www.herodevyapilir.com

Taş Küre
LİTOSFER Yeryuvarı dıştan içe doğru çeşitli bileşim ve
fiziksel özelliklerdeki kalın katmanlardan yapılmıştır. Bu
katmanlardan herbiri küresel şekillidir. En dıştan içe
doğru sırasıyla atmosfer (hava küre), biyosfer (canlı
küre), hidrosfer (su küre) ve litosfer (kayaç küre) yer
alır.
Litosfer’in altında ise, Pirosfer ve Barisfer
bulunmaktadır. Litosferde Si ve Al maddelerinin
yoğunluğundan, bu tabakaya Sial adıda verilir. Barisfer
+ Pirosfer = Endosfer adı verilir. Yeryüzünün 100 km
derinliğinden başlayarak manto içindeki kayaçlar
sağlamlıklarını büyük ölçüde kaybedecek kadar yüksek sıcaklığa ulaşırlar. Kayaçların
karamela veya zift gibi plastik, kolayca şekil değiştirebilen hale geldikleri bölgelere
Astenosfer (zayıf küre) denir.
Astenosfer 350 km. derinliğe kadar uzanır.Astenosfer üzerinde dışa doğru yaklaşık
100 km. kalınlığında katı yer katmanını oluşturan kayaçlar, plastik astenosferden
daha sert ve rijittir.Bu sert dış bölgeye Litosfer(kayaç küre) denir. Litosfer, okyanus
tabanlarında yaklaşık 70 km, kıtalarda ise 100 km. kalınlıkta olabilir. Levha (plaka)
adı verilen ve büyük kırık zonlarıyla sınırlanan çok sayıda mozaik şeklindeki
parçalardan oluşmuştur.Yeryuvarında litosferik levhalar, yine üst mantoya ait olan ve
70-100 km. derinden başlayıp 200 km. derine kadar inen ve düşük hız zonu olarak
nitelenen astenosfer üzerinde yüzer durumdadır.
Şimdi bu ön bilgiden sonra yeryuvarın yapısını ve levha hareketlerini biraz detaylıca
irdeleyelim: Yerküre’nin içi ile ilgili bilgilerimiz en üst katmanlar dışında ikinci elden.
Yerbilim (jeoloji) çalışmaları ile yapısı anlaşılmaya çalışılan Yerküre’ye ait bilgilerin
çoğu, sismik dalgaların incelenmesi sayesinde elde ediliyor. Depremler sonucu oluşan
doğal veya bilim adamlarının oluşturduğu yapay sismik dalgaların, farklı yapılardaki
katmanlarda farklı davrandıkları biliniyor. Yerküre içinde hareket eden bu dalgaların
davranışlarının incelenmesi sonucunda Yerküre’nin iç yapısı anlaşılabiliyor.
Yerküre’nin merkezinde katı haldeki nikel ve demirden oluşan İç Çekirdek (Inner
Core) bulunuyor. Bu çekirdeği çevreleyen Dış Çekirdek (Outer Core) ise, içindeki
sülfür ve oksijen nedeniyle ergime noktası düştüğü için sıvı halde bulunan nikel ve
demirden oluşuyor. 4.5 milyar yıldır soğumasına rağmen hala çok sıcak olan
çekirdek, Yerküre’nin manyetik alanının oluşmasındaki etken. Daha sonra gelen ve
Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrılan Manto (Mantle) ise, kısmen ya da tümüyle
eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı içeriyor. Demir, magnezyum, silikon
ve oksijence zengin mineralleri içeren Manto’dan sonra, bu katmanların en incesi olan
ve okyanuslar ile kıtaları barındıran Yerkabuğu (Crust) bulunuyor.
Oksijen ve silikonca zengin Yerkabuğu’nda, okyanus tabanlarını oluşturan bazalt, en
çok bulunan kayaç. Kıtalardan oluşan kabuk kısmı ise bazalt ile daha az yoğun olan
granit, kumtaşı, kireçtaşı gibi kayaçları barındırıyor. Yerküre’nin üst katmanları
fiziksel olarak ayrı bir bölümlemeyle de incelenebilir. Litosfer (taşküre) adı verilen
sert katman, Yerkabuğu ve Üst Manto’nun en üst kısmından oluşur. Astenosfer ise
Litosfer’in altındaki, plastik özellikleri gösteren akışkan Üst Manto bölümüdür. Litosfer
tek parça değildir, okyanus ve kıtaların sınırlarından farklı şekilde levhalara
bölünmüştür.
Manto katmanı, yeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir. Manto’nun alt
bölümleri üst bölümlerine göre çok daha sıcaktır. Burada oluşan konveksiyonda, daha
sıcak olan magma yükselir, soğur, katılaşır ve Üst Manto’daki daha soğuk kayaların
batmasına neden olur. Batan bu kayalar, tekrar ısınır, ergir ve yükselir. Henüz tam
anlamıyla modellenemeyen bu devinim, Litosfer’deki levhaların hareket etmesine
neden olur.
www.herodevyapilir.com