Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları - Cumhuriyet Üniversitesi Bilimsel

advertisement
Cumhuriyet Üniversitesi
Tıp Fakültesi
Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları
Basic Concepts of Ethics and Medical Ethics
Gülay Yıldırım*, Selim Kadıoğlu**,
SUMMARY
ÖZET
Sağlık profesyonellerinin tıp etiği konusunda
The health professionals have theoretical
kuramsal bilgiye sahip bulunmasının, tıp etiğine uygun
knowledge about medical ethics and it can not be
davranışları içinde olmalarının doğrudan nedenleri
related directly to the fact that they conduct in an
arasında yer almadığı söylenebilir.
ethical manner. However, it is hard to deny that such
Bununla birlikte
davranışları
knowledge is a factor that lies under good conduct.
sağlayıcı bir etken olduğunu yadsımak da güçtür. Bu
The main aim of this essay is to contribute to the
makalenin
konusu
increase of knowledge in the reader and thus pave the
donanımın artışına katkı sağlamak, böylelikle sağlık
way for the health professionals’ having a common
profesyonellerine meslek etiği çerçevesinde ortak bir
language and understanding within the framework of
anlayışa ve dile sahip olma yolunu açmaktır. Makalede
professional ethics. In addition, notions like “ethics”,
“etik”,
“medical ethics”, “deontology”, “bioethics” and sub-
böyle
bir
“tıp
bilgi
donanımının,
ana
etiği”,
amacı,
olumlu
okurlarda
“deontoloji”
ve
söz
“biyoetik”
ana
kavramları ile bu kavramlarla ilgili alt kavramlar,
notions related to these are also
tematik bir düzen içinde tanıtılmıştır.
thematic arrangement.
Key
Anahtar Kelimeler: Etik, Tıbbi Etik, Biyoetik,
Words:
Ethics,
introduced in a
Medical
Ethics,
Bioethics, Deontology
Deontoloji,
C.Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 29 (2): 7-12, 2007
GİRİŞ
Günümüzde sağlık hizmeti sunumu,
bireysel bilgiye ve beceriye dayalı uygulamalar
olmaktan
uzaklaşmış,
verilmeye
ve
ileri
kurumsal
teknoloji
ölçekte
kullanımına
dayanmaya başlamıştır. Öte yandan, çağdaş
toplumun değişen nitelikleri çerçevesinde, klinik
ilişkide
sağlık
egemenliğine
profesyonellerinin
dayanan
geleneksel
mutlak
düzen
değişmiş, hastalar ve yakınları tıbbi uygulamalar
konusunda giderek daha fazla söz sahibi
olmuştur.
* Araştırma Görevlisi, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı
** Yardımcı Doçent, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı
75
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları
Sağlık
alanının
doğasında
yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğiyle
meydana gelen bu dönüşümler, tıbbın etik
ilgili bir kurallar kümesi; kısaca genel ahlaktır.
boyutunun da yeni bir çehre kazanmasına, daha
(iii) Belli bir alanda etkinlik gösteren kişilerin
karmaşık hale gelmesine yol açmıştır. (1) Bir
uymaları gereken kuralların belirlendiği ve o
yandan hasta haklarının her geçen gün daha
alana
yaygın kabul görmesi ve kapsamca genişlemesi
davranışların irdelendiği meslek etikleri; ilk ikiye
diğer yandan sağlık profesyonellerine yönelik
göre daha yenidir ve bir bakıma onların bir
meslek
sentezidir.
hatası
camiasında
ve
toplumun
ithamlarının
genel
bir
çoğalması,
güvensizliğe
tıp
ve
özgü
uygulamalardaki
istenen
etik değer / etik ilke: Genel anlamda
huzursuzluğa yol açmıştır. Bu olumsuz ruh hali,
değer “politika, ekonomi, estetik, hukuk, politika,
sorunlara karşı bir tür önlem niteliği taşıyan etik
din, tarih … gibi tematik bir çerçevede, birey,
kurallara ve onlara kaynaklık eden temel etik
aile, grup, toplum, insanlık, … gibi belirli bir kitle
ilkelere yönelik ilgiyi arttırmıştır (2,3).
tarafından, daha çok olumlu bazen de olumsuz
Tıp etiğinin ana kavramlarını toplu
nitelik atfedilmiş bulunan, kişi, nesne, yer,
halde ve maddeler halinde tanıtan bu makale,
durum,
yazarlardan Kadıoğlu tarafından yapılan bir
betimlenebilir. Bu çeşitlilik içinde etik değerin
panel konuşmasını bütünlemek üzere hazırlanan
belirleyici özelliği, davranışlara yön gösteren ve
ve panelin yer
onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge
yayımlanan
aldığı
bilgi
kongrenin kitabında
notunun
oluşturulmuştur (4).
alınan
kavram,
…”
biçiminde
niteliği taşımasıdır. Farklı bir anlatımla etik
kavramlar,
değerler, zihinde davranışı belirleyen düşünme
genelden özele giden tematik bir sözlükçe
süreçleri için ölçüt, toplum ölçeğinde davranışı
düzeni içinde kısa notlar halinde verilmiştir. Bu
düzenleyen kurallar için kaynak oluştururlar.
