türkiye` deki volkanlar

TÜRKİYE’ DEKİ VOLKANLAR
HAZIRLAYANLAR 5-B SINIFI
ALPCAN UĞUZ
CAN APAYDIN
DİDEM ENGİN
ECE ERLAT
EGE AKGÜNER
OĞUZ YÜKSEK
DANIŞMAN ÖĞRETMEN: MÜJGAN DEMİR
MART, 2007
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ ............................................................................................................. 1
VOLKAN NEDİR?.......................................................................................... 2
VOLKANLAR NASIL OLUŞUR? .................................................................. 3
TÜRKİYE’DE VOLKANİK DAĞLARI ........................................................... 4
A)EGE BÖLGESİ VOLKANLARI................................................................. 5
B)İÇ ANADOLU BÖLGESİ VOLKANLARI ................................................. 5
C)DOĞU ANADOLU BÖLGESİ VOLKANLARI ........................................... 6-7
D)AKDENİZ BÖLGESİ VOLKANLARI ........................................................ 8
E)GÜNEYDOĞU ANADOLU VOLKANLARI .............................................. 8
SONUÇ ........................................................................................................ 9
RESİMLER ................................................................................................... 10-12
KAYNAKÇA VE RESİM KAYNAÇASI ........................................................ 13
GİRİŞ
Merak, bilginin temelini oluşturur. Bu yıl sosyal bilgiler dersinde yurdumuzun doğal durumunu
öğrenecektik. Öğretmenimiz dağlardan bahsederken volkanik dağların da olduğunu söyledi.
Bu bizde büyük bir merak uyandırdı. Proje konularımız arasında “ Türkiye’deki Volkanik
Dağlar” ilgimizi çekti. Bu projeyi hazırlamaya karar verdik.
Milyonlarca yıl önce oluşan dağlar, yeryüzünün en dramatik manzarasını oluşturur. Bu
manzara bizleri de etkiledi. Volkanik dağlar, kabuktaki çatlaklardan çıkan ve yeryüzünde
katılaşan magmadan oluşur. Volkanik dağlara dünyanın birçok yerinde rastlanır.
İlkçağlarda volkanik dağların, yeraltındaki demirhaneleri barındırdığına, cehennemin kapıları
olduğuna inanılırdı.
Günümüzde yanardağ bilimcileri bu dağları incelemekte, püskürmelerin gücünü, sıklık
derecesini önceden kestirebilmektedir.
Depremler ve yanardağ püskürmeleri yerküre tarihi boyunca var olmuş doğa olaylarıdır.
Gezegenin nüfusu arttıkça, daha çok insan tehlike kuşaklarında yaşıyor. Felaketin tamamen
önüne geçmeyi umamayız, fakat Yerküre’nin işleyişine ilişkin bilgiler artıkça, akıllı
planlamayla, felaketlerin sayısı ve boyutları azaltılabilir.
1
VOLKAN NEDİR?
Magmanın yerkabuğundaki etkinliği sonucu gelişen oluşumlara verilen “volkan” adı, roma
mitolojisindeki ateş tanrısı Vulcan’dan gelir. Volkan konilerinin tanrıları yenilmez kılan
silahları yapan usta ve ateş tanrısı Vulcan’ın yeraltındaki atölyesinin bacaları olduğuna
inanan eski Romalılar volkanik etkinlik sırasında gözlenen patlama ve etkinlikleri ise
Vulcan’ın örsünden çıkan sesler ve kıvılcımlar olarak değerlendirmişlerdir.
Volkanlar yerkabuğunun altındaki mantoda yer alan magmanın ve volkanik gazların
yeryüzüne ulaştığı bacalardır. Bunlar özellikle tektonik plaka sınırlarında bulunmakla birlikte,
yerkabuğundaki zayıf noktalardan magmanın yüzeye doğru yükseldiği alanlarda da yer alır.
