Hazırlayan: Dr. Mehmet Ata Öztürk • En genel anlamıyla X

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b /b3/Fragile_x_syndrom.png
• En genel anlamıyla X kromozumunda görülen bir anomali olarak
ifade edilebilir. Kromozomun sonunda ipliksi bir sarkma vardır.
(Fragile X Association of Australia, 2009)
http://www.cbs.dtu.dk/dtucourse/cookbooks/dave/FraXChrom.jpg
http://www.cdc.gov/ncbddd/single_gene/video/Fragile%20X-4.html
• Rapor edilen ilk Frajil X Sendromu (FXS) vakasında; iki kuşak aile
bireylerinden 11 bay ve 2 bayan rapor edilmiştir.
(Martin & Bell, 1943)
Hazırlayan: Dr. Mehmet Ata Öztürk
• 1991 yılında, Verkerk ve arkadaşları tarafından FMR1 genindeki
anormallikten kaynaklandığı tespit edilmiştir
mehmet.ozturk@marmara.edu.tr
• Günümüzde kalıtsal zeka geriliğinin bilinen
en sık nedenidir.
• 1:4000 erkekte ve 1:6000 bayanda tam mutasyon görülür
(CDC, 2010; de Vries ve ark.,1997; Turner ve ark.,1996)
• 1:250 erkek ve 1:800 bayan taşıyıcılık
• X kromozomu ilişkili öğrenme
bozukluklarının %40’ının sebebi
http://www.intellectualdisability.info/mental_phys_health/images/sabaratnam/sabaratnam1.gif
(Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genetik Ünitesi, 2009)
http://medicineworld.org/images/blogs/6-2007/fragile-x-12701.gif
• X kromozomu ilişkili zeka geriliğinin
1/3’ünün sebebi
(Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genetik Ünitesi, 2009)
•
•
FXS bir gendeki (FMR-1) değişiklik ya da mutasyon
nedeniyle olur.
Herkeste FMR-1 geninde yaklaşık 5 ila 40 arasında
CGG tekrarı varken,
•
Frajil X taşıyıcılarında CGG 55 ila 200 tekrar vardır,
buna “premutasyon” denir. Taşıyıcıların FMR-1
protein düzeyleri normal olduğu için genelde zihinsel
olarak etkilenmemişlerdir.
•
CGG tekrar sayısı frajil X’li kişilerde 200’den fazladır.
•
Bu genişlemiş tekrar sayısına “full (tam) mutasyon”
denir
•
FMR-1 geninin “devre dışı kalmasına” ve düzgün
çalışmamasına neden olur. Devre dışı kalmış bir
FMR-1 geni üretmesi gereken proteini yeterli
düzeyde ya da hiç üretemez.
http:// www.fragilex.org/cfxf/about.php
•
http:// www.fragilex.org/cfxf/about.php
FMR-1 genindeki mutasyon DNA’daki belirli
kimyasal kısımların (CGG) genişlemesi
(tekrarlaması) şeklindedir.
(Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genetik Ünitesi, 2009)
http://s pnl.stanford.edu/im ages/frax_gene.jpg
1
(Crawford et al., 1999; Mulley et al., 1995)
•
DNA testlerinin kullanımı ile, bireylerin
Frajil X Sendromu’nun premutasyon ya da
tam mutasyon sahibi olup olmadıklarını
%99 oranında tespit imkan tanır.
•
Alınan kandan,DNA analizi PCR ve
Southern Blot metodlarıyla yapılmaktadır.
Bu yöntemle riskli ailelere (doğum öncesi)
tanı olanağı da sağlanmaktadır.
• X kromozomunda bilinen en az 4 adet kırılgan bölge vardır
(Meyer & Batshaw, 2002)
• Bunlardan 2’si zeka geriliği ve gelişim bozukluğu ile ilişkilidir:
1. Frajil X Sendromu gen bölgesi (Xq27.3)
2. Yakın bir XE bölgesi – zeka geriliği ile nispeten daha az ilişkilidir
(Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genetik Ünitesi, 2009)
National Institute of General Medical Sciences
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Geniş alın ve çene
Uzun yüz
Büyük ve belirgin kulaklar
Şaşılık
Yüksek ve kemerli damak
Hiperekstansibil eklemler
Kaslarda gevşeklik
http://www.zicev.org.tr/bilgiler:frajil:genel
Düz tabanlık
Büyük testisler (ergenlikle başlar) - makroorkidizm
(Meyer & Batshaw, 2002)
Jorde et al. (2000) Tıbbi Genetik, 2.baskı
FİZİKSEL ÖZELLİKLER
GELİŞİMSEL ÖZELLİKLER
•
•
Yürüme 26-30 aylıkken başlar
(Dykens, 1995; Freund et al., 1995)
IQ skorları, %80’den fazla vakada hafif-orta seviye zeka geriliği
aralığındadır
(Meyer & Batshaw, 2002)
DİĞER ÖZELLİKLER
•
•
Dil ve konuşma problemleri, konuşmada gecikme
Hızlı konuşma ve kelime tekrarları (papağan gibi konuşma)
•
•
Duygusal bilgileri algılamakta ve uygun yanıt vermekte zorluk
İnce ve kaba motor hareketlerde güçlük
•
Bilişsel becerileri tümevarım değil, tümdengelimden öğrenim daha
kolaydır – simultane işlem
(Maes et al., 1994)
(Meyer & Batshaw, 2002)
(Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genetik Ünitesi, 2009)
GENEL ÖZELLİKLER
STERYOTİPİK ÖZELLİKLER
•
•
•
•
•
•
•
El sallama, çırpma (%80)
Göz teması eksikliği (%90)
Dokunmaya karşı tepki (%76)
Hiperaktivite (%73)
Dikkat bozukluğu (%95)
Saldırganlık (%25)
Kaygı – anksite (%64)
(Riddle et al., 1998)
•
•
Tipik fiziksel özelliklere yakın ya da bir miktar farklı görüntü verebilirler
Tam mutasyon taşıyan bayanların yaklaşık %50’sinde genellikle hafif
(Hagerman & Cronister, 1996)
zeka geriliği vardır
•
%50’sinde normal zeka ya da öğrenme problemi vardır. Özellikle
matematik dersinde başarısızdırlar.
