Bankacilik rekabet ve hakimiyet_4Nisan2011 (3)x

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Sayı: 2011-5 / 13 Nisan 2011
EKONOMĐ NOTLARI
Türk Bankacılık Sektörüne Đlişkin
Yoğunlaşma ve Hakimiyet Göstergeleri
Defne Mutluer Kurul
Abstract:
This note presents the concentration and dominance indicators with respect
to deposit and credit types for Turkish Banking System for assessing the
market structure of loans and deposits. These indicators suggest a more severe competition
in the market for loans than the market for deposits. The results concerning the market for
loans indicate a more intense competition in the market for commercial and housing loans.
Özet:
Bu notta Türk Bankacılık Sistemi’nin kredi ve mevduat piyasasının yapısını
göstermek amacıyla yoğunlaşma ve hakimiyet göstergeleri kredi ve mevduat türleri
için ayrıştırılarak hesaplanmıştır. Göstergeler, kredi piyasasının mevduat piyasasına göre
daha fazla rekabetçi olduğunu ima etmektedir. Kredi piyasasına ilişkin sonuçlar özellikle ticari
ve konut piyasasında rekabetin daha yoğun olduğunu göstermektedir.
1. Giriş
Bankacılık sektöründeki rekabetin ölçülmesine ilişkin hesaplanan göstergeler iki farklı
temele dayandırılmaktadır. Yapısal yaklaşımlarda, yapı-davranış-performans (structureconduct-performance)
modeli
çerçevesinde
sektörün
yapısı
ve
performansı
1
ilişkilendirilmektedir. Bu tür bir yaklaşıma göre sektörün performansı piyasanın yapısına ve
davranışına göre şekillenmekte olup, model yoğunlaşmanın fazla olduğu durumda rekabetin
azaldığını ima etmektedir. K-banka yoğunlaşma rasyoları2 ve Herfindahl–Hirschman endeksi
1
Söz konusu yaklaşımda, yapı tanımına piyasada alıcı ve satıcıların sayısı, piyasaya giriş koşulları ile ürün
farklılaşması/çeşitliliği gibi unsurlar girerken, pek çok çalışmada piyasanın yapısı sektördeki yoğunlaşma olarak ifade
edilmektedir. Modelde davranış kavramı fiyatlama davranışları/politikalarının tümü olarak tanımlanırken, performans davranışlar
sonrası oluşan sonuçları (fiyat, etkinlik, kar, vs.) kapsamaktadır.
2
Krediler için yoğunlaşma rasyoları en fazla kredi veren ilk k bankanın kredilerinin toplam kredilere oranı olarak
hesaplanmaktadır. Benzer şekilde mevduatlar için yoğunlaşma rasyoları en fazla mevduat toplayan ilk k bankanın toplam
mevduatlara oranı olarak hesaplanmaktadır.
Ekonomi Notları
1
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Sayı: 2011-5 / 13 Nisan 2011
başta olmak üzere bu çerçevede hesaplanan yoğunluk göstergeleri genel olarak piyasada
yer alan banka sayısı ile bankanın sektördeki büyüklüğünün fonksiyonu olarak ifade
edilmektedir. Yapısal olmayan yaklaşımlarda ise, Yeni Ampirik Endüstriyel Organizasyon
yazını kapsamında3 bankaların rekabet gücü sadece piyasanın yapısı ile ilişkilendirilmemekte
olup rekabet gücü fiyat veya çıktının maliyetlere verdiği tepki çerçevesinde ölçülmektedir.
Bu çalışmada Türk Bankacılık sektörünün piyasa yapısını detaylı görmek amacıyla
yapısal ölçütlere dayandırılan göstergeler hesaplanmıştır. Türk Bankacılık sektörüne ilişkin
daha önce yapılmış çalışmalarda yoğunlaşma göstergeleri genelde toplam krediler ve toplam
mevduat rakamlarına dayandırılmıştır4. Bu çalışma gerek kredilerin ve mevduatların alt
kalemlerinin ayrıştırılarak incelenmesi, gerekse bölgesel göstergelerinin hesaplanması
açısından Türkiye için yapılan çalışmalar arasında bir ilk olma niteliğindedir.
