Volkanlar

VOLKANLAR
(YANARDAĞLAR)
Bir yanardağ (volkan), magmanın
(Dünya'nın iç tabakalarında bulunan,
yüksek basınç ve yüksek sıcaklıkta
ergimiş ya da erimiş kayalar),
yeryuvarlağının
yüzeyinden
dışarı
püskürerek çıktığı coğrafi yer şekilleridir.
• Yanardağlar genellikle ya tektonik
plaka sınırlarında ya da sıcak
noktalarda yer alırlar.
• Yanardağlar uyuyan (etkin olmayan) ya
da faal (aktif - neredeyse sürekli çıkış
ve kesikli püskürmeler) olabilirler.
• Uyuyan yanardağlar, şu an etkin olmayan, ama
her an hareketlenmesi ya da patlaması
muhtemel yanardağlardır.
• Sönmüş yanardağlar ise, bilim adamlarının bir
daha püskürmelerini olası görmedikleri
yanardağlardır.
• Bir yanardağın gerçekten sönmüş olup
olmadığının belirlenmesi zordur. Örneğin,
çanakların milyonlarca yıllık ömürleri olduğu
bilindiğinden, 10 binlerce yıl püskürmemiş bir
çanağın sönmüş değil uyuyan olarak
tanımlanması gerekir.
• Yanardağ etkinlikleri genellikle depremler,
sıcak su kaynakları, çamur kazanları ve
gayzerler gibi yer etkinlikleriyle beraber
görülürler.
• Püskürmelerden önce genellikle
şiddette depremler görülür.
düşük
Volkanın Yapısı
http://tr.wikipedia.org/wiki/Yanarda%C4%9F
1. Kül bulutu
2. Lapilli (volkanik
bacadan fırlayan
küçük katı
parçacıklar),
3. Lav gözesi
4. Volkanik kül yağmuru,
5. Yanardağ yumrusu
6. Lav
7. Kül ve lav katmanı
8. Jeolojik katmanlar
(stratum),
9. Yanal volkanik tabaka
10. Diatrem
11. Magma odacığı
12. Volkanik duvar
Volkan Türleri
Tabla Şeklinde Volkanlar
Fazla akıcı bazaltik lavların yer kabuğunun yarık ve
çatlaklarından çıkarak geniş alanlara yayılmaları ile meydana
gelen volkan şekilleridir. Bunların kalınlıkları binlerce metre
olabilir (Japonya’daki Fuji Dağı, İtalya’daki Vezüv, Antartika’daki
Erebus ya da Kuzeybatı Amerika’daki Rainier gibi)
Kalkan Volkanlar
• Koyu bazaltik lavların dar
kanallardan yavaş yavaş çıkması
ile meydana gelen az eğimli hafif
kubbemsi yapılardır.
• Bunların yatay kesitleri genellikle
daireseldir.
• Yamaçların eğimi en çok 10o olup
volkanların şekli böylece kalkana
benzemektedir.
• Patlama veya çökelme nedeniyle
lav kubbesinin ortasında çoğu kez
geniştir
• Çoklukla Havai ve İzlanda'da
görülürler.
Strato Volkanlar
• Büyük, uzun süre aktif ve bileşimi daha çok
andezitik, dasitik ve riyolitik olan lav
akıntıları ile birlikte piroklastik döküntüler
çıkaran volkanlardır.
• Piroklastik malzemeler genellikle lav
miktarından fazladır. Böylece, büyük
volkanik konilerin yamaçları piroklastik
koniler gibi dik ve binlerce metre yükseklikte
olabilir.
• Strato volkanlar (karma volkanlar) parçalı
malzeme ile birlikte viskoz lav çıkaran ve çok dik
konik tepeler oluşturan bir volkan olarak
tanımlanır.
• Andezit
ve
riyolit
kıtalarda
yaygın
bulunduğundan karma volkanlarda kıtalarda
okyanuslardan daha yaygın bulunurlar.
Süper Volkanlar
• Geniş çanakları olan, kıtasal yıkım ve küresel
iklim değişiklikleri yaratma potansiyelleri bulunan
yanardağ sınıfına verilen addır.
