Book 1.indb

advertisement
YAZMA EĞİTİMİ
Editör
Prof. Dr. Murat Özbay
Prof. Dr. Murat Özbay
Doç. Dr. Eyyup Coşkun
Doç. Dr. Ali Göçer
Yrd. Doç. Dr. Hasan Bağcı
Doç. Dr. Halit Karatay
Doç. Dr. Mehmet Akif Çeçen
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun
Yrd. Doç. Dr. Özay Karadağ
4. Baskı
Editör: Prof. Dr. Murat ÖZBAY
Yazma Eğitimi
ISBN 978-605-364-127-8
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2014, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Şubat 2011, Ankara
4. Baskı: Ocak 2014, Ankara
Yayın - Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu
Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Kılıç
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi
Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15
İSKİTLER/ANKARA
(0312-384 34 35)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 25744
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ
Dil öğretiminin temel hedefi, öğrencilerin dilin farklı bağlamlardaki kullanımlarını kavramaları, değişik bilgi kaynaklarına ulaşarak duygu, düşünce ve hayal dünyalarını zenginleştirmeleri ve dil aracılığıyla kendilerini ifade edebilmeleridir. Yazma
becerisi, öğrencilere bilgilerini düzenleme, zenginleştirme; düşüncelerini genişletme
ve planlı biçimde ifade etme imkanı verdiği için çok önemli bir dil becerisidir. Konuşmayla birlikte kendini ifade etme yollarından biri olan yazma, insanoğlunun binlerce
yıldır kullandığı en önemli iletişim becerilerindendir. Yazılı iletişim, çağlar boyunca
toplumların gelişmişlik düzeylerini gösteren önemli göstergelerden biri olarak kabul
edilmiştir. Teknolojik gelişmeler sosyal yaşamda yazılı iletişimin ağırlık kazanmasına
yol açmıştır.
Falih Rıfkı Atay’a göre “Düşündüğünü ve duyduğunu karşısındakine derli toplu anlatabilmek, ne bir meslek ne de bir sanattır. Hikâye yazmak bir sanattır. Fakat
başından geçeni anlatmak (yazmak) bir sanat değildir.” Buna göre zorunlu eğitim
döneminde, verilen yazma eğitiminin temel hedefi, bireyin günlük yaşamında gereksinim duyduğu yazma eylemlerini yapabilmesini sağlayacak beceriler kazanmasıdır.
Örneğin, belediyedeki bir iş için başvuru dilekçesini yazabilmek, bir trafik kazasında
gerekli raporu yazabilmek, herhangi bir olayla ilgili tutanak yazabilmek gibi becerilerin kazanılması zorunlu eğitimini tamamlamış bir kişinin vatandaşlık haklarını
kullanabilmesi için sahip olması gereken yazma becerileridir.
İyi yazı yazmak için birikimlerin yanında metin oluşturma kuralları da önem
taşır. Kurgusu sağlam bir metin her şeyden önce sözcükler arasındaki bağlantıların
özenle kurulmuş olmasıyla ortaya çıkar. Yazma becerisi, “beyinde yapılandırılmış
bilgilerin yazıya dökülmesi” olarak tanımlanmaktadır. Yazma, bir üretim, iletişim ve
ifade aracıdır. Okumada olduğu gibi yazma da öncelikle anlamları zihinde yapılandırmayı gerektirir. Zihinde yapılandırılmış bilgileri gözden geçirme sırasında yazma konusu ve düşünceler belirlenmekte, vurgulanacak anahtar kelimeler, kavramlar, olaylar
vb. seçilmekte, gerekli zihinsel kaynaklar toplanmaktadır.
Yazma eğitimi, konu seçiminden ortaya konulan çalışmaların değerlendirilmesine kadar öğrencilerin etkin olduğu, öğretmenin rehberlik yaptığı dinamik bir süreci
gerektirmektedir. Geleneksel yazma anlayışında yazılı anlatım çalışmaları doğrusal
olarak ilerler. Oysa yazma çalışmaları doğrusal ilerleme etkinliği ile başarılı ürünler ortaya çıkarmaz. Başarılı bir yazma ürünü ortaya çıkarmak için yazma eylemini planlama, düzenleme, gözden geçirme, değerlendirme, düzeltme ve tekrar yazma
gibi bazen ileriye bazen geriye doğru atılan adımlar gerekir. Bunun için öğretmen,
öğrencilerinin yazılı anlatım becerilerini geliştirmek, onların yazma aşamalarındaki
gelişimlerini gözlemlemek ve değerlendirmek rolünü üstlenir.
Okullarımızda yazı eğitimi çalışmaları Türkçe, edebiyat ve kompozisyon dersleri
çerçevesinde yapılmaktadır. Bu derslerde yapılan çalışmalar ise çoğunlukla geleneksel
anlayışla yürütülmektedir. Öğrencilere konu ile ilgili bir atasözü veya özdeyiş verilip
açıklamaları istenmekte ve büyük bir çoğunluğu da değerlendirilmemektedir. Bu tür
özensizlik ve önemsemezlik zamanla öğrenciler tarafından da kanıksanmakta ve söz
konusu yazma çalışmaları, amaçsız, sıradan bir eğitim etkinliği durumuna düşmektedir. Oysa yazma eğitimi, amaçlı bir eğitim etkinliği olmalıdır.
