ESKİÇAĞ MEDENİYETLERİNDE DÜNYA HÂKİMİYETİ DÜŞÜNCESİ

advertisement
Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014, p. 215-232, ANKARA-TURKEY
ESKİÇAĞ MEDENİYETLERİNDE DÜNYA HÂKİMİYETİ
DÜŞÜNCESİ
Cemil BÜLBÜL**
ÖZET
Eskiçağlardan günümüze kadar pek çok devlet, ekonomik ve
siyasi yönden güçlü bir hale geldiğinde, kendi sınırlarını aşarak dünya
hâkimiyetinin peşinde koşmuşlardır.
Eskiçağ medeniyetleri içinde başta Akkad ve Asur olmak üzere,
Pers İmparatorluğu, Büyük İskender’in İmparatorluğu ve Roma
İmparatorluğu dünya hâkimiyeti düşüncesini benimseyen devletler
içerisinde yer almışlardır.
Dünya hâkimiyeti uygulamalarının ilk örneklerini Doğu’da
görüyoruz. Akkad kralları “Büyük Kral” ve “Evrenin Kralı” gibi unvanlar
alarak, o dönemin bilinen dünyasının hâkimi olduklarını ilân
etmişlerdir. Daha sonra Asur kralları da bu amaçla hareket etmiş ve
nihayet bütün Önasya’yı içine alan Eskiçağların ilk büyük
imparatorluklarından birini kurmayı başarmışlardır.
Eski Batı’nın, dünyaya hâkim olma düşüncesiyle ortaya çıkan ilk
lideri Makedonya kralı Büyük İskender idi. Önceleri, Batı Anadolu’daki
Yunan kentlerini Pers egemenliğinden kurtarmayı düşünen İskender da
sonra, bütün dünyayı fethetme isteğiyle seferlerine devam ederek,
evrensel imparatorluğunu kurmayı başarmıştır. Bütün dünyayı siyasi
birlik altında toplama projesi, dünya barışı ve dünya kardeşliği gibi,
günümüzde bile tam olarak kavranamayan bu düşüncelerin temellerini
atan da Büyük İskender olmuştur.
Ekonomik ve siyasi yönden nüfuz kazanan bu devletler,
bulundukları coğrafyanın dışına çıkarak, daha çok ülke fethetmek ve
dünyada söz sahibi olmak uğruna, pek çok savaşı göze almıştır. Daha
sonraki tarihi devirlerde ve günümüzde de bu düşüncede olan devletler
mevcuttur.
Bu fikirlerini gerçekleştirirlerken çoğu zaman ekonomik
amaçlarla, zaman zaman da kültürel amaçlarla hareket etmişlerdir.
Anahtar Kelimeler: Akkad, Asur, Persler, Büyük İskender, Roma

Bu makale, "Uluslararası Zeki Velidi Togan ve Türk Kültürü Bilgi Şöleni", (13-14 Ekim 2010) sempozyumunda
sunulan bildirinin genişletilmiş halidir.
Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit
edilmiştir.
** Yrd. Doç. Dr. KSU Fen-Edebiyat Fak Tarih Bölümü, El-mek: cemilbulbul@hotmail.com
216
Cemil BÜLBÜL
THE IDEA OF WORLD DOMINATION IN ANCIENT
CIVILIZATIONS
ABSTRACT
From the most ancient to the present day in many States, have
exceeded their limits in pursuit of world domination when it becomes a
powerful economic and political aspects.
In ancient civilizations, notably including Akkadian and Assyrian,
Persian Empire, Alexander the great's Empire and the Roman Empire
have taken place within the state adopting the idea of world domination.
The first practices of World domination can be seen in the East.
Akkad Kings declared that they are the lord of the known world by
having titles as “The Great Emperor” and King of the Universe.
Afterwards, Assyrian Kings also proceeded with this aim and managed
to found one of the first great empires of the Ancient Ages which
includes whole Ancient Near East.
Alexander the Great was the first leader from the Ancient West
who appears with the ideal of being the Master of the World.
Previously, Alexander thinking to save the Greek cities of Western
Anatolia, who were recovering from Persians, then has managed to
establish a universal empire continuing his invasions for the purpose of
conquering whole world. Foundations of thoughts, such as, project
collection whole worldunder the political unit, world peace and world
brotherhood which even today can not be fully grasped were laid by
Alexander the Great.
These states, which became influential both financially and
politically, risked many wars in order to conquer more countries and
dominate the whole world, so they went beyond the geography they
were in. This idea is available in the States in later historical periods
and still.
When carrying out these ideas for economic purposes most of the
time, and occasionally acted cultural purposes.
Key Words: Akkadian, Assyrian, Persian, Great Alexander's,
Roman
Giriş
“Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hakimiyeti Düşüncesi” isimli makalemizde, bu
uğurda yapılan faaliyetleri belki ilk defa değil, ama bu faalietlerin hepsini bir arada aktarmaya
gayret edeceğiz.
Eskiçağlardan itibaren dünya hakimiyeti fikrine sahip olan ve bu büyük idealin peşinden
koşan doğulu ve batılı pek çok devlet olmuştur.
Bu çalışmamızda Akkad ve Asur devletlerinin daha ziyade ekonomik menfaatleri gereği,
emperyalist yayılmacılıklarından, töleranslı tutumuyla pek çok kavmi bir çatı altında birleştirmeyi
başaran Pers İmparatorluğu’nun, fethettiği geniş ülkelerde kurduğu teşkilat ve egemenlik
anlayışından, dünya tarihinin müstesna şahıslarından biri olan İskender ve kurduğu büyük
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
217
imparatorluktan bahsettik. İskender’in Doğu ile Batı arasındaki tezatı ortadan kaldırmak gibi
yepyeni fikirlerle ortaya çıkması ve bu uğurda yaptıkları hakkında bilgi vermeye çalıştık. Aynı
zamanda, Roma İmparatorluğu'nun Cihan hâkimiyeti ideallerini gerçekleştirme uğrunda yapmış
olduğu faaliyetleri ele almaya çalıştık. Bu medeniyetlerin dünya hâkimiyeti emellerini anlatırken
"Eski Doğu Cihan Hâkimiyeti" ve "Eski Batı Cihan Hâkimiyeti" başlıkları altında ele almayı
daha uygun bulduk.
1. Eski Doğu Cihan Hâkimiyeti
Semitik topluluklar, siyasi bir örgütlenme oluşturarak tarih sahnesine çıkmadan önce, uzun
yıllar Mezopotamya'da, Sümer şehir devletlerinin etrafında, kendi gelenek ve göreneklerini
koruyarak göçebe bir şekilde yaşamışlardır. Zamanla bu topluluklar, bulundukları bölgelerden
çıkarak göç etmişlerdir.1 Bilindiği üzere, Eski Mezopotamya tarihinde Birinci büyük Samî göçü,
MÖ. 3. Binyıl başlarına kadar geriye giden ve MÖ. 2500’lerde daha da yoğunlaştığı tahmin edilen
Akkadlar’ın göçüdür.2
MÖ. 3. Binyıl sonları ile 2. Binyıl başlarında meydana gelen ikinci Samî göçü ise Martu ya
da Amurru göçleridir.3
Üçüncü büyük Samî göçü ise, Ege göçlerinin meydana getirmiş olduğu karışıklıklardan
yararlanarak, aralıksız bir sızıntı halinde asırlarca devam eden Arami kabilelerinin göçleridir.4
MÖ. 2500’lerde Mezopotamya’ya giren Akkadlar’ın Arabistan yarımadasından geldikleri
sanılmaktadır. Akkadlar, Mezopotamya’daki Sümer hâkimiyetine son vererek, MÖ. XXIV.
yüzyılın ortalarından itibaren kral Sargon’un önderliğinde kendi devletlerini kurmuşlardır. MÖ.
2350-2150 yılları arasında tüm Önasya dünyasını kontrolleri altında tutmuşlardır.5
Günümüz tarihçilerinin ona verdiği isim Büyük Sargon’dur. Eski Yakındoğu’nun en
dikkate değer siyasal kişiliklerinden biri olan Sargon, aynı zamanda başarılı bir komutan ve vizyon
1
S. Moscati, Ancient Semitic Civilizations, Capricorn Books, New York, 1957, s. 50.
Akkadlar ve Akkad göçleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: D.D. Luckenbill, "Akkadian Origins", The American
Journal of Semitic Languages and Literatures, Vol. 40 No.1, 1923, s. 1-3; G. Bertin, "The Pre-Akkadian Semites",
Journal of The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Vol. 18 No. 3, 1886, s. 409-436; S. Moscati, The
Semites in Ancient History, Cardiff University of Wales Press, 1959; H. Winckler, The History of Babylonia and
Assyria, New York, 1907; S. Smith, A History of Babylonia and Assyria III, London 1928; F. Kınal, Eski Mezopotamya
Tarihi, Ankara, 1983, s.75-86; K. Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s.75-85; E.
Memiş, Eskiçağda Mezopotamya, Ekin Kitabevi Yayını, Gözden Geçirilmiş 2. Baskı, Bursa 2012, s. 51-77.
3 F. Kınal, a.g.e., 1983, s. 18; Amurrular ve Amurru göçleri hakkında ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz: Albert T. Clay, The
Empire of the Amorites, Yale University Press, New Haven 1919; K. M. Kenyon, Amorites and Canaanites, The Oxford
University Press, London 1966; A.Haldar, Who were the Amorites?, Leiden 1971; F. Kınal, a.g.e., 1983, s. 98-100; E.
Memiş, a.g.e., 2012, s. 96-103; Robert M. Whiting, “Amorite Tribes and Nations of Second-Millenium Western Asia",
Civilizations of the Ancient Near East, vol I-II , 2nd edition, New York 2006 s. 1231-1242; E.Memiş-C.Bülbül,
Amurrular (Arapların En Eski Ataları), Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayını, Elazığ 2012.
4 E. Memiş, Eskiçağ Türkiye Tarihi, Ekin Yayınları, 12. Baskı, Bursa 2013, s. 174; Aramiler ve Arami göçleri hakkında
ayrıntılı bilgi için bkz: Emil, G. H., Aram and Israel The Aramaeans in Syria and Mesopotamia, New York 1966; P. M.