Bazı volkanlar şiddetli bir şekilde püskürürken, bir bölümü ise daha yavaş bir şekilde lav ve
volkanik gaz çıkışını sürdürür. Şiddetli şekilde patlayan volkanlar; zehirli gazlar, piroklastik
malzemeler (boyutları çok büyük blok ile kül arasında değişen katılaşmış lavlar), nuee
ardantes-kızgın bulut (hızla hareket eden, aşırı derecede sıcak gaz bulutları ve ince taneli
küller)ve çok büyük hacimde küller gibi yaşamı ve çevreyi tehdit edici ürünler çıkarırlar.
Volkanların depremler, taşkınlar, heyelanlar ve yangınlar gibi diğer doğal afetleri tetiklemesi
de olağan ve yaygındır.
Pek çok volkan, patlamadan önce küçük şiddetteki depremler, volkanik gaz çıkışı gibi değişik
şekillerde belirtiler gösterir.
VOLKANLAR NASIL OLUŞUR?
Yeryuvarının yüzeyinden merkezine doğru birbirini izleyen üç bölüm yer alır. Bunlar:
Yerkabuğu, Manto ve Çekirdek’tir.
Yeryüzünden 2890 km. derinlikte çekirdek yer alır. Çekirdeğin kristal halindeki demir/nikel
karışımından oluştuğu düşünülmektedir. Bu kısımda sıcaklığın 4500ºC olduğu sanılmaktadır.
Çekirdeğin üzerinde Manto bulunur. Manto “magma” adını verdiğimiz erimiş kayaçlardan
oluşmuştur. Manto, kıvrımlı dağların oluşumu, şiddetli depremler, volkanik olaylar gibi
yerkabuğunda meydana gelen büyük olayların kuvvetini ve enerjisini sağlayan bir kaynak
durumundadır.
Yeryuvarının üst kısmı ise 70-100 kilometre kalınlığında katı bir kabuk ile çevrilmiştir. Bu katı
kabuğa taşküre denilir. Taşküre birçok büyük parçalara (levhalara) bölünmüştür ve manto
üzerinde yılda 2-5 cm. hızla hareket eder. Taşküre, daha yumuşak ve akıcı olan manto
üzerinde, tıpkı su üstünde yüzen tahta parçaları gibi hareket ederler. Depremler ve volkanlar
birbirine göre hareket eden levhaların sınırları boyunca meydana gelir. Levhaların
birbirlerinden uzaklaştığı ve yakınlaştığı sınırlar boyunca litosferin altındaki magma
yeryüzüne ulaşır ve volkanları oluşturur.
Magmanın yeryüzünde veya yeryüzüne yakın derinliklerdeki faaliyetine volkanizma denir. Bu
sırada sıvı katı ve gaz hallerinde yeryüzüne çıkan magma değişik biçimde volkanları
(yanardağları) meydana getirir.
Volkanizma sonucu yüzeye çıkan maddeler
1- Sıvı maddeler (Lavlar)
2- Katı maddeler (Piroklastik maddeler)
2
3- Gazlar
Volkanın şekli ve yapısı onu oluşturan magmanın özelliğine bağlıdır. Eğer magma akışkan
ise yeryüzüne sadece lavlar çıkar ve geniş alanları kaplayarak platolar oluşturur. Eğer
magma kıvamlı ise yeryüzüne hem lav hem de katı maddeler çıkar. Çıkan katı maddeler
volkan konilerini oluşturur. Volkanlardan katı malzeme ve lav çıkışı sırasında volkanik
patlamalar meydana gelir. Volkanik patlamaların en önemli nedeni, magma içinde erimiş
halde bulunan gazların magmadan ayrılmasıdır. Normal olarak, yüksek basınç altında
magma içerisinde erimiş halde bulunan çeşitli gazlar basıncın azalması ile magmadan ayrılır
ve büyük bir güçle yeryüzüne çıkmak ister. Basıncın azalması veya kalkması ile magma
köpürür, hafifler, daha akıcı bir hal alır, daha kolay püskürme özelliği kazanır. Bu olayı bir
gazoz şişesini salladıktan sonra kapağını açtığımızda gazozun fışkırmasına benzetebiliriz.
