Farmakolojiye Giriş, İlaçların İnsan Vücudundaki Yolculuğu

9.2.2017
Farmakolojiye Giriş,
İlaçların İnsan Vücudundaki
Yolculuğu
Öğr. Gör. Ahmet Emre AZAKLI
İKBÜ Sağlık Hizmetleri M.Y.O.
www.ahmetemreazakli.com
Farmakoloji Nedir ?
• Farmakoloji, ilaç bilimidir.
• İlaçların ve ilaç olabilme potansiyeli olan maddelerin
biyolojik etkilerini in vivo (canlı içinde) ve in vitro (deneysel
ortamda) inceler.
• Sağlık çalışanları farmakolojinin ‘Klinik Farmakoloji’ alt
dalını günlük pratiklerinde kullanırlar.
• Farmakolojinin bazı diğer alt dalları; biyokimyasal
farmakoloji, psikofarmakoloji, immunofarmakoloji vb.
olarak örnek gösterilebilir.
www.ahmetemreazakli.com
2
1
9.2.2017
İlaç Nedir ?
• WHO: ‘Fizyolojik sistemleri ya da patolojik
durumları hasta yararı için değiştirmek veya
incelemek için kullanılan maddeye ilaç denir.’
• İlaçlar iki farklı isimde adlandırılırlar:
1. Genel İsim
2. Ticari İsim
www.ahmetemreazakli.com
3
İlaçların Adlandırılması
• Genel İsim: Jenerik isim olarak da söylenebilir.
İlacın etken maddesine verilen addır.
• Ticari İsim: Bir ana madde kullanılarak pek çok
ilaç firması farklı marka isimleri ile ilaç üretebilir.
Örneğin;
Etken Madde: Deksketoprofen Trometamol
Ticari İsim: Arveles, Deksalgine vb.
www.ahmetemreazakli.com
4
2
9.2.2017
İlaçların Kaynakları
• İlaçların % 80’i sentetik olarak hazırlanır.
• Bitkilerden ilaç elde edilebilir. (Güzel avrat otundan
atropin elde edilmesi, haşhaş bitkisinden morfin elde
edilmesi, koka bitkisinden kokain elde edilmesi vb.)
• Bazı serum, hormon ve enzimler; hayvanlardan elde
edilir.
• Bakteri ve mantarlardan ilaç elde edilebilir. (En bilinen
örneği penisilindir.)
• Bazı metaller ya da kimyasal elementler de ilaç olarak
kullanılabilir. (Demir, sodyum, magnezyum vb.)
• Radyoaktif maddeler, ilaç olarak kullanılabilir.
(İzotoplar, örneğin radyoaktif iyod)
www.ahmetemreazakli.com
5
Farmakoterapi Nedir ?
•
İlaçlarla kişiyi iyileştirmeye ‘farmakoterapi’ denir.
•
Farmakoterapi yaklaşımları hedefe yönelik olarak farklılık gösterebilir:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ampirik Tedavi: Hastalığın nedeni ve ilacın etkisine dair bilgi sahibi olunmadan yapılan tedavi
şeklidir. Genelde halk ilaçları bu şekilde kullanır ve bir hasta kullandığı bir ilacı, başkasına da
önerebilir. Ampirik tedavi hastalıkların ilerlemesine ya da kronik hal almasına neden olabilir.
Ayrıca tıp çevrelerince de ampirik tedavi uygulanabilir. Örneğin etkeni bilinmeyen pnömoni
olgusunda, geniş spektrumlu antibiyotik verilmesi ampirik bir tedavidir.
Semptomatik Tedavi: Diğer bir ismi palyatif tedavidir. Hastalığı değil, belirtiyi yok eder. Hastalık
ortadan kalkmaz. Kanser hastasına ağrı kesici vermek ya da grip durumunda ateş düşürücü içmek,
semptomatik bir tedavidir.
Profilaktik Tedavi: Bir durum oluşmadan, o durumu önlemeye yönelik tedavidir. Aşı buna en iyi
örnektir. Ameliyatlarda hastanın enfeksiyondan korunması için verilen antibiyotikler de,
profilaktik tedavi örneğidir.
İkame (Substitisyon) Tedavisi: Yerine koyma tedavisidir. Demir eksikliği olan hastaya demir
verilmesi gibi.
Radikal Tedavi: Hastalığı ortadan kaldıran tedavidir. Örneğin etkeni bilinen bir enfeksiyona
yönelik, onu öldürecek kuşakta bir antibiyotik verilmesi.
Kemoterapi: Bakteri, kurt gibi organizmalar ve kansere karşı yapılan tedavidir.
www.ahmetemreazakli.com
6
3
9.2.2017
İlaç Uygulama Yolları
• İlaç uygulama
bahsedilebilir:
yollarından
2
şekilde
Lokal uygulama
Sistemik uygulama
www.ahmetemreazakli.com
7
Lokal İlaç Uygulama Yolları
• Lokal ilaç uygulamasında amaç, uygulanan alanı direk
etkilemektir.