Michele Daviau, John W. Wevers and Michael Weigl, The World of the Aramaeans I-II-III, England 2001; H.Winckler,
a.g.e., 1907, s. 206-208; F. Kınal, Eski Anadolu Tarihi, TTK Yayını, 2. Baskı, Ankara 1987, s. 232-236; E. Memiş, a.g.e.,
2013, s.173-175; K. Köroğlu, a.g.e., 2006, s.144-150; Ş. Günaltay, Yakın Şark III (Suriye-Filistin), TTK Yayını, 2.
Baskı, Ankara 1987; s.135-160; Paul E. Dion "Aramaean Tribes and Nations of the First Millenium Western Asia”,
Civilizations of the Ancient Near East, vol I-II, 2nd edition New York 2006, s. 1281-1294; A.R. Millart, “Assyrians and
Arameeans” Iraq, Vol. 45, No. 1, Papers of 29 Rencontre Assyrioloyique İnternationale, London, 5-9 July 1982 (Spring
1983), s.101-108; E.Lipinski, The Aramaeans (Their Ancient History, Culture, Religion), Leuven-Paris- SterlingVirginia 2000.
5 T. Yiğit, “Akkadlar Devrinde Anadolu’nun Siyasal Yapısı”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, sayı 40, 3-4, 2000, s.13; Ayrıca bkz:
Sabatino Moscati, a.g.e., 1959, s. 49.
2
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
218
Cemil BÜLBÜL
sahibi bir devlet adamıydı.6 Sargon’un doğumu ve yetişmesi ile ilgili efsaneye göre, Fırat
kıyısındaki Azupiranu (bugünkü Safran) şehrinde doğmuş olan Sargon’u, bir rahibe olan annesi,
ziftle kaplanmış bir sepete koyarak, (tıpkı Musa hikâyesinde olduğu gibi) nehre bırakmıştır.
Nehirde sürüklenen bebeği bir bahçıvan (Akki) kurtararak kendi çocuğu gibi büyütmüştür. Tanrıça
İštar’ın teveccühü ile, IV. Kiš hanedanı krallarından Ur-Zababa’nın hizmetine giren ve kısa
zamanda sâkilik rütbesine ulaşan Sargon, daha sonra kralına isyan ederek yeni bir başkent
kurmuştur. Görüldüğü üzere, efsanevi bir varlık olarak karşımıza çıkan ve başta, tarihteki ilk
imparatorluğun kurucusu olmak üzere, olağanüstü işler başarmış olan Sargon, tarihte derin izler
bırakmış ve asırlarca insanlığın hafızasında yaşamıştır.7
Sargon önce, Sümerli Güney Mezopotamya şehirlerini zaptetmiş, sonra da daha önce
bahsettiğimiz üzere Kiš krallığını ortadan kaldırarak kendisini “Šar Kiššati” Kiš Kralı=Büyük
Kral”8 olarak ilân etmişti.9 Sargon, kuzeyin Samileri ile güneyin Sümerleri’ni tek bir çatı altında
birleştirmeyi başarmıştı.10 Böylelikle Sargon, Asya'daki ilk Sami İmparatorluğu kurmuştu.11
Sargon’un daha sonraları, Güney Mezopotamya’nın coğrafi şartlarının da zorlaması neticesinde
daha fazla münasebette bulunduğu Doğu memleketlerine yöneldiği tahmin edilmektedir.12 Daha
önce de ifade ettiğimiz gibi gerçekten Sargon, bize, destanlarda ve tarihte efsanevi bir kişi olarak
sunulmuştur. Bundan dolayı fetihlerinin sınırlarını tam olarak belirlemek zordur. Fakat, her zaman
ülkesindeki süreci iyi yöneterek iktidarı kontrolünde tutmuştur. Daha sonra Kiš kralı Ur-Zababa'nın
gücünü elinde tutarak, onun yerine tahta geçmeyi başarmıştır. Kiš kralı unvanını alan Sargon,
bununla da yetinmemiştir. Sargon, Umma kralı Lugalzagesi'nin kontrolündeki Sümer bölgesini
kendi kontrolü altına alıp, siyasi örgütlenmeyi tamamlayarak, Mezopotamya'nın ve Dünyanın
bilinen ilk büyük imparatorluğunu kurmuştur.13 Bilindiği üzere, Kiš ve Babil yakınlarında Agade
adlı başkenti kurmuştur. Daha sonra kendisi için bir saray ve tanrıları için de büyük tapınaklar inşa
ettirmiştir.14
Mezopotamya’da siyasi birliği sağladıktan sonra kendisini “Şar Kišşati”,15 yani “Dünya
kralı” ilân eden Sargon’u bundan sonra dört bir yanda seferde görüyoruz. Ancak, bu seferlerin tam
zamanı tespit edilememiştir.16
Fakat Sargon’un asıl ünü, ilk defa onun tarafından gerçekleştirilen “Batı’nın Fethi”nden
sonra olmuştur. Çünkü Basra Körfezi’ndeki ticaretin şah damarının Fırat kervan yolu olduğunu
Sargon anlamış ve bu yol üzerindeki başlıca kervan menzillerini sırasıyla tek tek zaptetmiştir. Bir
vesikada “Fırat kenarındaki Tutul şehrini zaptedince, bu şehrin tanrısı Dagan’a kurbanlar sunduğu,
bunun üzerine adı geçen tanrının Mari, İbla ve İarmuti memleketlerinin hâkimiyetini Sedir
ormanlarına (Amanoslar) Gümüş dağlarına (Toroslar) kadar Sargon’a verdiği bilinmektedir.17
Akkad kralı Sargon (Šarru-kênu) da “gümüş dağları” diye adlandırdığı, Toros dağlarına
gittiğinden bahsetmektedir. Daha eski kaynaklara dayanan ve Boğazköy’de yapılmış olan kazılarda
bulunan “Šārtamhari” = (savaşın kralı) metinlerinde, Sargon’un krallığının üçüncü yılında
E.Memiş, Eskiçağda Mezopotamya, Ekin Yayınları 2. Baskı, Bursa 2012, s.56.
C. Günbattı, “Kültepe’den Akadlı Sargon’a Ait Bir Tablet”, Archivum Anatolicum, (Emin Bilgiç Anı Kitabı) Sayı 3,
Ankara 1997, s. 131-132.
8 Marc Van De Mieroop, A History of the Ancient Near East ca. 3000-323 BC, USA 2007, s. 68.
9 F. Kınal, a.g.e., 1983, s. 75-76.
10 E.Memiş, a.g.e., 2012, s.58.
11 A. H. Sayce, Babylonians and Assyrians Life and Customs, London 1900, s. 6.
12 F. Kınal, a.g.e., 1983, s. 75-76.
13 S. Moscati, a.g.e., 1959, s. 49-50.
14 K. Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s.77.
15 H. Winckler, a.g.e., 1907, s. 168.
16 F. Kınal, a.g.e., 1983, s. 76.
17 E.Memiş, a.g.e., 2012, s.58.
6
7
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
219
Anadolu’ya yapmış olduğu bir seferden bahsedilmektedir.18 Bu seferi, Anadolu’da Puruşhanda =
(Purušhattum) şehrindeki Akkadlı tüccarların baş temsilcisi Nûr-Dagan’ın “Biz muharip değiliz”
diyerek, Sargon’u yardıma çağırdığından ve bu seferi başlatmış olduğundan bahsedilmektedir.19
Sargon’un Anadolu’ya olan ilgisinin bir başka kanıtını da Hitit kralı I. Hattuşili’nin
yıllıklarından öğreniyoruz. Burada Hattuşili, kendisinden önce Mala nehrini sadece Sargon’un
geçtiğini ve Hahha’nın askerleriyle savaştığını anlatmaktadır.20
İktidarda kaldığı 56 yıl içerisinde zaferden zafere koşan Sargon, dünya tarihinin bilinen ilk
imparatorluğunu kurmuştur. Sargon da, diğer bütün büyük adamlar gibi ölümünden sonra
efsaneleştirilmiştir. Sargon’un akibeti British Museum’daki bir Babil kroniğinden öğrenilmektedir.
Buna göre Sargon, son yıllarında tanrının gazabına uğramış ve bu yüzden kıtlık, isyan, açlık gibi
musibetlere uğramıştı. Söz konusu vesikada Sargon’un bir suikaste kurban gittiği anlatılmaktadır.
Sargon öldüğü zaman devletin sınırları, Doğuda Karun nehrinden batıda Akdeniz’e,
kuzeyde Orta Anadolu’dan güneyde Basra Körfezi’ne kadar uzanıyordu.21
Sargon'un ünü sadece askeri başarılarla kalmamış, bu askeri başarılarının yanısıra, merkezi
otoriteyi kurmuş, takvim sisteminde reform yapmış ve eski şehir devletlerinin gücünü hemen
hemen yok etmiştir. Tüm zorluklara rağmen geleneklere uyarak, birçok Sümer selefi gibi ulusal
tanrının evi olan Nippur'da bir tapınak inşa ettirmiştir.
Akkad İmparatorluğu’nun ikinci büyük kralı, Sargon’un torunu ve icraatlarının takipçisi
olan Naram-Sin’dir. Naram-Sin de, dedesinin yolunu takip ederek, fetih yoluyla sınırlarını
genişletme politikasını sürdürmüş22 ve Kuzeybatıya doğru yönelerek, Lübnan, Amanos ve Toros
dağlarını aşıp, Akdeniz kıyılarına ulaşmış, böylelikle İç Anadolu'ya kadar kontrolü elinde
tutmuştur.23 Dil ve din birliğinden mahrum çeşitli kavimlerin yaşadığı bu muazzam devletin
sınırları içinde her zaman barış rüzgârlarının esmediği bir gerçektir. Nihayet Naram-Sin’in tahta
geçtiği günlerde güneydeki bütün Sümer şehirleri (Ur, Mari, Uruk, Nippur, Umma) Kiš şehrinde
yeni krala karşı bir koalisyon kurmuşlardı.24
Yine Anadolu’da bulunmuş olan ve Akkadlı Naram-Sin’e ait olduğu bilinen yarı mitolojik
bir belgede, Purušhattum, Kaniš, Hatti ve Kuššara şehirlerinin de dâhil edildiği 17 Anadolu
şehrinin krallarının, Hatti Kralı Pampa'nın25 önderliğinde Naram-Sin’e karşı yaptıkları savaşlar
anlatılmaktadır.26
Şamtamhari metinlerinin Hattuşaş arşivinde ele geçirilen kopyasının ilk 7 satırı kırık olup,
metin, 8. satırdan itibaren şöyle devam etmektedir:
8.