notlar bağlamında, etiğin ne olduğu ve içeriğinde
Farklı çerçevelere özgü temel yaklaşımları ve
neler bulunması gerektiği konularında iddialı
davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan, en
ifadeler kullanmaktan kaçınılmış; etik sözünün
genel, temel ve soyut kuralları ifade eden ilke
hangi
kavramayı
kavramı, genel olarak değer ile anlamdaş
kolaylaştırıcı bir dizi tanımlama ve betimleme
değildir. Bununla birlikte, etik özelinde bir anlam
yapmakla yetinilmiştir.
kesişmesi bulunmasından ötürü, etik değer
anlamlarda
Ele
genişletilmesiyle
süreç,
kullanıldığını
yerine etik ilke demek olanaklıdır (4).
SÖZLÜKÇE
etik kural - etik kod: Etik kurallar, etik
ETİK: Etik insanın toplumsal ölçekte
gerçekleştirdiği
sonuçları
olan
ve
başkalarını
ilkeler gibi davranışlara yön gösteren ve ölçüt
etkileyen
oluşturan, etik ilkelere göre daha özel ve somut
davranışları/eylemleri/yapıp-
olan ve etik ilkelerden türetilen düzenlemelerdir.
etmeleri ve bunları biçimlendiren düşünme
Etik kod terimi ise belirli bir konudaki etik kurallar
süreçleri ile ilgilidir. Bu ilgili oluş çerçevesinde
kümesini ifade eder (4). Kuralları ilkelerin
etiğin somut olarak ortaya çıkışı üç biçimde
uygulamaya yansıyan türevleri olarak nitelemek
olmaktadır: (i) Felsefenin bir ana alanı olarak
ve
etik, davranışlar bağlamında iyinin ne olduğu ve
nitelikte
nelerin iyi olduğu konusunu ele almakta; insanın
ideal
davranışlarını
formüle
temel
olduğunu
etmeyi
işlevlerinin
olmasını
uygulamaların
güvence
söylemek
altında
olanaklıdır.
istenir
tutma
Kurallar,
genelgeçer karakter taşıyan ilkelerden farklı
amaçlamaktadır. (ii) Toplum yaşamında etiğin
olarak belirli olgular ve onların somut olarak
karşılığı, insanların birbirleriyle ilişkilerinde neleri
76
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Yıldırım ve ark.
ortaya çıktığı durumlar için geçerlilik taşır (5,6).
süreç bütününün birer parçası/yanı/yönü/boyutu
Meslek etiği kodlarının genel olarak üç temel
olduğunu söylemek de olanaklıdır. Bu bağlamda
işlevi yerine getirmesi beklenmektedir. Bunların
etik
ilki mesleğin ideallerinin toplum ve meslek
belirlemek ve gerçekleştirmekle ilgili-bağlantılı
elemanları arasında paylaşılmasını sağlamak;
kısmıdır. Etik duyarlılık ve etik kaygı ifadeleri
ikincisi meslekteki etik davranışlara rehberlik
insan ilişkilerinin bu boyutuna yönelik bilinçli bir
yapmak;
standartların
ilgiyi dile getirir. Bu ilgi duyarlılıkta etik boyut
altındaki davranışları disipline etmek ve kabul
konusunda bilinçli olma ve ona önem vermenin
edilir
bileşkesidir; kaygıda ise bu ikisine etik sorun
üçüncüsü
davranış
beklenen
standartlarının geliştirilmesini
sağlamaktır (7).
boyut,
insan
ilişkilerinin
iyi
davranışı
bulunduğu yönünde bir endişe eşlik etmektedir
(4).
etik sorun - etik ikilem - etik ihlali:
Etik sorunlar, davranışın iyi olmasıyla ilgili
tereddütlerin
veya
itirazların
durumlardır.
Davranışı
ortaya
belirleyen
etik - ahlak ayrımı: Etik ile ahlakı ayrı
çıktığı
iki kavram olarak kabul etmek yaygın bir
zihinsel
yaklaşımdır. Bu ayrım çerçevesinde etik insan
süreçte de davranışın sergilendiği toplumsal
davranışlarını irdeleyen düşünsel
ortamda da söz konusu olabilirler. Etikle ilgili
etkinlik, ahlak ise insan davranışlarını belirleyen
sorunlu durumlar çerçevesinde “ikilem” ve “ihlal”
toplumsal somut bir düzenektir (4). Ahlak,
soyut
bir
gibi iki ana kategori bulunmaktadır. İkilemi,
toplumların
kurala bağlanmamış durumlarda karar vericinin
doğrultusunda, alışkanlıklar, gelenekler, töreler
yaşadığı seçim sorunu; ihlali ise mesleki eylemi
ve
düzenleyen
çiğnenmesi
kendiliğinden biçimlenmiş, genel kabul görmüş
olarak tanımlamak mümkündür. Etik ikilemlerde
bir kurallar sistemidir. Bu anlamda ahlak görelidir
farklı ilkelerin veya kuralların, yol gösterici olarak
ve hem toplumdan topluma hem de belirli bir
eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıklı olarak
toplumda zaman içinde değişebilmektedir (8).
