Avrupa Birliğine Uyum Çerçevesinde Tarıma Dayalı Sanayinin
advertisement
Türkiye VI Tarım Ekonomisi kongresi 16-18 Fylül 2004 Tokat Avrupa B irliğine Uyum Çerçevesinde T a rım a Dayalı Sanayinin Gelişmesinde Ö rgütlenm enin Rolü ve Ö nem i S e m ih a K ız ılo ğ lu Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü- E R Z U R U M ÖZET: [ilke ekonomisinde tarım sanayi sektörleri arasında bütünleşmeyi sağlayan farıma Dayalı Sanayinin mevcut sorunlarının çözümünde işbirliğinin (örgütlenmenin) önemini ortaya koymak amacıyla hu çalışma yapılmışlır. Çalışmada Tarıma Davalı Sanayinin ülke ekonomisindeki Önemi ve sorunları belirtilmiş. Sonra Avrupa [tikeleri, Japonya ve ABD gibi gelişmiş ekonomilerde ki gelişimler dikkate alınarak sorunların çözümünde ihracat gelirlerinin artırılması amacıyla geliştirilen ülkemizdeki örgütlenme modelleri kısaca açıklanmıştır. Anahtar kelimeler: Tarıma davalı sanayi- örgütlenme A B S T R A C T : The objeetive of this study is to shovv thc importance ol being organizcd in a country's cconomy to sol ve thc problems of agribusiness thal inlegrates agriculturc and industry . İn this study. thc importance and the problems of agribusiness sector in a country 's cconomy havc been emphasized. Then, considering the progresses madc in developed countrics such as Europcan Union. Japan and the U.S., modcls of organizations developed in our country to inerease thc e\port revenues havc been summarized. Key W ord s: Agribusiness. organization Tarıma Dayalı Sanayi - Örgütlenme Tarıma dayalı sanayi; kullandığı hammaddenin tamamı veya büyük bir çoğunluğu tarımsal ürünler olan imalat sanayinin önemli bir alt dalıdır. Nitekim imalat sanayii oluşturan tüketim malı üreten, ara malı üreten ve yatırım malı üreten sanayilerden tüketim malı üreten sanayilerin tamamı, ara malı üreten sanayilerin ise bir kısmını oluşturan sanayi kolları Tarıma Dayalı Sanayilerdir. İmalat sanayi içerisinde önemli yeri olan Tarıma Dayalı Sanayiler; Tarım Sanayi entegrasyonunu sağlayan halkadır. Ülkelerin ekonomik kalkınma ve gelişmelerini sağlayabilmeleri için gerekli şart: Ülke ekonomisinin temelini oluşturan Tarım Sanayi sektörlerinin birbirine paralel olarak gelişme göstermesidir. Günümüzde, gelişmiş ekonomilerde ekonomik sektör olarak sanayi ve hizmetler sektörü önemli paya sahiptir. Bunun yanında söz konusu ülkelerde tarım sektörünün de gelişmiş olduğu görülmektedir Bu ülkelerde, gelişmiş tarım sektöründe, daha az nüfus istihdam edilmekte ancak bu nüfus ülke nüfusunu beslemekte, sanayi ye hammadde sağlamaktadır. Gelişmiş ekonomilerde, sektörler arasındaki sıkı ilişkiler ve ekonomiyi oluşturan sektörleri, birbirinden ayırmaksızın, birine daha fazla ağırlık vermeksizin, bir bütün olarak ekonomik gelişmeye önem verdikleri gözlenmektedir. Ülkelerin gelişme stratejilerinde, sektörlerden bîrinin ihmal edilmesi, ekonominin bütünlük içinde büyümesini sınırlandırmaktadır. İşte ekonominin büyümesindeki bu bütünlüğü sağlayan temel halka tarım - sanayi entegrasyonudur. Daha öncede belirtildiği gibi bu halkada yer olan dal ise Tarıma Dayalı Sanayilerdir. Gelişmiş ekonomilerde tarımsal ürünlerin % 7 5 ’inden fazlası işlenerek katma değeri daha yüksek ürün haline yani tarıma dayalı sanayi ürünü olarak piyasaya sunulmaktadır. Ekonomide sektörler arası önemli bağı oluşturan Tarım a Dayalı Sanayilerin yararların ı şu şekilde sıralayabiliriz; • Tarım Sanayi Bütünleşmesini sağlar, • Tarımsal ürünlerin katma değeri daha yüksek ürünlere