Bana karşı bütün memleketler isyan ettiler.
9.
GUŞUA kralı Anmanailu, Pakki kralı Bumanailu
10. Ulluıvi (Ullama) kralı Lupanailu, sonra ... kralı .... inmipailu
Sargon'un düzenlemiş olduğu bu sefer hakkında geniş bilgi için bkz: S. Smith, A History of Babyloniaand Assyria III,
London 1928, s. 90-92.
19 H. Sever, “Yeni Belgelerin Işığında Koloni Çağında (MÖ. 1970-1750) Yerli Halk ile Asurlu Tüccarlar Arasındaki
İlişkiler” Belleten, Cilt LIX, Sayı 224, 1995, s.1; Ayrıca bkz: H.Crawford, Sumer and The Sumerians, Second Edition,
Cambridge University Press, United Kingdom, 2004, s. 33.
20 T. Yiğit, a.g.e., 2000, s. 22.
21 E.Memiş, a.g.e., 2012, s. 59-60.
22 H.Crawford, a.g.e., 2004, s. 33-34.
23 G. Leick, Who's Who in The Ancient Near East, New York 2002, s. 117.
24 F. Kınal, a.g.e., 1983, s. 79.
25 S.Smith, a.g.e., 1928, s. 96.
26H. Sever, a.g.e., 1995, s. 1.
18
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
220
Cemil BÜLBÜL
11. Hatti kralı Pampa, Kaniş kralı Zipani, ………….kralı Nur -Dagan
12. Amurru kralı Huıvaruvaş, Paraşi kralı Tişenki
13. Armanu kralı Mudakina, Sedir dağları kralı Işgippu
14. Larak kralı Ur-larak, Nikku kralı Ur-banda
15. Türki kralı İlşu-Nail, Kuşaura kralı Tisbinki
16. Toplam 17 kral, ki onlar savaşa girdiler ve ben onları vurdum.
17. Hurriler'e karşı bütün orduyu seferber ettim ve sonra (tanrılara) şarap takdim ettim.
18. O zaman savaşçılarıma, binlerce düşman askeri hiç mukavemet etmedi.
Metnin çok bozuk olan arka yüzünde, geceleyin düşman karargâhına bir baskın yapıldığı ve
onların yenilgiye uğratıldığı anlatılmakta, alınan ganimetlerden eksik cümleler halinde bahsedilmektedir.27
Naram-Sin, Anadolu’nun yer altı ve yerüstü zenginliklerini tanımak amacıyla yaptığı bu
seferler sonunda büyük ganimetler elde etmiştir.
Naram-Sin’in ilk yıllarında Akkad İmparatorluğunun sınırları doğuda Elam’dan batıda
Akdeniz’e, kuzeyde Anadolu’dan güneyde Basra Körfezi’ne kadar uzanıyordu. Bu durum, Sargon
zamanındaki hudutların, hiç olmazsa belirli bir süre muhafaza edildiğini gösterir. Bunun üzerinedir
ki, Naram’sin ilk defa “Šar kibratim arbaim” (Evrenin Dört Köşesinin kralı, Dört Bölge, Dört
İklim Kralı) unvanını almıştı.28 Sargon gibi Naramsin de, askeri başarılarının yanında siyasi
değişiklikler yapmıştır. Bunların en önemlilerinden birisi, iktidarının sonlarına doğru, kendisini tanrı
ilan etmiş ve böylece iki büyük gücü kendi şahsında birleştirmiştir. 29
Bunu yapmakla, Naram-Sin, o zamanın bilinen dünyasına, kendisini efendi ilân etmiş
oluyordu. İşte bu durum, o zaman için bir dünya hâkimiyeti fikrinin Akkadlar’da mevcut
olduğunun bir işaretidir.
Günümüz anlayışına göre, Sami Akkadlar’ın kurduğu bu imparatorluk, kelimenin tam
anlamıyla emperyalist bir idare tarzı idi. Elam, Anadolu, Suriye ve Yukarı Dicle bölgelerinin tabi
zenginliklerini kendi devleti için sömüren dünya tarihinin bu ilk emperyalist devletinde krallar baş
kapitalist idi. Bu şekilde sınırları daha da geniş bir imparatorluk kurmaya yönelen “Büyük Kral”
ve “Evrenin dört köşesinin kralı” gibi unvanlar kullanan Akkad kralları, bu isteklerini büyük
ölçüde gerçekleştirmişlerdir.
Akkadlar’dan sonra dünya hâkimiyeti fikri uygulamalarını ASURLULAR’da da
görmekteyiz.
Mezopotamya tarihinde “Doğu’nun Romalıları” olarak tanınan Asurlular, gerçekte tıpkı
Romalılar gibi güçlü ve disiplinli bir ordu sayesinde askeri karakterde bir devlet kurmuşlardır. Yine
Romalılar gibi küçük bir şehir devletinden, Asur kenti merkez olmak üzere (diğer önemli
başkentleri Korsabad, Ninive ve Nimrut idi), büyük bir imparatorluk vücuda getirmişlerdir.30
MÖ. 745-612 yılları arasında Asur Devleti, askeri egemenliğini tüm Yakındoğu’yu ve zaman
E.Memiş, a.g.e., 2012, s. 62-63; Naram-Sin’in bu icraatı hakkında ayrıca bkz: T. Yiğit, a.g.e., 2000, s. 23
Marc Van De Mieroop, a.g.e., 2007, s. 68; Ayrıca bkz: Yusuf Kılıç-Şeyma Ay, "Eski Mezopotamya'da Siyasi
Örgütlenmede Din Olgusu", Turkish Studies, Vol. 8/5, Spring 2013, s. 387-403.
29 H. Crawford, a.g.e., 2004, s.34.
30 E.Memiş, a.g.e.,2012, s. 201.
27
28
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
221
zaman Mısır’ı içerecek şekilde genişletti. Rakiplerinin gücünü zayıflattı ve merkezi olarak idare
edilen idare sistemine zaman içerisinde yeni topraklar kattı.31
Asur devletlerinin fetih politikası genel olarak Anadolu üzerinde yoğunlaşıyordu. MÖ. 2.
Binyıldan itibaren Anadolu’ya ticaret yapmak amacıyla gelen Asurlular, MÖ. 13. yüzyıldan
itibaren Anadolu üzerinde siyasal emeller beslemeye başlamışlar ve adım adım bu amaçlarına
ulaşmışlardır.
Bu dönemde, Anadolu’da bulunan Hitit devletinin yavaş yavaş gücünü kaybetmeye
başlaması, Asur için bulunmaz bir fırsattı. Asur, yüzyıllardan beri hayalinde yaşattığı Anadolu
zenginliklerine sahip olma ülküsünü böylece gerçekleştirebilirdi. Fakat, MÖ. 13. yüzyılın
sonlarında, bütün Önasya’yı sarsan yeni bir göç dalgasının başlaması, Asur’un bu hayallerine bir
müddet ara vermesine neden oldu. Bu göçe iştirak eden kavimlerin çoğu Ege ve Akdeniz
adalarından geldiği için, modern tarihçiler tarafından “Ege Göçleri” ya da “Deniz Kavimleri
Göçü”32 olarak adlandırılan bu göç hareketi sonucunda, Önasya’nın büyük krallıkları olan Hitit,
Mitanni ve III. Babil (Kaslar) devletleri tarih sahnesinden çekilmişlerdi. Mısır Devleti, Egeli
kavimlerin yıkıcı tahribatından, verdiği amansız mücadele ile kendisini güçlükle kurtarırken, Asur,
coğrafi konumunun uzaklığı sebebiyle bu tehlikeden hiçbir zarar görmeden kurtulmayı
başarmıştı.33
Asur Devleti, Anadolu zenginliklerine sırtını vererek Akdeniz’e hâkim olmayı ve buradaki
canlı ticareti ele geçirerek büyük bir imparatorluk kurmayı amaçlıyordu. Fakat hiç ummadığı bir
belayla karşı karşıyaydı. Ege Göçleri’nin sebep olduğu karışıklıklardan yararlanmak isteyen çöl
sakinleri kültür merkezlerine doğru akın etmeğe başlamışlardı. Arami göçleri denilen bu akınlar,
Ege göçleri gibi yakıp yıkıcı olmamış, aksine aralıksız bir sızıntı halinde asırlarca devam etmiştir.
İşte bu yüzdendir ki, Asur Devleti, gelişimini yavaş ve devamlı adımlarla yapmış, değişik
zamanlarda ilerlemelere ve tekrar gerilemelere maruz kalmıştır. Özellikle MÖ. 11. ve 10. asırlar,
tam anlamıyla bir Arami asrı olmuştur.34 Öyle ki, bu asırlar içinde, Aramiler'den Bit-Zamani
kabilesi doğuda Diyarbakır civarına, Bit-Adini35 kabilesi Fırat nehrinin büyük kıvrımı içerisine,
Bit-Agusi36 kabilesi Fırat ile Karasu arasına, Bit-Gabbar kabilesi Gaziantep civarına, Bit-Brutaş
kabilesi ise Kayseri civarına kadar sokulmuş idiler.37
Bu sırada Asur tahtına I. Tiglat-Pileser38 (M.Ö. 1114-1074) gibi enerjik bir kralın geçmesi,
Mezopotamya'daki siyasî durumu Asur lehine geliştirmiş ise de, bu ancak geçici bir süre için böyle
devam edebilmiştir. Gerçekten de bu kral, bir taraftan Fırat'ın ötesinde Aramiler'le savaşırken, bir
taraftan da Urartu kabileleriyle ve ilk defa adları bu devirde ortaya çıkan Muşki kabileleriyle
savaşıyordu. Bu devirde Urartular henüz siyasî birliklerini kuramamışlardı. Fakat M.Ö. 9. asra
kadar Asur devletinin bütün gücünü Arami kabilelerini geri püskürtmeğe harcamış olmaları
karşısında Urartular da gittikçe kuvvetlenmiş ve nihayet II. Asur-nasir-pal39 zamanında (M.Ö. 88431
Marc Van De Mieroop, a.g.e., s. 247.