Piyasanın ne derece yoğunlaşmış olduğunu görmek amacıyla Herfindahl–Hirschman (HH)
endeksi baz alınmıştır5. HH endeksi ilgili piyasada yer alan her bankanın piyasa paylarının
(pi) karelerinin toplamı şeklinde hesaplanmaktadır6:
∑ (1)
Endeks piyasada eşit paya sahip çok sayıda banka olması durumunda 0’a yakınsamakta
olup, piyasada tek bankanın tekel olduğu durumda ise 1 değerine ulaşmaktadır.
Yoğunlaşma göstergelerine ek olarak, ilgili pazarda eşitsizlik olup olmadığını görmek
amacıyla Kwoka (1977) tarafından önerilen hakimiyet endeksi,
∑
(2)
şeklinde hesaplanmıştır7. Formülde p(i) büyükten küçüğe sıralanmış banka paylarını temsil
ederken, ardışık pazar paylarında büyük fark olması, endeksin büyümesine yol açmakta, bu
da sektörde eşitsizlik/hakimiyet olduğuna işaret etmektedir.
Son olarak, sektöre ilişkin daha detaylı bir resim sunulmasına olanak vermesi açısından,
kümeleme analizi kullanılarak ilgili kredi ve mevduat pazarlarında hakim banka sayısı
3
Panzer-Rosse (1987) modeli, Bresnahan (1982) modeli ve Iwata (1974) modeli bu çerçevede geliştirilen modellerdir.
Yayla (2005) Türk Bankacılık Sektöründe yoğunlaşma ve rekabet göstergelerine ilişkin bulgular sunmuştur.
5
Uygulamada yoğunlaşma ölçütleri olarak en sık kullanılan göstergeler, k-banka yoğunlaşma rasyoları ve HH endeksleridir.
Sistemi oluşturan tüm bankaların paylarını kapsama niteliğe sahip olması açısından bu çalışmada yoğunlaşma ölçütü olarak HH
endeksi kullanılmıştır.
6
HH endeksi ABD’de bankacılık sektöründe anti-trust yasalarının uygulamasında kullanılmakta olup “Birleşmeler Kılavuzu”na
göre; HH endeksinin 1’den küçük olması tam rekabetçi/yoğunlaşma olmayan piyasayı, 1-1.8 arasında değerler alması orta
derecede yoğunlaşmış piyasayı ve 1.8’den büyük değerler alması ise rekabetçi olmayan/yoğunlaşmış piyasayı ima etmektedir.
7
Hakimiyet göstergelerine konuyla ilgili literatürde daha az sıklıkta rastlanmaktadır. Kwoka (1977) tarafından önerilen
göstergenin odağında imalat sanayine ilişkin hakimiyet göstergesi oluşturmak olsa da kavramsal olarak HH’ye uygun bir yapıda
olması itibarıyla ilgili formülasyonun imalat sanayi dışında diğer sektörlere de uygulanabilmesi açısından sakınca yaratmadığı
düşünülmektedir.
4
Ekonomi Notları
2
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Sayı: 2011-5 / 13 Nisan 2011
hesaplanmıştır8. Kümeleme yöntemlerinden biri olan k-means algoritması kullanmak
suretiyle9 küme içi benzerliklerinin maksimum ve kümeler arası benzerliklerinin minimum
olması amaçlanarak ilgili pazar (ilk grup piyasaya hakim grup olmak üzere) iki farklı gruba
bölünmüştür.
Çalışmada BDDK Finansal Türkiye Haritası (FĐNTÜRK) verileri10 kullanılmıştır. Ayrıca,
analizin mevduat bankalarının yanı sıra katılım ve kalkınma/yatırım bankalarını da içeriyor
olması sektörün tümünün genel resmini vermeyi amaçlamaktadır.
2. Kredi ve Mevduat Türlerinde Yoğunlaşma Göstergeleri
Kredi türleri içinde en fazla yoğunlaşma kredi kartları ve ihtiyaç kredileri sektörlerinde
görülmektedir. Toplam kredilerin büyük çoğunluğunun ticari kredilerden oluşması itibarıyla
toplam kredilere ilişkin yoğunlaşma göstergesi ticari kredilere benzer şekilde çıkmıştır.
