gana ülke profili
advertisement
ARNAVUTLUK GENEL EKONOMIK DURUM Temel Sosyal Göstergeler Nüfus Dil Başkent Yüzölçümü Başlıca şehirleri Doğal kaynaklar 3 069 000 (Nisan 2001 nüfus sayımı) Arnavutça Tiran (341 453- Nisan 2001) 28 748 km2 Durres (113 465), Elbasan (85 798), Shkoder (85 789), Vlore (85 180), Fier (76 166), Korce (58 911) (Nisan 2001) Krom, nikel, bakır, boksit, fosforit, petrol, kömür Temel Ekonomik Göstergeler 2000a 2001a Piyasa fiyatlarıyla GSYİH (milyar Lek) 531 610 GSYİH (milyar $) 3,7 4,3 Reel büyüme (%) 7,3 7,2 Enflasyon (ort.; %) 0,1 3,1 İhracat (fob-milyon $) 255,7 304,5 İthalat (fob-milyon $) -1 070,0 -1 331,6 Cari denge (milyon $) -156,3 -217,4 Altın hariç döviz rezervi (milyon $) 615,7 739,9 Döviz kuru (ort.) Lek:$ 143,71 143,48 a Gerçekleşen. b Economist Intelligence Unit tahmini. 2002a 678 4,8 3,4 5,5 330,2 -1 485,3 -407,6 838,8 140,16 2003a 757b 6,2b 6,0 2,4 447,2 -1 783,5 -406,7 1 009,4 121,86 2004a 836b 8,1b 6,0 2,3 603,3 -2 194,9 -404,2 1 357,7 102,65 Kaynak: EIU, The Economist Intelligence Unit, Albania Country Report, May 2005 Yaklaşık 50 yıl süren bir baskı rejimi ve kapalı ekonomi döneminin ardından Arnavutluk, demokrasi ve serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinin ağır ekonomik ve sosyal problemlerini aşabilmek amacıyla dış politikasını, esas itibarıyla ABD ve AB üyesi ülkeler ile her alandaki ilişki ve işbirliğini geliştirmek ve Avrupa ile bütünleşmek hedefleri üzerine kurmuştur. Dış politikada ilişkilerini çeşitlendirmek de Arnavutluk’un önemli amaçlarından biri olmaya devam etmiştir. Öte yandan, bölgenin bir çok ülkesinde yaşayan Arnavutlar’ın siyasi ve ulusal haklarının korunması ve geliştirilmesi Arnavutluk’un bölgesel politikasının belli başlı hedeflerinden birini teşkil etmektedir. Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler-2004a Arnavutluk Makedonya Bosna-Hersek Sırbistan-Karadağb Büyüme (%) 6,0 1,0 5,0 6,0 c GSYİH (milyar $) 16,4 14,3 29,2 45,9 Kişibaşına GSYİH ($)c 5 159 7 018 6 993 5 668 Enflasyon (ort.-%) 2,9 -0,2 1,0 9,4 Cari denge (milyar $) -0,5 -0,4 -2,4 -2,6 İhracat (fob-milyar $) 0,6 1,6 1,9 3,2 İthalat (fob-milyar $) -2,1 -2,7 -5,8 -9,5 Dış borç (milyar $) n/a 1,9 3,0 12,7 a Economist Intelligence Unit tahmini. b Kosovo hariç c Satınalma gücü paritesine göre Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile 2005 Hırvatistan 3,7 49,8 11 251 2,0 -1,7 8,2 -17,2 27,0 1990 yılına kadar planlı ve merkezi sistemli ekonomiye sahip olan Arnavutluk’ta, 1991 yılından itibaren ciddi reformlar başlatılmış, bir özelleştirme programı uygulamaya konulmuş, fiyatlar devlet kontrolünden çıkarılarak dış ticaret serbestleştirilmiştir. 1990’lı yılların büyük kısmında, Arnavutluk, ekonomik reformların kaydettiği aşamalar bakımından Balkan ülkeleri için bir model olarak görülmüştür. IMF ve Dünya Bankası’nın desteği ile Sali Berisha yönetimindeki hükümet, 1996 yılı itibarıyla ekonominin büyük ölçüde özel sektörün eline geçmesini sağlayan bir özelleştirme programını uygulamanın yanısıra, bankacılık sektörünün yeniden yapılanmasını sağlamak amacıyla çalışmalar yürütmüştür. Bu çalışmaların neticesinde ortaya çıkan hızlı büyüme oranları da, reformların başarısını destekler görünmüştür. Bununla beraber, reformların, özelleştirmenin ardından sağlanan tarımsal üretim artışı dışında kalan tüm başarıları, yüzeysel olmuştur. Finansal sektörün gelişememesinin yanısıra, hayat standartlarında açıkça gözlenen artış, yurtdışındaki işçilerden sağlanan kaynaklar, kaçakçılık ve para aklama gibi yasa dışı faaliyetler ile faizcilerden sağlanan kısa dönemli kazançlara bağlı olmuştur. 1997 yılında yaşanan ekonomik ve sosyal patlamanın hemen ardından kurulan hükümet, yine uluslararası kuruluşların desteği ile, uzun dönemli ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmek amacıyla yeni bir istikrar ve reform programı uygulamaya koymuştur. Bu program çerçevesinde 1998 ve 1999 yıllarında IMF ve Dünya Bankası’ndan ülkeye çeşitli krediler sağlanmıştır. Ülkenin zaten oldukça eski ve bakımsız durumda olan sabit sermaye varlığının, bütçe açıkları ve borçlara bağlı olarak yenilenememesi sebebiyle, ekonominin yeniden yapılanması ancak dışarıdan sermaye girişi yoluyla gerçekleşebilecektir. Ülkeye yeterli doğrudan yabancı ve portföy yatırımlarının gelmeye başlamasına kadar, yabancı sermaye girişi sadece uluslararası kurumlar ve devlet borçları yoluyla sağlanabilmektedir. Ülkede makroekonomik istikrarın sağlanabilmesi, nüfusun aşırı yoksul olması sebebiyle de engellenmektedir. 1997 krizinin patlak vermesinden önce yüksek faizlerden yararlanmak üzere pek çok kişinin evlerini satmış olması, ülkede özellikle evsizlik sorununun büyümesine sebep olmuştur. Yine 1997 krizinin ardından Şubat 1998’de işsizlik ile mücadele amacıyla, dört yıl içinde 200 000 yeni özel sektör işi yaratmayı hedefleyen bir eğitim ve meslek kazandırma projesi uygulamaya konulmuştur. Kayıtlı işsizliğin Aralık 1999 tarihindeki 240 000 kişi düzeyinden Ekim 2000 tarihi itibarıyla 219 200 kişiye düşmüş olması, programın bir ölçüde başarılı olduğunu göstermektedir. Düşük enflasyon ve hükümetin vergi gelirlerini artırıp harcamaları kontrol altında tutmak suretiyle bütçe açığını kapatma konusundaki kararlılığı, yoksullukla mücadele politikalarını desteklemektedir. 2000 yılı itibarıyla GSYİH’nin %17’si ile oldukça düşük bir düzeyde olan vergi gelirlerinin, 2001 yılı bütçesinde artarak GSYİH’nin %22,3’üne yükselmesi öngörülmektedir. Projeksiyon Özeti (yıllık % değişim) 2005b 6,0 4,0 10,0 3,0 759 -2 577 -420 2006b 6,0 3,0 8,0 3,0 897 -2 918 -442 Döviz kuru (ortalama-Lek:$) 121,9 102,6 94,8 Döviz kuru (ortalama-Lek:€) 138,0 127,7 128,0 a Gerçekleşen, b EIU tahmini Kaynak: EIU, The Economist Intelligence Unit, Albania Country Report, May 2005 92,9 130,0 Büyüme (ort) Tarımsal üretim büyümesi (ort) Sanayi üretimi büyümesi (ort) Enflasyon (ort) İhracat (fob-milyon $) İthalat (fob-milyon $) Cari denge (milyon $) 2003a 6,0 3,0 9,0 2,4 447 -1 784 -407 2004a 6,0 3,0 9,5 2,3 603 -2 195 -404 Doğal Kaynaklar ve Nüfus Avrupa’nın güney doğusunda ve Balkan yarımadasının batısında yer alan Arnavutluk, 28 748 km2’ lik yüzölçümü ile Avrupa’nın en küçük ülkelerinden biridir. Yunanistan, Makedonya ve Yugoslavya (Kosova-Karadağ) ile komşu olan ve Adriyatik Denizi’ne kıyısı bulunan ülke doğal kaynaklar ve yeraltı varlıkları açısından zengindir. Ülke topraklarının %77’sini kaplayan dağlık ve tepelik alanlar, ülkenin tarihten gelen izolasyonunun başlıca sebebidir. Ülkenin gıda bakımından kendi kendine yetebilmesini sağlamak amacıyla, Komünist lider Enver Hoxha tarafından meyve ağaçları ile diğer tarım ürünlerinin üretilmesine elverişli alan yaratmak için, eğimli bölgeleri teraslama ekipleri kurulmuştur. Ancak genellikle zaten dar olan bu alanların büyük kısmı daha sonra erozyona maruz kalmış, bu çabaların maliyeti, sağladığı yararlardan daha büyük olmuştur. Toplam 2,9 milyon hektarlık ülke topraklarının %36’sını ormanlar, %24’ünü ekilebilir topraklar, %15’ini de otlak ve çayırlar oluştururken, kalan topraklar verimsiz ya da tarım dışı kullanımdadır. Ülkenin krom, nikel, bakır, boksit, foforit, petrol ve kömür dahil olmak üzere yeraltı kaynakları oldukça zengindir. Ülke nüfusunun dağılımı (1 000 kişi) 2002 Erkek 1 538,2 Kadın 1 549,2 Toplam 3 087,4 Kentsel 1 335,6 Kırsal 1 751,9 2003 1 547,5 1 560,6 3 108,2 1 364,1 1 744,2 2004 1 564,3 1 579,8 3 144,1 1 400,0 1 744,0 Kaynak: EIU, The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile, 2005 Arnavutluk, nüfusunun %62’sinin kırsal bölgelerde yaşaması ve GSYİH’sinin yarısından fazlasını tarım sektörünün üretmesi bakımından halen büyük ölçüde tarıma dayalı bir ekonomiye sahip olmakla beraber, son 50 yılda ülkenin nüfus yapısı büyük bir dönüşüm geçirmiştir. 