• Cilde uygulanan ilaçlar yağ bazlı krem ya da pomad
şeklinde olmalıdır. Çünkü cilt üzerinde geçirgenliği önleyem
ölü hücre katmanları mevcuttur.
• Mukozadan hücre geçişi hızlıdır. (Bukkal, sublingual,
intranazal)
• İnhalasyon ile ilaç uygulanabilir. (Solunum yolu ile verilen
anestezik gazlar vb.)
• Beyin omurilik sıvısı içerisinde ilaç uygulanabilir. (İntratekal
enjeksiyon.) Spinal anestezi, bir intratekal enjeksiyondur.
• Diğer örnekler; intraplevral, intraperitoneal, intraartiküler,
instraosseoz, intraoküler, lezyon içine vb.
www.ahmetemreazakli.com
8
4
9.2.2017
Sistemik Uygulama Yolları
• Enteral ve parenteral olmak üzere, iki şekilde
sistemik ilaç uygulaması mümkündür.
• Enteral uygulamada ilaç sindirim kanalına verilir.
(Oral, sublingual, bukkal, rektal vb.)
• Parenteral uygulanan ilaçlar, ampul ya da flakon
halindedir. İntravenöz (Damar içine), İntraarteriyel
(Atardamar içine), İntramuskuler (Kas içine),
Subkütan (Cilt altına), Kemik iliği içine uygulama
yapmak mümkündür.
www.ahmetemreazakli.com
9
Farklı Yollarla İlaç Emilim Hızları
Veriliş Yolu
Absorbsiyon Hızı (Kana Geçiş)
Deri (Dermal)
Değişken
Oral
30-90 Dakika
Rektal
5-30 Dakika
Cilt Altı (Subkütan-SC)
15-30 Dakika
Kas İçi (İntramusküler-İM)
10-20 Dakika
Dil Altı (Sublingual-SL)
3-5 Dakika
Endotrakeal (ET)
3 Dakika
İnhalasyon
3 Dakika
Damar Yolu (İntravenöz-IV)
30-60 Saniye
Kalp İçine (İntrakardiyak-IC)
15 Saniye
Kaynak: Bozkurt PS, Salihoğlu Z, Sağlık Okulları İçin Temel Kitap, Nobel, 2015, P.228
www.ahmetemreazakli.com
10
5
9.2.2017
Temel Farmakolojik İlkeler
• Farmakolojinin 2 ana başlığı mevcuttur:
1. Farmakokinetik  Vücut tarafından ilaca
yapılanlar!
2. Farmakodinami  İlaç tarafından vücuda
yapılanlar!
Farmakokinetik = ADME ?
www.ahmetemreazakli.com
11
A b s o r bs i yo n ( E m i l i m , İ l a c ı n K a n a K a r ı ş ı m ı )
•
İlacın uygulanma sonrası kana karışmasına ‘absorbsiyon’ denir.
•
İlacın emilimi bazı faktörlerden etkilenebilir:
 Emilim yüzeyi önemli bir faktördür. (Akciğerlerden, geniş
alveollerden ilacın hızlı alınması.)
 İlacın verildiği alandaki damarlanma miktarı emilimi etkiler.
(Sublingual verilen ilacın hızlı emilmesi)
 Lokal anesteziklerin uygulandığı alanda damarlanma fazla ise ilaç
hızla sistemik dolaşıma katılır. Bu durumda lokal anestezik etki
kısalır. (Çözüm: Beraberinde vazokonstrüktör ilaçlar uygulamak.)
 Soğuk  Vazokonstrüksiyon  Emilmenin gecikmesi.
 Sıcak  Vazodilatasyon  Emilimin hızlanması.
 Bazı ilaçlar kendisi vazodilatör ya da vazokonstrüktör etki gösterebilir.
 Dokuda ödem, enfeksiyon, abse vb. varlığı emilimi etkiler.
 Kan basıncı düşüklüğü ve şok durumlarında ilaç emilimi bozulabilir.
www.ahmetemreazakli.com
12
6
9.2.2017
Karaciğerden İlk Geçiş Etkisi
• Gastrointestinal sistem üzerinden (Daha çok
ince bağırsaklardan) kana karışan ilaçlar vena
porta yoluyla sistemik dolaşıma katılırlar.
• Bu yolu izlemek için ilaç öncelikle karaciğerden
geçmelidir. Buna KİGE denir.
• Karaciğerden yoğun metabolizmaya uğrayan
ilaçların efektif oral dozu ile iv dozu arasındaki
belirgin fark bundan kaynaklanmaktadır.
• Ayrıca akciğerlerin de akciğerlerden ilk geçiş
etkisi bulunmaktadır. Akciğer ayrıca ilaçların
sistemik dolaşıma salınmasını sağlayacak depo
organ görevi de görebilir.
www.ahmetemreazakli.com
13
Biyoyararlanım
• Verilen ilacın sistemik
dolaşıma geçen kısmıdır.