Volkanlar 4,6 milyar yaşındaki dünyamızın meşaleleri gibidir. Volkanik patlamalar canlı
yaşamının yok olmasına ve büyük ekonomik zararların oluşmasına neden olurlar. Bazen
patlamanın şiddeti o kadar büyük olur ki, volkandan çıkan küller tüm atmosferi kaplayarak
iklim değişikliklerine bile neden olabilir. Örneğin günümüzden 3 bin 500 yıl önce Ege
Denizi'ndeki Santorini Adası'nda patlayan volkan, Girit Adası'ndaki Minos uygarlığını yok
etmiş. Bu bölge yıllarca güneş ışığına hasret kalmıştır. Volkanların yararları da sayılmayacak
kadar çoktur. Birçok önemli maden yatağı volkanlara bağlı olarak oluşur. Dünyanın en verimli
tarım alanlarının bazıları volkanik alanlar üzerindedir.
Yeryüzünde bilinen volkanların sayısı binlere ulaşmasına karşın ancak 516 kadarı tarihi
çağlarda faaliyet göstermiş, bu nedenle aktif volkanlar olarak kabul edilmişlerdir. Dünya
üzerindeki aktif volkanlar üç ana bölgede toplanmıştır. Volkanların en yoğun olduğu bölge
Pasifik Okyanusu’nun kenarlarıdır. Volkanların aktif olduğu ikinci bölge Türkiye’nin de içinde
bulunduğu Alp-Himalaya kıvrım kuşağı, üçüncü bölge ise okyanus ortalarıdır.
YERKÜRENİN İÇ YAPISI.
BİR VOLKANİK ETKİNLİK SIRASINDA ATMOSFERE
FIRLAYAN LAV VE PİROKLASTİK MADDELER.
3
TÜRKİYE’DE VOLKANİK DAĞLAR
Türkiye’de volkanik alanların oluşumu, III. Jeolojik Zaman olan Tersiyer’de yani günümüzden
yaklaşık 20 milyon yıl önce başlamıştır. Bu dönemde yerkabuğundaki kırıklardan çıkan lavlar
Anadolu’da farklı yer şekilleri oluşturmuştur. Tersiyer başlarından tarihi çağlara kadar belirli
aralıklarla devam eden volkanizma sonucu milyonlarca metreküp volkanik malzeme yüzeye
yayılmış ve başta Doğu Anadolu’da olmak üzere yer yer 1000 metreden daha kalın volkanik
bir kabuk eklenmiştir. Doğu Anadolu’nun yüksek olmasının bir nedeni de kalın volkanik
örtünün varlığıdır. Bu dönemde oluşan volkanik dağlar o kadar yüksektir ki, bunlar ülkemizin
en yüksek dağlarını oluşturmaktadır. Tarihi zamanlara ulaşan volkanik etkinlikler ise Erciyes
ve Nemrut volkanında gerçekleşmiştir. Ancak günümüzde Türkiye’de aktif volkan
bulunmamaktadır. Bilim adamları, yanardağları 'tamamen sönmüş' kabul etmenin son derece
yanlış olduğu, Türkiye için az da olsa halen risk bulunduğu fikrindedir. Bazı yanardağlarda
(Erciyes, Hasan dağı, Büyük ve Küçük Ağrı dağları, Tendürek, Nemrut, Süphan dağları vb.)
halen gaz ve buhar çıkışları gözlenmektedir. Türkiye’deki volkanik alanları bölgeler göre ele
alırsak;
A. EGE BÖLGESİ VOLKANLARI
Ege Bölge’sinde Biga dağları, Dumanlıdağ, Yunt dağı volkaniktir. Ülkemizdeki en genç
volkanlar ise Manisa'nın Kula İlçesi yakınlarındaki Kula Volkanları'dır. Bu özelliği nedeniyle
bu yöreye Yanık Ülke (Katakaumene) denilmektedir. Bu volkanik arazide, volkanik küller
içinde bulunan insanlara ait ayak izleri ise dünyada sadece birkaç bölgede vardır. Bu izler,
volkan patlamalar sırasında bölgede insanların yaşadığının en belirgin kanıtıdır.