• Bu sınıftaki yanardağlara Yellowstone Milli Parkı ve Toba
Gölü gösterilebilir. Ancak kesin bir tanımlama yapmak,
asgari bir tanımlayıcı şart bulunmadığı için çok zordur.
Püskürme Tipleri
• Yanardağın püskürmeleri, lavın çıkış biçimine göre
sınıflandırılır.
• Bu da lavın yoğunluğuna ve lavın içerdiği gazların ne
kadar kolaylıkla kurtulabildiklerinerine bağlıdır.
• Yoğun olmayan lavdan kolayca kurtulabilen gazlar,
yoğun
lavdan
ancak
büyük
patlamalarla
kurtulabilirler.
• Magma, yüzeye yaklaştıkça üzerindeki basınç azalır
ve tıpkı bir gazoz şişesinin kapağı açıldığı zaman
basıncın azalması sonucu gazozun içinde hava
kabarcıklarının oluşması gibi volkanik gazlar
magmanın içinde küçük kabarcıklar oluşturur.
Hawai Tipi Püskürmeler
• Genellikle hafif şiddettedir. Lavın çok
akışkan olduğu ve içinde gazların kolayca
kurtulduğu durumlarda bu tür püskürmeler
olur. Kimi zaman magma, yanardağdan
dışarı, bir fıskiyeden fışkıran su gibi çıkar.
http://www.dunyamizitaniyalim.com/yanardaglar.ht
Stromboli Tipi Püskürmeler
Lavın biraz daha yoğun olması durumunda
görülür. Sıkışmış gazlar, yanardağ ağzının
çevresine sıvı halde lav kütlerinin fışkırmasına
neden olan, küçük patlamalarla açığa çıkar.
Vulkona Tipi Püskürmeler
Lavın daha yoğun olduğu durumlarda görülür.
Sıkışmış gazlar gürültülü patlamalarla açığa
çıkar ve yanardağın ağzına iri kaya parçaları
ile çok miktarlarda volkanik kül püskürür.
Pilinius Tipi Püskürmeler
Lavın çok yoğun olması durumunda görülür.
Sıkışmış gazlar, çok büyük patlamalarla
kurtulur. Yanardağın püskürmeleri sırasında
büyük miktarlarda volkanik kül gökyüzüne
fırlatılır.
Volkan Patlamaları Sonucu Açığa Çıkan
Malzemeler
1.
2.
3.
4.
5.
Kızgın bulutlar (Nuees Ardentes)
Volkan Külleri
Lav Akıntıları
Döküntü Akıntıları (Laharlar)
Gaz Çıkışı
Volkan Patlamaları Sonucu Açığa Çıkan
Malzemeler
Nuees Ardentes - Kızgın bulutlar
Kor halindeki kızgın çığ olarak isimlendirilir.
600 °C sıcaklıktaki kül, toz ve gaz
karışımından oluşan bulutlardır. Bunlar, 10
km
uzaklığındaki
mesafelere
100
km/saat'lik hızlarla akabilirler.
Volkan Külleri
• En fazla yayılan malzeme olup, tarım
alanlarını kaplayabilir veya örtebilir,
mahsulleri tahrip edebilir.
• Şebekeleri ve makineleri tıkayabilir,
mekanik aksamlarda ileri derecede
yıpranmaya yol açabilir.
• Hayvanların boğulmasına, yüksek olmayan
ve düz çatılarda aşırı yüklere neden
olabilir.
• Büyük patlamalar ayrıca, 8-16 km
yükseklikteki troposfer ile stratosfer
arasındaki sınıra ulaşan volkanik tozlar
nedeniyle atmosferik değişimlere de neden
olurlar.
Piroklastik Malzeme
Volkandan atılan lav hariç
tüm malzemeye tefra denir.
Bu
malzeme
değişik
boyutlara sahiptir. 2.0 mm
den ufak boyuttakilere kül,
2-64 mm arasındakilere
lapilli ve daha büyük tane
boyuna sahip olanlara da
volkan bombası veya blok
adı verilir.