1980’lerde yıllık ortalama %2,1 gibi yüksek oranda artış gösteren Arnavutluk nüfusu, 1990’lı yılların ilk yarısında, özellikle genç erkek nüfusun ülke dışına geçici göçüne bağlı olarak doğum oranlarında yaşanan şiddetli düşüş sebebiyle yıllık ortalama %0,3 oranında azalmıştır. 1990’lı yıllar boyunca nüfus 3,2 ve 3,3 milyon arasında değişkenlik göstermiştir. Geçmişteki yüksek doğum oranları sebebiyle ülkede çalışma yaşındaki nüfus oranı oldukça yüksektir. (2000 yılı-%64,5) Nüfusun etnik açıdan büyük ölçüde homojen olduğu ülkedeki en büyük azınlık grubunu, yaklaşık 40 000 kişilik nüfus ile Yunanlılar oluşturmaktadır. 1980’li yıllardaki yüksek nüfus artış hızı ve kişi başına düşen milli gelirin küçüklüğü itibarıyla bir az gelişmiş ülke görünümü taşıyan Arnavutluk, eğitim sisteminin kalitesi bakımından Avrupa ülkeleri ile benzerlik göstermektedir. %85 oranındaki okuma yazma oranı ile Avrupa ortalamasının bir miktar altında kalan ülkede yüksek öğrenime devam etme oranı da %10 düzeyindedir. Altyapı Ulaştırma Arnavutluk’un ulaştırma ağı, diğer Avrupa ülkeleri standartlarının çok altında ve ilkeldir. 18 000 km uzunluğundaki karayolları, 1930’lu yılların teknolojisi ile inşa edilmiş ve bu yolların bazı bölümleri Kosova’daki karışıklıklar sırasında NATO kuvvetlerinin yoğun kullanımı sonucunda büyük zarar görmüştür.Komünist dönemde yasak olan özel araba sahipliğinin serbest bırakılmış olması da ülke karayollarının üzerindeki yükü artıran bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Kosova’daki savaşın bitmesinin ardından, NATO, bölgedeki operasyonları için kullandığı yolları yeniden inşa ederken Batılı devletler de diğer pek çok yol yapım projesi için ülkeye yardım önerilerinde bulunmuştur. Otoyol kalitesinin düşüklüğünün yanısıra, ülke karayolları, gerek özellikle merkezlerden uzak kırsal bölgelerde faaliyet gösteren yol çeteleri, gerekse dikkatsiz araç kullanımı ve bakımsız araçlar sebebiyle tehlikeli olabilmektedir. Ülkedeki demiryolları, 447 km’si ana hat, 230 km’si de ikincil hat olmak üzere toplam 677 km uzunluğundadır. Ülkenin demiryolu ağı, 1990’lı yıllarda, özellikle de 90’lı yılların ilk yarısında raylar ve ışıklı sinyallerin yağmalanması neticesinde büyük zarara uğramıştır. Demiryolu kalitesinin düşüklüğü sebebiyle yolcu trenleri saatte en fazla 40, yük trenleri ise 25 kilometre hız yapabilmektedir. Ülkenin en önemli iki limanı, Durres ve Vlore şehirlerindedir. Bunların yanısıra, güneyde, İtalya ve Yunanistan’a yolcu ve hafif yük taşımacılığı konusunda hizmet vermekte olan Saranda Limanı vardır. Ülkedeki tek ticari havaalanı olan Tiran yakınlarındaki Rinas Havaalanı’nın bir kısmı, NATO tarafından yeniden inşa edilmiştir. Telekomünikasyon Komünist dönemde, Arnavutluk’un telekomünikasyon ağı, komünist blok ülkeleri içinde en kötü durumdaki olmuştur. Bu dönemde, ülkenin her bölgesinde mevcut bulunmakla beraber, telefon hatları genellikle resmi ve kamu kurumlarına tesis edilmişken, halka açık telefonlar sadece postanelerde hizmet vermiştir. Bağımsızlığın ardından, mevcut sabit telefon hatlarının yetersiz kalması sebebiyle özellikle işadamları yeni kurulan mobil telefon operatörü Albanian Mobile Communications (AMC) hatlarına yönelmiş, 2000 yılında AMC’nin özelleştirilmesi ile telekomünikasyon sektörü büyük bir atılım gerçekleştirmiştir. Buna karşılık sabit hat operatörü olan Albtelecom, uluslararası fon destekleri sayesinde telefon yoğunluğunu 1994 yılında her 1 000 kişiye 14,5 ana hattan 1999 yılında 37 hatta çıkarmış olmasına rağmen, halen diğer pek çok Doğu Avrupa ülkesine göre geri kalmıştır. Enerji Hidroelektrik tesisleri, ülke elektriğinin %90’ını üretmenin yanısıra 1980’li yıllarda ihracat için fazla yaratabilmekle beraber, 1999 yılı itibarıyla ülke net elektrik ithalatçısı haline gelmiştir. Bu durumun başlıca sebepleri arasında, yedek parça eksikliği ve bakımsızlık olmuştur. 1999 yılında yaşanan kuraklık sebebiyle, bazı bölgelerdeki su düzeyi, enerji üretmeye imkan vermeyecek ölçüde düşmüş ve talebin arzı aşmasından dolayı 1999 ve özellikle 2000 yılında elektrik kesintileri sıklaşmıştır. Hükümet, elektrik şirketi olan KESh firmasını özelleştirerek enerji kısıntısı sorununu aşmayı beklemektedir. Ülkede 1918 yılından bu yana petrol çıkarılmaktadır. Arnavutluk, 1990’lı yılların sonları itibarıyla yıllık yaklaşık 500 000 ton ham petrol ihraç etmekte, buna karşılık, ihtiyaç duyduğu rafine edilmiş ürünleri ithal etmektedir. Yine 1990’lı yılların sonuna doğru ülkenin petrol şirketi Albpetrol petrol kuyularının ıslah edilmesi amacıyla 250 milyon dolarlık bir yatırım projesini uygulamaya koymuştur. İngiliz Premier Oil ve Alman Preussag firmaları ile Dünya Bankası ve Uluslararası Finans Derneği (International Finance Corporation-IFC) bu proje için fon ve uzman desteği sağlamaktadır. 1999 yılı itibarıyla petrol, ülkedeki birincil enerji üretiminin %23’ünü oluşturmuştur. Ülkede 11 bölgede doğal gaz çıkarılmaktadır. Oldukça bakımsız durumda olan küçük kömür madenleri, yaklaşık 40 000 ton linyit üretimi ile, faaliyetlerini sürdürmektedir. Sektörler 1990’lı yılların ilk yarısında, Diğer Doğu Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Arnavutluk sanayi üretiminde de şiddetli bir azalma yaşanmıştır. Ancak sanayideki daralmayı hizmetler sektöründeki genişlemenin izlediği diğer bölge ülkelerinin aksine Arnavutluk’ta nüfusun büyük kısmı, tarım sektörüne yönelmiştir. Bunun sonucu olarak 1990 yılında %37 olan tarımın GSYİH içindeki payı, 1998 yılına gelindiğinde %54’e kadar yükselmiştir. Böylelikle ülke, geçiş dönemi içinde olan ülkeler arasında, tarım sektörünün GSYİH içindeki payının %50’den fazla ve hizmetler sektörünün de %22 ile en düşük olduğu tek ülke olarak, diğer bölge ülkelerine göre ekonomik kalkınmanın farklı bir aşamasında olduğunu göstermektedir. Bununla beraber, ülkenin tarıma bu bağlılığı, karşılaştırmalı maliyetlerden değil kırsal kesimde yoğunlaşan nüfustan kaynaklanmaktadır. 