Motor problemler, konuşma/dil problemleri sık görülür
(erkeklere kıyasla şiddet derecesi azdır).
Davranış bozukluğu da görülebilir.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite sıktır.
Utangaç ve çekingen davranışlar ve sosyal fobi bildirilmiştir.
(Baumgardner et. al., 1995; Hagerman & Cronister, 1996, Hatton et al., 1999; Lachiewicz et al., 1994)’a referansla Meyer & Batshaw, 2002)
•
(Fragile X Association of Australia, 2009)
•
•
•
(Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genetik Ünitesi, 2009)
2
• Ortadan kaldıracak bir tedavisi yoktur
• Eğitsel ve/veya terapiye yönelik uygulamalar
(Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Genetik Ünitesi, 2009)
• Etkilerini azaltıcı uygulamalar
•
•
•
•
Ortopedik bozukluklar için protez ve ortez kullanılabilir ancak
ameliyat nadirdir
Orta kulak iltihaplarına (otitis medya) karşı takip
Kalp hırıltısı (murmur) varsa, EKG sonrası mitral kapak kayması
tespit edilirse ameliyat sözkonusu olabilir
Nöbetlere karşı (%20’de görülür) epileptik ilaçlar faydalıdır
•
•
•
•
Yapılandırılmış eğitim ortamı
Sözlü direktifler açık ve net, mümkünse görsel destekli
Konuşma terapisi
Ortopedik
(Meyer & Batshaw, 2002)
(Meyer & Batshaw, 2002)
•
Folik asit kullanımının ilgi, konsantasyon, ve konuşmaya olumlu
destek verdiği bildirilmiştir
(Hagerman & Cronister, 1996)
http:// www.fragilex.org.au
http:// www.nfxf.org/FragileXCommunityPictures
Ders planlarının da olduğu ayrıntılı doküman (İngilizce) http://www.nfxf.org/FXSBinderReprint0804.pdf
“ The National Fragile X Foundation Education Project (2004). Lesson Planning Guide for Students with Fragile
X Syndrome. A Practical Approach for the Classroom”dan, Mehmet Ata Öztürk tarafından uyarlanmıştır.
Mümkün olduğunca, sakin, sessiz bir ortam sağlamak, içinde
molaların olduğu, dikkat dağıtmayan bir "güvenli" sığınak.
Görsel malzemeleri basitleştirmek (Amaç darmadağın
veya aşırı uyarıcı durumu ortadan kaldırmak.
Görev geçişleri için görsel gündem kullanın.
Sosyal beceriler desteği sağlayın ve tipik gelişime sahip bir akran ile uygun
davranışların öğretimini destekleyin
Görevlerini düzenlemek için görsel ipuçları- renk
kodlama, numaralama ve oklardan yardım alın.
http://www.nfxf.org/FragileXCommunityPictures
Dikkat bozan uyaranlara azaltmak için öğrenciyi salonda mümkün olduğunca
öğretmenin yakına ve kenarlara almak.
The National Fragile X Foundation Education Project (2004). Lesson Planning Guide for Students with Fragile
X Syndrome. A Practical Approach for the Classroom.’dan, Mehmet Ata Öztürk tarafından uyarlanmıştır.
Dersi bitirirken kapatma faaliyetleri yapın
Simultane ve bağlantılı, eşzamanlı öğrenme ve
ilişkisel olarak güçlü eğitim modellemesi yapın,
Direkt yerine dolaylı soru sorun (boşluk doldurma)
FXS çocuklar fazla uyarılma eğilimindedir. O yüzden,
sarılmak ya da sırtını sıvazlamaktan ziyade elle ‘çak’
tarzı destekleyici takviye kullanın
http://www.nyrr.org/resource s/classe s/images/csf kgallery2k9/CitySports19.jpg
• Otizm, Frajil X’e sahip çocukların %30’unde görülmektedir
(Harris et al., 2006; Hatton et al., 2006; Kaufmann et al., 2004; Rogers, Wehner, & Hagerm an, 2001)
• Otizmle tanılanmış bireylerin %2-6’sında Frajil X mutasyonu
tespit edilmiştir
(Persico & Bourgeron, 2006; Reddy, 2005; Wassink et al., 2001)
• Bu bakımdan, otizmle alakalı olarak tespit edilebilmiş en yaygın
gen ilişkisidir
(Hagerman, 2009)
• OTİZM SPEKTRUMUNU gelecek hafta inceleyeceğiz…
3