İlköğretim okullarında uygulanan yeni Türkçe Öğretim Programları, yapılandırıcı yaklaşıma göre hazırlanmıştır. Bu yaklaşım, öğretmen merkezli öğretim yerine
öğrenci merkezli öğretimi hedefleyen, öğrenme sürecinde ön bilgileri harekete geçirme, gelişim düzeyini dikkate alma, etkili iletişim kurma gibi hususları öne çıkaran bir
yaklaşımdır. Şu ana kadarki uygulamalar programda ortaya konulan çağdaş yaklaşımların hayata yeterince geçirilemediğini göstermektedir.
Yapılandırmacı yaklaşıma uygun olarak öğrenci merkezli ve etkinlik temelli bir
yazma eğitiminin nasıl yapılacağı konusunda öğretmen adaylarına ve öğretmenlere
rehberlik etmeyi amaçlayan bu kitap, Türkiye’nin farklı üniversitelerinde görev yapan
ve doktora eğitimini Türkçe öğretimi alanında yapan öğretim üyeleri tarafından yazılmıştır. Bu bakımdan önemli bir birikimi ortaya koymaktadır. Kitabın hazırlanmasında yazma eğitimine ait temel bilgilerin akademik bir bakış açısıyla ortaya konulmasının yanında, öğretmen adayları ve öğretmenler tarafından eğitim ortamına rahatlıkla
uygulanabilecek bir yapıda olmasına özen gösterilmiştir. Bölümlerde kuramsal bilgilerin yanında çok sayıda örnek uygulamalara yer verilerek sunulan bilgilerin eğitim
ortamlarına nasıl aktarılabileceği ortaya konulmuştur.
Elinizdeki Yazma Eğitimi kitabı sekiz bölümden oluşmaktadır. “İlköğretim Programlarında Yazma Eğitimi” isimli Birinci Bölümde Cumhuriyet Dönemi Türkçe öğretim programlarında yazma eğitiminin nasıl yer aldığı değerlendirilmiştir. “Süreç
Temelli Yazma Modelleri: 4+1 Planlı Yazma ve Değerlendirme Modeli” isimli İkinci
Bölümde süreç temelli yazma yaklaşımı açıklanmıştır. “Yazma Eğitiminde Aşamalı
Gelişim” başlığını taşıyan Üçüncü Bölümde ilköğretim öğrencileri için yazma eğitiminin aşamaları örneklerle açıklanmış ve öğrencilerin bu aşamalarda gelişimini sağlamak için yapılabilecek etkinlikler ortaya konulmuştur. “Yazılı Anlatım ve Unsurları”
isimli Dördüncü Bölümde yazılı anlatımın temel unsurları olan, konu, plan, kelime,
cümle, paragraf ve başlık kavramları örnek uygulamalarla açıklanmıştır. “Yazma
Eğitimi Açısından Metin Bilgisi” isimli Beşinci Bölümde metinle ilgili kavramlar ve
metinsellik ilkeleri yazma eğitimi açısından değerlendirilmiştir. “Yazma Eğitiminde
Anlatım Tarzları ve Öğretimi” adlı Altıncı Bölümde açıklama, tartışma, betimleme
ve öyküleme anlatım tarzlarının öğretimi örnek uygulamalarla gösterilmiştir. “Yazma
Eğitiminde Noktalama ve İmla” isimli Yedinci Bölümde noktalama ve imlanın yazma
eğitimindeki yeri öğretim programlarında yer alan kazanımlardan hareketle açıklanmıştır. “Yazma Çalışmalarını Değerlendirilme” adlı Sekizinci Bölümde ise yazma eğitiminde ölçme ve değerlendirmenin nasıl yapılacağı örneklerle izah edilmiştir.
Öncelikle sınıf ve Türkçe öğretmeni adayları ile öğretmenler için yazma eğitiminde rehberlik etmesi amacıyla hazırlanan, imla ve noktalamada Türk Dil Kurumu'nun
yazım kılavuzunun esas alındığı bu kitabın, eğitimin her düzeyinde yazma eğitimiyle
ilgilenen bütün bireylere ve bu alanda çalışma yapan akademisyenlere faydalı olacağı
düşünülmektedir.
Kitabın dizgi, grafik ve baskısı esnasında gerekli titizliği gösteren Pegem
Akademi'nin çok değerli yönetici ve personeline teşekkür ediyorum.