dönüştürülmesi; -Bitkisel ve Hayvansal ürünleri en iyi şekilde değerlendirilmesi daha uzun süre yararlanab ilir ürüne dönüştürülmesi, -Ekonomiye ek kaynak oluşturması, • İstihdam olanakları sunması, • Makro ekonomik göstergelerle, Tarıma Dayalı Sanayinin; yıl içerisinde, imalat sanayi tarafından, sabit sermayeye yapılan gayri safı ilavenin yaklaşık °o 50’sine, ayrıca dış ticaret gelirlerinin % 40 civarında ki payına sahip olması, ■ Bölgeler arasındaki azaltılmasında, gelişmişlik • Kırsal kesimin kalkınmasında, • Sayılan yararlar kalkınması ve üstlenmektedir. farkının sonucunda Ülke ekonomisin gelişmesinde önemli rol Avrupa Birliğine Uyum Çerçevesinde Tarıma Dayalı Sanayinin Gelişmesinde Örgütlenmenin Rolü ve Önemi Ülkemiz ihracat gelirlerindeki payı ortalama % 40 olan Tarıma Dayalı Sanayi, Gıda Sanayi, Tekstil Sanayi, Deri ve Deri Mamulleri Sanayi, Orman Ürünleri Sanayinden oluşan bir alt sektördür. Tarıma Dayalı Sanayinin alt kollarından Tekstil ve Hazır Giyim ürünleri, imalat sanayi ihracatında ilk sırayı alırken Gıda Sanayi üçüncü sırada yer almaktadır Türk dış ticaretinde böylesine önemli bir yere sahip olan Tarıma Dayalı Sanayinin dünya ihracatında daha büyük pay alabilmesi için uluslararası rekabet gücünü artırması gerekir. Bunun için dışa bağımlılığı en az olan bu sektörün mevcut sorunlarını ortaya koyarak çözüm yollarını belirlemek zorunluluk arz etmektedir. Sektördeki sorunları iki Ana toplanabilir; Başlık altında 1. Kapasite Kullanım Oranın Düşük Olması ( S30- 60) 2. Kalite Kontrol ve Denetimdeki yetersizlik Kapasite Kullanım Oranının Düşük Olmasının Nedenleri; ♦Finansman yetersizi iğ *Kalifıve eleman noksanlığı, ♦Uygun Teknoloji seçiminde ki sorunlar, ♦İstenilen kalitede Hammadde yetersizliği Kalite Kontrol ve Denetimdeki Yetersizlik; ♦İmalat Öncesi Aşamada, ♦İmalat Aşamasında, ♦İmalat Sonrası Aşamada, Özetlemeye çalışılan bu sorunların çözümü için neler önerilebilir? Tarım a Dayalı sorunlara çözüm özetlenebilir; Sanayide Karşılaşılan önerileri ise şu şekilde ♦İşletmeler kurulurken bölgenin tarımsal yapısı dikkate alınmalı, ♦Sözleşmeli üretim yaygınlaştırılması, ♦Tarımsal ürünleri üreten çiftçilerin ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletmelerinin örgütlenmesi; ♦♦Sektöre istenilen kalite hammadde sağlanabilmesi örgütlenmesi, de ve miktarda için çiftçilerin ♦♦Sanayi sektörünün ülke ekonomisine katkısını artırmak , dış ticaret gelirlerinin artırılması için örgütlenme ( ihracatta örgütlenme) 540 ♦Destek ve teşvik programlarında Tarım ve Sanayi İşletmeleri bütün olarak ele alınmalı, ♦Yapısal Teşvik Konularına Ağırlık verilmeli ♦İşletmeler kurulurken Optimum Kapasite yaklaşımı ile kurulmalı, ♦Kalite Kontrol ve Düzenlemeler yapılmalı, Denetiminde ♦Sektörde ihtiyaç duyulan eğitim uygulamasının yaygınlaştırılması Yapısal programlarının Tarıma Dayalı Sanayi işletmelerinin mevcut durumu ve sorunları (Kızıloğlu, 1998) ncelendiğinde bu işletmelerin çoğunluğunun küçük ve Orta Boy işletmelerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu yapıdaki işletmelerin Uluslararası pazarlarda rekabet gücünü artırmak, diğer bir ifadeyle üretimlerini ihracata yönlendirip kalıcı başarı sağlayabilmeleri için; İyi bir gereklidir organizasyon => Örgütlenme Ekonomilerde kısa dönemde, döviz gelirlerinin artırılması uzun dönem olarak değerlendirildiğinde; kıt ve sınırlı kaynakların dış ticaret gelirlerinin artırılmasına yönelik kullanılmasını gerçekleştirmek dolayısıyla kalkınma için “ İhracatın Özendirilmesi” önemli