كتاب املقصود )(Ders Notu ظفر أسن آداپازاري ٢٠١٧ ِِالرحیم ِالر ه َّ ْحن َّ ِاّلل ٰبِسِم ه ِِالزاجر َّ ُِمَ َّم ٍد َّ ِالص َوابِ َو َّ یل ُ ِعلَیِ َر ُسوله َّ الصالةُ َِو َ الم َ ِّللِال َوَّهابِلل ُمؤمن ٰاَْلَم ُد ه ُ الس َ نی َ ِسب ِِخْیِاْلل َِو َخْیِاْلَص َحاب ٰ ََعنِاْلذ ََنبِاْل َ اثِ َعلَیِطَلَبِالث ََّواب َِو َ صحبه َ ِعلَیِآله َِو Fiiller Aslî (Mücerred) ve Ziyâdeli (Mezîd) olmak üzüere iki kısımdır. 1. Aslî: Aslî fiillerde, Sülâsî ve Rubâî olarak ikiye ayrılır. A. Sülâsî Mücerred: Mâzisi üç harften meydana gelen fiiller olup 6 bâbtır. Bâb Yapılışı Vezni ِفَ َع َلِ–ِیَفِ ِعُ ُل فَ َع َلِ–ِیَفِع ُِل فَ َع َلِ–ِیَفِ َع ُِل 1 2 3 ِفَعِ َلِ–ِیَفِ َع ُل فَ ِعُ َلِ–ِیَفِعُ ُِل فَعِ َلِ–ِیَفِع ُِل 4 5 6 Mevzûnu Aynel fiil mazîde fethalı, muzarîde dammelidir. Aynel fiil mazîde fethalı, muzarîde kesralıdır. Aynel fiil mâzide ve muzarîde fethalıdır. Aynel fiil mazîde kesralı, muzarîde fethalıdır. Aynel fiil mâzide ve muzarîde dammelidir. Aynel fiil mâzide ve muzarîde kesralıdır. ِص ُر ُ صَِرِ–ِیَِن َ َن ُِ بِ–ِِیَضر ب َِ ضَر َ فَتَ َِحِ–ِیَِفتَ ُِح َِعل َِمِ–ِیَِعلَ ُم َح ُس َنِ–ِ ََی ُس ُِن ُِ بِ–ِ ََیس ب َ َحس NOT: Üçüncü bâbtan olan fiillerin aynel veya lâmel fiili boğaz harflerinden biri olmak zorundadır. Bunun tek istisnası Boğaz harfleri şunlardır : ِ َِیبَی-ِأَبَی حِخِعِغِهِأ fiilidir. Buna kural dışı anlamında şaz )ِشاذ َ ( denir. B. Rubâî Mücerred: Mâzisi dört harften meydana gelen fiiller olup 1 bâbtır. ًفَعلَلَةً َِوِفعالَ ِْل اجا ً َدحَر َجةً َِوِدحَر Vezinleri َفَ ْعلَ َل ِیُ َفعل ُل ُِ یُ َدحر ج ِفَعلَ َل َِ َدحَر ج Vezni Mevzûnu ye benzeyen 6 bâb vardır ki, bunlar aslen sülâsî mezîddirler. Fakat vezinleri rubâî mücerrede benzediklerinden dolayı bunlara rubâîye mülhak bâblar denir. 6 5 4 3 2 1 ِفَعلَ َل َِ ََجلِب ب فَعلَی َسل َِقی ِفَعیَ َل َعثِِیَ َِر ِفَی َع َل بَِیِطََِر ِفَع َوَل َجهَِِوَِر ِفَو َع َل َِح ِوقَ َِل Mazî Vezni Mevzûnu Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 1 2. Ziyadeli: Ziyadeli fiiller de, Sülâsî ve Rubâî olarak ikiye ayrılır. A. Sülâsî Mezîd: Sülâsî mücerred üzerine ziyade alanlardır. 3 nev’i olup 14 bâbtır. 1. Rubâîler: Sülâsî mücerrede bir harf ziyade alarak 4 harfli olanlardır. 3 bâbtır. ًإف َعا ِْل إكَر ًاما ًتَفعیالً َِوِتَفعلَِة تَفری ًحا ًاعلَةً َِوِف َعاْلً َِوِف َیعا ِْل َ ُم َف ًُم َقاتَلَةً َِوِقتَاْلً َِوِقیتَا ِْل ِیُفع ُل یُكرُِم یُ َف ٰع ُِل ُِ یُ َفٰر ح یُ َفاع ُِل ِیُ َقات ُل ِأَف َع َل ِأَكَرَِم فَعَّ َِل ِفََِِّر َح اع َِل َ َف ِقَاتَ َِل Vezni 1 Mevzûnu Vezni 2 Mevzûnu Vezni 3 Mevzûnu 2. Humâsîler: Sülâsî mücerrede iki harf ziyade alarak 5 harfli olanlardır. 