Ege göçleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K. Yayınları, 2004, s. 87-92; E.
Memiş, a.g.e., 2013, s.161-170.
33 E. Memiş- N. Köstüklü, Tarih Boyunca Ortadoğu-Anadolu İlişkileri, Konya 1992, s. 27-28.
34 E. Memiş, a.g.e., 2013, s.174.
35T. Bryce, The World of the Neo-Hittite Kingdoms, Oxford University Press, New York 2012, s. 168-169
36 T.Bryce, a.g.e., 2012, s. 165-168.
37 Güçsüz durumdaki Babil ve Asur, Mezopotamya'yı Arami göçleri tehlikesine karşı korumasına rağmen, bunu
birbirlerine karşı yapamamışlardır. Asur kralı I. Tiglat-Pileser'in iktidarından sonra Kaldeliler'in saltanatına kadar Babil'
in Asur'a karşı üstünlüğünü görmekteyiz. Bundan sonra tüm Asur krallarının, Asur İmparatorluğu yıkılıncaya kadar,
kendilerini dünya kralı olarak isimlendirdirler. Bu konuda bkz: H.Winckler, a.g.e., 1907, s. 209.
38 I. Tiglat-Pileser'in icraatları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: A. Kırk Grayson, Assyrian Rulers of the Early First
Millennium BC I (1114-859 BC) (RIMA 2), Toronto 1991, s. 5-84.
39II. Asurnasir-pal'in icraatları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: A. Kırk Grayson, a.g.e., 1991,s. 189-393
32
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
222
Cemil BÜLBÜL
859) merkezî bir devlet kurmayı başarmışlardı. Bununla beraber Urartu devleti, en güçlü olduğu
M.Ö. 8. asırda, Anadolu'da ancak Malatya'ya kadar yayılabilmişti. Çünkü bu devirde Orta
Anadolu'da Frig devleti vardı.
Arami tehlikesi geçtikten sonra Asur, Anadolu üzerindeki emellerini yeniden
gerçekleştirmeye koyuldu. Fakat bu, biraz zor olacağa benziyordu. Çünkü Anadolu, Urartu ve Frig
devletleri tarafından parsellenmişti. Bu iki büyük devlet arasında yer alan Geç Hitit Şehir Devletleri
ise, Asur tehlikesine karşı genellikle Urartu Krallığı’na güveniyorlardı.40
Asur Devleti, özellikle kral II. Sargon’un41 (M.Ö. 722-705) iktidara gelmesinden sonra,
Anadolu üzerindeki emellerini, belli bir ölçüde gerçekleştirebildi ise de, hiçbir zaman Anadolu’nun
tam sahibi olamamıştır.
İlk defa kral Esarhaddon42 zamanında (M.Ö. 680-668) Asur ordusunun Kuzey Afrika’ya
geçerek Mısır kentlerini yağmaladığı görülmektedir. III. Tiglat-pileser43 ve oğlu II. Sargon
zamanından başlayarak Doğu Akdeniz kıyılarının güneyine doğru ilerleyen Asur orduları bu
bölgedeki krallıkları destekleyen Mısır güçleriyle karşılaşmaktaydı. Eserhaddon’un 679 yılında
gerçekleşen ilk Mısır seferinden zaferle ayrılmasına karşın kesin bir sonuç elde edemediği, 5 yıl
sonra yapılan ikinci sefer (674) sırasında da Asur ordusunun yenildiği anlaşılmaktadır. Eserhaddon
671 yılında yaptığı daha kapsamlı bir sefer sonucu Mısır firavunu Taharka’nın başkenti Memfis’i
ele geçirdi. Böylelikle Asurluların yalnızca ticari ilişkiler kanalıyla bilgi sahibi oldukları Mısır’ın
zenginlikleri, Firavun’un tüm hazinesi ve haremi Eserhaddon’un eline geçmiş oldu. Tüm bu
zenginlik Asur ülkesine taşındı ve yeni kentlerle Babil’in bayındırlık çalışmalarında ve onarımında
kullanıldı. Eserhaddon unvanları arasına “Aşağı ve Yukarı Mısır’ın Fatihi” deyimini de ekledi.44
Bütün bu olaylar göz önünde bulundurulursa, Asur da, o zamanki dünyanın ilk büyük
imparatorluğu olarak telâkki edilebilir. Ancak öte taraftan, fethettiği ülkelerde baskıcı yönetimi bu
imparatorluğun ömrünü kısaltmıştır. Asur genellikle kalabalık ordusunu maddi yönden
besleyebilecek özelliklere sahip olan memleketler üzerinde (Urartular gibi) hegemonya kurmaya
çalışmış, fethettiği ülkelerdeki halkı dil ve din yönünden aynı potada eriterek tek bir millet haline
getirmeyi amaçlamamıştır. Durum böyle olunca, muazzam sınırlara sahip olan Asur
İmparatorluğu’nun bir anda çöküvermesi hiç de şaşırtıcı olmamıştır.
Eskiçağlarda Dünya hâkimiyeti fikrine sahip olan bir diğer önemli medeniyet de PERSLER
olmuştur. Persler, Mısır’dan Hindistan’a ve Güney Rusya’dan Hint Okyanus’una kadar uzanan bir
dünya imparatorluğu vücuda getirmişlerdir. Persler, İran yüksek yaylasının güneybatısında Parsa
adını taşıyan ve aşağı yukarı bugünkü Fars eyaletine tekabül eden bölgede oturuyorlardı.45 Başka bir
ifadeyle aslında aynı kökene dayanan Medler ve Persler kabaca bugünkü İran Devleti’nin bulunduğu
topraklarda yaşıyorlardı. M.Ö. 9. yüzyıldan itibaren tarih sahnesinde görülmeye başlayan Persler’in
ilk kralları hakkında, isimleri dışında, kayda değer bir bilgimiz yoktur.46 Başlarında Ahamenid sülalesinden krallar bulunan Persler, çok eski zamanlardan beri Elam medeniyetinin etkisi altında
kalmışlardı. Ahamenidler’in en dikkate değer başarısı, coğrafi anlamda geniş ve büyük bir
Memiş: 1999, 69-71.
II. Sargon'un icraatları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Grant F., Rulers of BabyloniaFrom the Second Dynasty of Isin
to the End of Assyrian Domination, (1157-612 BC), Toronto 1995, s.143-152.
42 Esarhaddon'un icraatları hakkında ayrıntolı bilgi için bkz: Erle Leichty, The Royal Inscriptions of Esarhaddon, King of
Assyria (680-669 BC), Eisenbrauns 2011.
43 III. Tiglet-Pileser'in icraatları hakkında ayrıntolı bilgi için bkz: Hayım Tadmor-ShigeoYamada, The Royal Inscriptions
of Tiglath-Pileser III (744-727 BC) and Shalmaneser V (726-722 BC), Kings of Assyria, Eisenbrauns 2011; A. Kırk
Grayson, "Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon II (744-705 BC), Cambridge Ancient History 3/2, s. 71-102.
44 K. Köroğlu, a.g.e., 2006, s.176-177.
45 Persler’in coğrafyası hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Herodotos, IV, 39.
46 O. Tekin, Eski Yunan Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 73.
40
41
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
223
imparatorluk üzerinde tam 230 yıl kontrol sağlayabilme yetenekleridir. Bu büyüklüğe
ulaşmalarında, Pers krallarının, imparatorluk topraklarında yaşayan farklı kavimlerin siyasi,
kültürel ve dini yapılarındaki kozmopolit yapıyı kabullenmeleri büyük rol oynamıştır.
Gerçekten onlar, Pers dilini ve dinini diğer kavimlere empoze etmek için hiçbir çaba sarf
etmemişlerdir. Bunun yerine Pers kralları, bütün halkları kucaklayan evrensel bir siyaset
benimsemişlerdir. Bu yaklaşım tarzı, isyan girişimleri karşısında bile onların tepkisiz kaldıkları
anlamına gelmiyor. Fakat prensip olarak, Ahamenid krallarının, egemenlikleri altındaki halklara
karşı siyasi ve dini tolerans göstermeleri, başarılarının altında yatan sırlardan biri olsa gerektir.47
Ahamenid sülalesinin beşinci kralı olan II. Kiros (MÖ. 559-529), vasali bulunduğu Med kralı
Astiyages'e karşı isyan ederek, MÖ. 550 yılında Med Krallığını ortadan kaldırdı ve onun yerine İran
yaylasından Anadolu'da Kızılırmak’a kadar uzanan büyük Pers Krallığı'nı kurdu.48 Bu imparatorluk,
yaklaşık iki yüzyıl boyunca ayakta kalacaktı. Bu süre, bölgenin önceki ve sonraki
imparatorluklarıyla kıyaslandığında oldukça uzundur. Dilleri, kültürleri, ekonomileri ve sosyopolitik örgütlenmeleri farklı toplulukları başarıyla bir araya getirdi ve Yakındoğu tarihinde
kozmopolit bir yapıyı kabullenen ilk devlet oldu.49 Doğuda kurulan bu büyük devletin yarattığı
tehlikeyi önlemek için, Lidya kralı Kroisos, M.Ö. 547 yılına doğru harekete geçerek İran nüfuz
bölgesi olan Kapadokya'ya girdi. Fakat genç ve dinç İranlı kavimlerden meydana gelen ordusuyla
Kiros, Lidyalılar'ı yalnız Kapadokya'dan çıkarmak ve eski sınır olan Kızılırmak’ın batısına sürmekle
kalmadı, onları izleyerek başkent Sardes kapılarına dayandı ve Lidya ordularını bu yörede büyük bir
yenilgiye uğrattı. Sardes kısa bir kuşatmadan sonra zaptedildi. Kroisos, Kiros tarafından esir alınarak
Medya'ya gönderildi (M.Ö. 546).