1990 yılında %47 düzeyinde olan sanayiinin GSYİH içindeki payı 1994-1999 yılları arasında düzenli olarak %12’lerde seyretmiştir. Ülkenin sermaye stoku, önce Sovyetler Birliği, ardından da Çin tarafından sağlanan ve ülkeye dünya piyasalarına ilk açıldığında pek fazla uluslararası rekabet gücü sağlayamayan makine ve cihazları kapsamaktadır.Planlı ekonominin çökmesi ve 1991-1992 ve 1997 yıllarında yaşanan karışıklıklar, bu ekipmanın da yağmalanması sonucunu doğurmuştur. Sanayi sektörünün bu durumu, ülkedeki girişimcileri, küçük ölçekli ve ülkenin genel fakirlik düzeyine bağlı olarak ücretlerin düşük olmasının nisbi avantaj sağladığı emek yoğun alanlara yöneltmiştir. Ülkenin zengin orman kaynakları kerestecilik, doğramacılık ve mobilya yapımı alanlarında küçük işletmeler kurulmasını sağlarken, uzun yıllar boyunca aşırı biçimde kullanılan ormanların yeniden canlandırılması için bir miktar dış kredi sağlanmıştır. Yabancı firmalar için fason ayakkabı, giysi ve mobilya yapımı da yaygınlaşmıştır. Nitekim 1999 yılında bu yolla gerçekleştirilen reeksportlar, ülkenin toplam ihracatının üçte ikisini oluşturmuştur. Ülkede yaşanan karışıklık dönemlerinin ardından, konutların özelleştirilmesi konut yapımı ve tamiri alanlarında talebi artırmıştır. Bu durum, ülkeye özellikle altyapı tesisi ve insani amaçlarla sağlanan dış yardımlarla beraber müteahhitlik ve inşaat malzemeleri sektörlerinin, büyümenin temel kolları haline gelmesi sonucunu doğurmuş, 1999 yılı itibarıyla inşaat sektörü GSYİH’nin %13’ünü oluşturmuştur. Bununla beraber, bankacılık, sigortacılık, ticari bilgi ve güvenlik gibi diğer hizmetler, gelişmekte olan bir ekonomi için dahi yetersiz düzeydedir. Yine de, bankaların özelleştirilmesi ve düzenleyici mevzuatın gelişmesi, ülkeye yabancı yatırımcı çekmeye başlamıştır. Arnavutluk’ta halen mevcut işletmelerin %52’si perakendecilik, %18’i başta oteller, restoranlar ve barlar olmak üzere hizmetler, %10’u imalat, %2’si gıda işleme, %14’ü taşımacılık ve %3’ü de inşaat alanlarında faaliyet göstermektedir. GSYİH’nin Sektörlere Göre Dağılımı (2003-%) Tarım Sanayi İnşaat Taşımacılık Diğer hizmetler 24,7 10,2 9,1 10,0 46,1 Kaynak: EIU, The Economist Intelligence Unit, Albania Country Report, May 2005 Tarım Ülke, Doğu Bloku’nun yıkılmasından sonra geçiş dönemine giren ülkeler içinde GSYİH’si halen büyük ölçüde tarımsal faaliyete bağlı olan tek ülkedir. 1990’lı yıllar boyunca, tarımsal üretimin GSYİH’nin %50’sinden fazlasını oluşturmuş olduğu ülkede, ekonominin en büyük tek sektörü tarımdır. 2. Dünya Savaşı’ndan önce ülkede yürütülen feodal sistem, komünizm ile beraber terkedilmiş, 1970 ve 1980’li yıllarda uygulanan teraslama, sulama, drenaj ve suyu tuzdan arındırma projeleri ile ekilebilir alanların, 1950’li yıllara oranla iki kat artması sağlanmıştır. Ancak, bu projelerin sonucu olarak kaydedilen üretim artışı, aynı dönemde nüfusta yaşanan şiddetli büyümenin gerisinde kalmıştır. 1990’lı yılların başında, komünist yönetimin gücünü kaybetmesi ile, toprakların ve hayvanların kontrolü köylülere geçmiş, kollektif çiftliklere zarar verilmiş ve ağaçlar kesilmiştir. Bunların sonucu olarak 1990 yılında 8,3 milyon olan meyva ağaçları sayısı 1993 yılında 3,2 milyona düşerken, bağlar da 1990 yılı düzeyinin üçte birine gerilemiştir. Bununla beraber, tarım, ormancılık ve balıkçılık sektörlerinin brüt üretimi, 2000 yılında %58 düzeyinde gerçekleşmiştir. Yine de, aşırı istihdam nedeniyle tarım sektörü uluslararası standartlar çerçevesinde verimsiz olmayı sürdürmektedir. 1991 yılında uygulamaya konulan bir dizi reformla ülkenin tarımsal yapısı tamamen değiştirilmiş, 1994 yılı itibarıyla toplam ekime elverişli alanın yaklaşık %94’ü özelleştirilmiş ve 1995 yılında, brüt tarımsal üretim 1990 yılı düzeyinin üzerine çıkmıştır. Bununla beraber, sektörde makineleşememe, yetersiz sulama teknikleri ve kimyasal gübre kullanımının yetersizliği sebebiyle mevcut potansiyel halen değerlendirilememektedir. 1999 yılında gerçekleştirilen bir ankete göre, çiftçilerin halen %42’si topraklarını sadece insan ve hayvan gücü kullanarak işlemektedir. Ülkenin kuzey doğu bölgesindeki dağlık alanlardaki geniş ormanlarının %30’u geçtiğimiz 10 yıl içinde gerçekleştirilen denetimsiz kesimlerden ve aynı şekilde ülkenin orta bölgelerindeki ormanların %20’si de aşırı kesimlerden dolayı zarar görmüştür. Tıbbi tarım ürünleri ihracatta önemli bir kalemi oluştururken, özellikle şarap ve zeytinyağı işleme faaliyetlerinin gelişmesi halinde, üzüm bağları ve zeytinliklerin de büyük potansiyel arzetmesi mümkündür. Tarımsal Üretim (100 000 kg) 1999 2000 2001 2002 2003 Tahıllar 2 720 3 410 2 282 2 953 2 600 Mısır 2 060 2 057 1 983 1 973 2 070 Patates 1 619 1 600 1 637 1 631 n/a Sebzeler 6 104 6 200 6 510 6 685 6 750 Tütün 73 63 41 26 n/a Şekerpancarı 399 420 385 392 n/a Kuru bakliyat 260 252 221 245 178 Saman 132 157 153 197 n/a Yiyecekler 45 000 47 300 47 500 47 160 49 860 N/a Veri elde edilemiyor Kaynak: EIU, The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile, 2005 Madencilik Başta krom, bakır ve nikel olmak üzere mineral kaynakların oldukça zengin olduğu Arnavutluk’ta, 1990 yılından önce, madencilik sektörü ihracat gelirlerinin büyük kısmını oluşturmuş, ülke dünyanın üçüncü büyük krom üreticisi haline gelmiştir. Bununla beraber, gerek 1991-1992 gerekse 1997 yıllarındaki ayaklanma dönemlerinde üretimde şiddetli düşüşler yaşanmıştır. Ülkenin Dibra ve Mat bölgelerinde krom çıkarma ve işleme, Mirdite ve Puke bölgelerinde bakır, Pogradec bölgesinde demir-nikel, Korce bölgesinde bakır ve nikel-silikat ve Tepelene bölgesinde fosforit üretimi gerçekleştirilmektedir. Petrol üretiminin merkezi ülkenin Berat ve Fier bölgeleridir. 1999 yılında 323 000 ton olarak gerçekleştirilen onshore üretimin, 2016 yılı itibarıyla 2,5 milyon tona yükselmesi beklenmektedir. Üretim ile tedarik yollarının ülkedeki karışıklıklar sebebiyle sık sık kesintiye uğramasının yanısıra, eski teknoloji ve ekipmandan dolayı madencilik sektörü büyük zarar görmüştür. Sektördeki üretim yöntemleri, emek yoğun ve Batı standartlarına göre genellikle tehlikelidir. Sanayi Komünist dönemin sanayi politikalarının, ülkenin tüm idari bölgelerini bir ölçüde geliştirmek amacıyla uygulanması sebebiyle, ülkenin tüm idari bölgelerinde gıda işleme ve büyük kısmında inşaat malzemeleri, kereste ve ağaç ürünleri sanayileri mevcut olmakla beraber, toplam sanayi üretiminin büyük kısmı, belli bir ihracat kapasitesine de sahip olan büyük tesislerin bulunduğu 6 bölgeden sağlanmaktadır. Bu bölgelerden, ülkenin toplam sanayi üretiminin üçte birini karşılamakta olan Tiran mühendislik işleri, tekstil ve ilaç üretim tesislerine sahipken Elbasan’da büyük bir çelik fabrikası faaliyet göstermekte, Durres’de mekanik ve elektrik mühendisliği ile gemi yapım ve kimya sanayiileri gelişmişken, Shkoder’de bakır tel ve kablolar üretilmektedir.Bunların yanısıra, Vlore bölgesinde elektrik ampulleri ve kimyasallar üretilirken Korce bölgesi tekstil ve giyim eşyası üretimi merkezidir. 