5 bâbtır. ًانف َعا ِْل ًانك َسارِا ًافت َِعا ِْل اعا ً اجت َم ًافعالَ ِْل اْحَر ًارا ِ تَ َفع ًال تَ َكسًرا ِ ُتَ َفاع ًال تَبَاعُ ًدا ِیَن َفع ُل یَن َكس ُِر یَفتَع ُِل ََیتَم ُِع ِیَف َعل ََِی َمر ِیَتَ َف َّع ُل یَتَ َك َّس ُِر اع ُِل َ یَتَ َف اع ُِد َ َیَتَ ب ِان َف َع َل انِ َك َسَِر اف تَ َع َِل اِجِِتَ َم َِع ِاف َع َّل ْحََِّر ِ ِا ِتَ َف َّع َل سَِر َِّ ِتَ َِك اع َِل َ تَ َف تَِِبَا َع َِد Vezni 1 Mevzûnu Vezni 2 Mevzûnu Vezni 3 Mevzûnu Vezni 4 Mevzûnu Vezni 5 Mevzûnu Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 2 3. Südâsîler: Sülâsî mücerrede üç harf ziyade alarak 6 harfli olanlardır. 6 bâbtır. ًاستف َعا ِْل اجا ً استخَر ًافع َیعا ِْل ًِ یش اب َ اعش ًافع َّوا ِْل اجل َّوا ًذا ًافعنالَ ِْل اسا ً اقعن َس ًافعنالَِء ِ اسلن َق ًاء ًافعیالَ ِْل اْح َْی ًارا ِیَستَ فع ُل ُِ یَستَخر ج یَف َعوع ُِل ِب ُ یَع َشوش یَف َع ٰو ُِل ََُیلَ ٰوِذ یَف َعنل ُِل ِس ُ یَق َعنس یَف َعنلی یَسلَنقی ِیَف َعال ََِی َمار NOT: Alimlerin çoğunluğu 4 ve 5. bâbları ِاستَ ف َع َل َِ اسِتَخَر ج اف َعو َع َِل ِب َ اِعِ َش ِو َش اف َع َّوَِل اِجِلََِّوَِذ اف َعن لَ َِل ِس َِ ِاِق َِعن َ س اف َعن لَی اِسِلَنِ َِقی َِّ اف َع ال ِْحَ َّار ِ ِا Vezni 1 Mevzûnu Vezni 2 Mevzûnu Vezni 3 Mevzûnu Vezni 4 Mevzûnu Vezni 5 Mevzûnu Vezni 6 Mevzûnu ِ’ احَرْنَ َمye mülhak saymışlardır. Fakat maksudun musannıfı asıllarının sülâsî olmaları dolayısıyla sülâsî mezidlerin içinde değerlendirmiştir. B. Rubâî Mezîd: Rubâî mücerred üzerine ziyade alanlardır. 2 nev’i olup 3 bâbtır. 1. Humâsîler: Rubâî mücerrede bir harf ziyade alarak 5 harfli olanlardır. 1 bâbtır. ِ ُتَ َفعل ًال تَ َدح ُر ًجا ِیَتَ َفعلَ ُل ُِ یَتَ َدحَر ج ِتَ َفعلَ َل َِ تَ َدحَر ج Vezni Mevzûnu 2. Südâsîler: Rubâî mücerrede iki harf ziyade alarak 6 harfli olanlardır. 2 bâbtır. ًافعنالَ ِْل احرْنَ ًاما ًافعالَّ ِْل اقشعَر ًارا ِیَف َعنل ُل ََیَرْن ُِم ِیَف َعلل ِیَق َشعر ِاف َعن لَ َل احَرْنَ َِم اف َعلَ َِّل اق َش َعَِّر Vezni 1 Mevzûnu Vezni 2 Mevzûnu Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 3 FASIL Masdardan çıkarılmasına şiddetle ihtiyaç duyulan kelimeler altı tanedir. 1. Mâzi fiil 2. Muzârî fiil 3. Emir 4. Nehiy 5. İsm-i Fâil 6. İsm-i Mef’ûl MASDAR Masdarlar başında mim bulunan mimli masdarlar ve başında mim bulunmayan mimsiz masdarlar olmak üzere ikiye ayrılır. Sülâsî mücerred fiillerin mimsiz masdarları semâîdir. Araplardan nasıl işitilmişse ya da sözlükte nasıl yazıyorsa öyle kullanılır. Sülâsî mezid, rubâî mücerred ve rubâî mezid fiillerin mimsiz masdarları kıyâsîdir. Her bâbın bir vezni yani kalıbı vardır. Mimli masdarların tamamı kıyâsîdir. Sülâsî mücerred fiillerin mimli masdar, ism-i zaman ve ism-i mekânları fiilin muzârîsinin aynel fiilinin harekesine göre belirlenir. Bu durum aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. İstisnalar İsm-i Zaman İsm-i Mekân َِمفِعِل َِمفِ َِعل ِصر َ َمن ِ،ِاَل َمسج ُد،ب ُ ِاَل َمغر،اَل َمطل ُع ِ،ِاَل َمجزُر،ِاَل َمشر ُق،ك ُ اَل َمنس َِمفتَح ِ،ِاَل َمفر ُق،ت ُ ِاَل َمنب،اَل َمسك ُن ِاَل َمجم ُِع،ط ُ ِاَل َمسق،اَل َمحشُر َِمفِعِل ِِاَل َمص ُْی،اَل َمرج ُع - Mimli