Blok ve bomba
Lapilli
Volkanik kül
Volkan bombaları burmalı elipsoid şekline sahip damla şekillidir.
Bu şekiller lavın, havaya püskürmesi sırasında sıvı haldeki lavın
hareket ederken soğuyup, katılaştığını işaret eder. Bloklar ise
volkan bacasından kopartılmış köşeli kayaç parçaları veya
magmanın katılaşmış kabuğunun parçalarıdır.
Volkanoklastik kayaçlar
sınıflandırılırlar.
tane
boyutlarına
1. Tüf: Kayacı oluşturan tanelerin
volkanik toz ve külden oluşmuştur
göre
çoğunluğu
2. Lapillitaş: Kayacı oluşturan tanelerin çoğunluğu
lapilli boyutunda tanelerden oluşmuştur.
3. Agglomera veya volkanik breş: Kayacı oluşturan
tanelerin volkan bombası yada breşlerden
oluşmuştur. Volkanik bombaların çoğunlukta
olması halinde Agglomera, breşlerin çoğunlukta
olması halinde ise volkanik breş terimi kullanılır.
Lav Akıntıları
• Bazalt bileşimindeki lavlar 1m/gün'den 3
m/saniye'ye kadar değişen hızlarla akabilirler. İnsan
yaşamını tehdit etme derecesi düşüktür.
• Ancak lav akıntısının içinde akıntının kenarları ve
üst yüzeyi katılaştığında lav tüpü adı verilen bir
kanal oluşur. Bu durumda hız artar ve tehlike
oluşturabilir.
• Lav akıntıları kaynağa yakın kesimlerde en yüksek
hıza sahiptir ve kaynaktan olan uzaklık arttıkça,
zeminle ve atmosferle olan temasları nedeniyle
hızları azalır.
Lavların suya dalmış
hali yastık lav (pillow)
olarak isimlendirilir.
• Vesiküler doku: Magma içindeki gazlar ani
soğuma nedeniyle lav içinde hapsolursa
gözenekli bir doku kazanır bu dokuya
vesiküler / gözenekli doku adı verilir.
• Sütun eklemleri: Bir lav akıntısı durduğunda
soğur, büzülür ve kırıkların açılmasına yol
açan kuvvetler eklemleri oluşturur. Bu
eklemler soğuyan lavın yüzeyinde çokgen
şekilli (sıklıkla altıgen kenarlı)çatlaklar
oluşturur. Bu çatlaklar ana soğuma yüzeyine
dik olan uzun eksenli paralel sütunlar
oluşturarak aşağı doğru genişler.
Çoğu
tefralar
PÜMİS
şeklindedir. Pümis %50’den
daha fazla gözenekliliğe
sahip oldukça vesiküler
camdır.
Laharlar (Döküntü Akıntıları)
• Volkanik çamur da denir. Japonca'da
kullanılan bir sözcük olan lahardan
gelmektedir. Bunlara doğrudan patlamadan
kaynaklanmışsa birincil, eğer başka
nedenlerden dolayı ise ikincil lahar adı
verilir.
• Laharlar volkanik patlama öncesinde,
sırasında
veya
sonrasında
meydana
gelebilirler ve sıcak veya soğuk malzemeden
oluşabilirler.
•
•
•
•
Gaz Çıkışı
Volkanik patlamalar sonucu ortaya farklı gazların
çıkışı olabilir.
Volkanik patlamalardan en fazla su buharı (H2O)
ortaya çıkar. Günümüz volkanlarından alınan
örnekler tüm volkanik gazların %50 - 80’inin su
buharı olduğunu gösterir.
su buharını karbon dioksit (CO2) ve kükürt dioksit
(SO2) izler.
Volkanlar aynı zamanda az miktarlarda, hidrojen
sülfür (H2S), hidrojen (H2), karbon monoksit (CO),
hidroklorik asit (HCl), hidroflorik asit (HF), ve
helyum (He) gazları da yayarlar.