4
KULA YAKINLARINDA YER ALAN SAYILARI 68’E ULAŞAN VOLKANİK TEPELER.
B. İÇ ANADOLU BÖLGESİ VOLKANLARI
Ülkemizde genç volkanik alanların çok yaygın ve çeşitli volkanik şekiller yönünden zengin
olan bölgemiz İç Anadolu’nun güney ve güneydoğusudur. 60 milyon yıl önce 3. Jeolojik
Zaman’da Toros dağlarının yükselmesi sırasında bu alanda yanardağlar faaliyete geçmiştir.
Bu alanda Erciyes (3917 m.), Melendiz (1898 m.), Hasandağı (3268 m) yer alır. Bunlardan
Erciyes’in yüksek kısımları her mevsim karla kaplıdır ve kuzeyinde bir kilometre uzunluğunda
dağ buzulu vardır
Erciyes, Hasandağı ve ikisinin arasında kalan Göllüdağ’ın, bölgeye püskürttüğü lavlar ve
volkanik küller, o dönemde bölgede yer alan göllerde birikerek yumuşak bir taş olan tüf’leri
oluşturmuştur. Tüf tabakasının üzeri yer yer sert bazalttan oluşan ince bir lav tabakasıyla
örtülmüştür. Zamanla bazalt çatlayıp parçalara ayrılmış ve yağmurlar çatlaklardan sızıp
yumuşak tüfü aşındırmaya başlamıştır. Yumuşak bir taş olan tüflerin milyonlarca yıl boyunca
yağmur ve rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla sert bazalt kayasından şapkaları bulunan
koniler oluşmuştur. Bu değişik ve ilginç biçimli kayalara halk arasında "Peri bacası”
denilmektedir. Günümüzde Türkiye’nin en turistik yerlerinden bir olan bu bölge Kapadokya
(Pers dilinde “Güzel Atlar Ülkesi” anlamına gelir) olarak bilinmektedir.
Volkanik gazların oluşturduğu patlama sırasında yerde büyük bir çukurluk oluşur ve havaya
fırlayan maddeler patlama kuyusunun çevresinde alçak bir halka oluşturursa bu şekle “Maar”
denilir. İç Anadolu’da Karapınar yakınlarındaki Acıgöl ve Meke tuzlası tipik maar
oluşumlarıdır. Acıgöl yaklaşık 1,5 km çapa sahiptir ve içinde bir göl barındırır. Meke
Tuzlası’da bulunan gölde, maar oluşumundan sonra gelişmiş küçük bir volkan konisi yer alır.
5
C. DOĞU ANADOLU VOLKANLARI
Türkiye’de volkanik alanların geniş bir yer kapladığı diğer bir bölgemiz Doğu Anadolu’dur.
Doğu Anadolu’da volkanik platoların üzerinde yükselen dağlar, ülkemizin en yüksek dağları
arasında girmektedir.
Bunlardan Büyük Ağrı ve onun güneydoğusundaki Küçük Ağrı dağları 130 km çapında ortak
bir tabana sahip olmakla birlikte iki ayrı dağdır. Bu büyük kütle 3000 m.den itibaren iki ayrı
koniye ayrılır. Büyük Ağrı 5165 m. Küçük Ağrı 3925 m. yüksekliğe sahiptir. Dağın yükseltisi
daimi kar sınırını geçtiği için 4000 m. den itibaren buzullar görülür. Volkanlar lav, volkanik
breş ve tüflerden oluşur.
Bir inanışa göre, Büyük ağrı dağı Nuh'un gemisinin karaya oturduğu dağdır. Nuh tufanı
sonucunda karaya oturan geminin burada kaldığı öne sürülmektedir. 1983 yılından itibaren
kutsal geminin kalıntılarını burada arama çalışmaları hızlanmıştır. Günümüzde burası açık
hava müzesi olarak koruma altına alınmıştır. Aslında bu, gemi biçiminde bir şekil, iz (siluet)
dir. İlk bakışta gerçekten gemiye benzeyen bu yapının heyelanın etkisiyle mi, yoksa Nuh’ un
gemisinin karaya oturduğu yer mi olduğu henüz tartışma konusudur. Bu şekil yer kabuğunun
bir oyunu sonucunda oluşsa dahi, şekil yer bilimleri açısından da ilginçtir.