Masdar َِمعلَم َِمفِعِل َُِم َسن َِمضرب َُِمسب َِمفِ َِعل َِمضَرب َِمفِ َِعل َِمفِعِل َُِم َسب Muzârî Fiil ِِیَفِ َِع ُل-ِیَفِ ِعُ ُل ص ُِر ُ یَن یَفتَ ُِح یَعلَ ُِم ََی ُس ُِن ِیَفِعِ ُل ُِ یَضر ب ُِ ََیس ب ِ ع،ِ ِ َع،ِ ُع ِ ع،ِ ِ َع،ِ ُع Sülâsî Mücerred Aksâm-ı Seb’a Vezni 1.Bâb Mevzûnu 3.Bâb Mevzûnu Sahîh, 4.Bâb Mevzûnu Ecvef, 5.Bâb Mevzûnu Muzâaf, Vezni Mehmûz 2.Bâb Mevzûnu 6.Bâb Mevzûnu Tüm Bâblar Nâkıs, Lefîf-i Makrûn Tüm Bâblar Misâl, Lefîf-i Mefrûk Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 4 Sülâsî Mücerred dışındaki fiillerin; Mimli masdar, ism-i zaman, ism-i mekân ve ism-i mef’ûlleri muzârîlerinin meçhûlleri gibi olur. Tek fark olarak muzârâat harfi yârine dammeli bir mim konulur. İsm-i fâilleri de aynı şekilde yapılır. Tek fark sondan bir önceki harfin harekesi kesralı olur. Meselâ; İsm-i Fâil İsm-i Mef’ûl Mimli Masdar İsm-i Zaman İsm-i Mekân ُِِمكِِرم ُِِم َِكَِرم ُِِمتَ َدحِِرج ُِِمتَ َدحَِِرج Meçhûl Muzârî Ma’lûm Muzârî Fiil ِِیُكَِِرُم ُِ یُِتَ َدحَِِر ج ِیُكرُم ُِ یَتَ َدحَر ج ِأَكَرَم َِ تَ َدحَر ج MÂZİ Fiil-i mâzi, ma’lûm ve meçhûl olmak üzere iki kısımdır. MA’LÛM MÂZİ Bütün bâbların ma’lûm mâzisinde son harf, gâib ve gâibenin müfretleri ile tesniyeleri fetha üzere, cem-i müzekker gâib damme, cem-i müennes gâibe ile geri kalanların hepsi sükûn üzere mebnîdir. İlk harf ise; başında vasıl hemzesi bulunan humâsî ve südâsî bâblarda kesra, diğer bütün bâblarda fethadır. نِصِر صُِروا َِ َِن صَِرا َِ َِن ِصَر َِ َِن ِصِر َن َِ َِن ِصَِرَت َِ َِن ِصَِرت َِ َِن ِصِرِتُم َِ َِن صِرِتُ َما َِ َِن ِت َِ َِن َ صِر ِصِرتُ َّن َِ َِن صِرِتُ َما َِ َِن ِصِرت َِ َِن ِصِرََن َِ َِن ِت َِ َِن ُ صِر Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 5 VASIL HEMZESİ Kelimenin aslından olmayıp okumaya o kelimeden başlandığında okunan, fakat kendinden önceki bir kelime ile beraber okunduğunda geçiş yapılarak okunmayan hemzeye (yani harekesiz elife) vasıl hemzesi denir. Şu hemzeler vasıl hemzesidir: 1. Aşağıdaki kelimelerin başındaki hemzeler. ِِاَی ُمن-ِِِاست-ِِِاسم-ِِِاث نَ تَ نی-ِِِاث نَ نی-ِِِامَرأَة-ِِِامَرء-ِِِاب نَة-ِِِاب نَم-ِِابن 2. Başında vasıl hemzesi bulunan humâsî ve südâsî bâbların mâzi, masdar ve emr-i hâzırlarının başlarındaki hemzeler. ِاِن َك َسَرِ–ِیَن َكس ُرِ–ِاِنك َساراًِ–ِاِن َكسرِ|ِاِستَ غ َفَِرِ–ِیَستَ غف ُِرِ–ِاِستغ َفاراًِ–ِاِستَ غفر 3. Sülâsî mücerred fiillerin emr-i hâzırlarının başlarındaki hemzeler. ِِاِجلس-ِِِاِعلَم-ِِصر ُ ِاُن 4. Lâm-ı târifin hemzesi. ِِِاَل َولَ ُد-ِِِاَ َّلر ُج ُِل-ِاب ُِ َِاَلكت VASIL HEMZESİNİN HAREKESİ Lâm-ı târifin başında ve Muzârîsi َیَ َْف َعُ ُل َ َایْ ُمنkelimesinde fethadır. vezninden gelen sülâsî mücerred fiillerin emr-i hâzırlarının ile humâsî ve südâsîlerin meçhûl mâzilerinin başında dammedir. Bunların dışında her yerde kelime başında kesradır. MEÇHÛL MÂZİ Meçhûl mâzinin