bir politika aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde gelişmiş ekonomilerde de bu konuda “ İhracatta Örgütlenme “ modelleri çözümleyici bir yol olarak kullanılmaktadır. İhracatta örgütlenme yolu ile Ölçek ekonomisine ulaşmak, sadece rekabet gücü kazanma ve ihracat başarısını artırma ile sonuçlanmayıp, ülke ölçeğinde makro ve işletme düzeyinde mikro hedeflere ulaşılmasını da sağlayabilmektedir(Gündüz ve Ergun, 1997). Örgütlenme şekillerinden en yaygını olan kooperatifçilik hareketinin Avrupa’da başladığı ve geliştiği bilinmektedir. Şöyle ki İngiltere tüketim kooperatiflerinin, Fransa üretim kooperatiflerinin, Almanya kredi kooperatiflerinin öncülüğünü yapmıştır. Tarım ürünlerini işleme sanayinde diğer bir ifadeyle Tarıma Dayalı Sanayide kooperatiflerin payı Avrupa ülkelerinde % 75 ile % I00 arasında değişmektedir. Japonya, İtalya, Amerika, G.Kore, Finlandiya, Arjantin, Hindistan, Kenya, Singapur, İsrail, Brezilya, ısa sürede gelişmesine etkili olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin, Jap on ya'd a; Küçük ve orta boy işletmeler diğer ülkelerden farklı olarak dev işletmelerin altında, kaliteli ve yenilik taşıyan parçaları üreten yan sanayi şeklinde faaliyet S K IZ Il OC.1,11 sürdürmeleri ihracatla örgütlenmenin en iyi örneği görülmektedir. getiren ve işletmelere daha çok pazarlama aşamasında etkin imkan saplayan bir modeldir. İhracatla örgütlenme modeli olarak Am erikadaki *ebb Pomerene Birlikleri; Finnalar arasındaki rekabeti azaltıcı faaliyetleri önlemek ve üyelerine satış, kota tahsisi, distribütör seçimi ve Pazar konularında yardımcı olmak üzere oluşturulmuştur. Ancak bu modelde: • Ortakların Finansman çözümler bulunamadığı, problemlerine radikal • Vergi iadesi, • İhracata yönelik teşviklerden nasıl yararlanılacağı ( paylaşan v.s konuda ) konusunda açıklık olmaması nedeniyle küçük ve orta boy işletmeler tarafından kabul görmediği görülmektedir. İtalya'da Federexport Modeli; Küçük sanayi işletmelerinin ihracat birlikleri şeklinde uluslar arası pazarlara girmelerine imkan verilerek, ülke ihracat performansının artırıldığı görülmektedir. Hl. Model: Türkiye'de ihracatın ithalatı karşılama oranının her geçen yıla göre hızla ekonominin alehine seyir takip etmesi ihracatı artıracak model arayışına gidilmiştir. Uygulanan modeller içerisinde en başarılı model; küçük ve orta boy işletmelere yatırımdan üretime, ihracattan pazarlamaya kadar teknolojik, yasal, idari ve mali destek veren sektörel dış ticaret şirketleridir. A BD , Japonya, G.Kore ve İtalya’nın ihracatta örgütlenme modellerinden yararlanılarak hazırlanan ve ülkemiz şartlarına göre düzenlenen sektörel dış ticaret şirketleri, küçük ve orta boy işletmelere sağladığı avantajlar ve ayrıcalıklar nedeniyle batılı ülkelerce Türk modeli olarak adlandırılmaktadır. Bu amaçla ülkemizde, 1980-1997 yılları arasında işletmelerin, Ö R G Ü T L E N M E K ve İHRACATI A R T IR M A K için üç model uygulandığı anlaşılmaktadır. Bu modeller: I. Model: Sektörel Dış Ticaret Şirketlerinin kuruluş amacı;Türk ekonomisinin belkemiğini oluşturan Küçük ve Orta Boy işletmelerin gelişmesini sağlamak ve onları ihracata yöneltmektir. 