Ağrı’nın güneydoğusunda yer alan Tendürek faaliyeti en yakın tarihte sona eren volkanlardan
biridir. Dağ sıcak su ve gazlar püskürtme evresindedir.
Nemrut Dağı, Doğu Anadolu Bölgesi’nde Van Gölü’nün batısında yer alan bir volkandır.
Yükseltisi 2935 m. olan Nemrut volkanın zirvesinde çapı 6 km.yi bulan ve dik yamaçlar ile
çevrili daire şekilli bir kaldera bulunur. Kalderanın batısında bir göl yer alır. Jeolojik kayıtlara
göre Nemrut Volkanından son lav çıkışları 1441, 1597 ve 1692 yıllarında yaşanmıştır. 1441
yılında, halk arasında “Kantaşı Mevkii” olarak adlandırılan yerde, aktivite sonucu lav akıntıları
yaklaşık 10 km2'lik bir alanda etkili olmuştur. Günümüzde Nemrut volkanından sıcak gazlar
çıkmaktadır.
Jeologlar Türkiye'nin faaliyete geçebilecek en 'riskli' yanardağı olarak, Bitlis sınırlarında yer
alan Nemrut Dağı’nı göstermektedirler. İstanbul Teknik Üniversitesi' den Prof. Dr. Işık
Özpeker, bu yanardağın 564 yıldır faaliyete geçmediğini ancak volkanın takip edilmesi
gerektiğini, Nemrut dağında oluşabilecek bir volkanik patlamanın bölgede önemli düzeyde
tehlike yaratması söz konusu olabileceğini ifade etmektedir.
Sönmüş bir volkan olan Süphan dağı, Anadolu'nun Büyük Ağrı ve Cilo dağından sonra
üçüncü yüksek dağıdır. Van Göl’nün kuzeyinde yer alan Süphan dağını en yüksek zirvesi
4058 m.dir ve zirve bir örtü buzulu ile kaplıdır. Bu dağdan çıkan lavlar Van Gölü’ne kadar
akmıştır.
Ülkemizin aktif sayılacak diğer bir volkanı Ağrı sınırları içinde bulunan Tendürek volkanıdır.
Dağın doğusunda bulunan ve çapı yaklaşık 500 metre olan kraterden sıcak su buharları ve
hidrojen sülfür gazları çıkar. Bu gazlar kraterin kenarlarında, sarı renkli bir mineral olan
kükürt oluşumunu sağlar. Volkandan püsküren sıcak su buharlarının sıcaklığı yaklaşık 60ºC
civarındadır.
6
KAYSERİ İLİMİZDE BULUNAN ERCİYES DAĞI AYNI ZAMANDA TÜRKİYE’NİN ÖNEMLİ KAYAK MERKEZLERİNDEN
BİRİDİR.
DOĞU ANADOLU BÖLGEMİZDE YER ALAN VE TÜRKİYE’NİN EN YÜKSEK DAĞI OLAN BÜYÜK VE KÜÇÜK AĞRI
DAĞLARI. BU BÜYÜK KÜTLE 3000 M.DEN İTİBAREN İKİ AYRI KONİYE AYRILIR. BÜYÜK AĞRI 5165 M. KÜÇÜK AĞRI 3925
M. YÜKSEKLİĞE SAHİPTİR.
7
BÜYÜK AĞRI DAĞI ÜZERİNDE YER ALAN VE “NUH’UN GEMİSİ” OLARAK KABUL EDİLEN YER ŞEKLİ.
D. AKDENİZ BÖLGESİ VOLKANLARI
Ülkemizdeki genç volkanların bir bölümü Antakya-Maraş çevresinde (Ceyhan-Hassa) yer alır.