son harfinin harekesi ma’lûmda olduğu gibidir. Diğer harflerin harekesi ise şöyle belirlenir: Sondan bir önceki harf kesra, ondan önceki bütün harekeli harfler damme yapılır. Fakat sâkinler aynen kalır. Ma’lûmu ِاستَخَر َج ِاُسِِتُخِِر ُجوا ِاُسِِتُخِِر َِجا ِِاُسِِتُخِِر َج ِِاُسِِتُخِِرج َن ِاُسِِتُخِِر َِجتَا ِِاُسِِتُخِِر َِجت ِِاُسِِتُخِِرجتُم ِاُسِِتُخِِرجتُ َما ِت َ ِاُسِِتُخِِرج ِت َّ ُ ِاُسِِتُخِِرج ِاُسِِتُخِِرجتُ َما ِِاُسِِتُخِِرجت ِاُسِِتُخِِرجنَا ِت ُ ِاُسِِتُخِِرج Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 6 MUZÂRÎ Muzârî fiil, mâzi fiilin başına َی َ ْ َ أَتkelimesinin (muzâraat harfleri) harflerinden biri getirilerek elde edilir. Fiil-i muzârî, ma’lûm ve meçhûl olmak üzere iki kısımdır. MA’LÛM MUZÂRÎ Bütün bâblarda ma’lûm muzârînin muzâraat harfi fethalı olur. Ancak Sülâsî mezîd rubâî ve rubâî mücerred bâblarda (4’lü) dammeli olur. Sondan bir önceki harf sülâsî mücerredin dışındaki bâblarda kesradır. Ancak bâblarında ve تَ َف ْعلُل ِتَ َف ُّعل،ِ تَ َفاعُل bâbı ve onun mülhaklarında kesra değil fetha olur. Son harf ise, başına nasb ve cezm eden bir âmil gelmedikçe dammeli olur. MEÇHÛL MUZÂRÎ Meçhûl muzârîde muzâraat harfi dammeli, sâkin olanlar yine sâkin, son harfin dışında kalan diğer tüm harfler fethalı olur. Son harf ise, başına nasb ve cezm eden bir âmil gelmedikçe dammeli olur. 6’lı 5’li 4’lü R.Müc. 4’lü S.Mez. 3’lü ِِیَستَخِِر ُج ُِ ِیُستَخَِِر ج ِیَِن َِكسِ ُر س ُِر َِ یُِن َِك ِِیُ َِدحِِر ُج ُِ ِیُ َِدحَِِر ج ِِیُكِِرُم ِیُكَِِرُِم ِص ُر ُِ یَِن ص ُِر َِ ِیُِن تَ َفعل اعل ُ تَ َف İstisnalar تَ َفعلُل ِج ُ یَِتَ َدحَِِر ُِ یُِتَ َدحَِِر ج ِیَِتَ َِكِلَّ ُم یُِتَ َِكِلَّ ُِم ِیَِتَ بَا َِع ُد یُِتَ بَا َِع ُِد Fiil Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm Meçhûl EMİR ve NEHİY Emir ve Nehiy, muzârî fiilin başına cemz edatlarından “emir lâm”ı veya “nehiy lâ”sı getirilerek yapılır. Dolayısıyla son harfler meczûmdur. Cezm alâmetleri ise, cemi müennes muhataba nunu (mebni olup fâil zamirdir) hariç; tesniye, müfred muhataba ve cemi müzekker nunlarının düşmesi, müfredlerde ise; fiilin sonu sahîh harf ise cezm olması, illetli harf ise cezm yerine son harfin düşmesidir. Meçhûl çekimleri ise muzârîden elde edildikleri için aynen muzârînin meçhûl çekimi gibidir. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 7 Emr-i Hâzır Emr-i Hâzır, ma’lûm muzârî fiilin muhatab siygasından iki aşamada elde edilir: 1. Muzârî fiilin sonu cezm ( ِ) edilir. 