1981-1989 yılları arasında uygulanan Dış Ticaret sermaye şirketleri, dış ticaretin büyük ölçekli şirketler eliyle yürütülmesini ön gören ve ihracatla belirli mal ve pazarlar konusunda uzmanlaşmaya amaçlayan modeldir. Gümrük Birliği sonrası başlayan kalite ve uluslar arası pazarlara girme rekabetinde Küçük ve Orta Boy işletmelere çok büyük destek vermektedir. Fakat bu şirketler devlet tarafından sağlanan yüksek avantaj ve ayrıcalıklar, bazı tekelci işletmeleri ön plana çıkardığı görülmüş, sonuçta modelin ihracatın geliştirilmesinde alternatif bir model olmadığı anlaşılmış. Sektörel Dış Ticaret Şirketlerinin yatırımdan ihracata kadar bünyesinde birçok yardım ve desteği topladığı için, bu çatı altında pek çok işletmenin (Küçük ve Orta Boy İş!etmelerin)bir araya geldiği görülmektedir^ tablol) II. Model: Çok ortaklı şirketler 1992-94 yılları arasındaki en az on işletmeyi ( küçük ve orta boy ) bir araya Tablo 1 :Sektörel Dış Ticaret Şirket Sayısı ve Ortakların Sektörel Dağılımı O rta k S e k .d ış .t ic .ş ir k e t S e k tö r S a y ıs ı % S a y ıs ı % 697 65.00 7.41 24 5.84 1 1 .1 2 62 5 .8 5 7.41 54 5 .0 9 1 3 .7 0 75 7 .0 8 1 3.70 30 2.83 T c k s til- k o n f e k s iy o n 12 Gıda 2 O t o m o t iv Y a n S a n a v i 3 Mobilya 2 Y a z ılı m Halı.lıa l ı ipliği 44.44 P la s t ik is le m e 1 3 .7 0 11 1 .0 4 kesme Çiçekçilik 2 7.41 31 2.93 t arımsal ürünler 1 2 3.70 10 0 .9 4 7 41 66 6 23 27 1 0 0 .0 0 1060 1 0 0 .0 0 Iş M a k Y c d c k D a r c a la r ı T O PLA M http //wuw fo re ıg n lra d c g o v ir/sd s/sd agıl h ı m . 0 0 08 1908 İhracatta örgütlenmede önemli yer olan Sektörel Dış Ticaret şirket ortak sayısını Oo83’ü, işletme sayısının 74.ü tarıma dayalı sanayi işletmelerinden oluştuğu ifade edilebilir. Şirketleri oluşturan % 541 Avrupa Birliğine Uyum Çerçevesinde Tarıma Dayalı Sanayinin Gelişmesinde Örgütlenmenin Rolü ve Önemi sektörlerce ,1993 yılında 52 milyon dolarlık ihracatı şirket kurulduktan (örgütlenme oluşturulduktan) sonra 1994 yılında 420milyon dolar, 1995 yılında 820.5 milyon dolarlık ihracatın yapılmış olması örgütlenmenin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Dışa bağımlılığı en az olan bu sektörün uluslar arası pazarlarda rekabet gücünün artırılması için Örgütlenmesi gerekmektedir. Sonuç Tarım - sanayi entegrasyonun sağlayan tarıma dayalı sanayinin gelişmesi için tarımda örgütlenme, sanayide örgütlenme sonucu ekonomik kalkınma ve gelişme sağlanabilir. Böylece, potansiyel olarak mevcut büyük bir güç etkin hale gelebilmektedir, sorun sahiplerinin katılımı, sorunun başarılı bir şekilde çözülmesini sağlar. Sonuçta ülke kalkınması hızlanır. İhracatta örgütlenmenin sağlanması ile Tarıma Dayalı Sanayi işletmeleri içerisinde önemli bir paya sahip olan Küçük ve Orta Boy işletmeleri bir çatı altında toplamada ve ihracat potansiyelinin artırılmasında gözlenen başarısı hem ülke ekonomisinin hem de Küçük ve Orta Boy İşletmelerin güçlü bir yapıya sahip olacağını göstermektedir. 542 K a y n a k la r Alagöz,S. ve Alagöz, M. (1998) İhracatta Bir Örgütlenme Modeli; SektÖrel Dış Ticaret Şirketleri ve Dış Ticaretteki Performansı.S.Ü. Karaman İ;İ:B:F.Konya Baykal, C. (1996)Küçük ve Orta Boy İşletmelerin İhracatta Örgütlenmelerine Bir Model; Sektörel Dış Ticaret Şirketleri. DTM Yayınları. Ankara. Gündüz. M.ve Ergün, Ö.( 1997).Küçük ve Orta Boy İşletmelerin İhracata Yönlendirilmelerinde Bir Model;Scktörel Dış Ticaret Şirketleri.İG EM E Yayınlar, Ankara. Kızıloğlu,S. (1998) Tarıma Dayalı Sanayinin Ülke Ekonomisindeki Yeri ve Öneminin Ekonometrik Yaklaşımla Açıklanması Sektöre Doğu Anadolu Bölgesinde Ekonomik Ölçütlerle Bir Yaklaşım Türkiye 3. Tarım Ekonomisi Kongresi 7-8 Ekim. Ankara. Kızıloğlu,S. (1998) Tarıma Dayalı Sanayinin Makro Ekonomik Ölçütlerle Türkiye Ekonomisindeki Yeri, Tarım Ekonomisi Dergisi 3.Ocak 1998. İzmir.