devreye girmesi, her birinin farklı bir davranış
Ahlak geniş tabanlı ve nasıl davranılması
seçeneğinin
söz
gerektiğine ilişkin yazılı olmayan standartları
konusudur.
standart
kuralların
yeğlenmesini
gerektirmesi
Bu durumda bir
gereksinim
kamuoyunun
gücünden
ve
çıkarları
destek
alan,
ilkeye uygun
içerir, etik ise “ahlak üzerine söz söyleme
davranmak bir diğerine aykırı olmayı; bir başka
etkinliğidir”(7,9). Farklı bir anlatımla, etik insan
deyişle bir değeri korumak bir diğerini harcamayı
davranışının ilkeleri, ahlak ise bu ilkelerin tikel bir
zorunlu kılmaktadır. Etik ihlali ise davranışın belli
durumda uygulanması ile ilgilidir (10).
bir / birkaç ilkeye veya kurala, tereddüde yer
etik - hukuk ilişkisi: Genel ahlak ve
bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade
eder.
Genellikle
ilkeler
arasında
meslek etiği anlamında etik ile hukukun başlıca
ikilemlere
ortak noktası normatif yani kural koyucu sistem
düşüldüğünü, ihlal edilenin ise daha çok kurallar
olmalarıdır. Bu bağlamda hukukun kuralları
olduğunu söylemek olanaklıdır (4,5).
arkasında devlet gücünü bulundurmaktan ve
etik boyut - etik duyarlılık - etik
kuvvetli yaptırımla desteklenmiş olmaktan ötürü
kaygı: İnsan ilişkileri çerçevesinde gerçekleşen
daha kuvvetli, ortak aklın gerekleri ve kitle
karmaşık
yaklaşım
konsensüsü üzerine bina olmuş etik kuralları ise
benimsendiğinde sosyal, psikolojik, ekonomik,
görece daha zayıftır. Belli bir konudaki bazı
süreçler,
analitik
bir
politik, tarihi, felsefi, … unsurlara ayrılabilir.
kuralların hem etik hem hukuk kuralı olması
Farklı bir açıdan bakarak sıralanan unsurların
rastlanan bir durumdur ve yasa koyucunun
77
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları
toplumun kendini kurala bağlama iradesine
oluşturan, bir otokontrol sistemi ortaya çıkması
gösterdiği
istenen bir durumdur. Mesleklerin evrensel birer
saygının
göstergesi
olmak
bakımından önemlidir. Pozitif hukuku ortaya
alt kültür oluşu bağlamında, meslek etiklerinin de
çıkartan üretici düşünsel süreçler ile iyiye ve
temel özelliklerinden biri sadece meslek üyeleri
kötüye dair sınır tanımaz düşünsel etkinliklerden
için
oluşan
karşılaştırma
bağlamamak diğeri ise dünya ölçeğindeki tüm
durumunda ise, ikincinin ilkine göre de daha
meslek üyeleri için geçerli olmaktır. Meslek
kapsamlı ve verimli olduğu görülmektedir (4).
etikleri bir meslek grubunun eseri olarak kabul
felsefi
anlamda
etiği
geçerli
olup
farklı
toplum
kesimlerini
edilebileceğine göre, bir grup ne denli güçlü
Etik bağlamında olmuş ya da olası bir
kurulmuş ise, etik ilkeleri de o denli etkili
eylem tartışılırken, yasalar değil temel değerler
olmaktadır (7,13).
referans alınır ve felsefenin yöntemleri kullanılır.
Böylesi tartışmalardan elde edilen sonuçlar,
TIP ETİĞİ: Meslek etikleri grubundan
yasanın öngördüğü düzenlemeyle kimi zaman
olan tıp etiği, tıbbi ilişkiler çerçevesinde sağlık
bağdaşırlar kimi zaman çelişirler. Yasada bir
profesyonellerinin iyi davranmak adına neleri
düzenleme olmaması halindeyse, yasama gücü
yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiği
için bir öneri niteliğini taşırlar. Pozitif hukukun
hakkındadır. Bu tematik çerçevedeki hem soyut
etik tartışmalar üzerinden oluşturulması ona
düşünme, akıl yürütme hem de konulmuş
daha yüksek bir saygınlık ve geçerlilik kazandırır
kurallara uyma etkinliklerini kapsamaktadır (4).
(11).