Şubat-2014 / Ankara
Prof. Dr. Murat ÖZBAY
Editör
Bölümler ve Yazarları
Bölüm 1: İLKÖĞRETİM PROGRAMLARINDA YAZMA EĞİTİMİ
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun
Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
Bölüm 2: SÜREÇ TEMELLİ YAZMA MODELLERİ: 4+1 PLANLI YAZMA VE
DEĞERLENDİRME MODELİ
Doç. Dr. Halit Karatay
Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
Bölüm 3: YAZMA EĞİTİMİNDE AŞAMALI GELİŞİM
Doç. Dr. Eyyup Coşkun
Mustafa Kemal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
Bölüm 4: YAZILI ANLATIM VE UNSURLARI
Yrd. Doç. Dr. Hasan Bağcı
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
Bölüm 5: YAZMA EĞİTİMİ AÇISINDAN METİN BİLGİSİ
Doç. Dr. Mehmet Akif Çeçen
İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
Bölüm 6: YAZMA EĞİTİMİNDE ANLATIM TARZLARI VE ÖĞRETİMİ
Yrd. Doç. Dr. Özay Karadağ
Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
Bölüm 7: YAZMA EĞİTİMİNDE NOKTALAMA VE İMLA
Prof. Dr. Murat Özbay
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
Bölüm 8: YAZMA ÇALIŞMALARINI DEĞERLENDİRME
Doç. Dr. Ali Göçer
Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ........................................................................................................................................................................... iii
Bölümler ve Yazarlar .................................................................................................................................................. v
İçindekiler....................................................................................................................................................................vii
BÖLÜM 1
İLKÖĞRETİM PROGRAMLARINDA YAZMA EĞİTİMİ
YRD. DOÇ. DR. DUYGU UÇGUN
İLKÖĞRETİM I. KADEME ............................................................................................................................................ 1
İLKÖĞRETİM II. KADEME .........................................................................................................................................11
KAYNAKÇA ..................................................................................................................................................................19
BÖLÜM 2
SÜREÇ TEMELLİ YAZMA MODELLERİ: 4+1 PLANLI YAZMA VE DEĞERLENDİRME MODELİ
DOÇ. DR. HALİT KARATAY
GİRİŞ ..............................................................................................................................................................................21
YAZILI ANLATIM BECERİSİNİN GELİŞTİRİLMESİ: YAZMA EĞİTİMİ .............................................................23
SÜREÇ TEMELLİ ÖĞRENME VE YAZMA MODELLERİ ......................................................................................25
4+1 PLANLI YAZMA VE DEĞERLENDİRME MODELİ .......................................................................................28
HAZIRLIK AŞAMASI ..................................................................................................................................................30
Konunun Belirlenmesi.....................................................................................................................................32
Konunun Sınırlandırılması ve Yazma Amacı Belirleme ........................................................................32
Konunun Araştırılması.....................................................................................................................................33
PLANLAMA: YAZMA TASLAĞI OLUŞTURMA.....................................................................................................33
GELİŞTİRME: YAZMA TASLAĞINI GÖZDEN GEÇİRME/DÜZENLEME .........................................................36
DÜZELTME...................................................................................................................................................................37
SUNUM: YAYINLAMA ...............................................................................................................................................37
SONUÇ ..........................................................................................................................................................................38
KAYNAKÇA ..................................................................................................................................................................40
BÖLÜM 3
YAZMA EĞİTİMİNDE AŞAMALI GELİŞİM
DOÇ. DR. EYYUP COŞKUN
YAZMA EĞİTİMİNİN AŞAMALARI .........................................................................................................................49
CÜMLE DÜZEYİNDE YAZMA EĞİTİMİ .................................................................................................................50
Cümle Düzeyinde Eğitim Alması Gereken Öğrencilerin Nitelikleri .................................................51
Cümle Düzeyinde Yazma Eğitimine Yönelik Etkinlik Örnekleri.........................................................52
PARAGRAF DÜZEYİNDE YAZMA EĞİTİMİ ..........................................................................................................58
Paragraf Düzeyinde Eğitim Alması Gereken Öğrencilerin Nitelikleri .............................................65
Paragraf Düzeyinde Yazma Eğitimine Yönelik Etkinlik Örnekleri .....................................................65
METİN DÜZEYİNDE YAZMA EĞİTİMİ ...................................................................................................................69
Metin Düzeyinde Eğitim Alması Gereken Öğrencilerin Nitelikleri ..................................................70
Metin Düzeyinde Yazma Eğitimine Yönelik Etkinlik Örnekleri ..........................................................71
KAYNAKÇA ..................................................................................................................................................................86
BÖLÜM 4
YAZILI ANLATIM VE UNSURLARI
YRD. DOÇ. DR. HASAN BAĞCI
ANLATIM VE ÖZELLİKLERİ ......................................................................................................................................89
Yazılı Anlatım ve Özellikleri ...........................................................................................................................92
YAZILI ANLATIMIN UNSURLARI VE ÖZELLİKLERİ ............................................................................................94
Yazılı Anlatımda Konu .....................................................................................................................................94
Yazılı Anlatımda Plan .................................................................................................................................... 100
Yazılı Anlatımda Kelime ............................................................................................................................... 105
Yazılı Anlatımda Cümle ................................................................................................................................ 107
Yazılı Anlatımda Paragraf ............................................................................................................................ 116
Yazılı Anlatımda Başlık.................................................................................................................................. 126
KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................... 128
BÖLÜM 5
YAZMA EĞİTİMİ AÇISINDAN METİN BİLGİSİ
DOÇ. DR. MEHMET AKİF ÇEÇEN
GİRİŞ ........................................................................................................................................................................... 131
YAZMA VE YAZMA EĞİTİMİ ................................................................................................................................. 131
METİNLE İLGİLİ KAVRAMLAR ............................................................................................................................. 135
METİN TÜRLERİ ....................................................................................................................................................... 136
METİNSELLİK ÖLÇÜTLERİ VE YAZMA İLİŞKİSİ................................................................................................ 139
Bağdaşıklık (Cohesion) ................................................................................................................................. 139
Tutarlılık (Coherence) ................................................................................................................................... 139
Amaçlılık/Niyet (Intentionality)................................................................................................................. 140