• En yüksek biyoyararlanım,
iv yolla elde edilir. Daha
sonra solunum yolu ve im
yol etkilidir.
www.ahmetemreazakli.com
14
7
9.2.2017
Dağılım (Distrübisyon)
•
İlacın vücuda dağılımını kan sağlamaktadır.
•
Kan volümünün daha fazla ulaştığı organlara ilacın ulaşımı da daha çok
olacaktır.
• Dağılımda önemli faktörler:
1. Organların damarlanma özelliği
2. Vücut sıvısı volümlerinin dağılımı (Vücut ağırlığının erişkinlerde % 60’ı,
yenidoğanda % 80’i sudur.) Obezlerde ve yaşlılarda su oranı azalırken
sporcularda artar. Erkeklerdeki su oranı, kadınlardan daha fazladır.
•
Yağda eriyen ilaçlar damar yapısından zengin beyin, kalp, böbrek gibi
organlarda yüksek konsantrasyonda toplanır. Bu alandan daha sonra kan
yoluyla geri çekilir ve kanlanmanın daha az olduğu alanlarda daha uzun
süre birikmeye başlar. (Örn. İnhalasyon anesteziklerinin yağ
hücrelerinden birikimi)
www.ahmetemreazakli.com
15
Metabolizasyon (Biyotransfo rmasyo n )
• İlaçların yıkılımından primer sorumlu organ karaciğerdir.
Ayrıca böbrek, akciğer, barsak gibi farklı organlarda da
yıkılım gerçekleşebilir.
• İlaçlar karaciğere ulaştıktan sonra, büyük oranda faaliyetini
kaybetmiş ürünlere dönüşürler. Bu faaliyetini kaybetmiş
ürünler de böbreklere taşınarak, büyük ölçüde bu yolla
atılırlar.
• Metabolitler her zaman etkisiz ürünlere dönüşmeyebilirler.
• Bazı ilaçlar hiç biyotransformasyona uğramayabilirler. (Örn.
Remifentanil)
www.ahmetemreazakli.com
16
8
9.2.2017
Eliminasyon (Ekskresyon,Atılım)
•
Vücutta yolculuğunu tamamlayan ilacın vücuttan atılımını ifade eder.
•
Atılımın esas organı böbreklerdir. Ayrıca atılımda akciğerler, barsaklar, ter bezleri, süt bezleri, cilt ve
tükürük de etkilidir.
•
Klirens, ilacın birim zamanda vücuttan temizlenen toplam hacmidir. Belirleyen ana faktör, böbrekten
idrarla atılan miktardır.
•
Renal klirens, bir dakikada böbrekler tarafından herhangi bir maddeden temizlenen plazma miktarı
veya kan plazmasında bulunan herhangi bir maddenin arınma miktarıdır. Böbrek klirensi ml/dk ile
ifade edilir. Böbrek fonksiyonlarının yeterliliği kreatinin klirensi ile ifade edilir. Kreatinin klirensi
minimum 80 ml/dk olmalıdır. Aksi halde bir böbrek yetmezliği söz konusudur.
•
Böbrek fonksiyonlarının yetersizliğinde, diyaliz yöntemlerine başvurulur.
•
İlaç ve metabolitleri feçesle de atılır. Barsakta atılımda en önemli madde safradır.
•
İnhalasyon şeklinde alınan ilaçlar, yine solunum yoluyla atılırlar.
www.ahmetemreazakli.com
17
Farmakodinami
• İlacın vücuda yaptıklarıdır.
• İlacın vücuda oluşturacağı etki bazı faktörlere bağlıdır: İlacın veriliş
yolu, zamanı, ağırlığı, hastanın yaşı, eliminasyon organlarının sağlık
durumu, cinsiyet, genetik faktörler, vücutta başka ilaçların
bulunması, tolerans vb.
• Verilen ilaç vücudun kendi rutininde oluşturduğu maddenin
reseptöre bağlanmasıyla oluşturduğu etkinin aynısını oluşturuyorsa,
bu ilaç agonisttir.
• Eğer verilen ilaç reseptöre bağlanarak vücutta zaten varolan agonist
maddenin bağlanmasına mani oluyorsa, bu ilaç antagonisttir.
www.ahmetemreazakli.com
18
9
9.2.2017
İlaçların Etkileşimi
• İlaçların birbirleriyle zıt etkide olması : Antagonistler
• Kimyasal antagonizma sağlanması: Antidot
• Birlikte kullanıldıklarında etkilerinin artması: Sinerjizm,
Sinerjik İlaçlar
• Etki, iki ilacın etkisinin toplamından fazla ise:
Potansiyelizasyon (Supraaditif Etki)
• Bir ilacın, bir başka ilacın etkisini azaltması ya da
arttırması : Farmakokinetik etkileşimdir.
• İki ilacın birbirini bozması, karıştırılamaması:
Farmasötik etkileşimdir.
www.ahmetemreazakli.com
19
Ta r t ı ş m a & S o r u - C e va p & D e ğe r l e n d i r m e
www.ahmetemreazakli.com
10