Üç tepe volkan konisinden çıkan akıcı lavlar ovanın eğimine doğru akarak süngerimsi,
üzerinde yürünmesi çok güç bir örtü oluşturmuştur. Halk arasında bu lav akıntılarına “leçe”
denilmektedir.
E. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ VOLKANLARI
Bu bölgemizde Diyarbakır’ın kuzeyinde yer alan Karacadağ çok akıcı lavların üst üste
yığılması oluşmuş basık görünümlü bir volkandır.
8
SONUÇ
Erimiş durumda bulunan magmanın yeryüzünde soğuyarak katılaşması sonucu volkanlar
oluşurlar. Volkanlar, yerkabuğun zayıf direnç gösterdiği kırıklar, okyanus ortası sırtları,
levhalar arasındaki sınırlar, genç orojenik kuşaklar boyunca oluşur.
Patlayan bir volkanın etrafa sıcak erimiş kayalar püskürtmesi dünyanın en korkunç
görüntülerinden biridir. Aktif durumdaki volkanlar insan yaşamı için tehdit oluşturmasına
rağmen dünyamız için sayılamayacak ölçüde yararları da bulunmaktadır. Her şeyden önce
magmanın yeryüzünde katılaşması ile oluşan magmatik kayaçlar bütün kayaların kökenini
oluşturur. Ayrıca magmatik kayaçların ayrışması ile oluşan topraklar dünyanın en verimli
topraklarıdır. Volkanlardan çıkan su buharı, metan ve karbondioksit gibi gazlar ise
gezegenimizin ilk atmosferini oluşturmuştur.
Dünyanın bazı bölgelerinde yanardağlar etkinlikleri ve depremlerle daha sık rastlanır.
Türkiye’de volkanik dağlar ve şekiller bakımından dünyanın en zengin bölgelerinden biridir.
Ancak ülkemizde aktif bir volkan yoktur.
Yaptığımız yanardağ deneyinde fışkırma bizi ürküttü ve düşündürdü. Dileriz ülkemizdeki
sönmüş yanardağlar hiçbir zaman aktif duruma geçmez.
9
YERYÜZÜNDE VOLKANLARIN DAĞILIŞI
VOLKANİK DAĞLARIN OLUŞUMU
10
VOLKANİK PATLAMALAR SIRASINDA ÜST ÜSTE YIĞILAN LAV VE PİROKLASTİK MADDELER VOLKAN KONİLERİNİ
OLUŞTURUR
YERYÜZÜNE ULAŞAN MAGMAYA LAV DENİLİR.
LAVLAR ÇOK SICAKTIR VE BİR SIVI GİBİ AKARAK YERYÜZÜNÜ KAPLAR.
VOLKANLARDAN ÇIKAN GAZLAR ZEHİRLİDİR.
11
•
•
•
•
•
•
VOLKANDAN FIRLATILAN BÜYÜK BİR TAŞ
VOLKANLARDAN ÇIKAN KATI MADDELERİN BÜYÜKLÜKLERİ ÇOK
FARKLIDIR. BAZILARI KAMYON BÜYÜKLÜĞÜNDE, BAZILARI İSE MİKROSKOPİK BOYUTTADIR.
12
RESİM KAYNAKÇASI
•
•
•
http://volcano.und.edu/
www.trekearth.com
www.geo.mtu.edu/volcanoes/world.html
Kaynakça
Atalay, İ. (1987) Türkiye Jeomorfolojisine Giriş. E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 9, İzmir.
Sür, Ö. (1972) Türkiye’nin Özellikle İç Anadolu’nun Genç Volkanik Alanlarının Jeomorfolojisi A. Ü.
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları No: 223, Ankara.
Yiğitbaşoğlu, H. (2000) Volkanlar Bilim Yayıncılık, Ankara.
1000 Soru Bin Cevap, (2002) Milliyet Kitaplığı, Doğan Yayıncılık, İstanbul
Watt F.(1999) Depremler ve Yanardağlar (Çeviren:Deniz Yurtören), Ankara
Ottenheimer L. (2005) Dağlar (Çeviren: Nedim Kula ), Tübitak Yayıncılık, Ankara
13