2. Muzâraat harfi atılır. a) Kalan ilk harf harekeli ise; başka bir şey yapılmaz. b) Kalan ilk harf cezimli ise; başına bir vasıl hemzesi ( ا ) getirilir. Bu hemze, sondan bir önceki harf ötreli ise ötreli; değil ise, esreli olur. Neyh-i Hâzır Emr-i Hâzır Nehy-i Gâib Emr-i Gâib ِِْلَِتَِ ُق ِول )ِِقُلِ(لتَ ُقول ِِْلَِیَ ُق ِول ِلِیَ ُق ِول ِِْلَِتُ َقال ِصر ُِ ِْلَِتَِن ِصر َِ ِْلَِتُِن ِلِتُ َقال )صر ُِ ِِاُن ُ صرِِ(لتَ ن ِصر َِ ِلتُِن ِِْلَِیُ َقال ِلِیُ َقال ِصر ُِ ِْلَِیَن ِصر ُِ ِلِیَ ن ِصر َِ ِْلَِیُِن ِصر َِ ِلِیُِن Ma’lûm a Meçhûl Ma’lûm b Meçhûl İSM-İ FÂİL Sülâsî Mücerred dışındaki bâbların ism-i fâilleri masdar başlığı altında anlatılmıştı. Sülâsî Mücerredlerin ism-i fâilleri mâzideki aynel fiillinin harekesine bakılarak tespit edilir. Sülâsî Mücerredlerde İsm-i Fâil Mâzisinin Aynel Fiili ِِفَعِ َل ِِفَعِ َل Müteaddî Lâzım Müteaddî ve Lâzım Vezinleri Vezni Vezni Vezni َِعظیم َِزمن Müennes Tesniye ِفَِ َِع َل Lâzım َِمریض Cemi ِفَِ ِعُ َل Müzekker Müfred Cemi Tesniye ِان ُح مر ِ ان ُح مرِ َح مَراءُِ َح مَر َاو ِ أَح َمَر ِاش َعط هشی َعط َشیَانِ عطَاش ِ َاَننِ عط َ َعط َش Müfred ِأَح َم ُر َعط َشا ُِن َِعال م ِضخم َ veya ََِنصر ِضحم َ Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 8 NOT: Maksûdda geçen bu vezinlerden başka meşhur semâî vezinler (Sıfatı Müşebbehe) şunlardır. فَع هلی ال فُعالَ ِن فَیع ِل فُع هلی ِ ول فُ َع ِ ال فَ ُع ِ یل فَ َع ِ فَ َعلِ فُ ُع ِل فَعلِ فع ِل فُعلِ فَع ب َكری مِ َجبَانِ َر ُسولِ ُش َجاعِ ُعرََینِ َمیٰتِ ُحب هلی َوح همی ِ صل ِ صع ُ ِب رخو َ َِح َس ِن ُجنُب Vezin Mevzûn İSM-İ MEF’ÛL Sülâsî Mücerred dışındaki bâbların ism-i mef’ûlleri masdar başlığı altında anlatılmıştı. Sülâsî Mücerredlerin ism-i mef’ûlleri müteâddî fiilden elde edilir. Lâzım fiilden ise bir harf-i cer vasıtası ile elde edilir. Semâî Müennes Kıyâsî Müzekker ِفَعیل َِكثْی Müzekker َِمفعُولَة َِمفعُول Vezin َِم جبُور Mevzûn ص َورِة ُ َمن َِم جبُ َورة َِم ج ُهولَة َِج میع َِرجیم NOT: Semâî olarak gelen Müennes َفَ ِعیل ِصور ُ َمن َِم ج ُهول vezninin müzekker ve müennesi müsâvîdir. Mübâlağa Vezinleri İsm-i fâilin mübâlağa vezinleri şunlardır: ِفُ َعلَة ِمفعیل ِِلُ َعنَة،ِمكثْیِ ُه َم َذة،مسكنی NOT: ِمف َعال ِمد َرار ِفَعُل ِیَ ُقظ ِفُعُل ِف ٰعیلِ فَ َّعال ِیق َك َّذابِ غُ ُفل ِ ص ٰد ِفَعُول َِج ُهول Vezin Mevzûn َ فُ َعلَةveznindeki ayn cezimlenek َ فَُ َْعلَةşeklinde okunursa ism-i mef’ûlün mübâlağası için olur. ِ لُعِنَة: Ziyâde lânet olunmuş. Maksûdda geçen bu vezinlerden başka mübâlağa vezinler de vardır. ِفَاعُول ِفَ ُاروق فَ َّعالَِة َِعالََّمة ِفَعیل َِرحیم ِفُ َّعال ِطَُّوال Vezin Mevzûn Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 9 FASIL Sahîh Fiillerin Çekimleri Mâzî, muzârî, emir ve nehyin; emsile-i muttaridelerinin ma’lûm ve meçhûl çekimleri 14 siyga olarak çekilir. Bu siygaların 3’ü gâib, 3’ü gâibe, 3’ü muhatab, 3’ü muhataba ve 2’si mütekellim içindir. Ancak emir ve nehiyde mütekellim siygaları çekilmez. Çekildiği durumlarda ise emir veya nehiy anlamı taşımayıp daha ziyade bir şeyi murâd etmek anlamı taşır. Sülâsî Fiillerin Çekimleri Fiil-i Mâzi Cemi Müfred Tesniye Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm نُص ُروا ص ُروا َ َن نُصَرا نُصَرَِت نُصرِتُ َما صَرا َ َن