Farklı bir söyleyişle, tıp etiği tıbbi eylemi
Hukuk
çerçevesinde
düzenleyen kurallarla ve tıbba özgü değerler
normları
dünyası ile ilgilenir. Tıbbi eylemler çerçevesinde
benimsemek değil onlara uymak esastır (9). Öte
neyin “iyi” ve neyin “kötü” olduğu, mutlak “iyi”nin
yandan etik açıdan tartışmaya açık olan kimi
ve “kötü”nün olup olmayacağı onun temel
eylemler yasaklanmış olmadıkları için hukuki
sorunlarıdır (13). Tıp etiğinin tıbbın gündelik
açıdan tartışma konusu değildir (3,9). Bazen de
yaşamında
etiğe bağlılığın gereği olarak yasaya uymamak /
karşı
çıkmak
gündeme
gelebilir
(12).
olmak
içinde sınırlı bir geçerliliği olduğu, etiğin ise
bilinç,
bütün mesleki
yönlendirilmesi
değer
bu
boyutu
gözden
kaçırmayıp
değerlendirmeye almayı sağlamaktadır. Etik
evrensellik iddiası taşıdığıdır (12).
kavramını,
sadece
boyutu vardır; etik bilincine ve duyarlılığına sahip
yasaların genel ahlak gibi zaman ve mekan
etikleri:
çıkışı
değildir. Her tıbbi eylemin kendince bir etik
Vurgulanması yerinde olacak son bir husus,
meslek
ortaya
sorunlarıyla karşılaşma durumları ile sınırlı
Meslek
etik
duyarlılık,
etik
sorunların
etiği
tanınmasında ve çözümlenmesinde olduğu gibi
etkinliklerin iyiye
onların çözüme kavuşturulmasında ve ortaya
konusunda
düzenlemeler
çıkışlarının
getiren, meslek üyelerinin kişisel arzularını
engellenmesinde
de
rol
oynamaktadır (5).
sınırlayıp belli bir çizginin dışına çıkmalarını
önleyen, mesleki idealleri geliştiren,
Tıp çevrelerinde etikten söz edilmesi
ilkesiz
bağlamında
üyeleri meslekten dışlayan bir ilkeler ve kurallar
sistemi
olarak
tanımlanmaktadır.
kastedilen
genellikle
kurallar,
kurallara uyma ya da aksine onları ihlal etme ile
Çağdaş
ilgili
dünyada her mesleğin kendisine özgü bir etiği
durumlardır.
Tıp
etiğinin
akademik
çevrelerde ele alınması sırasında ise tıp etiği
olması, böylelikle meslek üyelerinin davranışları
ilkelerine, öğretilerine, ikilemlerine yönelik
konusunda, toplum içinde güvence
78
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Yıldırım ve ark.
irdelemeler, eleştiriler, düzenlemeler, tartışmalar
hiyerarşi bulunmamaktadır ve ikilemden çıkışta
ön plana geçmektedir. Düşünmeyi ve kurallarla
yol
etkileşmeyi iki farklı kesime mal eden bu anlam
belirlenmesi
bölünmesinin,
özelinde değerlendirme yapmak gerekmektedir.
özellikle
kesimler
arası
gösterici
bağlantının zayıf kalması durumunda, tehlikeli
olarak
benimsenecek
bağlamında
tıp etiği kodları:
olduğunu söylemek olanaklıdır (4).
ilkenin
yaşanan
durum
Tıbbi eyleme yol
göstermek üzere ulusal ya da uluslararası
Tıp etiği
ölçekteki resmi ya da gayrı resmi otoriteler
çerçevesinde kimi temel etik ilkeleri, tıbbi
tarafından hazırlanmış olan kural dizgeleridir.
eylemlere daha sık yol gösterici olabildikleri için,
Etik kodların geçerli olmasının temel nedeni bir
daha
gereksinimi
tıp etiği temel ilkeleri:
kuvvetle
benimsenmiş
ve
daha
sık
gidermelerinden
ötürü
yol
kullanılır durumdadır. Bu ilkeler farklı otörler
gösterdikleri kitle tarafından benimsenmeleridir.
tarafından
Bunun yanında ulusal ve resmi olan kodların
farklı
kompozisyonlar
sistemleştirilmiştir.
Dünya
halinde
genelinde
kimi zaman yaptırımla desteklenmiş bulunması
ve
ülkemizde hem klinisyenler hem de akademik
da
etik çalışması yapanlar arasında yüksek oranda
olmaktadır (4). Gayri resmi, uluslararası bir
benimsenen dört ilkeli şemada yarar sağlama,
kuruluş
özerk olma ve başkalarının özerkliğine saygı
bildirgelerinden, uluslararası hekimlik ahlakı,
gösterme,
yer
denek hakları, hasta hakları, tedavi amaçlı
almaktadır. Yaşama saygı duyma, aydınlatma ve
düşük yaptırma hakkındakiler gibi bazıları tıp
onam alma, sır saklama, mahremiyete saygı
etiği kodu örnekleri olarak anılabilir. T.C. Sağlık
gösterme,
ayrımcılıktan
Bakanlığı’nın ilaç araştırmaları ve hasta hakları
kaçınma, ihtisasa saygı duyma, dayanışma da
konusundaki yönetmelikleri ise ulusal ve resmi
hemen akla gelen tıp etiği ilkeleridir. İlkeleri belli
birer tıp etiği kodudur.
zarar
vermeme,
dürüstlük,
adil
özgecilik,
olma
geçerlilik
olan
bir yaklaşıma göre düzenleme bağlamında, bazı
mesleklerinin,
ilkelerin
tıbbi
altında
yerleştirilmesi
söz
konusudur (4).