Böylece Lidya Krallığına son veren Persler, bundan sonra Harpagos ve Mazares adlı
komutanlarının idaresinde Batı Anadolu'ya girdiler ve İyonya şehirlerini birer birer ele geçirmeye
başladılar. Daha önceleri Lidya Krallığının egemenliğinde bulunan İyonya kentleri şimdi Pers
egemenliğine girmişti. Fakat Pers egemenliği Anadolu Yunanlıları için büyük bir yenilik getirmedi.
Persler, idare merkezleri Sardes (Sart) ve Daskileion (Ergili) olmak üzere iki satraplık kurdular.
İyonya ve Aiolya şehirlerini bu satraplıklara bağladılar. Belirli yerlerde askerî üsler ve koloniler
kurmak suretiyle, bu bölgelerin idaresini satraplara bıraktılar. Fakat Yunan şehirlerinin merkezi
hükümetle olan ilişkileri çok gevşekti.50
Küçük Asya seferinden sonra II. Kiros, yeni kurduğu devleti için bir tehlike teşkil eden
İran’ın doğusundaki cesur ve savaşçı boyları hükmü altına almak üzere, büyük bir ordu ile Asya
içlerine doğru harekete geçti. Beş veya altı yıl süren bu sefer hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır.
İran orduları Baktriyan, Marjiyana (Horasan) ve Uvarazimiya (Harezm) ve Suğdiyana
(Maveraünnehr) bölgelerini alarak Sirderya (Seyhun) boylarına kadar ilerlediler. Kiros, Orta
Asya’dan gelecek akınlara karşı buralarda bir takım kaleler yaptırdı. Bu sefer sırasında doğuda Çin
Türkistanı’na doğru uzayan bölgede oturan İskitler itaat altına alınmış ve Persler’in doğu
muhafızlığını üstlenmişlerdir. Aynı zamanda Pers ordusunun en kudretli ve cesur kıt’alarını teşkil
etmişlerdir. 51
M.Ö. 539 yılında Pers kralı Kiros, Babil'i zaptetmek ve büyük bir törenle şehre girmek
suretiyle Babil devletini de kendi topraklarına kattı. Babil tanrılarını korumak ve şehri yağma
ettirmemek suretiyle rahiplerin takdirini kazanan Kiros, bu rahipler tarafından Babil tahtının meşru
47
M.Brosius, The Persians, London and New York, 2006, s.1-2.
E. Memiş, Eskiçağ Tarihinde Doğu-Batı Mücadelesi, Çizgi Kitabevi, Konya 2009, s. 61; Ayrıca bkz: Droysen, Büyük
İskender I, Çev: Bala Candemir, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2000 s. 21.
49 Marc Van De Mieroop, a.g.e., 2007, s. 286.
50 E. Memiş, Eskiçağ Tarihinde Doğu-Batı Mücadelesi, Çizgi Kitabevi, Konya 2009, s. 61-62.
51 Ş. Günaltay, İran Tarihi, Cilt 1, Ankara, s.141-142.
48
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
224
Cemil BÜLBÜL
varisi sayılarak, dünya egemenliğine işaret eden "Dört kıta kralı" ilân edildi. Bu suretle Babil,
Susa ve Ekbatana'nın yanında, üçüncü başkent oldu.
Kiros, Babil kralı II. Nabukadnezar'ın M.Ö. 586 yılında Babil'e sürgün ettiği Yahudileri de
serbest bıraktı. Onların memleketlerine dönmelerine müsaade ettiği gibi, Kudüs'teki eski
mabetlerini yeniden kurmaları için, maddi ve manevi hiçbir yardımı esirgemedi.52
M.Ö. 538 yılında Fenike şehir ve limanları da Pers egemenliğini tanımak zorunda kaldılar
ve donanmalarını Persler'in buyruğuna verdiler. Bu suretle, Doğu ülkeleriyle yapılan ticaret,
Suriye-Arabistan çölünden geçen ve Fenike'de sona eren yolları izlemeye başladı. Bu durum,
Fenike şehirlerinin, İyonya şehirlerine kıyasla daha büyük bir ekonomik refaha kavuşmalarına yol
açtı.
Kiros, ömrünün son yıllarını İran'ın kuzey doğusunda oturan step kavimlerine ve en çok
Sakalar'a karşı harp etmekle geçirdi ve M.Ö. 529 yılında Oksus bölgesinde öldü.53
Önasya tarihinde yeni bir devir açan Kiros, Çanakkale’den Hindistan sınırlarına Amuderya
ötelerine kadar uzanan, o zamana kadar eşi görülmemiş bir imparatorluk kurdu. Kısa bir süre
içerisinde birçok kavmi ve ülkeyi idaresi altında toplayarak, haleflerine iki yüz elli yıl sonra ancak
İskender gibi müstesna bir askerin yıkabileceği kadar sağlam temelli bir devlet bırakmıştır. Fakat
Kiros, fethettiği geniş bölgelerdeki muhtelif kavimleri birbirleriyle kaynaştırarak imparatorluğu
içinde perçinlemek hususunu asla düşünmemiştir. Kiros, o zamana kadar şarkta bilinmeyen bazı
yeni prensipleri, yeni fikirleri tatbik etmiştir. Başka dinlere gösterdiği müsamaha ve geniş hoşgörü,
kendisinden önceki Şark hükümdarlarından hiçbirinde görülmemiştir.54
Kyros, Eski Yakın Doğu’nun krallıkları ile Doğu İran yaylasının prensliklerini birleştirerek
bir dünya imparatorluğu vücuda getirmişti. Babil’de bulunan ve “Kyros silindiri” diye
adlandırılan ünlü kitabesinde Kyros, kendisini “dünyanın gerçek efendisi” olarak
tanımlamaktadır. Bu silindir üzerinde şu ifadeler yer almaktadır:
“Kyros, Dünya Kralı, Büyük Kral, Güçlü Kral, Babil Kralı, Sümer’in ve Akkad’ın Kralı,
Dört İklim Kralı.”55
Oğlu ve halefi Kambizes56 (M.Ö. 528-522) Mısır krallığını Pers Devleti’ne katmak
suretiyle babası tarafından başlanmış olan eseri tamamladı. Bu kral, son Mısır hükümdarı III.
Psammetik'in halefi olarak tanındı ve Mısır krallarının bütün hukuk ve unvanlarına sahip oldu.
Mısır’ın fethi ile ilk defa, eski dünya, tek imparator idaresi altına girmiş oluyordu. Nitekim M.Ö. 3.
yüzyılda yaşamış olan Mısırlı rahip ve tarihçi Manetho'nun krallar listesinde, Pers kralları, Mısır'ın
27. sülalesine mensup krallar olarak gösterilmişlerdir. Fakat Mısır'da yer yer isyanlar patlak
verince, Kambizes, Mısır halkı ve tanrılarına karşı şiddet kullanmaya ve bazı tapınakları yakıp
yıkmaya başladı. Bununla beraber, Pers kralı güney Mısır sınırlarını Habeşistan'a kadar genişletti
ve M.Ö. 522 yılına kadar bu ülkede kaldı.57
Kambizes’ten sonra Pers tahtına I. Darius (MÖ. 522-486) geçti. Yakın Doğu'nun en dikkate
değer hükümdarlarından biri olan I. Darius, yalnız selefleri tarafından kendisine bırakılan sınırları
korumakla kalmadı, bunları genişletmek, yer yer baş gösteren ayaklanmaları bastırmak ve örnek bir
teşkilât vücuda getirmek suretiyle, Pers Krallığını o zamanki dünyanın en güçlü devleti haline
Bu konuda ayrıca bkz: Bilge Umar, İlkçağda Türkiye Halkı, Inkılâp Yayınları, İstanbul 1999, s. 264
A. M. Mansel, a.g.e., 2004, s. 254.
54 Ş. Günaltay, İran Tarihi, Cilt 1, Ankara, s.154-155.
55 M.Brosius, a.g.e., 2006, s. 12.
56 Perslerde Kambuzya.
57 E. Memiş, Eskiçağ Tarihinde Doğu-Batı Mücadelesi, Çizgi Kitabevi, Konya 2009, s. 63-64.
52
53
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
225
getirdi. Onun vücuda getirmiş olduğu devlet teşkilâtı öylesine sağlam temeller üzerine oturtulmuştu
ki, Pers Krallığı, aşağı yukarı daha 200 yıl, bu temeller üzerinde varlığını devam ettirecekti.
Bütün büyük hükümdarlar gibi, Pers kralı I. Darius da bütün dünyayı egemenliği altına
alma düşüncesindeydi. Ataları Anadolu'yu ve Mısır'ı ele geçirmişlerdi. Şimdi sıra Balkanlar'ın
fethine gelmişti ve ilk hedeflenen ülke de Yunanistan'dı. Şayet Yunanistan toprakları Pers
egemenliğine girerse, Boğazlar'dan gelebilecek her türlü tehlike kolaylıkla önlenebilirdi.58 MÖ. 513
yılında Batı Anadolu'da Persler'e karşı huzursuzluklar başladı. Büyük bir orduyla Anadolu'ya doğru
harekete geçen Pers kralı Darius, İstanbul Boğazı'nı gemilerden yaptırdığı bir köprüyle geçti.