Çalışmanın baz aldığı veri tabanı FĐNTÜRK, seçilmiş sektörlere ilişkin kredi rakamlarının
banka bazında görüntülenmesine, bu bağlamda hesaplanan sektörlere ilişkin yoğunlaşma
endeksleri de ilgili sektörlerin pazar yapılarının karşılaştırılmasına olanak tanımaktadır. Buna
göre HH endeksleri tekstil, inşaat ve gıda sektörlerinde (ticaret, turizm ve metal/maden
sektörlerine göre) yoğunlaşmanın daha az olduğunu göstermektedir.
Kredi türlerine ve sektörlere ilişkin göstergelere ek olarak Đstatistiki Bölge Birimleri
Sınıflaması’na (ĐBBS) göre yoğunlaşma göstergeleri hesaplanmıştır. Buna göre FĐNTÜRK
veri tabanından elde edilen ve il bazında olan veriler söz konusu sınıflamada yer alan
bölgeler baz alınarak toplulaştırılmıştır. Bölgesel olarak hesaplanan endeksler, kredi
piyasasındaki yoğunlaşmanın özellikle Güneydoğu Anadolu, Doğu Marmara, Đstanbul,
Akdeniz ve Ege bölgelerinde daha az olduğunu göstermektedir.
8
Bu bağlamda Türkiye Bankacılık Sektörü için Yayla (2007) çalışmasında Stich (1996) tarafından önerilen formülasyon
kullanılarak piyasada hakim banka sayısı hesaplanmaktadır. Benzer çerçevede kümeleme yönteminin de analize uygun olduğu
düşünüldüğünden, piyasaya hakim banka sayısının bulunmasında söz konusu teknik kullanılmıştır.
9
Kümeleme analizinde önceden belirlenmiş k adet kümeye ilişkin küme merkezleri birimler arasından rastgele olarak seçilir.
Đteratif süreçlerle, belirlenen uzaklık ölçütlerine göre yeni küme merkezleri oluşturulur. Küme içi benzerliklerinin maksimum ve
kümeler arası benzerliklerinin minimum olması sağlanır. Đterasyonlarda minimize edilen amaç fonksiyonu
∈
şeklinde olup, xi birim değerini, mj ise Sj kümesine ait merkez değeri simgelemektedir. Algoritmada uzaklık ölçütü olarak Euclide
uzaklığı (Euclidean distance) olan
/
kullanılmış olup sağlamlık kontrolü açısından kareli Euclide uzaklığı ile yapılan hesaplamalarda da benzer sonuçlara
ulaşılmıştır.
10
Eylül 2010 verileri kullanılmıştır.
Ekonomi Notları
3
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Sayı: 2011-5 / 13 Nisan 2011
Grafik 1. Kredilerde Yoğunlaşma Göstergeleri
0
0.05
0.1
0.15
Grafik 2. Mevduatlarda Yoğunlaşma Göstergeleri
0.2
0
Toplam krediler
Türe Göre
Türe Göre
Taşıt
Đhtiyaç
Sektörel
Kredi Kartı
Đstanbul
Tekstil
Ege
Ticaret
Doğu Marmara
Turizm
Bölgesel
Batı Anadolu
Akdeniz
Orta Anadolu
Đstanbul
Batı Karadeniz
Batı Marmara
Doğu Karadeniz
Batı Anadolu
Bölgesel
Ticari TL
Ticari DTH
Batı Marmara
Ege
Akdeniz
0.2
Tasarruf TL
Gıda
Doğu Marmara
0.15
Tasarruf DTH
Đnşaat
Metal/Maden
0.1
Toplam mevduat
Ticari
Konut
0.05
Kuzeydoğu Anadolu
Ortadoğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Doğu Karadeniz
Kaynak: BDDK
Kuzeydoğu Anadolu
Ortadoğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Kaynak: BDDK
Özetle, kredi türleri için ticari ve konut kredisi sektöründe yoğunlaşmanın daha az çıkması
ticari kredi ve konut kredisi piyasasında diğer kredi türlerine göre daha fazla sayıda bankanın
ilgili piyasanın önemli kısmını elinde tuttuğunu göstermekte olup, bu durum ilgili sektördeki
kredi verme davranışlarının daha rekabetçi olabileceğini düşündürmektedir.