Tıp
konusunda
Dünya
Tıp
etkili
Birliği’nin
klinik etik - araştırma etiği: Sağlık
ilkelerin ana başlık olarak seçilmesi ve diğer bazı
onların
kazanma
tıp dallarının ve kendine özgü
uygulamaların
her
birinin
ayrı
ve
diğerlerininkinden az-çok farklı birer etik boyutu
etiği
sorunlarının
bulunmaktadır. Bununla birlikte, tıp etiğinin
çözümünde
çağdaş yaklaşım, bir takım katı ve değişmez
mesleklerin,
kuralları aynı kategoriden her olayda uygulamak
çeşitliliğine
değil, temel ilkeler doğrultusunda her bir özgün
ayrılması, olanaklı fakat benimsenmemiş bir
olay için en uygun yaklaşımı belirleyip onu
yaklaşımdır. Tıp etiğiyle ilgili pratik bir yaklaşım
gerçekleştirmektir. Bir başka değişle tıp etiği
onu klinik etik ve araştırma etiği gibi iki ana
temel
bölümde değerlendirmek biçimindedir. Klinik etik
ilkeleri,
kuralların
genel
çerçevesini
hasta
oluşturmanın yanı sıra, kurala bağlanmamış
dalların
paralel
hekim
ve
olarak
ilişkisine
uygulamaların
alt
ve
bölümlere
koruyucu
tıp
durumlarla ilgili karar vermelerde de yol gösterici
uygulamalarına, araştırma etiği ise klinikte,
olmaktadır (5,14). Etik ikilemleri aşmaya yönelik
laboratuarda ve alanda yürütülen tıbbi bilgi
karar
birikimini
alma
süreçlerinde
tıp
etiği
temel
arttırmaya
yönelik
çalışmalara
ilkelerinden birinin ya da birkaçının gözetilmesi,
odaklanmıştır. İlkinde ilkelerin ve ikilemlerin,
diğer bazılarının ise ihmal / ihlal edilmesi söz
ikincide kuralların ve kural ihlallerinin ön planda
konusu olmaktadır. İlkeler arasında daimi bir
olduğunu söylemek olanaklıdır (4).
79
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları
etik değerlendirme
-
etik karar
editörler
üzerinden
dolaylı
olarak
yaptırım
verme: Etik değerlendirme, yaşanmakta olan ya
uygulayabilme,
da
danışman etik kurullardan ayıran en önemli
geçmişte
süreçleri,
yaşanmış
etik
olayları-durumları-
boyutlarına
araştırma
etik
kurullarını
odaklanmış
özelliktir. Son yıllarda giderek yaygınlaşan bir
çözümleyici bir yaklaşımla ele almayı; o somut
yapılanma olarak, sağlık profesyonelleri arası
durumlarda hangi etik ilkelerin ve kuralların,
çatışmalarda-uzlaşmazlıklarda devreye girerek
hangi
disiplin kurulu veya tahkim
gerçekleşmiş
ya
da potansiyel
etik
kurulu işlevini
sorunların gündemde bulunduğunu saptamayı
üstlenen, dolayısıyla yaptırım uygulama gücüne
ifade eder. Etik karar verme ise, prospektif
sahip, etik kurullar da bulunmaktadır (4).
değerlendirmeyi takiben en uygun eylemin ne
Angloamerikan
olduğunu belirleyip onu gerçekleştirme ya da
retrospektif değerlendirme yapıp somut olayda
örnekleri
gerçekleştirilmiş bulunan eylemin uygun olup
verme
süreçleri,
gündelik
klinik
sürekli
profesyonellerinin
yaşanmaktadır.
bunlar
Etikle
ilgili
“merkez
durumları-
tıbbi
araştırmaların
etik
çerçevede
yönelik
yol
ve
işlevini üstelenen araştırma etik kurulları ise,
gerçekleştirilen çalışmaları proje aşamasından
tamamlanma aşamasına kadar, standartlara
ve
ve
zararları
tam
olarak
sonra
çekilme
haklarının
çerçevesinde
vurgulanması
gerekir
(13).
kurullarının
ikinci
önemli
özellikle
Araştırma
etik
sorumluluğu
araştırmaya kaynak sağlayan ve sonuçlardan
Uygun
ya
anlaşılır
katıldıktan
bilgilendirme
tıbbi araştırmaların yürütüldüğü merkezlerde
başlatmama
yararları
vermesi söz konusudur. Araştırmaya katılmama
arttırma yönünde çalışmalar yapar. Denetleme
çalışmaları
amacı,
özgür iradeleri ile katılma-katılmama kararını
hakları ve tıp etiği konusundaki duyarlılıklarını
bulmadığı
araştırmanın
bilgilendirilmesi ve hiçbir baskı altında kalmadan
kararlara manevi destek verme, personelin hasta
bakımından takip ederler.