Trakya üzerinden Tuna'yı geçerek, göçebe bir toplum olan İskitler üzerine bir sefer yaptı.59 Asya
çok gelişmişti, nüfusu gittikçe artıyor, zenginlik içinde idi. Darius İskitler'i cezalandırmayı kafasına
koymuştu.60 Darius bu seferinde hızlı atlara sahip, hareketli İskit boylarını kontrol altına
alamamıştır. İskitler üzerinde bir etkisi olamayan bu seferin, ancak Trakya ve Makedonya'daki
yerleşik unsurlar üzerinde siyasi etkisi olmuştur.61
Pers Devleti, Kiros’tan Darius’a kadar tüm dünyaya egemen olmayı amaç edinen
emperyalist bir siyaset izlemiş ve sınırlarını sürekli olarak genişletmiştir. Nitekim, Darius
zamanında devletin sınırları; doğuda İndus’tan batıda Ege kıyıları ve Tuna’ya, kuzeyde
Kafkasya’dan güneyde Nubya’ya kadar uzanıyordu. Fakat Darius’tan sonra imparatorluğun her
yerinde çöküş belirtileri başlamış, artık krallar yeni yerler fethetmek şöyle dursun, devletin
bütünlüğünü bile koruyamaz hale gelmişlerdi.62
Persler’in egemenlikleri altında bulundurdukları ülkelerde, sistemli bir “İranlaştırma”
politikası izlemiş olmaları, bütün bu ülkelerde yerli unsurların ve yerli kültürlerin gelişmesini
kolaylaştırmıştır. Esasen, Pers kralları bu şekilde davranmakla yabancı kavimlerin, Pers
egemenliğine ısınmalarını sağlamışlardır.63
Ancak madalyonun bir de diğer yüzüne bakacak olursak, Persler’in izledikleri bu tölerans
sayesinde, pek çok ülke ekonomik yönden çok iyi durumlara gelmişse de, uyanık ve benliklerini
kavramış bazı uluslarda Pers egemenliğinden bir an önce kurtulmak fikrinin ortaya çıkmasına ve
giderek kuvvetlenmesine yol açmıştır. Hattâ bazı uluslar Persler’e karşı özgürlük savaşına
girişmekten bile çekinmemişlerdir.
Persler’in meydana getirdiği, eski rejimlerden tamamen farklı bu teşkilât onların dünyaya
hâkim olma yolunda gösterdikleri çabaların sonucudur. Bu isteklerine büyük ölçüde nail olan Pers
krallarının bu yoldaki çalışmaları, daha sonraları Makedonya kralı Büyük İskender tarafından bazı
noktalarda benimsenmiş, Hellenizm krallıklarından Roma İmparatorluğuna geçmek suretiyle
etkilerini Avrupa’da da uzun süre göstermiştir.64
Dünya hâkimiyeti fikrine sahip ve bu yolda önemli uygulamaları olan önemli devlet
adamlarından birisi de BÜYÜK İSKENDER’dir. Büyük İskender, tarihte eşine ender rastlanan
simalardan biridir. O, büyük bir asker ve ileri görüşlü bir devlet adamıdır. Kısa süren saltanatı
döneminde, ancak birkaç asırda gerçekleştirilebilecek büyük işler başarmıştır.65
E. Memiş, a.g.e., 2009, s. 65.
Darius'un İskitya seferi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Herodot, Herodot Tarihi, IV. Kitap, Türkiye İş Bankası
Yayınları, Çev: Müntekim Ökmen, 2002.
60 Herodot, a.g.e., 2002.
61 H. Bahar, Eskiçağ Uygarlıkları, Kömen Yayınları, Konya 2013, s. 323.
62 A. M. Mansel, a.g.e., 2004, s. 256.
63 A. M. Mansel, a.g.e., 2004, s. 258.
64 A. M. Mansel, a.g.e., 2004, s. 259-260.
65 E. Memiş, Eskiçağ Tarihinde Doğu-Batı Mücadelesi, Çizgi Kitabevi, Konya 2009, s. 89.
58
59
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
226
Cemil BÜLBÜL
Büyük İskender’le birlikte dünya tarihinde bir dönemin sona erdiği ve yeni bir dönemin
başladığı ifade edilir. Bir başka ifadeyle, İskender adı bir dünya devrinin sonunu, bir yenisinin
başlangıcını anlatır.66 İskender’in, MÖ. 334 yılında Anadolu topraklarına ayak basmasıyla
“Panhellen” intikam sefer başlamış oluyordu. Uyguladığı “Çarpık Savaş düzeni” taktiğiyle kısa
sürede Toroslar’a kadar bütün Anadolu’yu ele geçiren İskender, ileri harekâtına devam ederek, Pers
ordularına İssos67 mevkiinde büyük bir darbe indirdi. Batı ile doğu dünyası arasında tarihin tanıklık
ettiği ilk büyük savaş, Helenler'in Perslerle iki yüzyıl süren dövüşleri olmuştur. İskender Pers
devletini yok etmekle Afrika çölüne, Jaksartes ile İndus ırmaklarının ötelerindeki ülkeleri
fethetmekle, yok olmaya yüz tutmuş kültür ulusları üzerine Yunan egemenliği ile eğitimini
yaymakla ve Helenizmi başlatmakla, bu savaş devrini kapatıyor.68 Ayrıca bu zafer, İskender
üzerinde derin bir tesir bırakmış, bundan böyle kendisini “Asya’nın Fatihi” olarak görmeye
başlamıştır. Nitekim, Pers kralı III. Darius’un barış teklifini kabul etmeyerek, Suriye ve Fenike
sahilleri üzerine yürümesi bunu açıkça göstermektedir.
Bundan sonra İskender’in orduları Mısır önlerinde görülmektedir. Persler’in son deniz üssü
olan Mısır’ı da ele geçiren İskender, din alanında gösterdiği tölerans ve Apis öküzüne kestiği
kurbanlar sayesinde Mısır halkının sempatisini kazanmayı başarmıştır. İskender, Mısır’ı yeniden
teşkilâtlandırdıktan ve bu arada mülki idareyi iki Mısırlı’ya, askeri idareyi ise bir Makedonyalı’ya
bıraktıktan sonra, Persler’e kesin darbeyi vurmak üzere Mezopotamya’ya girdi Gavgamela
ovasında büyük bir zafer kazanan İskender, ordusu tarafından “Asya Kralı” ilân edildi.69
İskender, Makedonya kralı ve Yunanlılar'ın kurtarıcısı olarak ortaya çıktığı zaman, belki de
bir dünya hâkimiyeti düşlemiyordu. Ona göre, başlangıçta yapılacak olan en önemli iş, Batı
Anadolu'daki Yunan kentlerini, Pers egemenliğinden kurtarmaktı. Fakat, olaylar öylesine hızlı
gelişti ki, bu hızlı gelişim ve değişim, İskender'in fikir ve ideallerinde de birtakım değişikliklere yol
açtı. Özellikle, Pers İmparatorluğu'nu zaptettikten sonra Hindistan seferine çıkması, Doğu'da
dünyanın sonuna varmak istemesi ve son plânları, İskender'in bir dünya imparatorluğu kurmayı tasarladığını açıkça gösteriyor. Aslında, Asya topraklarına ayak bastığı tarihten beri, bütün
kavimlerin kültür ve geleneklerine saygı göstermesi ve mağluplara eşit haklar vermesi de bunu
açıkça ortaya koymaktadır.
Fakat hemen belirtmek lâzımdır ki, İskender'in dünya hâkimiyeti, eski Önasya
cihangirlerinin kuvvete dayanan tek millet hâkimiyeti değildi. O, yüzyıllardan beri Doğu ile Batı
arasındaki tezadı ve mücadeleyi ortadan kaldırarak, bir tek imparatorluk kurmak ve dünya barışını
daim kılmak istemiştir. Bunun için, ilk iş olarak, ırkları birbirleriyle kaynaştırmaya çalıştı. Çünkü,
kan karışmasının, imparatorluğu teşkil eden milletler arasındaki anlaşma için en iyi araç olacağına
inanıyordu. Bu fikirden hareket eden İskender, başta Persler'le Makedonyalılar arasında bir ırk
kaynaşması meydana getirerek, eski ve yeni iki hâkim milletin müşterek kralı olmak istemiştir.
Aynı zamanda, askerî bakımdan da ordu elemanlarını kaynaştırmak suretiyle, müşterek bir imparatorluk ordusu meydana getirmeyi tasarlamıştır.70
İskender için dünya, yalnız geniş toprakları, coğrafi mekânı ile değil, gerçekten bütün
muhtevası ile kavranmalıydı. Persler önce kendi milletlerini, sonra dünyayı düşünmüşlerdir.
İskender ise, dünyanın bütününü tek kıymet olarak kabul ederek kendi vatanından üstün tutmuştur.
Droysen, Büyük İskender I, Çev: Bala Candemir, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2000, s. 13.
İskender’in İssos muharebeleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Bilge Umar, İlkçağda Türkiye Halkı, Inkılâp Yayınları,
İstanbul 1999, s. 429-431; C. Freeman, Mısır, Yunan ve Roma (Antik Akdeniz Uygarlıkları), Dost Kitabevi, Ankara
1996, s. 307-308.
68 Droysen, Büyük İskender I, Çev: Bala Candemir, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2000, s. 13.
69 A. M. Mansel, a.g.e., 2004, s. 443-446.
70 E. Memiş, a.g.e., 2009, s. 99-100.
66
67
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
227
Dünyayı bütünüyle kavramak amacıyla, dört bir yana seferler tertiplemiş ve keşifler
yaptırmıştır. Orta Asya ve Hindistan seferleri, Hazar Denizi'ne gönderilen keşif heyeti, Hint
Okyanusu ile Basra Körfezi arasındaki deniz yolunun keşfedilmesi, bu amaca hizmet etmiştir. Aynı
sebeple İskender, Basra Körfezi ile Kızıldeniz arasındaki denizyolunun keşfedilmesini, hattâ Afrika
kıtasının etrafını dolaşacak bir heyetin teşkilini bile düşünmüştür.
Bu imparatorluğun birliğini sağlamak için İskender'in düşündüğü önlemlerden birincisi,
dünyanın muhtelif parçalarını birbirine bağlayan deniz ve karayollarının meydana getirilmesiydi.