1961 yılına kadar Sovyetler Birliği, daha sonra da 1978 yılına kadar Çin’den sağlanan pek çok tesis ve fabrika, eski olmanın yanısıra 1991-1992 ve 1997 yıllarındaki kargaşa dönemlerinde hasar görmüş veya yağmalanmıştır. Bununla beraber, Batılı ülkeler için gerçekleştirilen fason üretim, tekstil ve deri eşyalar sektörlerine canlılık kazandırmıştır. İmalat sektörünün toplam büyüme hızı, 1997 yılından bu yana pozitif olarak gerçekleşmiş ve 2000 yılı itibarıyla da %5’e ulaşmıştır. Sanayi üretimi 1995 yılında en düşük düzeyine ulaştıktan sonra 1990’lı yılların ikinci yarısında düzelme göstermiş olmakla beraber halen sanayi indeksi 1989 düzeyinin üçte birine dahi ulaşamamıştır. Sanayi Üretimi-Kamu sektörü (1 000 ton) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Enerji Ham petrol 521 488 360 365 323 314 Doğal gaz (milyon m3) 28 23 18 17 14 11 Elektrik enerjisi (1 000 kw/s) 4 414 5 926 5 184 5 068 5 396 4 737 Madencilik Krom cevheri 243 236 157 150 79 57 Bakır 258 188 25 55 34 0 Linyit 120 113 40 49 33 21 İmalat Yuvarlatılmış dövme çelik 19 21 21 20 20 0 Fosfat gübre 14 0 27 12 9 0 Çimento 238 203 100 84 106 180 Mobilya (milyon Lek 26 n/a 5 11 3 2 Ekmek 20 147 87 n/a 67 0 Bira (1 000 hl) 89 88 20 n/a 91 0 Şarap (1 000 hl) 11 12 17 n/a 10 0 n/a Veri elde edilemiyor Kaynak: EIU, The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile, 2001-2002 Hizmetler İnşaat Teknolojik açıdan geri kalmış olmasına rağmen Arnavutluk inşaat sektörü 1990’lı yılların ikinci yarısında hızlı bir büyüme göstermiştir. Kollektif çiftliklerin şahsi mülke dönüşmesi, küçük ve orta ölçekli işletmelerin ortaya çıkması, çeşitli mağazaların açılması, konut sıkıntısı, büyük altyapı projeleri, turizm sektörünün gelişmesi ve 1999 yılında ülkeye yönelen insani ve askeri fonlar, bu büyümenin sebepleri arasındadır. Kırsal alanlardan kentlere göçün yaygın olması, özellikle kentlerde konut yapımı ihtiyacını artırmaktadır. 1993 yılında ülkede, Dünya Bankası da dahil olmak üzere çeşitli yabancı kuruluşlardan sağlanan kredilerin yardımıyla bir “Ulusal İskan Enstitüsü” (National Housing Institute) kurulmuştur. Yabancı yatırımların da desteğiyle inşaat sektörü 1999 yılında %15 büyürken, 2000 yılında bu büyüme oranının %17 olarak gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Bu canlanma, özellikle İtalya ve Yunanistan kaynaklı yabancı yatırımların desteği ile gelişmiştir. Sektörde, herbiri ortalama 150 kişiyi istihdam etmekte olan yaklaşık 1 000 özel firma faaliyet göstermektedir. Yeni karayollarının yapımı, Rinas Havaalanı ile Durres ve Vlore Limanlarının yeniden inşaası ve oteller ile turistik tesislerin geliştirilmesi gibi büyük ölçekli projelerin gerçekleştirilmesinin, yine yabancı sermayeye bağlı olması beklenmektedir. Turizm Henüz yeterince yararlanılmamakla beraber, turizm sektörü, ülkenin kalkınması açısından önemli fırsatlar sunmaktadır. Bir kısmı deniz turizmine elverişli olan ve büyük ölçüde bozulmadan kalmış sahil şeridi, dağlık bölgeleri ve tarihi yapılarına rağmen turizm altyapısının yetersizliği ve güvenlik sorunları, ülkeye turist gelişini engellemiştir. Bununla beraber, 2000 yılında kuzeyde Shengjin ve güneyde Himare bölgelerindeki turizm olanaklarını geliştirmek üzere büyük yatırım projeleri uygulamaya konulmuştur. 1996 yılında 226 800 düzeyinde olan yabancı ziyaretçi sayısı kesin olmayan rakamlara göre 2000 yılında 900 000’e kadar yükselmiştir. 2001 yılında bu rakamın 1,2 milyon kişi düzeyine çıkması beklenmektedir. Bankacılık Arnavutluk mali sektörünün yetersizliği, ülke kalkınmasının önündeki en büyük engellerden biridir. Ülkede halen pek çok işlem nakit para ile gerçekleştirilmektedir. Bankacılık sistemindeki aksaklıklar, ülkede başka mevduat toplama mekanizmalarının ortaya çıkmasına yol açmış, bu mekanizmaların çökmesi de finansal sektöre duyulan güveni azaltmıştır. Modern ve etkili bir bankacılık sisteminin geliştirilmesi, mali kaynakların daha etkin dağılımı ve dolayısıyla uzun dönemli sürdürülebilir ekonomik kalkınmanın ön koşuludur. Dünya Bankası, EBRD ve AB tarafından gerçekleştirilen bir teknik araştırma, Arnavutluk bankalarının en önemli sorunlarının verimsizlik ve etkin olmayan krediler olduğunu ortaya koymaktadır. Komünizm döneminde ülkede bankacılık faaliyetlerini, bir kamu bankası ile ülke çapında yaygın şube ağı ile Savings Bank yürütmüştür. Daha sonra bu kamu bankası Ulusal Ticaret Bankası (National Commercial Bank-NCB), Kırsal Ticaret Bankası (Rural Commercial Bank-RCB) ve Savings Bank olarak üç ticari bankaya dönüştürülmüş, 1996 yılında bankaların özelleştirilmesine ilişkin bir bankacılık kanununun çıkarılmasının ardından da Savings Bank ile RCB birleşmiştir. 2001 yılında Savings Bank’ın da özelleştirilmesi beklenmektedir. Gerçekleştirilen özelleştirmeler kapsamında Türk KentBank da NCB’nin hisselerinin %60’ını satın almıştır. Çıkarılan Bankacılık Kanunu Arnavutluk Merkez Bankası’na (Bank of Albania) da yasal özerklik getirmektedir DIŞ TİCARET Komünist dönemde ülkenin otarşi politikası gereği az miktarlarda hammadde ihracatı yoluyla temel ithalat kalemlerinin karşılanması için gereken dövizin kazanılması yoluna gidilmiş, bunun sonucu olarak da dış ticaret hacmi çok düşük düzeyde seyretmiştir. 1990’lı yılların başında ise, gerek ülke ihracatının başlıca pazarlarını oluşturan COMECON’un dağılması gerekse ülkede yaşanan karışıklıklar, ihracat hacminin daha da azalmasına sebep olmuş, buna bağlı olarak 1992 yılında ülkenin toplam ihracat gelirleri 70 milyon dolar düzeyine kadar düşmüştür. Buna karşılık aynı dönemde, Batı’dan sağlanan yüksek miktardaki insani yardımlar ve ticaret üzerindeki engellerin kalkması ile yabancı tüketim mallarına yönelik talebin serbest kalması sonucu, ithalat yükselmiş ve 1992 yılı itibarıyla 541 milyon dolar düzeyine ulaşmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak 1990’lı yılların ilk yarısında, ülkenin dış ticaret açığı yüksek düzeylerde seyretmiştir. Ülkedeki karışıklıkların sona ermesi ve ülkenin Batı Avrupa’da yeni ihracat pazarları elde etmesine bağlı olarak, 1996 yılına gelindiğinde ihracat gelirlerinin 244 milyon dolara kadar ulaşmasına rağmen, ithalatın daha fazla artarak aynı yıl 922 milyon dolara ulaşması, dış ticaret açığının sürmesine neden olmuştur. 1990’lı yılların ikinci yarısında, komşu ülke olan Yugoslavya’daki savaş ve 1997 yılında ülkede yaşanan karışıklıklar sebebiyle dış ticaretin yapısı daha da fazla bozulmuştur. Özellikle 1997 yılında yaşanan iç karışıklıklara bağlı olarak hayat standartlarında yaşanan düşme sebebiyle, önce ithalat şiddetli biçimde azalarak 694 milyon dolara gerilemiş, ardından da ihracat159 milyon dolar düzeyine kadar düşmüştür. Böylelikle dış ticaret açığı da 535 milyon dolara gerilemiştir. 1997 yılı itibarıyla ülkenin ihracatı 158,6 milyon $ ve ithalatı da 693,5 milyon $ olarak gerçekleşirken dış ticaret açığı 534,9 milyon $ düzeyinde kaydedilmiştir. 1998 yılında ülke içi düzenin kısmen sağlanmasına bağlı olarak ithalat ve ihracat performansında iyileşme görülmüş, ithalat 812 milyon dolara ulaşırken ihracat da 208 milyon dolarla 1996 yılı düzeyine yaklaşmıştır. Dış ticaret açığı ise, 604 milyon dolar gibi yüksek bir rakamda seyretmeye devam etmiştir. 1999 yılında ihracat %32,3 oranında artarak 275, ithalat ise %15,5 oranında büyüyerek 941 milyon dolar düzeyine ulaşırken, dış ticaret açığı da 604 milyon dolardan 666 milyon dolara yükselmiştir. Bununla beraber, ihracatın ithalata göre yıllık olarak iki kat fazla artış göstermesi, ülke açısından olumlu bir gelişmedir. 