Kabul Edilebilirlik (Acceptibility) .............................................................................................................. 141
Bilgilendiricilik (Informativity) ................................................................................................................... 141
Duruma Uygunluk (Situationality)........................................................................................................... 142
Metinler Arasılık (Intertextuality) ............................................................................................................. 142
YAZMADA KONU BELİRLEME............................................................................................................................. 143
ÖRNEK METİN İNCELEMESİ ................................................................................................................................ 145
KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................... 148
viii
Yazma Eğitimi
BÖLÜM 6
YAZMA EĞİTİMİNDE ANLATIM TARZLARI VE ÖĞRETİMİ
YRD. DOÇ. DR. ÖZAY KARADAĞ
GİRİŞ ........................................................................................................................................................................... 151
AÇIKLAMA ANLATIM TARZI ................................................................................................................................ 153
AÇIKLAMA ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ .................................................................................................... 154
TARTIŞMA ANLATIM TARZI ................................................................................................................................. 162
TARTIŞMA ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ ..................................................................................................... 164
BETİMLEME ANLATIM TARZI .............................................................................................................................. 168
BETİMLEME ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ .................................................................................................. 169
ÖYKÜLEME ANLATIM TARZI ............................................................................................................................... 174
ÖYKÜLEME ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ ................................................................................................... 175
KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................... 178
BÖLÜM 7
YAZMA EĞİTİMİNDE NOKTALAMA VE İMLA
PROF. DR. MURAT ÖZBAY
NOKTALAMA İŞARETLERİ .................................................................................................................................... 181
İMLA ........................................................................................................................................................................... 182
NOKTALAMA İŞARETLERİNİN YAZILI ANLATIMA ETKİSİ............................................................................ 183
İMLA KURALLARININ YAZILI ANLATIM SÜRECİNDEKİ ROLÜ ................................................................... 185
YENİ TÜRKÇE PROGRAMLARINDA YAZIM VE NOKTALAMA ................................................................... 185
TÜRKÇE DERSİ (1-5. SINIFLAR) ÖĞRETİM PROGRAMINDA YAZIM VE NOKTALAMA
KURALLARININ SINIFLARA DAĞILIMI.............................................................................................................. 186
İLKÖĞRETİM TÜRKÇE DERSİ (6, 7, 8. SINIFLAR) ÖĞRETİM PROGRAMINDA YAZIM
VE NOKTALAMA KURALLARININ DAĞILIMI .................................................................................................. 189
Yazma Kurallarını Uygulama ...................................................................................................................... 189
Altıncı Sınıf ....................................................................................................................................................... 189
Yedinci Sınıf...................................................................................................................................................... 192
Sekizinci Sınıf ................................................................................................................................................... 194
KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................... 196
İçindekiler
ix
BÖLÜM 8
YAZMA ÇALIŞMALARINI DEĞERLENDİRME
DOÇ. DR. ALİ GÖÇER
GİRİŞ ........................................................................................................................................................................... 199
ÖĞRENCİLERİN YAZMA ÇALIŞMALARINI KENDİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ .................................. 203
Öz Değerlendirme ......................................................................................................................................... 203
Akran Değerlendirme................................................................................................................................... 207
Grup Değerlendirme .................................................................................................................................... 207
ÖĞRETMENLERİN YAZMA SÜRECİNDE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI .......................................... 207
KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................... 224
EKLER ......................................................................................................................................................................... 227
Ek 1. Öz Değerlendirme Formu ................................................................................................................ 227
Ek 2. Akran Değerlendirme Formu ......................................................................................................... 228
Ek 3. Grup Değerlendirme Formu ........................................................................................................... 229
Ek 4. Yazma Becerisi Kendini Değerlendirme Ölçeği ........................................................................ 230
Ek 5. Bütüncül Rubrik Örneği/Sözlü Sunum ......................................................................................... 231
Ek 6. Yazma Becerisi Analitik Rubrik Örneği Sınıf Düzeyi: İlköğretim 6, 7 ve 8. Sınıflar ......... 232
Ek 7. Kompozisyon Analitik Puanlama Anahtarı ................................................................................ 233
Ek 8. Yazma Becerisi Analitik Puanlama Ölçeği ................................................................................... 234
Ek 9. Kompozisyon Değerlendirmede Kullanılan Dereceli Puanlama Anahtarı ..................... 235
Ek 10. Yazma Sürecini Değerlendirme Ölçeği ...................................................................................... 236
Ek 11.1. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirmelerine Örnekler .......................... 237
Ek 11.2. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirme Örneği ......................................... 238
Ek 11.3. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirme Örneği ......................................... 239
Ek 11.4. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirme Örneği ......................................... 240
x
Yazma Eğitimi
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun
İLKÖĞRETİM
PROGRAMLARINDA
YAZMA EĞİTİMİ
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun
1
Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkçe Eğitimi Bölümü
Dil, öğrencilerin çevrelerindeki olayları sorgulayarak karar vermesine, olayları
farklı açılardan bakarak değerlendirmesine, sosyalleşmesine ve çağdaşlaşmasına büyük katkı sağlamaktadır (MEB, 2004: 13). Dil öğretiminin temel hedefi, öğrencilerin
dilin farklı bağlamlarda aldığı görünümleri kavramaları, dil aracılığıyla kendilerini
ifade edebilmeleri, değişik bilgi kaynaklarına ulaşarak duygu, düşünce ve hayal dünyalarını zenginleştirmeleridir (MEB, 2006: 2). Yazma becerisi bu hedefe ulaşmada
öğrencilerin düşüncelerini genişletme, bilgilerini düzenleme, dili kullanma, bilgi
birikimlerini zenginleştirme ve zihinsel sözlüklerini geliştirmelerine yardım ettiği
için (Güneş, 2007: 161) ilköğretim okullarında uygulanmak üzere hazırlanan Türkçe
programlarının yazma eğitimi bakımından da nitelikli olması gerekir.
Bu bölümde yazma eğitiminin tarihsel süreçteki gelişimini ortaya koymak amacıyla Cumhuriyet döneminde ilköğretim okulları için hazırlanan programlar incelenmiş ve değerlendirilmiştir.