Öte yandan, mevduat türleri içinde, TL cinsinden mevduatlardaki yoğunlaşmanın YP
cinsinden mevduatlara göre daha fazla olduğu gözlenmektedir. Bölgesel HH endeksleri, kredi
piyasasında olduğu üzere mevduat piyasasında da Güneydoğu Anadolu, Đstanbul, Doğu
Marmara, Akdeniz ve Ege bölgelerinde yoğunlaşmanın daha az olduğunu göstermektedir.
Kredilerdeki yoğunlaşma oranlarına göre karşılaştırıldığında, HH göstergeleri kredi
piyasasına göre mevduat piyasasının daha az rekabetçi olduğunu ima etmektedir.
Ekonomi Notları
4
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Sayı: 2011-5 / 13 Nisan 2011
3. Kredi ve Mevduat Türlerinde Hakimiyet Göstergeleri
Yoğunlaşma göstergelerine ek olarak, kredi ve mevduat piyasasının dağılımında eşitsizlik
olup olmadığını görmek amacıyla hakimiyet göstergeleri hesaplanmıştır. Genel olarak
hakimiyet ve yoğunlaşma endekslerinden elde edilen sonuçların tutarlı olduğu gözlenmiştir.
Hakimiyet göstergelerinden kredi piyasasındaki dağılımın mevduat piyasasındakine göre
daha dengeli olduğu anlaşılmaktadır. Kredi türleri içinde yoğunlaşmanın daha fazla olduğu
ihtiyaç kredisi ve kredi kartlarında piyasanın daha eşitsiz dağılması ilgili pazarların daha az
rekabetçi olduğunu ima etmektedir. Yoğunlaşma ve hakimiyet göstergelerine ilişkin bölgesel
hesaplamalar, Orta ve Doğu Anadolu ile Karadeniz bölgelerinde büyük bankaların kredi ve
özellikle de mevduat piyasasında egemen olduğunu gösterir niteliktedir.
Grafik 3. Kredilerde Hakimiyet Göstergeleri
0
0.02
0.04
0.06
Grafik 4. Mevduatlarda Hakimiyet Göstergeleri
0.08
0
Toplam krediler
Türe Göre
Türe Göre
Taşıt
Đhtiyaç
0.06
0.08
Tasarruf TL
Tasarruf DTH
Ticari TL
Ticari DTH
Gıda
Đstanbul
Đnşaat
Batı Marmara
Tekstil
Ege
Ticaret
Doğu Marmara
Turizm
Batı Anadolu
Bölgesel
Sektörel
Kredi Kartı
Metal/Maden
0.04
Toplam mevduat
Ticari
Konut
0.02
Akdeniz
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Đstanbul
Batı Marmara
Bölgesel
Ege
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu Anadolu
Doğu Marmara
Ortadoğu Anadolu
Batı Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Akdeniz
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Kaynak: BDDK
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu Anadolu
Ortadoğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Kaynak: BDDK
Ekonomi Notları
5
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Sayı: 2011-5 / 13 Nisan 2011
4. Kredi ve Mevduat Türlerinde Hakim Banka Sayısı
Çalışmanın bu kısmında kümeleme analizi yapmak suretiyle pazara hakim banka sayısı
her kredi/mevduat türü için hesaplanmıştır. Sonuçlar, toplam kredi ve toplam mevduat
piyasasında yedi bankanın piyasaya hakim olduğunu göstermektedir11. Diğer kredi türlerine
göre yoğunlaşmanın daha az olduğu ticari krediler ile konut kredisi piyasasında sırasıyla yedi
ve sekiz bankanın ilgili pazarda hakim olduğu görülürken, yoğunlaşmanın daha yüksek
olduğu kredi kartı piyasasında beş bankanın hakimiyeti elinde tuttuğu gözlenmektedir.