2000 yılında ülkenin dış ticaret açığı, gerek ihracattaki azalma, gerekse ithalattaki artışa bağlı olarak bir önceki yıla göre %22,8 oranında artış göstererek 814,3 milyon dolar düzeyine çıkmıştır. Yine 2000 yılı itibarıyla tarım ürünleri ithalatının bir önceki yıla göre azalması ve başta İtalya ve Yunanistan’a yönelik olmak üzere tarım ürünleri ihracatının artması, tarım ürünlerinde dış ticaret dengesinin ülke lehine gelişmesini sağlamıştır. Dış Ticaret (milyon dolar) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 İhracat 204,9 243,7 158,6 208,0 275,0 255,7 304,5 330,2 İthalat 679,7 922,0 693,6 811,7 938,0 1 070 1 331,6 1 485,3 Hacim 884,6 1 165,7 852,2 1 019,7 1 213 1 325,7 1 636,1 1 815,5 Denge -474,8 -678,3 -535,0 -603,7 -663 -814,3 -1 027,1 -1 155,1 Kaynak: EIU, The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile, 2001-2005 2003 447,2 1 783,5 2 230,7 1 336,3 2004 603,3 2 194,9 2 798,2 1 591,6 Komünist dönemde dünyanın en büyük beş krom üreticisinden biri olan Arnavutluk’un, ihracatı içinde en büyük payı krom almaktayken, gerek madencilik faaliyetlerinin sürdürüldüğü yerlerde yaşanan karışıklıklar, gerekse en iyi rezervlerin tüketilmesine bağlı olarak, ülkenin krom ihracatında şiddetli bir düşüş yaşanmıştır. Bu durum, yakıt hariç hammadde ihracatının 1994 yılında toplam ihracat gelirleri içinde aldığı %24,3’lük payın 1998 yılına gelindiğinde %16,5 düzeylerine kadar gerilemesinin en önemli sebebidir. Düşük birim işgücü maliyetleri sayesinde ülkenin sahip olduğu karşılaştırmalı üstünlüğe bağlı olarak tekstil ve ayakkabı gibi emek yoğun ürünler, ülkenin mamul mal ihracatın içinde önemli yer tutmaktadır. Bu tür sektörlerde faaliyet gösteren Arnavutluk firmaları, çoğunlukla Batılı şirketlerden hammadde temin edip bunun karşılığında üretim sürecinin emek yoğun bölümünü gerçekleştirmek suretiyle fason üretim yapmaktadır. Ülkenin sahip olduğu potansiyel açısından bakıldığında, tarım sektörünün önemi yine göze çarpmaktadır. Tarım ürünleri ve diğer gıda maddeleri, ülkenin ihracat gelirleri içinde içinde önemli yer tutmaktadır. Tarımda meyva, şarap, zeytinyağı ve brendi gibi daha yüksek katma değerli ürünlerin üretimine ağırlık verilmesinin, özellikle kötü ambalajlamadan dolayı geri kalan bu sektörün ülke ihracatı açısından önemini daha fazla artırması beklenmektedir. İhracatta Başlıca Ürünler (fob, milyon dolar) 1999 2000 2001 2002 2003 Tekstil 98,3 108,7 113,8 124,4 154,8 Ayakkabı 67,9 69,0 87,1 95,3 133,5 Adi metaller 14,6 21,5 24,4 30,8 49,6 Gıda, içecek ve tütün 12,7 13,7 14,1 7,3 19,2 Bitkisel ürünleri 12,6 12,1 11,4 13,1 15,1 Ham deriler ve deri ürünleri 7,0 8,3 10,9 14,9 11,2 Mineral ürünler 17,5 7,4 5,9 9,1 11,9 Ağaç ve ağaç ürünleri 6,4 7,3 8,7 8,6 8,7 Çeşitli mamul mallar 7,9 7,1 5,1 6,8 8,6 Makina ve cihazlar 12,4 4,4 7,1 8,4 14,7 TOPLAM (diğerleri dahil) 274,4 255,9 304,6 330,2 447,2 Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile 2005 İthalatta Başlıca Ürünler (fob, milyon dolar) 1999 2000 2001 2002 2003 Makine ve cihazlar 108,9 148,9 246,5 241,0 283,7 Mineral ürünler 81,3 141,7 184,6 192,3 219,8 Tekstil 118,1 128,5 138,6 165,1 204,7 Gıda, içecek ve tütün 108,8 97,6 108,2 130,8 157,7 Bitkisel ürünler 85,9 90,7 101,2 107,4 119,5 Adi metaller 75,8 83,8 118,2 134,1 177,3 Taşıtlar 70,6 80,1 70,9 81,0 120,6 Kimyasal ürünler 51,4 60,4 71,9 86,4 114,6 İnşaat malzemeleri 30,1 41,9 49,6 58,0 68,5 Plastik ürünleri 26,6 31,9 37,4 45,1 57,4 Total incl others 943,0 1 079,5 1 338,1 1 501,7 1 864,2 Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile 2005 2004 Yılında Dış Ticarete Konu Olan Başlıca Ürünler İHRACAT % İTHALAT Tekstil ve ayakkabı 61,0 Makineler İnşaat malzemeleri 14,7 Gıda, içecek ve tütün Gıda, içecek ve tütün 8,2 Tekstil ve ayakkabı Makineler 3,9 İnşaat malzemeleri Ağaç 2,8 Mineraller, yakıt ve elektrik % 23,7 19,5 13,4 13,0 10,6 Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit, Albania Country Report, May 2005 Doğu Avrupa pazarlarının çökmesinin ardından, Arnavutluk ekonomisi dışa açılmış ve ülke, dış ticarette AB ülkelerine yönelmiştir. 1998 yılı itibarıyla ülke ihracatının %60,1’i İtalya’ya, %19,8’i komşu ülke Yunanistan’a ve %5,7’si de Almanya’ya gerçekleştirilmiştir. Aynı ülkeler Arnavutluk ithalatının da %75’inden fazlasının kaynağını oluştururken, ülke ithalatında Bulgaristan ve Türkiye de önemli yer tutmaktadır. Ülkenin AB ülkeleri ile ticareti, pek çok üründe AB pazarına gümrüksüz giriş imkanı sağlayan bir ticaret ve işbirliği anlaşması çerçevesinde yürütülmektedir. Arnavutluk Dış Ticaretinde Başlıca Ülkeler (milyon dolar) 1999 2000 2001 2002 2003 İHRACAT İtalya 184,3 182,2 216,8 236,9 334,8 Yunanistan 39,7 30,9 39,7 42,4 57,6 Almanya 17,5 17,3 16,9 18,3 15,2 Sırbistan-Karadağ 3,4 7,1 9,3 5,1 11,5 Makedonya 4,2 2,0 4,8 4,9 3,1 İTHALAT İtalya 353,6 390,8 446,4 532,3 626,2 Yunanistan 264,9 297,9 382,6 392,5 399,0 Almanya 52,0 59,3 64,1 72,1 103,0 Türkiye 52,0 58,5 81,9 93,8 123,2 Bulgaristan 26,7 25,7 28,6 30,6 47,0 Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit, Albania Country Profile, 2005 2004 Yılında Arnavutluk Dış Ticaretinde Başlıca Ülkeler İhracat % İthalat % İtalya 73,0 İtalya 32,8 Yunanistan 12,0 Yunanistan 18,5 Almanya 3,1 Türkiye 7,1 Makedonya 1,2 Almanya 6,2 Kaynak: EIU-The Economist Intelligence Unit, Albania Country Report, May 2005 Ülkede, gümrük değerlemesi, yabancı para cinsinden müzakere edilen satınalım fiyatı temelinde ve CIF(maliyet+sigorta+navlun) değeri üzerinden yapılmaktadır. Ülkeye ihracat yapmak için gerekli belgeler, menşe şehadetnamesi, ticari fatura, konişmento ve koli listesidir. Arnavutluk’un Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeliğine kabul edilmesinin ardından, azami gümrük vergi oranları 1 Ocak 2001 itibarıyla %18’den %15’e indirilmiştir. Sözkonusu oran 2003 yılına kadar kademeli olarak %10’a indirilecektir. Bu çerçevede, 2000 yılı sonu itibarıyla makine, teçhizat ve hammaddelere uygulanan %5 düzeyindeki gümrük vergisi oranı %2’ye, atık işleme teknolojilerine uygulanan oran da sıfıra indirilmiştir. TÜRKİYE İLE TİCARET Arnavutluk’ta demokratik rejime geçişle birlikte, Türkiye ile ikili ilişkilerin örnek düzeyde geliştiği, buna paralel olarak, iki ülkenin, bölgesel sorunlar konusunda da görüş birliği içinde olduğu ve uluslararası kuruluşlarda dayanışma içinde bulunduğu görülmektedir. Türkiye ile Arnavutluk arasındaki ticaretin hacmi izlendiğinde, mevcut dış ticaret hacminin, varolan potansiyele kıyasla oldukça düşük düzeyde seyretmekte olduğu görülmektedir. Bu durumun iki ülkeyi de ilgilendiren çeşitli sebepleri bulunmakla birlikte en önemli sebebi, 50 yıla yakın bir süre baskıcı bir rejimle yönetilen ve kapalı bir ekonomiye sahip olan Arnavutluk’un, batılı anlamda bir özel sektöre ve yabancı yatırımların güvenliği açısından sorunsuz bir sisteme henüz kavuşamamış olmasıdır. 