthew Smith; Do÷u Sorunu 1774-1923 Uluslararası øliúkiler
Üzerine Bir ønceleme, Çeviren: ødil Eser, østanbul: Yapı Kredi Yayınları,
2001.
Apcɢʄ,Padɢɜoje;- Bɥadɢɦɢp ɉeɰɢɤoɡa, ɂctopɢjckɢ Atɥac (østoriski Atlas-Tarih
Atlası), Ȼeoɝpaɞ (Belgrad): Cpɩcka ɒkoɥa, 2007.
Aslantaú, Selim, Osmanlıda Sırp øsyanları. 19. Yüzyılın ùafa÷ında Balkanlar,
østanbul: Kitap Yayınevi, 2007.
lt
Bessé, Alfred de;- Morris, Edward Joy, The Turkish Empire; Its Historical,
Statistical, and Religious Condition: Also Its Manners, Customs, Etc.,
Philadelphia: Lindsay & Blakiston, 1854, s.24-27; British Officer, The
Powers of Europe and Fall of Sebastopol, Boston: Higgins Bradley and
Dayton, 1857.
.A
Biasoletto,Bartolomeo; Relazione del Viaggio Fatto Nella Primavera Dell’anno
1838 Dalla Maestà Del Re Federico Augusto Di Sassonia Nell’istria,
Dalmazia e Montenegro, Trieste: Presso H. F. Favarger, Librajo, 1841.
w
w
w
Bilge, Mustafa; “Kara Mahmud Paúa (1742–1796), Balkanlarda øslâm
Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyum Tebli÷leri (Tiran, Arnavutluk,
4–7 Aralık 2003), østanbul: øslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araútırma
Merkezi, 2006, s.487-502.
Brunswik, Benoit, Recueil De Documents Diplomatiques Relatifs Au Monténégro
Avec Une Introduction, Constantinople: Chez M. S. H.-H. Weiss,
Libraire A Péra, 1876.
Brunswik, Benoit; Recueil De Documents Diplomatiques Relatifs A La Serbie
Avec Une Introduction, Constantinople: Chez M. S.-H. Weiss, Libraire
A Péra, 1876.
Canım, Rıdvan, Mostar’dan Tiflis’e Gezi Notları, østanbul: Birey Yayıncılık,
2002.
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Castellan,Georges; Balkanların Tarihi, Çeviren: Ayúegül Yaraman-Baúbu÷u,
østanbul: Milliyet Yayınları, 1992
Coquelle, P.; Histoire De Monténégro Et De La Bosnie Depuis Les Origines,
Paris: Ernest Leroux, Éditeur, 1893.
ay
li.
N
et
Csorba, György; “Macar Mültecileri”, Türkler, Çeviren: Erol Hatipli, C.XII,
Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.805-812.
Daniúmend, øsmail Hami; øzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.IV, østanbul:
Türkiye Yayınevi, 1961.
Darkot, Besim; “Karada÷”, øslâm Ansiklopedisi, C.VI, østanbul: Milli E÷itim
Basımevi, 1988, s.221-230.
Denton,William; Montenegro Its People and Their History, London: Daldy,
Isbister & Co., 1877.
Dodd, George; Pictorial History of Russian War 1854–55–56:with maps, plans,
and wood engravings, Edinburgh and London: W. & R. Chambers,
1856.
lt
Erim, Nihat; Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.I, Ankara: Türk
Tarih Kurumu Basımevi, 1953.
w
.A
Evans, Arthur John; Through Bosnia and the Herzegóvina on Foot during the
Insurrection August and September 1875 with an Historical Rewiew of
Bosnia and A Glimpse at the Croats, Slavonians, and the Ancient
Republic of Ragusa, London: Longmans, Green, And Co., 1876.
Fosféro; Le Monténégro. Simple Question A Messieurs Les Plénipotentiaires Des
Nouvelles Conférences De Paris, Paris:Chez Tous Les Libraires, 1858.
w
w
Glenny, Misha; Balkanlar 1804–1999. Milliyetçilik, Savaú ve Büyük Güçler,
Çeviren: Mehmet Harmancı, østanbul: Sabah Kitapları, 2001.
Griffe,
Hacer Mirgül Eren; Osmanlının Hizmetkarı-Galip Ali
Rızvanbegoviç-Stocevic, Ankara: Babil Yayın Da÷ıtım, 2005.
Paúa
Hamzao÷lu, Yusuf; Sırbistan Türklü÷ü, Üsküp: LogosA, 2004.
øbnülemin Mahmut Kemal ønal; Son Sadrazamlar, C.I, østanbul: Dergâh
Yayınları, 1982.
James, Lawrence; The Rise and Fall of the British Empire, London: Abacus,
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
1995.
Jelavich, Barbara; Balkan Tarihi 18. ve 19. Yüzyıllar, Çeviren: øhsan Durdu,
Haúim-Gülçin Koç, C.I, østanbul: Küre Yayınları, 2006.
ay
li.
N
et
Jezernik, Božidar; Vahúi Avrupa. Batı’da Balkan ømajı, Çeviren: Haúim Koç,
østanbul: Küre Yayınları, 2006.
Jorga, Nicolae; Osmanlı ømparatorlu÷u Tarihi, Çeviri: Nilüfer Epçeli, C.V,
østanbul: Yeditepe Yayınevi, 2005.
Karal, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, C. VI, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
Karal, Enver Ziya; Selim III’ün Hatt-ı Humayunları, Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 1999.