İLKÖĞRETİM I. KADEME
Yazma, okulda kazanılan bir beceri olduğundan yazma eğitimi, “yazma becerisini kazandırma ve geliştirme” boyutlarıyla değerlendirilmelidir. Cumhuriyetin ilk
yıllarında ilköğretim okullarının I. kademesi için hazırlanan Türkçe öğretim programlarına göre “elifba” dersinde kazandırılan yazma becerisi “tahrir (kompozisyon),
imla ve yazı” derslerinde geliştirilmeye çalışılmıştır.
1340 (1924) İlk Mektep Türkçe Müfredat Programı’nda aynı yıl İstanbul’da İl Millî
Eğitim Müdürü Saffet Beyin girişimi ile toplanan “Elifba Kongresi”nde alınan kararların etkisi görülmektedir. Bu Kongre’de ilkokuma-yazma öğretimi üzerinde durulmuş,
1918 yılında Nüzhet Sabit’in “Kelime Usulü ile Elifba” adlı kitabında ortaya koyduğu
“kelimeden başlayan çözümleme” yöntemi açıklanarak bunun ilkokuma-yazma öğretiminde uygulanmasının faydalı olduğu kararlaştırılmıştır. 1924 Programı’nda ise
okuma yazma öğretirken öğretmenlerin savtî usûl (ses yöntemi) veya kelime usûlünden istedikleri birini seçebilecekleri, her iki yönteme göre derslerin işleniş şeklinin daha sonra ayrı bir talimatnameyle açıklanacağı belirtilmiştir (MV, 1340a: 6).
Program’da birinci sınıftan sonra yazma becerisini geliştirmeye yönelik Yazı, Tahrir
ve İmla derslerine bağımsız saatler ayrılmıştır. Birinci sınıfta Elifba dersinin 12 saat
olacağı belirtilmiş, bu derste öncelikle elifbanın öğretileceği, yılın geri kalan kısmında
ise ağırlıklı olarak düzgün, akıcı ve anlaşılır okumaya daha sonra da okunan parçalarla ilgili imla, inşad ve yazı etkinliklerine yer verileceği ifade edilmiştir. Yazı derslerine
ikinci sınıfta 2, üç, dört ve beşinci sınıflarda 1’er saat ayrılmış ancak dersin işlenişine
yönelik bir açıklama yapılmamıştır. İki ve üçüncü sınıflarda 2, dört ve beşinci sınıflarda 1’er saat okutulacak İmla dersinin içeriği de Yazı ve Tahrir derslerini destekler
niteliktedir.
İmla derslerinde yapılacaklara ilişkin açıklamalarda dikte çalışmalarında derece
derece ilerlemenin önemi vurgulanmış, ayrıca “her imla parçasının çocukların daha
önce yazımını bilmedikleri kelimelerden ancak birkaçını içermesi ve fazla uzun olmaması” (MV, 1340a: 10) tavsiye edilmiştir. Bu açıklamalar, yazma eğitiminde hedef
kitleye görelik, kolaydan zora, bilinenden bilinmeyene ilkelerinin dikkate alındığını
göstermektedir.
Öğrencilerin fikirlerini, hislerini, araştırma ve gözlem sonuçlarını doğru, sade ve
doğal bir şekilde ifadeye alıştırmanın amaçlandığı Tahrir derslerinin ikinci sınıfta 1,
üç, dört ve beşinci sınıflarda 2’şer saat işleneceği belirtilmiştir. Öğretmenden öğrencilerin yazma ödevlerini düzeltirken yazım, şekil bilgisi ve fikir hatalarını dikkate alması, ödevini incelediği öğrencinin mümkün olduğunca bu inceleme sürecine katılımını
sağlaması, fikir ve mantık hatalarını düzeltirken çocuğun orijinal ve samimi fikir ve
hislerine dokunmaması (MV, 1340a: 10) istenmiştir. Buna göre söz konusu programın
yazma eğitimi bakımından öğrenci merkezli olduğu söylenebilir.
1926 İlk Mektep Müfredat Programı’nda “Öğrencilerin duygu, düşünce ve bildiklerini yazılı ve sözlü olarak, doğru ve güzel anlatma becerisi kazandırmak” (MV,
1926: 28) Türkçe dersinin hedefleri arasındadır. Program’da Elifba, Kıraat, İnşad, Yazı,
Tahrir, Sarf derslerinin ayrı düşünülmemesi gerektiği, bu derslerin birbirinin tamamlayıcısı ve yardımcısı olduğu vurgulanmıştır.
Program’da Elifba dersinin haftalık saati (12 saat) değişmemiştir. Ancak 1924
Programı’ndan farklı olarak bu Program’da Elifba dersinin hedefleri belirtilerek bu
derste uygulanabilecek çeşitli yöntemler (tesmiye usûlü, savtî usûl, kelime usûlü, muhtelit usûl) tanıtılmış, öğretmenlerin bu yöntemlerden muhtelit veya kelime usûlünü
seçerek elifbayı öğretebilecekleri belirtilmiştir (MV, 1926: 32). Kelime usûlünde çocuklara harf ve heceler öğretilmeden önce kısa cümleler içindeki kelimeler okutulup
yazdırılır, muhtelit (karma) usûlde ise sessiz harfler tek başına telaffuz ettirilmeyerek
kendinden sonra gelen sesli harfle birlikte, anlamlı hece ve kelimeler içinde öğretilir.
2
Yazma Eğitimi
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun
Tahrir dersinin ikinci sınıflardaki işleniş süresi artırılmış, iki, üç, dört ve beşinci
sınıflarda bu dersin 2’şer saat okutulacağı ifade edilmiştir. Dersin işlenişinde uygulanacak esaslar şunlardır:
1.