صَرَِت َ َن صرِتُ َما َ َن صرِتُ َما َ َن ِنُصَر ِنُصَرت َِ نُصر ت ِصَر َ َن ِصَرت َ َن َِ صر ت َ َن ِصرت َ َن ِنُصر َن ِنُصرِتُم ِصر َن َ َن ِصرِتُم َ َن ِنُصرتُ َّن نُصرََِن ِصرتُ َّن َ َن صرََِن َ َن نُصرِتُ َما ِنُصرََن ِصرََن َ َن ِنُصرت ِت ُ نُصر ِت ُ صر َ َن Gâib Gâibe Muhatab Muhataba Mütekellim Fiil-i Muzârî Cemi Müfred Tesniye Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm ِص ُرو َن َ یُن صر َِن َ یُن ِص ُرو َن ُ یَن صر َِن ُ یَن ِصَران َ یُن ِصَران ُ یَن ِص ُر َ یُن ص ُِر َ تُن ص ُِر َ تُن َِ صر ین َ تُن ِص ُر ُ یَن ص ُِر ُ تَن ص ُِر ُ تَن َِ صر ین ُ تَن ِص ُرو َن َ تُن صر َِن َ تُن ِص ُر َ نُن ِص ُرو َن ُ تَن صر َِن ُ تَن ِص ُر ُ نَن ِصَران َ تُن ِصَران َ تُن ِصَران َ تُن ِص ُر َ نُن ِصَران ُ تَن ِصَران ُ تَن ِصَران ُ تَن ِص ُر ُ نَن ِص ُر َ أُن ِص ُر ُ أَن Gâib Gâibe Muhatab Muhataba Mütekellim Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 10 Emir Cemi Müfred Tesniye Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm ص ُروا َ لیُن ص ُروا ُ لیَ ن صَرا َ لیُن صَرا َ لتُن صَرا َ لتُن صَرا َ لتُن صَرا ُ لیَ ن صَرا ُ لتَ ن صَرا ُ اُن صَرا ُ اُن ِصر َ لیُن ِصر ُ لیَ ن ِصر َن َ لیُن ص ُروا َ لتُن ِصر َن ُ لیَ ن ص ُروا ُ اُن ِصر َن َ لتُن ِصر َ لنُن ِصر َن ُ اُن - ِصر َ لنُن ِصر َ لتُن ِصر ُ لتَ ن ِصر َ لتُن ِصر ُ اُن صري َ لتُن - صري ُ اُن ِصر َ ِلُن - Gâib Gâibe Muhatab Muhataba Mütekellim Nehiy Cemi Müfred Tesniye Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm Meçhûl Ma’lûm ص ُروا َ ِْلَ یُن ص ُروا ُ ِْلَ یَن صَرا َ ِْلَ یُن صَرا َ ِْلَ تُن صَرا َ ِْلَ تُن صَرا َ ِْلَ تُن ِصَرا ُ ِْلَ یَن صَرا ُ ِْلَ تَن صَرا ُ ِْلَ تَن صَرا ُ ِْلَ تَن ِصر َ ِْلَ یُن ِصر ُ ِْلَ یَن ِصر َن َ ِْلَ یُن ص ُروا َ ِْلَ تُن صر َِن َ ِْلَ تُن ِصر َ ِْلَ نُن ِصر َن ُ ِْلَ یَن ص ُروا ُ ِْلَ تَن صر َِن ُ ِْلَ تَن - ِصر َ ِْلَ نُن ِصر َ ِْلَ تُن ِصر َ ِْلَِتُن ِصر ُ ِْلَِتَن صري َ ِْلَ تُن - ِصر َ ِْلَ أُن ِصر ُ ِْلَِتَن صري ُ ِْلَ تَن - Gâib Gâibe Muhatab Muhataba Mütekellim İsm-i Fâilin Çekimi İsm-i fâil, 10 siyga olarak çekilir. Bu siygaların biri sâlim üçü mükesser olmak üzere 4’ü cem-i müzekker için, biri sâlim diğeri mükesser olmak üzere 2’si cem-i müennes için ve geri kalan 4’ü de müfred ve tesniyeler içindir. Cem-i Mükesser صَرِة َ َن ِصر َّ ُن ِنَ َواص ُر ِصار َّ ُن Cemi Tesniye Müfred ََِنص ُرو َن ََِنصَران ََِنصر Müzekker ََنصَرِة Müennes ََِنصَرات ََِنصَرَتن Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 11 İsm-i Mef’ûlün Çekimi İsm-i mef’ûl, 7 siyga olarak çekilir. Bu siygaların biri sâlim diğeri mükesser olmak üzere 2’ü cem-i müzekker için, 1’i cem-i müennes sâlim için ve geri kalan 4’ü de müfred ve tesniyeler içindir. Cem-i Mükesser Cemi Tesniye Müfred )ِ(منَاص ُر َ َُمنَاصْی ِورو َن ُ َمن ُص ِص َوران ُ َمن ِصور ُ َمن - ِص َورات ُ َمن ِص َورَتن ُ َمن Müzekker ص َورِة ُ َمن Müennes TE’KİD NÛNU Te’kid nûnu, manayı kuvvetlendirmek