muhtemel
konusunda
gösterici olma ve almak durumunda kaldığı zor
uygunluk
deneklerin
yöntemi, kim tarafından yürütüldüğü, kendilerine
ölçekte
ikilemlerde
olarak
haklarının ihlal edilmemesini sağlamaktır. Bu
örgütü gibi kurumların bünyesinde yer alan
yaşadığı
denetimi
Araştırma etik kurulları, üç önemli
iki türü vardır. Hastane, tıp fakültesi, meslek
klinisyenlerin
da
sorumluluğa sahiptir. İlki ve en önemlisi, denek
denetleme yapmayı temel işlev olarak yüklenmiş
kurumsal
oluşturulmasını
tanımlamıştır. (15 -19)
sahip oluşumlardır. Biri danışmanlık ve diğeri
kurullar,
kurul”un
ilaç araştırmalarının ama bunların yanı sıra farklı
geçirip değerlendiren, heterojen üye profiline
etik
etik
öngörmüştür. Bu kurulların görevleri, öncelikle
süreçleri-olayları geniş açılı bir bakışla gözden
danışman
fakülteleri
kurul”ları ve bakanlık örgütü içinde de bir
bilinçli
verimli olarak gerçekleştirilmesini sağlar (4).
kurul:
tıp
etmiş, araştırma merkezlerimizde “yerel etik
olması, yaşanan süreçlerin daha sağlıklı ve
etik
başında,
etik kurul kavramını sağlık mevzuatımıza dahil
Sağlık
hakkında
1990’ların
giren İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik,
tıp
uygulamaları sırasında adı konulmayarak da
olsa
ortaya
bünyesinde belirmiştir. Ocak 1993’te yürürlüğe
olmadığına hükmetmedir. Etik değerlendirme ve
karar
dünyasında
çıkmış bir yapı olan etik kurulların ülkemizdeki ilk
etkilenecek olan topluma karşıdır. Araştırma
da
maliyetlerinin
durdurma olanağına sahip olma; bir başka
hastalar
veya
onların
sosyal
güvenlik kurumları tarafından değil resmi ya da
deyişle kurum yöneticileri, destekleyiciler ve
özel destekleyiciler tarafından karşılanması;
80
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Yıldırım ve ark.
araştırmadan elde edilecek sonuçların topluma
öngörür. Sağlık hakkının bir türevi olan hasta
yarar sağlaması esastır. Araştırma etik kurulları
hakları ise tıbbi hizmet alma durumu gibi daha
üçüncü
dar bir çerçeve içinde ve daha ayrıntılı olarak
olarak
araştırmacılara
ve
bilim
dünyasına karşı sorumluluk taşır. Araştırmanın
geliştirilmiş
etik ve bilimsel standartlarının yüksek olmasını
hastanın
sağlamak ve eksik imza, haksız imza gibi
odaklanan bir yaklaşımla kurala bağlarlar. Kurala
sorunların yaşanmasını önlemek bu sorumluluk
bağlamayı
çerçevesinde yer alır (20,21) .
odaklanan bir yaklaşımla yapan tıp etiğinin bir
TIP
DEONTOLOJİSİ:
düzenlemelerdir.
gereksinimlerine
hekimin
Tıbbi
ve
ilişkiyi
beklentilerine
eyleminin
iyi
olmasına
bakıma alternatifi, bir bakıma tamamlayıcısıdırlar
Sağlık
(4).
profesyonellerinin görevlerini belirleyen kuralları
tıbbi malpraktis: Tıbbi eylemin kabul
ifade eder. Söz konusu kuralların bazıları resmi
bazıları gayrı resmidir; gayrı resmi olanların kimi
edilmiş
sivil tıp etiği kodu halinde yazıya dökülmüş kimi
gerçekleştirilmemesini;
sözlü
Tıp
uygulamasını
ifade
deontolojisi ya da kısaca deontoloji terimi,
uygulamanın
medikal,
ülkemizde yakın geçmişe kadar tıp etiğinin tam
olmakla
karşılığı olarak kullanılmıştır. Günümüzde ise tıp
boyutlarında
etiğinin kurallardan oluşan alt kümesinin adı
profesyonelinin yaptığı hatanın hesabını vermek
olarak kabul edilmesi eğilimi ağır basmaktadır.
durumunda
Bu kabul çerçevesinde tıp etiği, deontolojiden
adlandırılır.
fazla olarak tıbbi ilişkiler çerçevesinde sağlık
gerekirse
profesyonellerinin iyi davranmak adına neleri
olarak, ceza ve tazminat yargılamaları, idari
yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiği
soruşturma, meslek örgütü disiplin kurulunda
hakkındaki
değerlendirme gibi dört mekanizma vardır (4).
gelenek
içinde
soyut
yaşatılmaktadır.
düşünme
akıl
yürütme
etkinliklerini kapsamaktadır (4,22,-24).
düzenleyen;
bu
birlikte,
uygun
kısaca
eder.
teknik
yaptırım
boyutlarında
ekonomik
çıkabilir.