1999 yılı itibarıyla, gerçekleşmiştir. Arnavutluk’un ithalatında Türkiye- Arnavutluk Ticaretinin Seyri (1 000 dolar) İhracat 1995 56 942 1996 53 592 1997 41 102 1998 44 807 1999 65 667 2000 61 305 2001 73 205 2002 79 761 2003 114 426 2004 161 028 2005* 58 970 İthalat 1 274 9 175 3 379 2 840 1 384 2 796 3 615 3 973 4 578 15 529 7 686 Hacim 58 216 62 767 44 481 47 647 67 051 64 101 76 820 83 734 119 004 176 557 66 656 *Ocak-Nisan Kaynak: DTM İstatistikleri Denge 55 668 44 417 37 723 41 967 64 283 58 509 69 590 75 788 109 848 145 500 51 284 Türkiye’nin payı %5,5 oranında Arnavutluk ile Türkiye arasında bir STA imzalanmasına yönelik 1. tur müzakereler, 1 Nisan 2003 tarihinde Ankara’da gerçekleştirilmiştir. İlk tur müzakerelerde, taraflar, ekonomileri, dış ticaret rejimleri, AB ve diğer üçüncü ülkelerle ilişkileri konularında bilgi alışverişinde bulunmuş, ayrıca, taslak STA metni üzerinde de ilk görüşmeler yapılmıştır. Taslak anlaşma üzerinde yapılan görüşmeler sonucunda ulaşılan metin, Arnavutluk Tarafına 23 Mayıs 2003 tarihinde tevdi edilmiştir. Ülkenin Türkiye ile olan ticaretinin kompozisyonuna bakıldığında ise, Türkiye’nin Arnavutluk’dan genel olarak ham deri ve postlar, kauçuk ve kauçuktan eşya, yağlı tohumlar, meyveler, dokumaya elverişli suni lifler ve makine ve cihazlar alıp ülkeye gıda maddeleri, kimyasal maddeler, dokumacılık mamulleri, plastik mamulleri, demir-çelik ve demir-çelikten eşya ile elektrikli makine ve cihazlar satmakta olduğu görülmektedir. Başlıca Ürünler İtibarıyla Türkiye-Arnavutluk Ticareti- İhracat (Dolar) HS 72 76 19 85 25 84 39 18 11 34 73 70 48 17 55 Ürün adı 2003 2004 Demir ve çelik 14 523 693 24 503 808 Aluminyum ve aluminyum eşya 8 320 779 12 334 428 Esasini hububat, un, nişasta, süt teşkil eden müstahzarlar 7 925 352 11 144 759 Elektrikli makina ve cihazlar 5 813 482 9 321 322 Tuz, kükürt, toprak ve taşlar 3 318 507 9 006 065 Makina ve cihazlar 4 780 341 7 186 948 Plastik ve plastikten mamul eşya 5 671 759 7 025 333 Kakao ve kakao müstahzarlari 5 545 242 6 316 669 Değirmencilik ürünleri 4 121 261 6 196 663 Sabunlar, yüzey aktif organik maddeler 4 239 621 6 191 360 Demir veya çelikten eşya 5 610 710 6 135 569 Cam ve cam eşya 5 134 450 5 449 929 Kağit ve karton 3 018 553 4 205 944 Şeker ve şeker mamulleri 2 566 855 3 541 209 Sentetik ve suni devamsiz lifler 2 557 874 3 465 572 Başlıca Ürünler İtibarıyla Türkiye-Arnavutluk Ticareti- İhracat (Dolar) HS 72 41 12 89 84 61 62 85 51 66 39 64 25 35 Ürün adı 2003 2004 Demir ve çelik 334 537 10 865 049 Ham postlar, deriler 2 883 320 2 197 817 Yağlı tohum ve meyvalar 985 311 1 367 919 Gemiler, suda yüzen taşıt ve araçlar 80 000 829 150 Makina ve cihazlar 6 834 118 043 Örme giyim eşyası ve aksesuarlari 2 516 68 131 Örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarları 2 358 26 452 Elektrikli makina ve cihazlar 10 219 20 974 Yün, kıl, at kılı 2 500 16 246 Şemsiye, baston, kamçı ,kırbaç 0 8 179 Plastik ve plastikten mamul eşya 8 627 4 650 Ayakkabilar 0 4 253 Tuz, kükürt, toprak ve taşlar 0 1 273 Albüminoid maddeler, tutkallar vb 0 373 Kaynak: DTM İki Ülke Arasındaki Anlaşma Ve Protokoller Ticaret Anlaşması Ekonomik, Ticari, Sınai ve Teknik İşbirliği Anlaşması Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anl. Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması Türkiye-Arnavutluk KEK VII. Dönem Protokolu İmza Tarihi İmza Yeri 12.02.1986 Ankara 02.08.1988 Tirana RG Tarih ve No’su 10.04.1986/19074 05.12.1988/20010 01.06.1992 Tirana 27.06.1996/22679 04.04.1994 Ankara 23.05.2002 Tirana 05.10.1996/22778 - Türkiye Arnavutluk’ta halen yaklaşık 35 milyon doları bulan yatırımlarıyla, sıralamada İtalya ve Yunanistan’ın ardından gelmektedir. Demir-çelik üretimi alanında Kürüm A.Ş., madencilik alanında Ber-Oner, bankacılık alanında ise Kentbank’ın yatırımları stratejik önem taşımaktadır. Arnavutluk’ta ayrıca Seyaş firması kırsal kesime su sağlayan bir projenin müşavirliğini, Enka Grubu Amerikan ordusunun Arnavut mültecilere yardımını destekleme projesini, Tümaş A.Ş. petrol sahaları rehabilitasyonu fizibilite çalışmalarını, Gintaş da Vlore Paşalimanı askeri tesisi ile Tirana’da bir dizi toplu konut inşaatını üstlenmişlerdir. 8. Koridor üzerindeki karayolunun Makedonya sınırı ile birleşen bölümünün inşaatını taahhüt eden Mak-yol firmamız çalışmalarını Temmuz 2003 tarihinde tamamlamıştır. Aynı koridor üzerindeki Librazhd-Elbasan bölümünün inşaatı da kısa süre önce MNG firmamızca üstlenilmiştir. İşkodra ve Durres devlet hastaneleri inşaatlarını tamamlayan Tepe firmamız, Tirana-Rinas havaalanı inşaatı ihalesine katılarak 28 rakip şirket arasından nihaî aşamaya katılacak ilk dört firma arasına girmiştir. Ankara'da yerleşik SU YAPI inşaat firması Arnavutluk genelinde çeşitli kırsal altyapı projelerine müşavirlik hizmeti vermek üzere 300.000 dolar tutarında bir ihale kazanmıştır. İslam Kalkınma Bankasının Arnavutluk Kalkınma Fonundan Sözkonusu projeler sağlanan krediyle gerçekleştirilecek olup bu kapsamda okul, kırsal yol, içme suyu, sağlık ocağı gibi 65 farklı proje bulunmaktadır. Ayrıca, Tirana’da polietilen ambalaj malzemeleri üretimi alanında faaliyet göstermekte olan Everest isimli Türk firmasının makine ve teçhizat olarak 2 milyon dolar tutarında yatırımı mevcuttur. Diğer taraftan, 2003 yılı Haziran ayı sonu itibariyle, ülkemizde 10 adet Arnavutluk menşeli firma faaliyette bulunmaktadır. Sözkonusu firmaların ülkemizdeki toplam yabancı sermaye içindeki payları 0.01’dir. PAZAR İLE İLGİLİ BİLGİLER Vergiler Arnavutluk’ta ulusal ve yerel düzeylerde olmak üzere iki tür vergilendirme sistemi vardır. Yerel vergiler daha ziyade oteller, restorantlar ve diğer benzer hizmet alanlarında uygulanırken, ulusal vergiler, doğrudan ve dolaylı vergiler şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Doğrudan vergiler içinde gelir ve kurumlar vergisi, dolaylı vergiler içinde de KDV, özel tüketim vergisi ve ithalatta uygulanan gümrük vergileri yer almaktadır. Kurumlar vergisi, Arnavutluk’ta ekonomik karakter taşıyan türden faaliyette bulunan tüm Arnavut ve yabancı tüzel kişilerden tahsil edilmektedir. Ülkenin DTÖ’ye üyeliği çerçevesinde işletmelere uygulanan kurumlar vergisi oranı ve gerçek kişilere uygulanan gelir vergisi oranları, 1 Ocak 2001 tarihinden itibaren %30’dan %25 oranına indirilmiştir. Ülkede daha evvel %12,5 düzeyinde olan Katma Değer Vergisi (KDV) oranı, 2001 yılı itibarıyla %18-%22 arasında değişen oranlarda uygulanmaya başlanmış, ayrıca KDV’den muaf tutulan ürün sayısı azaltılmıştır. Tütün mamulleri ve alkole uygulanan tüketim vergisi oranı yükseltilirken, yabancı turistlere uygulanan vergi oranları da azaltılmıştır. Tarife Dışı Engeller a)Vergi ve Yükümlülükler İthalat işlemlerinde uygulanan KDV oranı %20’dir. Bunun dışında tütün, alkol, deri, petrol ürünleri, içme suyu ve meşrubatlar özel tüketim vergisine tabidir. b) Miktar Kısıtlamaları Ülkenin liberal ticaret rejimi gereği, ithalatta miktar kısıtlamaları bulunmamaktadır. c) Standartlar İlaç gibi sertifikasyon gereken ürünlerde, ilgili kurumdan belge alınması gerekmektedir. d) Ambalaj ve paketleme Ülkeye ihraç edilecek ürünün etiketi, miktar, içerik ve kullanım alanını içermelidir. Ürünün üzerinde de