Kompozisyon konuları öğrencinin gelişim düzeyine ve ruh hâline uygun
olmalıdır. Öğrenciler, yabancı fikirler yerine kendi gördüğü, duyduğu ve
bildiği şeyleri kendi kelimeleriyle yazmalıdır.
2. Kompozisyon ödevleri başlangıçta kısa cümlelerin yazımıyla gerçekleştirilir. Çocukların ortak beyan edecekleri fikirlerin düzenlenmesi şeklinde ortak yazma çalışmaları da yaptırılır.
3. Kompozisyon dersinin konularını çocuğun okulda veya okul dışında yaşadığı olaylar, hayat bilgisi dersinde anlatılan kısa hikâye ve masallar, okuma
kitabında okunan parçalar oluşturur.
4. Kompozisyon ödevlerinin yapılmasında çocuklar mümkün olduğunca serbest bırakılmalıdır.
5. Öğretmenler, kompozisyon ödevlerini bizzat düzelterek hataları işaretlemeli, ödevleri düzeltirken yazım, fikir ve şive hatalarını da dikkate almalı,
sıklıkla tekrarlanan hataları sınıfta tartışmalı ve öğrencilerin katılımıyla düzeltmelidir.
6. Özellikle son iki sınıfta öğrenciye senet, mektup vb. türlerde de yazı yazma
öğretilmelidir.
7. Kompozisyon dersi öğrenciye düzgün ve temiz yazma alışkanlığını kazandırmalıdır (MV, 1926: 38-39).
“Yazma eğitiminin ilkeleri” olarak da nitelendirilebilecek bu açıklamalara göre
Tahrir dersinin işlenişinde yakından uzağa, bilinenden bilinmeyene, diğer disiplinlerle ilişki kurma, kolaydan zora, basitten karmaşığa, hedef kitleye görelik ilkeleri esas
alınmıştır.
Tahrir dersi gibi İmla ve Yazı derslerinin de haftalık saati ilk sınıflarda artırılmıştır. Buna göre İmla dersi ikinci sınıfta 3, üçüncü sınıfta 2, dört ve beşinci sınıflarda 1’er
saat; Yazı dersi ikinci sınıfta 3, üçüncü sınıfta 2, dört ve beşinci sınıfta 1’er saat okutulacaktır. İmla dersi ile ilgili olarak önceki Program’da yer alan hususlar tekrarlanmış,
bunun yanı sıra yazımdaki düzensizlik ve tutarsızlıkların özellikle ilkokullarda büyük
sorunlara yol açtığına dikkat çekilmiştir. Bu yüzden “Maarif Vekâletince imlanın kat’i
şekli tespit edilinceye kadar hiç olmazsa bir mektepte ders okutan bütün muallimlerin
yeknesâk bir imla kullanması, bilhassa her bir muallimin bir kelimeyi her zaman aynı
suretle yazması” (MV, 1926: 41) istenmiştir.
Program’da dil bilgisi kurallarının çocukları doğru konuşma ve yazmaya alıştırmak için uygulamalı olarak verileceği belirtilmiş ve ders işlenişinde her zaman örneklerden kurallara gidileceği ifade edilmiştir (MV, 1926: 41). Dil bilgisi öğretiminde
tümevarım yönteminin önerilmesi ve bilgiden çok ifadenin önemine dikkat çekilmesi
programın olumlu yönleri olarak değerlendirilebilir.
İlköğretim Programlarında Yazma Eğitimi
3
Yazı dersinde “ilk okuldan mezun olan gençlere düzgün, okunaklı, temiz ve seri
yazı yazma alışkanlığını kazandırmak” amaçlanmış ancak bunun zamanla aşamalı
olarak gerçekleşeceği belirtilmiştir (MV, 1926: 43). Program’ın Yazı dersi ile ilgili bölümünde dersin işleniş şekli ve derste kullanılacak araç-gereçlere ilişkin açıklamalar
yer almaktadır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 1353 sayılı Kararı ile 1 Kasım 1928’de Latin
harfleri kabul edilmiş, bununla birlikte ilkokuma yazma öğretimindeki birçok güçlük ortadan kalkmıştır. Fakat ilkokuma yazmaya kelimeden başlama yöntemi yeni
harflerin kabulünden sonra tekrar tartışılmaya başlanmıştır. Bu nedenle 1930 İlk
Mektep Müfredat Programı’nda ilkokuma-yazma öğretiminde uygulanacak yöntemle ilgili bir açıklama yapılmamıştır. Daha önceki programlarda “Elifba” olarak geçen
dersin adı “Alfabe” olarak değiştirilmiş, Arap harflerinin öğretilmesiyle ilgili kısımlar
bu Program’dan çıkarılmıştır. Yazma eğitimi ile ilgili derslerden Tahrir ve İmla ile ilgili açıklamalarda önceki Program’a göre önemli bir değişiklik yapılmamış, sadece
İmla dersinin ikinci sınıflardaki süresi haftada 3 saatten 2’ye düşürülmüştür. Önceki
Program’da imla birliğinin sağlanabilmesi için uyulması gereken kurallar, “Dil Heyeti
tarafından yapılan ve Maarif Vekâletince neşredilen imla lügatine ve Vekâletçe yapılan
tamim ve tebliğlere göre hareket olunması” (MV, 1930: 41) şeklinde genişletilmiştir.