Karatay,
Osman; “Osmanlı Hakimiyetinde Karada÷”, Balkanlar El Kitabı,
Derleyenler: Osman Karatay-Bilgehan A. Gökda÷, Cilt: I-Tarih, KaraM
& Vadi, 2006, s.361-370.
lt
Karatay, Osman; “Karada÷’ın Ba÷ımsızlık Mücadelesi”, Balkanlar El Kitabı,
Derleyenler: Osman Karatay-Bilgehan A. Gökda÷, Cilt: I-Tarih, KaraM
& Vadi, 2006, s.459-471.
.A
Kodaman, Bayram; “1876–1920 Arası Osmanlı Siyasi Tarihi”, Do÷uútan
Günümüze Büyük øslâm Tarihi, C.XII, østanbul: Ça÷ Yayınları, 1993,
s.19-200.
w
Kohn, Hans; Panislavizm ve Rus Milliyetçili÷i, Tercüme Eden: Agâh Oktay
Güner, østanbul: Kervan Yayınları, 1983.
Krasinski, Count Valerian; Montenegro and the Slavonians of Turkey, London:
Chapman and Hall, 1853.
w
w
Kutlu, Sacit, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı
Devleti, østanbul: østanbul Bilgi Üniversitesi, 2007.
Kütüko÷lu, Mübahat S.; Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), østanbul:
Kubbealtı Neúriyat, 1994.
Mahmud Celâleddin Paúa; Mir’ât-ı Hakîkat. Târîhî Hakîkatların Aynası,
Hazırlayan: øsmet Miro÷lu, østanbul: Berekât Yayınevi, 1983.
Mehdî Fraúerli; Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların Uygulanıúı (ømtiyâzât-ı
Ecnebiyyenin Tatbîkât-ı Hâzırası), Yayına Hazırlayan: Fahrettin Tızlak,
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
.DUDGDù$VNHUv+DUHNkW×YH6RQXoODU×
Isparta: Fakülte Kitabevi, 2008.
Miller, William; The Ottoman Empire and Its Successors, 1801–1927, Routledge,
1966.
ay
li.
N
et
Murad Efendi; Türkiye Manzaraları, Çeviren: Alev Sunata Kırım, østanbul: Kitap
Yayınevi, 2007.
Nazır, Bayram; “Macar ve Polonyalı øhtilalcilerin Osmanlı Devleti’ne ølticası ve
Diplomatik Kriz”, Türkler, C.XII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları,
2002, s.813-825.
Özcan, U÷ur; II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karada÷ Siyasi øliúkileri, Isparta,
2009, (SDÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamıú Doktora Tezi).
Petrovich, Michael Boro; The Emergence of Russian Panslavism 1856–1870,
New York: Columbia University Press, 1958.
Poole, Stanley Lane; Stanley Lane Poole, Lord Stratford Canning’in Türkiye
Anıları, Çeviren: Can Yücel, østanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
.A
lt
Robert, Cyprien; “The Slave Provinces of Turkey”, The History of Servia, and
The Servian Revolution with a Sketch of The Insurrection in Bosnia, By
Leopold Ranke, Translated From The German: By Alexander Kerr,
London: Henry G. Bohn, 1853.
Roberts, Elizabeth; Realm of the Black Mountain. A History of Montenegro,
London: Hurst & Company, 2007.
w
Shaw, Stanford J.;- Shaw, Ezel Kural; Osmanlı ømparatorlu÷u ve Modern
Türkiye, Çeviren: Mehmet Harmancı, C.II, østanbul: e Yayınları, 1994.
w
w
Simpson, Leonard Francis; The Eastern Questions: A Connected Narrative of
Events From The Mission of Count Leiningen and Prince Menschikoff to
Constantinople, to The Present Day, London: Hope and Co., 1854.
Sommières, L. C. Vialla de; Voyage Historique et Politique au Montenegro,
Paris: Alexis Eymery, 1820.
Stillman, William James; Herzegovina and The Late Uprising: The Causes of
The Latter And The Remedies, From The Notes And Letters of A Special
Correspondent (1877), London: Longsmans, Green and Co. (Reprint:
Kessinger Publishing), 1877.
Tuminez, Astrid S., Russian Nationalism Since 1856: Ideology and the Making of
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH
=DIHU*g/(1
Foreign Policy, Rowman & Littlefield, 2000.
Uzunçarúılı, øsmail Hakkı; Osmanlı Tarihi, C.IV, 1. Kısım, Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 1995.
ay
li.
N
et
Vaclik, Jean; La Souveraineté Du Monténégro Et Le Droit Des Gens Moderne
De L’europe, Leipzig: F. A. Brockhaus, 1858.
Verloop, M. C., Le Royaume De Monténégro, Paris: Berger-Levrault, Éditeurs,
1911.
Wilkinson, Gardner; Dalmatia and Montenegro, Volume: I, London: John
Murray, 1848.
Wingfield, William Frederick; A Tour in Dalmatia, Albania, and Montenegro;
with an Historical Sketch of the Republic of Ragusa, from the Earliest
Times Down to Its Final Fall, London: Richard Bentley, 1859.
D-øNTERNET KAYNAKLARI
http://www.cosmovisions.com/ChronoMontenegro.htm.
w
w
w
.A
www.findagrave.com.
http://en.wikipedia.org.
lt
http://chestofbooks.com/travel/italy/lake-garda/John-StoddardLectures/Around-Lake-Garda-Part-15.html
+LVWRU\6WXGLHV
9ROXPH