üretim ve son kullanma tarihleri ile beraber garanti süresi bulunmalıdır. gerekmektedir. Etiketlerin mutlaka Arnavutça olarak hazırlanması e) Geçici İthalat Ülkeye re-eksport ya da tamir amacıyla geçici olarak giriş yapan ürünlere %1 oranında gümrük vergisi uygulanmaktadır. Benzer şekilde ülkeye en fazla bir yıllık süre için geçici olarak giriş yapan makine ve cihazlara da %1 vergi uygulanır. Arnavutluk Piyasasında Yabancı Yatırımlar ve Özelleştirme Ülkenin sanayi kapasitesi, 1991-1992 ve 1997 yıllarında yaşanan karışıklıklar arasında, kamu mülkiyetinde olduğu ve ithalatla rekabet edemediği için atıl kalmıştır. Uygun bir özelleştirme programı ile bu işletmelerin rekabetçi bir yapıya kavuşturularak yabancı yatırımcılar için cazip hale getirilmesinin bu durumu düzeltebileceği düşüncesiyle ülkede ulaşım, perakende ticaret ve konut yapımı alanındaki kamu mülkiyeti hızla büyük ölçüde özel sektöre devredilmiştir. Bununla beraber, 1995 yılında başlayan geniş kapsamlı özelleştirme programı, 1997 yılında yaşanan karışıklıklar sırasında sekteye uğramıştır. Ülkede 1996 yılında bir menkul kıymet borsası faaliyete geçmiş olmakla beraber, portföy yatırımları da halen çok küçük bir düzeydedir. Yine de ülke mevzuatı yabancı yatırımcılar için tatmin edici imkanlar sunmaktadır. Yabancılar için ülkede mülk ve hisse sahibi olmaya yasal bir engel bulunmadığı gibi kazançların ülke dışına çıkarılması da serbesttir. Ülkede yatırımları teşvik amacıyla yerli ve yabancı yatırımcı ayırımı gözetilmeksizin uygulanan sistem çerçevesinde; -10 yılı aşkın süredir ekonomik açıdan verimli faaliyetler sürdüren firmalar için 4 yıllık süre ile vergilerden muafiyet - Ekonomik anlamda verimli olan alanlarda yeniden yatırım için, kurumlar vergisinin %60’ının iade edilmesi -“Öncelikli olarak turizm ile kalkındırılacak bölgelere ilişkin kanun” çerçevesinde tanıtım faaliyetlerinde bulunan firmalara 5 yıl süre ile gümrük vergilerinden muafiyet -Serbest bölgelerde faaliyet gösteren ya da imtiyaz sözleşmelerinden faydalanan firmaların yatırımları için teşvikler gibi uygulamalar mevcuttur. Arnavutluk’ta İşyeri Açmak İster gerçek ister tüzel kişilikli yabancılar, herhangi bir izin almaksızın Arnavutluk’ta ekonomik faaliyet gösterebilmektedir. Yabancı yatırımcılar, ekonomik faaliyet ya da yatırım faaliyetlerini gerçekleştirirken, arazi sahibi olmak haricinde yerel yatırımcılarla aynı imkanlara sahiptir. Ülkede 1994 yılında yürürlüğe giren Yabancı Yatırımlara İlişkin Kanun, yabancı yatırımcılara bazı temel güvenceleri sağlamaktadır. Bu Kanun’a göre, yabancılar ülkedeki yatırımları ile ilgili tüm maddi ve ayni kazançları ülke dışına transfer edebilmektedir. Yabancı yatırımcılar ile Arnavutluk tarafı arasında yaşanabilecek herhangi bir anlaşmazlık durumunda tahkim yolu açıktır. Ülkede Mart 1997’de yaşanan siyasi karışıklık ve sosyal ayaklanmanın ardından ülkeye ihracat yapmak ya da ülkede yatırım yapmak isteyen yabancıları politik risklerden korumak üzere, Özel Sektör İyileştirme Projesi çerçevesinde, Dünya Bankası Arnavutluk Hükümetine 10 milyon dolarlık “Politik Risk Garantisi” sağlanmasını onaylamıştır. Bu kredi, Arnavutluk Garanti Ajansı (Albanian Guarantee Agency-AGA) tarafından yönetilmektedir. 1992 yılında çıkarılan Kanun ile ülkede ticari şirketlerin ne şekilde faaliyet gösterecek oldukları düzenlenmiştir. Bu kanuna göre dört çeşit şirket kurmak mümkündür. Bunlar ortaklık, limited ortaklık, sınırlı sorumlu şirketler ve anonim şirketlerdir. Diğer taraftan tek kişilik şirketler de kurulabilmektedir. Tek kişilik şirketler ülkedeki en basit şirket organizasyon türüdür. Bu şirketin sahibi şirket borçlarından sınırsız sorumludur. Bu tür bir şirket kurmak için yatırımcı vergi kaydını yaptırmalı ve isim, adres ve işletme amacını yerel mahkemeye bildirmelidir. Ortaklık türü şirketlerde, tüm ortaklar şirket borçlarından müşterek olarak sorumludur. Bu tür şirketler için minimum ortak sayısı ikidir. Herhangi bir asgari sermaye düzeyi aranmamaktadır. Limited ortaklıklarda, genel ortak ve sınırlı ortak olmak üzere iki tür ortak bulunmaktadır. Genel ortaklar şirket borçlarından tüm malvarlıkları ile sınırsız sorumluyken sınırlı ortakların sorumluluğu ortaklık payıyla sınırlıdır. Yine bu şirket türünde de asgari sermaye zorunluluğu bulunmamaktadır. Sınırlı sorumlu şirketler, ülkede en yaygın olan şirket türüdür. Ortakların şirket boçlarından şirket sermayesine katkıları oranında sorumlu olduğu bu şirket türünü kurmak için gereken asgari sermaye tutarı 100 000 Lek’tir. Anonim şirketlerde gereken asgari sermaye payı, şirket hisselerinin halka arz edilip edilmemesine bağlı olarak değişmektedir. Hisselerini halka arz eden anonim şirketlerde bu oran 10 milyon Lek, arzetmeyen şirketlerde ise 2 milyon Lek’dir. Hangi tür olursa olsun şirketler Tiran Bölge Mahkemesi Şirket Tescil Ofisi’ne tescil ettirilmelidir. Bu başvuru yapılırken, talep dilekçesi, şirket sözleşemsi, şirket statüsü, sermayenin ödendiğine dair belge ve şirket kurucu ve yöneticilerinin kimlikleri ibraz edilmelidir. Bu belgelerin hepsi Arnavutça hazırlanmalı ve noterden tasdik ettirilmelidir. Diğer taraftan Ticaret Kanunu’na göre ülkede açılacak şubelerin de aynı ofiste tescili zorunludur. Dağıtım Kanalları Ülkede 1992 yılından bu yana fiyatlar büyük ölçüde serbest bırakılmıştır. Ülkede ürünler toptancılar, perakendeciler ya da bu işle uğraşan kişiler aracılığıyla satılabilmektedir. Ayrıca ithalatçılar, ithal ettikleri ürünleri giriş gümrüğünde doğrudan toptancılara da satabilmektedir. Arnavutluk’un perakendecilik sektörünün temelini, küçük dükkanlar ile çiftlik ürünleri ve el sanatları için kurulan açık pazarlar oluşturmaktadır. 1990’lı yılların başlarında ticaret engellerinin kalkması ve Kosova krizi sırasında ülkeye yabancıların yönelmesiyle ithal tüketim mallarını temin etmek çok kolaylaşmış olmakla beraber, modern ve büyük satış mağazaları halen sadece başkent Tiran, Durres ve Vlore’de faaliyet göstermektedir. Daha az merkezi bölgelere dağıtım yapmak, gerek kötü yol koşulları gerekse çeteler sebebiyle zorlaşmakta, bu durum da perakendecileri, yerli üreticilere bağımlı kılmaktadır. Tüketici Tercihleri Arnavutluk tüketicileri, fiyata çok duyarlı ve marka bağımlılığı zayıf tüketicilerdir. Ülke halkı, gelirlerinin düşüklüğü dolayısıyla en ucuz malları alma eğilimi göstermektedir. Bununla beraber, bu durum, hane halkı gelirinin artmaya başlaması ve batılı tarzda ürünlere yakınlık hisseden genç nüfusun satınalma gücünün artmasıyla değişmektedir. İŞADAMLARININ PAZARDA DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR Resmi Tatiller 1 Ocak-Yeni Yıl 25 Aralık-Noel 1 Mayıs-İşçi Bayramı 28 Kasım- Bağımsızlık Günü Katolik Paskalyası Ortadoks Paskalyası Vize Arnavutluk, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına vize uygulamamaktadır. Yerel Saat Arnavutluk, Greenwich’e göre yazın 2 saat, kışın 1 saat ileridedir. (GMT+ 1 saat) İklim Ülkenin sahil şeridinde genellikle Akdeniz ikliminin özellikleri görülürken, dağlık bölgelerde sert karasal iklim hakimdir. Başkent Tiran’da