Program’ın “El Yazısı” başlığını taşıyan bölümünde Latin harflerinin öğretiminde yapılması gerekenler açıklanmıştır. Buna göre çocuklara öncelikle basitleştirilmiş
kitap yazısı büyük harfler daha sonra küçük harfler öğretilecektir. İlköğretim okullarının I. kademesindeki mevcut uygulamaya benzer şekilde harflerin alfabetik sırayla
değil de yazımlarındaki zorluk derecesine göre kolaydan zora doğru ilerleyen bir düzen içerisinde öğretileceği belirtilmiştir. Bu bölümün “Mühim Noktalar” alt başlığında öğretmenlerden yazı yazarken çocuğun oturuşuna dikkat etmeleri, dil çıkarmak
gibi gereksiz beden hareketlerine göz yummamaları, kâğıtla göz arasındaki mesafenin
ayarlanmasına yardımcı olmaları istenmiştir. El yazısının düz ya da eğri olarak öğretilmesine de değinilmiş, bunun o kadar önemli bir konu olmadığı, her iki şekilde
de yazılabileceği, “bu konuda çocuğun temayülüne göre hareket edilmesi” (MV, 1930:
46) gerektiği ifade edilmiştir.
1936 İlkokul Türkçe Programı’nda ilkokuma yazma öğretiminin hangi yöntemle
gerçekleştirileceği ile ilgili tartışmaların kesin bir sonuca bağlandığı görülür. Buna
göre söz konusu Program’da çocuk psikolojisi temel alınmış ve ilkokuma-yazma öğretimine cümleden başlamak gerektiği belirtilmiştir. Program’da yazma ve konuşma,
anlatım becerisi olarak değerlendirilmiş, “öğretmenlerin okulda yalnız yazı ile ifadeye
önem vererek ağızdan ifadeyi ihmal etmeleri ne kadar yanlışsa, ağızdan ifadeye önem
vererek yazı ile ifadeyi dikkate almaması da yanlıştır” (KB, 1936: 56) denilerek sözlü
ve yazılı anlatımın önemi vurgulanmıştır. Çocuklara yazma çalışmaları için verilecek
konuların okul hayatından veya günlük hayattan seçilmesi ve düzeylerine uygun olması gerektiği ifade edilmiş, böylece yazma becerisinin geliştirilmesinde hedef kitleye
görelik, yakından uzağa ve hayatîlik ilkeleri ön plana çıkarılmıştır.
4
Yazma Eğitimi
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun
Program’a göre ilk devrede öğrencileri yazı ile ifadeye alıştırmak amacıyla “çocukların tetkik ve müşahede ettikleri mevzuların birkaç cümle içinde ifadesi, yaptıkları işleri veya vakaları anlatmaları, gezintilerden, millî bayram ve tatillerden alınan
intibalar, mevsimlerin dikkate değer tezahürlerinin tespiti, çocuklara basit bilmeceler
tertip ettirilmesi, çocuklar tarafından okunan veya kendilerine anlatılan hikâye ve fıkraların anlatılması, bir hikâyenin sonunun tamamlanması veya kahramanların ağzından bir şeyler anlatılması gibi çocukların hayal güçlerini faaliyete geçirecek konular,
bir resmin veya bir tablonun tasviri, mektuplar, okulun duvar gazetesine bir havadis
yazmak, okunan bir kitabın içindekileri birkaç cümle ile özetlemek, okunan bir parçaya uygun bir başlık bulmak” (KB, 1936: 72-73) gibi konulardan yararlanılabilir. Birinci devre için verilen bu konuların yanı sıra “muhtelif ders konularıyla ilgili yazılar,
diyaloglar, basit temsiller, bir resimden, bir tablodan ilham alarak hikâye veya fıkra
yazmak, diyaloglar, basit temsiller, senet, makbuz, dilekçe, beyanname doldurulması,
basit hikâyeler yazmak” (KB, 1936: 74) yazma becerisini geliştirilmek amacıyla ikinci
devrede yararlanılabilecek konular olarak sıralanmıştır.
Program’da İmla dersinin hedefi “çocuklara kendi lisanlarındaki kelimelerin
doğru yazılışını öğretmek” (KB, 1936: 74) şeklinde ifade edilmiş, bu hedefe ulaşabilmek için izlenmesi gereken yol ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Sınıftaki öğrencilerin içinde “sem’î, basarî ve harekî” tiplerin olabileceği ve bu yüzden imla derslerinde
farklı yöntemlerin kullanılması gerektiği belirtilmiştir (KB, 1936: 75). Bu, çoklu zekâ
alanlarına -yüzeysel bir şekilde de olsa- değinilmiş olması bakımından dikkat çekicidir ve öğrenci merkezli eğitim anlayışının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.
1948 İlkokul Türkçe Programı’nda yazma eğitimi ile ilgili ilk bilgiler “İlk Okuma
ve Yazma” bölümünde verilmiş, ilkokuma yazma öğretiminde cümle yönteminin uygulanacağı ifade edilmiştir. Önceki programlardan farklı olarak yazma çalışmalarında
alıştırmaların öğrencinin dikkatini ve ilgisini çekecek şekilde yaptırılması istenmiş,
böylece Türkçe eğitiminin hedef kitleye görelik, isteklendirmeyi sağlama ve tekrar
ilkeleri ön plana çıkarılmıştır.