Ülkeler ve şehirler arasında kurulacak olan dünya ulaşım sistemi sayesinde, haberleşme, seyahat ve
ticaret artacak, refah temin edilecekti. Dünya İmparatorluğunun başkenti Babil olacağından, bu
yollar hükümet merkezine bağlanacak; bu suretle adı geçen şehir, idarî bakımdan da büyük rol
oynayacaktı. İskender, dünya imparatorluğunun birliği için, ikinci önlem olarak Pers İmparatorluğu'nun hazinelerinde yüzlerce yıldan beri külçe halinde yatan altın ve gümüşten para basarak
tedavüle sevk etmiştir. Gümüş esasına dayanan ve Atina para sistemine uydurulan bu para,
imparatorluğun her tarafında geçerli olan tek ödeme vasıtası idi ve bu yüzden de ticari ilişkilere büyük kolaylık getirmişti.71 İskender, bir “Dünya İmparatorluğu” özelliğini taşıyan devletinde tek
bir para sistemi kabul etmiş olup, Makedonya’dan İran ve Fenike topraklarına kadar yayılan
darphanelerde bastırmış olduğu sikkelerde ön yüzde Herakles başı, arka yüzde ise tahtta oturan
Zeus vardır.72
Aslında imparatorluğu ayakta tutan iki temel güç vardı: Bunlardan birincisi ordu, diğeri de
Büyük Kral'a olan kayıtsız şartsız mutlak bağlılıktı.73
İskender'in arşivindeki vesikalardan anlaşıldığına göre, Asya'dan Avrupa'ya ve Avrupa'dan
Asya'ya toplu halde insanların göç ettirilip yerleştirilmesi plânı vardır. O, yalnız Makedonyalılarla
İranlılar arasında değil, imparatorluğun içindeki diğer milletler arasında da büyük çapta bir kaynaştırma olayının meydana gelmesini istemiştir. Bu tasarı gerçekleştiği takdirde, karşılıklı evlenme ve
birlikte yaşamayla her iki kıtada insanlar, barış içinde ve akrabalık sevgisiyle birbirlerine
bağlanacaklardı.74
İskender’in miraslarından birisi de, seferlerinin güzergâhları boyunca ardında bıraktığı
kentlerdir. Bunların içinde, M.Ö. 331’in baharında kendi adına ithafen kurulan Mısır’daki
İskenderiye, hedeflediği gibi Akdeniz dünyasının en büyük kentlerinden biri olurken, diğerleri,
fethettiği topraklardaki askeri garnizonlardan öteye gidememiştir.75 Yetmiş şehir, varlığını İskender'e borçludur, derler. Bunlardan bazılarını bizzat kendisi kurmuş, bazılarının da sonradan
yapılmasını emretmiştir. Bu şehirlerden birçoğu onun adını taşır; pek çoğu da yerlerinin iyi
seçilmiş olması dolayısıyla, bugün bile mevcudiyetlerini sürdürürler. Mısır'daki İskenderiye'den
başka, Küçükasya ile Suriye'nin birleştiği noktadaki İskenderun, Afganistan'da Kabil Geçidi'ne
yukarıdan bakan tepelere giden yol üzerinde Herat; Afganistan'ın fikir, kültür, ticaret merkezi
Kandahar; Afganistan, Semerkant, Hazar bölgesi arasında ulaşımın düğüm noktası olan Merv, hep
onun kurduğu şehirlerdir. İskender'in Asya topraklarında kurduğu en uzak şehir ise Türkistan'ın
göbeğindeki Hocent (Taşkent) şehridir ki, bugün dahi hareketli bir merkezdir.
Kıtalar arasında ırkların kaynaştırılması ve şehirlerin kurulmasıyla gerçekleştirilen dünya
imparatorluğunun bir diğer önemli özelliği de kozmopolitlik, yani dünya vatandaşlığıdır. 76
E. Memiş, a.g.e., 2009, s. 102-105.
O. Tekin, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İletişim Yayınları, İstanbul 2008, s. 133-134.
73 E. Memiş, a.g.e., 2009, s. 105.
74 E. Memiş, a.g.e., 2009, s. 107.
75 C. Freeman, Mısır, Yunan ve Roma (Antik Akdeniz Uygarlıkları), Dost Kitabevi, Ankara 1996, s. 318.
76 E. Memiş, Eskiçağ Tarihinde Doğu-Batı Mücadelesi, Çizgi Kitabevi, Konya 2009, s. 107-108.
71
72
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
228
Cemil BÜLBÜL
Şunu da belirtmek lâzımdır ki, dinlerin ve kültürlerin birleşmesi ve kaynaşması da
İskender'in dünya devletinde büyük rol oynamıştır. Asya ve Avrupa kültürleri ile dinlerinin
birbiriyle kaynaşması, İskender'in kültür politikasıyla mümkün olmuştur. Meydana gelen neticeye
de "Hellenizm" denilmiştir. Hellenistik çağın ortak görüşüne göre, insanlık, aslında bir birlik teşkil
etmekte ve çeşitli kültürler, bütün dünyayı kuşatan aynı gerçeğin değişik biçimlerdeki ifadesinden
ibaret bulunmaktadır. İşte bu görüş, çeşitli dinlerin genel bir kabule erişmesine sebep olmuş ve
özellikle, Önasya dinlerinin büyük tanrılarının gelişmesini ve yükselmesini sağlamıştır. Büyük
tanrıların birbiriyle kaynaşması, evrensel bir monoteizmin meydana gelmesine sebep olmuştur ki,
bu da, Hellenistik çağın vücuda getirdiği en büyük eserlerden biridir.77
İskender’in ölümünden sonra kurduğu imparatorluk halefleri arasında paylaşılmış ve
Helenistik Çağ (MÖ. 330-30) kralları Batı’da yükselen yeni kuvvet Roma karşısında fazla bir
varlık gösterememişler ve sonuçta Roma’nın egemenliğini kabul etmek zorunda kalmışlardır.
2. Eski Batı Cihan Hâkimiyeti
Büyük bir cihan devleti olma yolunda önemli adımlar atan bir diğer medeniyet de ROMA
İMPARATORLUĞU'dur. Şüphesiz, Roma İmparatorluğu dünya tarihini ve medeniyetini
şekillendiren önemli uygarlıklardan birisidir. Bu uygarlık İtalya Yarımdası'nda doğmuş ve Akdeniz
Havzası'nda gelişmiştir. Gerçekten, Roma İmparatorluğu'nun gelişmesinde Akdeniz'in üç büyük
yarımadasından biri olan İtalya'nın jeopolitik konumunun büyük katkısı olmuştur. Akdeniz'in
ortasında bulunan, doğu ile batıyı birleştiren İtalya, Avrupa ile Afrika arasında da köprü görevi
görmüştür. Bu sebeple bir Akdeniz uygarlığı olan İtalya, aynı zamanda Avrupa ve Afrika karakterli
kültürleri, üzerinde barındırmıştır. Örneğin, İtalya'da madencilik ve kent kültürünün oluşmasında
etkili olan Etrüskler'in78 Anadolu'dan geldiği bilim dünyasında genellikle kabul edilmektedir.79
Roma İmparatorluğu tarihi denilince, İtalya'daki Roma şehrinin eski tarihi kastedildiği sanılabilir
ancak bu tarih sadece Roma dahil bütün İtalya ve Akdeniz kavimlerinin ortak tarihidir. Roma, çok
eskiden beri fethettiği bölgelerin halkına "Vatandaşlık Hukuku" vermektedir. Roma toplumunu
Roma'lı yapan "Roma vatandaşlığı hukuku" MÖ. 1. yüzyılda bütün İtalya halkına verilmiş ve
bunlar, böylece, Romalı olarak devletin büyüyüp gelişmesinde çok büyük söz sahibi olmuşlardır.
Yukarıda da belirttiğimiz üzere Roma tarihi de sadece Roma şehrinin tarihi değil, büyük bir Cihan
Devletinin tarihidir. Buradaki "Roma" ismi, bu şehrin, devletinin sırf kökeni olması ve bütün
arşivine damga vurmuş olmasından gelmektedir.
Roma devleti İtalya yarımadasındaki siyasi teşekkülünü oluşturduktan sonra hızlı bir
şekilde İtalya sınırları dışına çıkmaya başlamıştır. MÖ. 200'de Batı Akdeniz'e hâkim olmuştur.
M.Ö. 168'de Doğu Akdeniz egemenliğini kesin olarak elde etmiş ve o zamanın cihan devleti
olmuştur. M.Ö. 146'da batıda Kartaca'yı, Doğuda da Korinthos'u tahrip ettikten sonra bütün
Akdeniz havzasının artık kendi mülkü olduğuna inanmaya başlamıştır. İlerleyen zamanlarda
Anadolu'ya da yerleşen bu "Cihan devleti" nin M.Ö. 44 senesinde bütün Akdeniz dünyası da elinde
bulunuyordu.
Roma tarihinin Dünya hâkimiyetindeki yeri ve önemi sadece yeryüzündeki uzun yıllar
süren egemenlik süresi değil, onun devlet olarak meydana getirdiği ve insanlığın mirasına sunduğu
kültür ve medeniyettir. Herşeyden önce, Batı dünyasına kalan "Tam devlet" kavramı, bir şehir
devletinde dünya devleti haline gelen bu Roma devletinin eseridir. Avrupa hala bugün onun
meydana getirmiş olduğu hukuk düzeni içinde yaşamaktadır.
E. Memiş, a.g.e., 2009, s. 109-110.
Etrüskler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: H. Demircioğlu, Roma Tarihi 1. Cilt, TTK Yayınları, 1998, s. 16-31; C.
Freeman, a.g.e., 2005, s. 348-371.
79 H. Bahar, Roma ve Bizans Tarihi, Kömen Yayınları, 3. Baskı, Konya 2012, s. 3.
77
78
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
229
Roma devleti İtalya'daki partikülarizmayı bertaraf ederek, burada ilk defa siyasi bir
teşekkül meydana getirmiştir. Etnik bir birliktelik görülmeyen bu şehirde, kan esası üzerine değil
vatandaşlık esası üzerine hukuki bir birliktelik meydana getirmiştir. Bu hukuku birliktelikten sonra
doğal olarak kültürel bir birliktelik de sağlamıştır.80
Sonuç
Biz burada, eserlerde dağınık bir şekilde işlenen, Eskiçağda dünya hâkimiyeti yolundaki
uygulamalardan can alıcı olanlarını anlatmaya çalıştık. Sonuç olarak şunlar söylenebilir ki,
Eskiçağ’ın büyük devletlerinin hemen hemen hepsi, dünyaya hâkim olma yolunda çalışmışlar, o
zamanın şartlarında pek çoğu bu amaçlarına ulaşmayı başarmışlardır.