hava sıcaklığı, en sıcak ay olan Ağustos’ta 17-31º, en soğuk ay olan Ocak’ta ise 2-12º düzeylerinde seyretmektedir. En çok yağış görülen ay ise Kasım’dır. Ulaşım Ülkenin toplu taşıma güvenliği zayıf ve şehiriçi ve şehirlerarası karayolları bakımsız durumdadır. Özellikle kış aylarında ülkenin kuzeyindeki dağlık bölgelerde rastlanan buzlanma yolları tehlikeli kılmaktadır. Başlıca büyük şehirler arasında otobüs seferleri mevcuttur. Ülkedeki yabancıların büyük kısmı, toplu taşıma aracı olarak otobüs hatları üzerinde belirli bir saat programı ve ücret tarifesi olmaksızın faaliyet gösteren özel minibüsleri tercih etmektedir. Ülke içinde havayolu seferi düzenlenmemekte, demiryolları ile ulaşım ise ancak çok sınırlı biçimde gerçekleştirilmektedir. Türk Havayollarının Tiran’a seferleri mevcuttur. Para Kullanımı Arnavutluk, büyük ölçüde nakit para kullanılan bir ülkedir. Tiran’daki büyük oteller ve bazı uluslararası havayolu şirketleri dışında kredi kartı ve seyahat çekleri nadiren kabul edilmektedir. Ancak büyük şehirlerdeki bankalarda seyahat çeklerini paraya dönüştürmek mümkündür. Sağlık Temel ilkyardım önlemleri dışında Arnavutluk’un tıbbi imkanları ve sağlık hizmetleri oldukça kısıtlı düzeydedir. Özellikle operasyon ve hastanede bakım gerektiren durumlarda, tıbbi malzeme, uzman doktor, teşhis cihazları ve ilaç yetersizlikleri önemli sorunlar ortaya çıkarabilmektedir. Ülkeye seyahat edecek olan işadamlarının, düzenli olarak kullandıkları ilaç ve tıbbi malzemeleri yanlarında bulundurmaları tavsiye edilmektedir. DEĞERLENDİRME Türkiye-Arnavutluk İş Konseyi 1992 yılında kurulan Türkiye-Arnavutluk İş Konseyi’nin faaliyetlerinde, Arnavutluk'ta yaşanan siyasi kriz nedeniyle bir dönem durgunluk yaşanmıştır. İş Konseyi çerçevesinde, resmi ziyaretler vesilesiyle düzenlenen toplantılarda Türk iş çevreleri Arnavutluk'taki iş imkanları konusunda bilgilendirilmektedir. Özellikle Arnavutluk'taki telekomünikasyon, ulaşım, enerji ve diğer altyapının geliştirilmesine yönelik projelerde Türk şirketlerinin aktif olması teşvik edilmektedir. Ayrıca, özelleştirme programı çerçevesinde satışa çıkarılan petrol, madencilik, turizm, çimento ve tütün işleme tesisleri hakkında Türk işadamlarına bilgi sağlanmaktadır. İş Konseyi çerçevesinde düzenlenen etkinlikler arasında, 14-15 Temmuz 1998 tarihlerinde dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in Arnavutluk ziyareti sırasında düzenlenen toplantı, 27-28 Şubat 2000 tarihlerinde Başbakan Bülent Ecevit'in Arnavutluk ziyaretine katılım ve İş Konseyi Toplantısı, 14 Haziran 2000 tarihinde gerçekleştirilen Türk-Arnavut İş Konseyi 2. Ortak Toplantısı ve 29 Ocak 2001 tarihinde gerçekleştirilen Arnavutluk-Türkiye Parlamentolararası Dostluk Grubu ile Çalışma Yemeği yer almaktadır. İş Konseyi üçüncü ortak toplantısı, Cumhurbaşkanımız Sayın Ahmet Necdet Sezer’in 2325 Mayıs 2002 tarihleri arasında Arnavutluk’a gerçekleştirdiği ziyaret vesilesiyle, 24 Mayıs 2002 tarihinde Tiran’da gerçekleştirilmiştir. Diğer taraftan, Arnavutluk Cumhurbaşkanı Alfred Moisiu’nun ülkemizi ziyareti vesilesiyle 28 Mayıs 2003 tarihinde DEİK tarafından İstanbul’da bir çalışma yemeği düzenlenmiştir. İkili Ticarette Kredi İlişkileri Türk-Eximbank ile “Albanian State Bank for Foreign Relations” arasında 01.02.1991 tarihinde imzalanan 15 milyon dolar tutarındaki mal ihracatına yönelik Kredi Anlaşması çerçevesinde, Arnavutluk’a 13,87 milyon dolar tutarında kullandırım yapılmış olup, 0,4 milyon dolar tutarında faiz dışında hiçbir tahsilat gerçekleştirilememiştir. Eximbank ile Arnavutluk Maliye Bakanlığı arasında 6 Aralık 2000 tarihinde mevcut borçların ertelenmesine ilişkin bir anlaşma imzalanmış ve bu anlaşmanın Ağustos 2001’de yürürlüğe girmesiyle bu borçlar için ayni bir ödeme takvimi belirlenmiştir. Sayın Başbakanımızın 28-29 Şubat 2000 tarihleri arasında Arnavutluk’a yaptığı resmi ziyaret sırasında sözlü olarak yaptığı açıklamalar ve Eximbank’a aktarılan talimatları çerçevesinde, eski borçların ertelenmesini müteakip Arnavutluk’a 10 milyon dolar tutarında yeni bir kredi açılması gündeme gelmiştir. Arnavutluk Başbakanı Ilir Meta’nın 19 Ekim 2000 tarihinde Ankara’ya yaptığı ziyaret sırasındaki ricasına binaen Sayın Başbakanımız, açılacak yeni kredi miktarının 20 milyon dolara çıkarılması talimatını vermiştir. 10 milyon dolar tutarındaki ilk kredinin kullandırımına ilişkin olarak henüz Arnavutluk tarafınca bir başvuru yapılmamıştır. Sözkonusu kredinin kullandırımının yapılabilmesi için Arnavutluk tarafının, devlet adına borçlanacak bankayı belirleyerek, kendi öncelikleri doğrultusunda saptadıkları projelere ait fizibilite çalışması ile Türk Eximbank’a müracaat etmeleri gerekmektedir. Uygun bulunan projelere, Hazine Müsteşarlığının da uygun görüşü alındıktan sonra Türkiye’den gidecek Türk mal ve hizmetleri toplamının % 85’ine kadar finansman desteği sağlanabilecektir. İKİ ÜLKE ARASINDAKİ TİCARETTE KARŞILAŞILAN SORUNLAR Arnavutluk’ta halen serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci yaşanmakta olup, bundan doğan sık mevzuat değişikliği, bürokrasi, kurumlar arası yetki çatışması, anlaşmazlıkların çözümünde yargı mekanizmasının ağır işlemesi gibi sorunlar mevcuttur. Arnavutluk’a yönelik hayvansal ürün ihracatımızda, zaman zaman şap hastalığı nedeniyle engellemelerle karşılaşılmasına rağmen, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’ndan alınan bilgiler çerçevesinde, Arnavutluk’un bu yönde resmi bir uygulaması bulunmamaktadır. Arnavutluk ile Türkiye arasındaki banka ilişkileri sağlıklı olmadığından, mal bedelleri banka aracılığı ile tahsil edilememektedir. Bu durumda, ülke piyasasında yapılan mal satışlarında paranın tahsili aşamasında sorunlar yaşanabilmesine yol açabilmektedir. İşadamlarımız vize alımı esnasında güçlüklerle karşılaşmaktadırlar.Arnavutluk’a taşımacılık yapan Türk araçları TIR Karnesi teminatı altında taşıma yapmalarından dolayı resmi gümrük mührü taşımalarına rağmen, araçlar gümrüklerin dışında bile Arnavutluk yetkililerince açılmaktadır. Arnavutluk’ta yerleşik ithalatçı firmaların, ithal vergilerini daha az ödemek amacıyla, Arnavutluk Gümrüğünde düşük değerli fatura sunması veya ithal malını eksik beyan etmesi sonucu ortaya çıkan problemlerde, Arnavut gümrüklerince, problem çözümlenene kadar nakliyecilerimizin araçları da, taşıdıkları yük ile birlikte gümrükte bekletilmektedir. Bu tür anlaşmazlıklarla ilgili davalar en az iki ay sürmekte, bu nedenle TIR için 2-3 aylık gümrük sahası kirası ödemek zorunda kalınmaktadır. İki ülke ilgili kuruluşları arasında imzalanan 15.10.1990 tarihli kontrat uyarınca, TEK tarafından Arnavutluk’a ihraç edilen 83,9 Milyon kWh elektrik enerjisi bedeli 3 239 727 dolar Arnavut tarafınca ödenmemiştir. Türkiye-Arnavutluk V. Dönem Karma Ekonomik Komisyonu Toplantısında, Taraflarca Arnavutluk’un Türkiye’ye olan elektrik enerjisi borcunu, borç miktarı kadar elektrik enerjisi olarak, Yunanistan veya Bulgaristan üzerinden Türkiye’ye iadesi hususunda anlaşmaya varılmış olmakla birlikte, bu konuda herhangi bir gelişme sağlanamamıştır.