Grafik 5. Kredilerde Piyasaya Hakim Banka Sayısı
0
2
4
6
8
Grafik 6. Mevduatlarda Piyasaya Hakim Banka Sayısı
10
0
Toplam krediler
6
8
10
Türe Göre
Tasarruf TL
Konut
Türe Göre
4
Toplam mevduat
Ticari
Taşıt
Đhtiyaç
Kredi Kartı
Tasarruf DTH
Ticari TL
Ticari DTH
Đstanbul
Gıda
Batı Marmara
Đnşaat
Sektörel
2
Ege
Tekstil
Doğu Marmara
Turizm
Batı Anadolu
Bölgesel
Ticaret
Metal/Maden
Akdeniz
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Đstanbul
Doğu Karadeniz
Batı Marmara
Kuzeydoğu Anadolu
Ege
Ortadoğu Anadolu
Doğu Marmara
Güneydoğu Anadolu
Bölgesel
Batı Anadolu
Akdeniz
Orta Anadolu
Kamu mevduat bankaları
Batı Karadeniz
Yerli özel mevduat bankaları
Kaynak: BDDK
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu Anadolu
Ortadoğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Kamu mevduat bankaları
Yabancı mevduat bankaları
Yerli özel mevduat bankaları
Diğer
Kaynak: BDDK
Sektörel ve bölgesel olarak incelendiğinde, hakim banka sayısında farklılıklar olduğu
gözlenirken, genel olarak piyasaya hakim banka sayısı arttıkça, bu grupta yer alan banka
türlerinin de çeşitlendiği görülmektedir. Bölgesel göstergeler mevduat piyasasında kredi
piyasasına göre daha az bankanın piyasaya hakim olduğunu göstermektedir.
11
Sıralama farklı olmakla beraber, kredi piyasasında hakim olan yedi banka mevduat piyasasına hakim banka grubunu da
oluşturmaktadır.
Ekonomi Notları
6
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Sayı: 2011-5 / 13 Nisan 2011
5. Sonuç
Çalışmada Türkiye’de bankacılık sektörünün rekabet ortamına ilişkin göstergeler farklı
kredi ve mevduat türleri bazında hesaplanmıştır. Bulgular kredi piyasasının mevduat
piyasasına göre daha fazla rekabetçi olabileceğini ima ederken bölgesel göstergeler
bölgelerin piyasa dinamiklerinde farklılık olduğunu göstermektedir. Öte yandan, toplam kredi
ve toplam mevduat pazarlarında yedi bankanın piyasaya hakim konumda olduğu sonucuna
ulaşılmıştır. Ancak bölgesel olarak incelendiğinde kredi piyasasında mevduat piyasasına
göre daha fazla bankanın pazara hakim olduğu gözlenmiştir.
Kaynakça
Bikker, J. A. ve K. Haaf. 2000. Measures of competition and concentration in the banking
industry: a review of the literature. Research Series Supervision, Netherlands Central
Bank, Directorate Supervision.
Bresnahan, T. F. 1982. The oligopoly solution concept is identified. Economic Letters, 10, 8792.
Iwata, G. 1974. Measurement of conjectural variations in oligopoly. Econometrica, 42(5),
947-966.
Kwoka, J. E. Jr. 1977. Large firm dominance and price-cost margins in manufacturing
industries. Southern Economic Journal, 44, pp. 183–189.
Panzar, J. C. ve J. N. Rosse. 1987. Testing for ‘monopoly’ equilibrium. Journal of Industrial
Economics, 35, 443-456.
Stich, A. 1995. Insurance and concentration: the change of concentration in the Swedish and
Finnish Insurance Market 1989-1993. University of Cologne Discussion Papers in
Statistics and Econometrics, No:10/95.
Yayla, M. 2007. Türk Bankacılık Sektöründe yoğunlaşma ve rekabet: 1995:2005. BDDK
Bankacılık ve Finansal Piyasalar, 1(1), 35-59.
Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye
ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir
yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB’nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil
etmeyebilir. Bu seri Yusuf Soner Başkaya’nın editörlüğünde yayımlanmaktadır. Burada yer alan metnin tamamının başka bir
yerde yayımlanabilmesi için TCMB’den yazılı izin alınması gerekmektedir. Görüş ve öneriler için:
Editör, Ekonomi Notları, TCMB Đdare Merkezi, Đstiklal Cad, No: 10, Kat:15, 06100, Ulus/Ankara/Türkiye.
E-mail: ekonomi.notlari@tcmb.gov.tr
Ekonomi Notları
7