Dünya hâkimiyeti uygulamalarının ilk örneklerini Doğu’da görüyoruz. Akkad kralları
“Büyük Kral” ve “Evrenin Dört Köşesinin Kralı” gibi unvanlar alarak, o dönemin bilinen
dünyasının hâkimi olduklarını ilân etmişler, onları takiben Asur kralları da bu amaç uğruna yaşamış
ve nihayet bütün Önasya’yı içine alan Eskiçağların ilk büyük imparatorluğunu kurmayı
başarmışlardır.
Fakat Akkad ve Asur gibi devletlerin takip ettiği emperyalist rejimden tamamen farklı bir
tutum içinde olan Persler ise söz konusu devletleri gölgede bırakacak bir imparatorluk vücuda
getirmişlerdir. Gerçekten de devletin sınırları Darius zamanında; doğuda İndus’tan batıda Ege
kıyıları ve Tuna’ya, kuzeyde Kafkasya’dan güneyde Nubya’ya kadar uzanıyordu ki, alan itibariyle
de Pers İmparatorluğu bir dünya imparatorluğu idi.
Eski Batı’nın, dünyaya hâkim olma davasıyla ortaya çıkan ilk lideri Makedonya kralı
Büyük İskender idi. Önceleri, Batı Anadolu’daki Yunan kentlerini Pers egemenliğinden kurtarmayı
düşünen İskender sonraları, bütün dünyayı fethetme hırsıyla seferlerine devam ederek, evrensel
imparatorluğunu kurmayı başarmıştır. Bütün dünyayı siyasi birlik altında toplama projesi, dünya
barışı ve dünya kardeşliği gibi, günümüzde bile tam olarak kavranamayan bu düşüncelerin
temellerini atan da Büyük İskender olmuştur. Fakat onun çok genç yaşta ölmesi ve haleflerinin
onun yüksek gayelerini idrak edecek güçte olmamaları, bu koca imparatorluğun dağılmasına neden
olmuştur.
Büyük bir Cihan devleti temsilcisi olan Roma İmparatorluğu, gerçekten de dünya
medeniyetine çok büyük kültür unsurlarını miras bırakmıştır. Bugün başta Avrupa Birliği olmak
üzere, birçok devlet tıpkı Roma medeniyeti gibi kan bağı olmadan vatandaşlık hukuku ve kültür
birlikteliği meydana getirerek dünyanın süper güçleri olmaya adaylardır.
KAYNAKÇA
BAHAR, Hasan., Eskiçağ Uygarlıkları, Kömen Yayınları, Konya 2013.
BAHAR, Hasan., Roma ve Bizans Tarihi, Kömen Yayınları, 3. Baskı, Konya 2012.
BERTİN, G., "The Pre-Akkadian Semites", Journal of The Royal Asiatic Society of Great Britain
and Ireland, Vol. 18 No. 3, 1886, s. 409-436.
BROSİUS, Maria., The Persians, London and New York, 2006.
BRYCE, Trevor., The World of the Neo-Hittite Kingdoms, Oxford University Press, New York
2012.
CLAY, Albert T., The Empire of the Amorites, Yale University Press, New Haven 1919.
80
H. Demircioğlu, a.g.e., 1998, s. XXIX-XXXII.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
230
Cemil BÜLBÜL
CRAWFORD, Harriet., Sumer and The Sumerians, Second Edition, Cambridge University Press,
United Kingdom, 2004.
DAVİAU, P. M. Michele., Wevers, John W. and Weigl, Michael., The World of the Aramaeans III-III, England 2001.
DEMİRCİOĞLU, Halil., Roma Tarihi 1. Cilt, TTK Yayınları, 1998.
DİON, Paul E., "Aramaean Tribes and Nations of the First Millenium Western Asia”,
Civilizations of the Ancient Near East, vol I-II, 2nd edition New York 2006, s. 1281-1294.
DROYSEN, Büyük İskender I, Çev: Bala Candemir, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2000.
EMİL, G. H., Aram and Israel The Aramaeans in Syria and Mesopotamia, New York 1966.
FRAME, Grant., Rulers of BabyloniaFrom the Second Dynasty of Isin to the End of Assyrian
Domination, (1157-612 BC), Toronto 1995.
FREEMAN, Charles., Mısır, Yunan ve Roma Antik Akdeniz Uygarlıkları, Dost Kitabevi, 2. Baskı,
Ankara 2005.
GRAYSON, A. Kırk., "Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon II (744-705 BC), Cambridge Ancient
History 3/2.
GRAYSON, A. Kırk., Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC) (RIMA
2), Toronto 1991.
GÜNALTAY, Şemseddin., İran Tarihi, Cilt 1, Ankara 1987.
GÜNALTAY, Şemseddin., Yakın Şark III (Suriye-Filistin), TTK Yayını, 2. Baskı, Ankara 1987.
GÜNBATTI, Cahit., “Kültepe’den Akadlı Sargon’a Ait Bir Tablet”, Archivum Anatolicum, (Emin
Bilgiç Anı Kitabı) Sayı 3, Ankara 1997, s. 131-155.
HALDAR, Alfred., Who were the Amorites?, Leiden 1971.
HERODOTOS, Herodot Tarihi, Çev.: Mümtekin Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul, 2002.
KENYON, Kathleen M., Amorites and Canaanites, The Oxford University Press, London 1966.
KILIÇ,Yusuf.,- Ay, Şeyma., "Eski Mezopotamya'da Siyasi Örgütlenmede Din Olgusu", TURKISH
STUDIES, Vol. 8/5, Spring 2013, s. 387-403.
KINAL, Füruzan., Eski Anadolu Tarihi, TTK Yayını, 2. Baskı, Ankara 1987.
KINAL, Füruzan., Eski Mezopotamya Tarihi, A.Ü.D.T.C.F. Yayınları, Ankara 1983.
KÖROĞLU, Kemalettin., Eski Mezopotamya Tarihi Başlangıcından Perslere Kadar, İletişim
Yayınları, İstanbul 2006.
LEİCHTY, Erle., The Royal Inscriptions of Esarhaddon, King of Assyria (680-669 BC),
Eisenbrauns 2011.
LEİCK, Gwendolyn., Who's Who in The Ancient Near East, New York 2002.
LİPİNSKİ, Edward., The Aramaeans ( Their Ancient History, Culture, Religion), Leuven-ParisSterling- Virginia 2000.
LUCKENBİLL, D.D., "Akkadian Origins", The American Journal of Semitic Languages and
Literatures, Vol. 40 No.1, 1923, s. 1-3.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Eskiçağ Medeniyetlerinde Dünya Hâkimiyeti Düşüncesi
231
MANSEL, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K. Yayınları, 2004.
MEMİŞ Ekrem,-KÖSTÜKLÜ,Nuri., Tarih Boyunca Ortadoğu-Anadolu İlişkileri, Konya 1992.
MEMİŞ Ekrem-BÜLBÜL Cemil., Amurrular (Arapların En Eski Ataları), Fırat Üniversitesi Orta
Doğu Araştırmaları Merkezi Yayını, Elazığ 2012.
MEMİŞ, Ekrem., “Asur Devletleri’nin Anadolu Politikası” XII. Türk Tarih Kongresi, 1999, s. 6573.
MEMİŞ, Ekrem., Eskiçağ Tarihinde Doğu-Batı Mücadelesi, Çizgi Kitabevi, Konya 2009.
MEMİŞ, Ekrem., Eskiçağ Türkiye Tarihi, Ekin Yayınları, 12. Baskı, Bursa 2013.
MEMİŞ, Ekrem., Eskiçağda Mezopotamya (En Eskiçağlardan Asur İmparatorluğu’nun Yıkılışına
Kadar) Ekin Kitabevi, 2. Baskı, Bursa 2012.
MİEROOP, Marc Van De., A History of the Ancient Near East ca. 3000-323 BC, USA 2007.
MİLLART, A.R., “Assyrians and Arameeans” Iraq, Vol. 45, No. 1, Papers of 29 Rencontre
Assyrioloyique İnternationale, London, 5-9 July 1982 (Spring 1983), s.101-108.
MOSCATİ, Sabatino., Ancient Semitic Civilizations, Capricorn Books, New York, 1957.
MOSCATİ, Sabatino., The Semites in Ancient History, Cardiff University of Wales Press, 1959.
SEVER, Hüseyin., “Yeni Belgelerin Işığında Koloni Çağında (MÖ. 1970-1750) Yerli Halk ile
Asurlu Tüccarlar Arasındaki İlişkiler” Belleten, Cilt LIX, Sayı 224, 1995, s.1-16.
SMİTH, Sidney., A History of Babylonia and Assyria III, London 1928.
TADMOR, Hayım.,-Yamada, Shigeo., The Royal Inscriptions of Tiglath-Pileser III (744-727 BC)
and Shalmaneser V (726-722 BC), Kings of Assyria, Eisenbrauns 2011.
TEKİN, Oğuz., Eski Yunan Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
TEKİN, Oğuz., Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
UMAR, Bilge., İlkçağda Türkiye Halkı, Inkılâp Yayınları, İstanbul 1999.
WHİTİNG, Robert M., “Amorite Tribes and Nations of Second-Millenium Western Asia",
Civilizations of the Ancient Near East, vol I-II , 2nd edition, New York 2006 s. 1231-1242.
WİNCKLER, Hugo., The History of Babylonia and Assyria, New York, 1907. Yiğit,
Turgut.,
“Akkadlar Devrinde Anadolu’nun Siyasal Yapısı”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, sayı 40, 3-4,
2000, s.13-28.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
232
Cemil BÜLBÜL
Ek 1: Sargon Dönemine Ait, Kil tablet üzerine çizilmiş dünya haritası.
(http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/m/map_of_the_w
orld.aspx, 20.08.2014)
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014
Download