Sağlık
sorumluluk
Sorumluluğun
tıp
genellikle
etik,
ortaya
olması
hatalı
Hata
hukuki,
da
biçimde
olarak
saptanmasına
uygulanmasına
ve
yönelik
BİYOETİK: Yeni ve yeni olmaktan ötürü
karşılığı
sağlık mevzuatı: Tıbbi ortamları ve
ilişkileri
standartlara
bağlamda
netlik
Kimilerince
sağlık
kazanmamış
tıp
etiğiyle
eş
bir
kavramdır.
anlamlı
gibi
profesyonelinin yerine getirmesi ve kaçınması
değerlendirilmekle birlikte genel kabul daha
gereken eylemleri belirleyen, anayasa maddesi,
geniş
kanun,
edilmiş
merkezindedir. Bu genişleme içerik bağlamında
uluslararası sözleşme, tüzük, yönetmelik ve
tıbbi eylemlerin yanı sıra canlı, doğayla ve
daha alt düzeydeki idari düzenlemeler ve içtihat
çevreyle olan etkileşmelerdeki eylemleri de ele
kararları şeklindeki resmi kuralların tümüdür.
almayı getirmekte; çalışmacıların kökeni de
Sağlık mevzuatının profesyonellerin eylemlerini
sağlık mesleklerinin yanı sıra felsefe, ilahiyat,
düzenleyen
tıp
hukuk, insan ve toplum bilimleri, doğa ve çevre
olarak
bilimleri, … gibi farklı alanlar olabilmektedir.
ulusal
deontolojisinin
mevzuata
metinleri
bir
ve
alt
dahil
hükümleri,
kümesi
bir
anlam
yüküne
sahip
olduğu
Biyoetik çerçevesinde yürütülen çalışmalarda,
değerlendirilebilir (4).
tıbbi
hasta hakları: Temel insan haklarından
ilişkiye
düzenlemeler
biri olan yaşama hakkının başlıca türevlerinden
yol
göstermeye
yönelik
yapma kaygısının önemli
ve
öncelikli bir unsur olmadığı saptamasını yapmak
biri olan sağlık hakkı, sağlığın geliştirilmesi,
olanaklıdır (4). Biyoetik, bir değerlendirmeye
korunması ve onarılması ile ilgili düzenlemeleri
81
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları
4-
göre, tıbbi eylemlerin yanı sıra insanın canlı
Kadıoğlu
S.
Etik
Etik
Dedikleri,
doğayla ve çevreyle olan etikleşmelerdeki değer
Koloproktoloji-
sorunlarının da konu edildiği disiplinler arası bir
Özet Kitabı, 12–14 Nisan. Adana. Adana
Ostomi
akademik alandır. Farklı bir yaklaşımla onu tıbbi
Stomaterapi
III.
Derneği,
Türk
Sempozyum
Tabipler
Birliği,
Çukurova
araştırmalarda dürüstlük, koruyucu hekimlik,
Üniversitesi, Cleveland Clinic katkılı yayın.
sağlık politikaları, sağlık ekonomisi gibi genel ve
2007, s: 86–88
toplumsal yanı ağır basan konular çerçevesinde
5-
Kadıoğlu
F,
Kadıoğlu
S.
Klinik
beliren etik sorunlara yönelen bir alan biçiminde
uygulamalarda Etik Karar Verme Süreci
betimlemek de olanaklıdır (25,26).
Klinik Etik. Eds.: Erdemir Demirhan A, Oğuz
Y, Elçioğlu Ö, Doğan H. Nobel Kitabevleri,
biyomedikal
etik:
Tıp
etiğinden
2001, ss:44–63
biyoetiğe geçişin bir ara kademesi olarak
6-
Elçioğlu Ö. Tıp Etiği İlkeleri. Eds.: Erdemir
değerlendirilebilir. İnsan üzerinde gerçekleştirilen
Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş.Çağdaş Tıp
tıbbi eylemlerin yanı sıra hayvanlar üzerinde
Etiği. İstanbul, Nobel Kitabevi, 2003, ss:26–
yürütülen tıp araştırmalarını da ilgi alanı içine
38
7-
alması, bir ölçüde insan merkezlilikten canlı
Ankara, Pegem yayıncılık, 2006, s: 13–30
merkezliliğe kaymış olması söz konusudur (4).
8-
Mengüşoğlu T. Felsefeye Giriş. 8. basım,
9-
Pieper A. Etiğe Giriş.( Çev: Atayman V,
İstanbul, Remzi Kitabevi, 2003, s: 262–275
SON SÖZ
Bu kısa makalede yazarların öncelik
Sezer G), İstanbul, Ayrıntı yayınları, 1999, s:
tanıması ve kendilerinin gündemde olması
64–66
ölçütlerine göre seçilmiş bir dizi temel etik ve tıp
etiği
konusu-kavramı
hakkında
sınırlı
10-
birer
ne
olduğunu
Billington
R.
Felsefeyi
Yaşamak
Ahlak
Düşüncesine Giriş. İstanbul, Ayrıntı yayınları,
tanıtım ve değerlendirme yer almaktadır. “Etik
dedikleri”nin
Aydın İ. Eğitim ve Öğretimde Etik. 2. baskı,
1997 s: 45–47
11-
derinlemesine
Pribilla Otto. Hukuk İle Etik Arasındaki
Arasında Hekim. In : Engelhardt DV. (Çev.:
anlamak ve giderek kendi adına etiğin ne
Namal A.), Tıbbın Gündelik Yaşamında Etik.
olduğunu söylemek isteyenlerin, bu mütevazı
İkinci baskı, İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri,
başlangıçla yetinmeyip dinlemeye, okumaya,
2000, s:253–265
söylemeye, yazmaya ve en önemlisi bunların her
12-
Williams R J. Dünya Hekimler Birliği. Tıp
birini üzerinde durup düşünerek yapmaya devam
Etiği Elkitabı. ( Çev: Civaner M.), Ankara,
etmesi uygun olacaktır.
Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 2005, s:13–14
13-
KAYNAKLAR
1-
2-
Eds.:
Arda
B,
Kahya
E,
Uzel İ. Tıp Etiği Eğitimi. Türkiye Klinikleri
Başağaç Tamay G. Bilim Etiği ve Bilim
Tıbbi
Etik Dergisi 1994 (2); 3: 121–6.
Tarihi.
Y.
Basımevi, 2004, s:21–36
Oğuz
Hasta
Hakları
Alanındaki
14-
Gelişmeler ve Değişen Değerler. Türkiye
Ersoy
N,
Gündoğmuş
ÜN,
Aslan
Ankara,
Ankara
Üniversitesi
Aydın E, Ersoy N. Tıp Etiği İlkeleri. Türkiye
Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi. 1995 (3);
Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1997; 5: 50–5.
3-
Arda B. Etiğe kavramsal giriş ve temel
yaklaşımlar.
2,3:
48–52.
H,
15-
Gündoğmuş A. Hekimin Etik Duyarlılığı. eds:
Oğuz Y. Etik Kurullar.in: eds.: Akpınar C,
Ersoy N, Gündoğmuş ÜN, I. Ulusal Tıbbi Etik
Aslan F, Örnek Büken N,Çalıkoğlu E, Çay F,
Kongresi Bildiriler Kitabı. 09–11 Haziran
Oğuz NY, ve ark. Etik Bunun Neresinde!
1999.
Ankara, Funda Matbaacılık,
Kocaeli,
Kocaeli
Üniversitesi
Ankara Tabip
Odası Yayınları, No:1 1997, s: 169–173
TıpFakültesi, s: 24–28
82
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Yıldırım ve ark.
16-
Ruacan Ş. Türkiye ve Dünyadaki Etik
Kurullar. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi
.
1994 (2); 3: 158.
17-
Karakaya
H.
Etik
Kurulların
Sınıflandırılması. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik
Dergisi 1994 (2); 3: 151–154
18-
Ataç A. Etik Kurullar Nedir, Nasıl Olmalıdır?
Eds.: Arda B, Akdur R, Aydın E. 2. Ulusal
Tıbbi Etik Kongresi Bildiri Kitabı, 18-20
Ekim, Kapadokya, Türkiye Biyoetik Derneği
yayınları, 2001 s: 255–263
19-
Oehmichen M. Etik Kurullar: İnsan Üzerinde
Yapılan Tıp Araştırmalarının Etik–Hukuksal
Temeli. In: Engelhardt DV. Çev.: Namal A,
Tıbbın Gündelik
Yaşamında Etik, ikinci
baskı, İstanbul, Nobel Tıp Kitabevleri, 2000,
s: 37–52
20-
Atıcı
E.
Etik
Kurullar.
eds.:
Erdemir
Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş, Çağdaş Tıp
Etiği, İstanbul, Nobel Kitabevi, 2003, s. 409–
434 21- Oğuz Y. Klinik Araştırmalarda Etik
Sorunlar. Klinik Psikiyatri 1998; 2: 67–72.
22-
Şahinoğlu P. S. Ülkemizde Tıp Etkinliğinde
Deontolojiden Etiğe. Türkiye Klinikleri Tıbbi
Etik Dergisi 1998 (6); 1: 1–7.
23-
Göksel FA. Tıp Dünyamızda Yeni Bir
Gereksinim:
Mesleki
Değerler
Forumu.
Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 1993 (1);
1: 1–4.
24-
Örs Y. Neden Deontoloji Değil de Tıbbi
Etik?. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi
1993 (1); 1: 5–8.
25-
Uğurlu Ö, Çobanoğlu N. Biyoetik Açısından
Çevresel Güvenlik Kavramı Eds. Erdemir
Demirhan A, Uzel İ, Öncel Ö, Oğuz Y, Aksoy
Ş, Şahinoğlu S, ve ark. 3. Ulusal Tıp Etiği
Kongresi Kitabı Cilt 1, 25–28 Haziran, Bursa,
Türkiye Biyoetik Derneği Yayınları, 2003 s:
597–598
26-
Aksoy
Ş.
Tıp
Etinin
Ülkemizdeki
ve
Dünyadaki Tarihi. Çağdaş Tıp Etiği. Eds.:
Erdemir Demirhan A, Öncel Ö, Aksoy Ş.
Nobel Kitabevi, 2003, s: 12–14
Yazışma Adresi;
Gülay Yıldırım, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi
Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı Balcalı – ADANA
Tel: 5054761149 gyildirim@cu.edu.tr
83
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
84
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Download