Program’da sözlü ve yazılı ifadenin amacı belirtildikten sonra konuşma ve yazma becerisinin kazandırılması ve geliştirmesi için yapılması gerekenler ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. “Yazı ile İfade” başlığını taşıyan bölüm, önceki programlara
göre daha geniş ve düzenlidir. Konuşma ile yazma arasındaki ilişki ve yazma süreci
bu bölümde açıklanmış, ayrıca yazma çalışmalarında kullanılabilecek konular verilmiştir. Öğretmenlerden yazma çalışmalarında öğrenciyi zaman, satır, cümle, sayfa
sayısı bakımından sınırlandırmamaları ve bu çalışmaları değerlendirirken “öğrencinin dili kullanma, gözlem, düşünme, hayalde canlandırma yeteneği, bellek kuvveti,
sadelik ve hakikate uygunluk imla ve yazı kurallarına uygunluk, ifadede samimilik
ve dil yanlışları”nı (MEB, 1948: 107) göz önünde bulundurmaları istenmiştir. Yazma
ödevlerinin düzeltilmesinde “kendi kendine düzeltme, karşılıklı düzeltme (öğrenciler
arasında değiştirilen ödevlerin onlar tarafından düzeltilmesi), yakın arkadaşlar arasında veya kümeler içinde düzeltme, sınıfça düzeltme, öğretmenin düzeltmesi” gibi
yöntemlerin tercih edilebileceği, ayrıca yazma çalışmalarında tespit edilen ortak yanİlköğretim Programlarında Yazma Eğitimi
5
lışların daha sonra işlenecek konuşma, yazma ve dil bilgisi inceleme ve alıştırmalarının konusu olacağı belirtilmiştir (MEB, 1948: 108). Böylece sınıfın değil öğrencinin
düzeyi dikkate alınacak, bu da yazma eğitiminde amaca ulaşmayı sağlayacaktır.
Yazmak ve güzel yazılmış yazıları okuyup incelemek yazma becerisini geliştirme
yollarından biridir. Program’da bu konuya da değinilmiş ve öğretmenlerden çeşitli
fırsatlar yaratarak öğrencileri yazmaya yönlendirmeleri ve onlara okuma alışkanlığı
kazandırmaları istenmiştir.
Program’ın İmla dersiyle ilgili bölümünde öğrencilerin imla kontrolü için en iyi
ölçünün serbest yazı çalışmaları olduğu, dikte çalışmalarının da -yazdırılacak metnin imlası öğrenilen kelimeleri içermesi ve öğrencileri ilgilendirmesi durumunda- bu
amaca hizmet edeceği belirtilmiştir (MEB, 1948: 109). İmla yanlışları, İmla Kılavuzu
esas alınarak düzeltilecektir. Program’da –önceki programlardan farklı olarak- yazma
eğitimiyle ulaşılmak istenen amaçlar her sınıf için ayrı ayrı belirtilmiştir.
1968 yılında yeni bir İlkokul Programı hazırlanmıştır. 1962 yılında taslak olarak hazırlanan ve ön uygulamaların ardından yeniden düzenlenerek yürürlüğe giren
bu Program’a göre okuma yazma –önceki Program’da olduğu gibi- cümle yöntemiyle
öğretilmektedir. 1948 Programı’nda çocuk eline daha kolay geleceği düşüncesiyle ilkokuma yazmaya büyük harflerden başlamanın daha doğru olacağı belirtilmiş ancak
1962 yılında hazırlanan Taslak Program’da harf öğretiminin karma olarak yapılacağı
ifade edilmiştir. 1968 tarihli Program’da da bu karara bağlı kalındığı görülmektedir.
1962 tarihli taslak programda ana dili ile ilgili bölüm temel olarak değiştirilmemiş,
buna karşın özellikle doğru yazma ve cümle kurmaya yarayacak dil bilgisi konularına yer verilmiştir (Göğüş, 1989: 145). Üzerinde okuma yazma öğretilecek büyük ve
küçük fişler, öğretilen cümle ve kelimeler içeren ve öğretilen kelimelere birkaç yeni
kelime eklenerek hazırlanan okuma parçaları, hikâyeler, tekerlemeler, bilmeceler, çözümleme levhaları, yazı tahtası, kum masası, kâğıt, mukavva, veya plastikten kesilerek
hazırlanmış harfler yazı öğretiminde kullanılacak malzemelerdir. Program’da öğretmenlerden öğrencilerin yazdıkları cümleleri teker teker kontrol etmeleri, harflerin
yazımında gördükleri bozuklukları düzelttirdikten sonra aynı cümleyi tekrar yazdırmaları, gelişigüzel yazılara göz yummamaları, tahtaya yazdırdıkları yazıları da aynı
şekilde değerlendirmeleri istenmiştir (MEB, 1968: 116). Ayrıca, öğretmenin tahtaya
ve fişlere yazı yazarken özenli davranması gerektiği belirtilerek Türkçe eğitiminin “etkileşim” ilkesi öne çıkarılmıştır.
1968 İlkokul Türkçe Programı’nın “Yazılı ve Sözlü Anlatım” başlığını taşıyan
bölümünde konuşma ve yazma eğitiminin amacı açıklanmıştır. “Yazı ile Anlatım” alt
başlığında ise önceki Program’da yer alan hususların aynen tekrarlandığı görülür sadece bazı ifadelerde küçük değişiklikler yapılmıştır. Yazma eğitimini gerçekleştirmek
için yapılacak çalışmalar 1948 Programı’nda olduğu gibi her sınıf için ayrı ayrı verilmiş, ancak bu bölüm 1948 Programı’na göre zenginleştirilmiştir. Yazma eğitimine yönelik İmla dersinin amaç ve işlenişine ilişkin açıklama bölümü de önceki Program’la
hemen hemen aynıdır. İmla yanlışlarının düzeltilmesinde Yazım Kılavuzu’nun yanı
6
Yazma Eğitimi
Download