için kelimenin sonuna getirilen bir “ ” نdur. İki kısımdır. )ِِ(ِ ن Nûn-u Müşeddede : Şeddeli te’kid nûnu )ِن َّ ِِِِِِِِِ َن+ِِ(ِ ن 1. Nûn-u Muhaffefe : Sâkin te’kid nûnu 2. Lâfza yapılan her ziyâde manaya da tesir edeceğinden nûn-u müşeddede, nûn-u muhaffefeden daha te’kidlidir. Nûn-u müşeddede; emir ve nehiylerin hem ma’lûm hem de meçûl siygalarının tümüne getirilebilirken, nûn-u muhaffefe; tesniye ve cem-i müennes siygalarına getirilemez. Nûn-u müşeddede, tesniye ve cem-i müenneslerde kesra, diğer siygalarda fethadır. Nûn-u muhaffefe dâime sâkindir. Te’kid nûnundan önceki harfin harekesi; müfred muhatabada kesra, cem-i müzekkerlerde damme, diğer siygalarda ise fethadır. Nûn-u Muhaffefe Çekimi Cemi Müfred Tesniye Nehiy Emir Nehiy Emir Nehiy Emir ِصُِرن ُِ ْلَِیَن ِصُِرن ُِ لیَ ن - - - - - ِصَِرن ُِ ْلَِیَن ِصَِرن ُِ لیَ ن ِصُِرن ُِ اُن - - - - - ِصُِرن ُِ ْلَِتَن - - - - ِصَِرن ُِ ْلَِتَن ِصَِرن ُِ لتَ ن ِصَِرن ُِ ْلَِتَن ِصِرن ُِ ْلَِتَن ِصَِرن ُِ اُن - ِصِرن ُِ اُن Gâib Gâibe Muhatab Muhataba Mütekellim Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 12 Nûn-u Müşeddede Çekimi Cemi Nehiy Müfred Tesniye Emir ِصُِر َّن ُِ صُِر َِّن ْلَِیَن ُِ لیَ ن صرِنَا ِٰن ُِ صرِنَا ٰنِ ْلَِیَن ُِ لیَ ن صُِر َِّن ُِ ْلَِتَن صُِر َِّن ُِ اُن صرِنَا ِٰن ُِ صرِنَا ِٰن ْلَِتَن ُِ اُن - Nehiy Emir Nehiy Emir ِصَِرا ٰن ُِ ْلَِیَن صَِرا ِٰن ُِ ْلَِتَن ِصَِرا ٰن ُِ لیَ ن صَِرا ِٰن ُِ لتَ ن ِصَِر َّن ُِ ْلَِیَن صَِر َِّن ُِ ْلَِتَن ِصَِر َّن ُِ لیَ ن صَِر َِّن ُِ لتَ ن ِصَِرا ٰن ُِ ْلَِتَن صَِرا ِٰن ُِ ْلَِتَن - ِصَِر َّن ُِ ْلَِتَن صِر َِّن ُِ ْلَِتَن ِصَِرا ٰن ُِ اُن صَِرا ِٰن ُِ اُن - ِصَِر َّن ُِ اُن صِر َِّن ُِ اُن Gâib Gâibe Muhatab Muhataba Mütekellim NOT: Meçhûl çekimlerde benzer şekilde yapılır. ֍ Rubâî, Humâsî ve Südâsîlerin emsile-i muttaride çekimleri de aynen sülâsiler gibi yapılır. Bu sebeple musannıf, buradan itibaren rubâî, humâsî ve südâsîlerin emsile-i muhtelife çekimlerine yer vermiştir. Lâzım fiillerin meçhulleri ve ism-i mef’ûlleri harf-i cer ile çekilir ve fiil daima müfred müzekker gâib olur. Çekimler harfi cerlere bitişen zamirlerde gerçekleşir. ֍ Rubâî Mücerred Fiilin Çekimine Misal Rubâî Mücerred ُِم َدحرج ِج ُ َماِیُ َدحر ِْلَِیُ َدحرج َِدحَر َج Bâbının Emsile-i Muhtelifesi اجا ً َدحَر َجةً َِوِدحَر ِلَ َّما یُ َدحرج ِْلَِتُ َدحرج ِلیُ َدحرج ِیُ َدحر ُج ِلَمِِیُ َدحرج َِ لَنِِیُ َدحر ج َِدحرج Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Rubâî Mücerred َِدحَر َج َِدحَر َج ُِم َدحَرج ُِ ْلَِیُ َدحر ج ُِم َدحَرج Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُ َدحَر ُج ُِدحر َج NOT: Rubâî mücerrede mülhâk olan bâbların çekimleri de aynen bu şekilde yapılır. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 13 Sülâsî Mezîd Rubâî Fiillerin Çekimlerine Misaller إف َعال Sülâsî Mezîd Rubâî ُِم خرج َِماِیُخر ُج ِْلَِیُخرج Bâbının Emsile-i Muhtelifesi اجا ً إخَر ِیُخر ُج ِلَمِِیُخرج ِلَ َّما یُخرج ِْلَِتُخرج ِلیُخرج ِلَنِِیُخر َج ِأَخَر َج ُِم خَرج ِأَخرج ِْلَِیُخر ُج ُِم خَرج Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Bu bâbın muzârîsinin nefs-i mütekellim siygasında, zâid olan hemze ile muzâraat harfi olan mütekllim hemzesi cem olacağından muzârînin bütün siygalarında zâid olan hemze hazfedilmiştir. Nefs-i mütekellim siygası : ِج ُِ جِِِِِِِِِأُخر ُِ ِِأَُؤجر Bu bâbın tasrifinde uygunluk olması için zâid olan hemze, muzârîde hazfolunduğu gibi ism-i fâil ve ism-i mef’ûl de dâhil olmak üzere bütün siygalarda hazfedilmiştir. NOT: Emr-i hâzır siygasında hemze olarak vasıl hemzesi yerine bâbın orijinalinde bulunan ve alâmetini taşıyan zâid hemze kullanılır. Sülâsî Mezîd Rubâî َِماِیُ َخٰر ُج ِْلَِیُ َخٰرج Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُخَر ُج ِأُخر َج Sülâsî Mezîd Rubâî ُِم َخٰرج إف َعال تَفعیل Bâbının Emsile-i Muhtelifesi ًِاِوِتَخر َجة َ تَخری ًج ِلَ َّما یُ َخٰرج ِْلَِتُ َخٰرج ِلیُ َخٰرج ِیُ َخٰر ُج ِلَمِِیُ َخٰرج ِلَنِِیُ َخٰر َج َِخَّر َج ُِم َخَّرج َِخٰرج Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Rubâî تَفعیل ِْلَِیُ َخٰر ُج ُِم َخَّرج Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُ َخَّر ُج ُِخٰر َج Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 14 Sülâsî Mezîd Rubâî ُِم َخاصم َِماِیُ َخاص ُم ِْلَِیُ َخاصم اعلَة َ َم َف Bâbının Emsile-i Muhtelifesi ِیُ َخاص ُم ِلَمِِیُ َخاصم لَنِِیُ َخاص َِم ص ًاما َ اص َم ِةًِ َوِخ َ ُِم َخ ِلَ َّما یُ َخاصم ِْلَِتُ َخاصم ِلیُ َخاصم َِخاصم ِاص َم َ َخ ِاصم َ ُم َخ ْلَِیُ َخاص ُِم ِاصم َ ُم َخ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Rubâî اعلَة َ َم َف Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِاص ُم َ یُ َخ ُِخوص َم Sülâsî Mezîd Humâsî Fiillerin Çekimlerine Misaller Sülâsî Mezîd Humâsî ُِمن َكسر َِماِیَن َكس ُر ِْلَِیَن َكسر انفِ َعال Bâbının Emsile-i Muhtelifesi انك َس ًارا ِلَ َّما یَن َكسر ِْلَِتَن َكسر ِلیَ ن َكسر ِیَن َكس ُر ِلَمِِیَن َكسر ِلَنِِیَن َكسَر ِان َك َسَر ِسرِِبه َِ ُمن َك ِان َكسر ِْلَِیَن َكس ُر ُِمن َك َسر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Humâsî انفِ َعال Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُن َك َس ُِرِبه ِِأُن ُكسَِرِبه Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 15 Sülâsî Mezîd Humâsî ُِمكتَسب ِب ُ َماِیَكتَس ِْلَِیَكتَسب افت َعال Bâbının Emsile-i Muhtelifesi ِاكت َس ًاب ِلَ َّما یَكتَسب ِْلَِتَكتَسب ِب ُ یَكتَس ِلَمِِیَكتَسب َِ لَنِِیَكتَس ب ِلیَكتَسب ِب َ اكتَ َس ُِمكتَ َسبِبه ُِ ْلَِیَكتَس ب ِِاكتَسب Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Humâsî َِماِیَص َفر ِرر/ر/ ٰ ْلَِیَص َفَِّر Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِبِبه ُِ ِیُكتَ َس ِبِبه َِ اُكتُس Sülâsî Mezîd Humâsî ُِمص َفر افت َعال افعالَل ُِمكتَ َسب Bâbının Emsile-i Muhtelifesi اصفَر ًارا ِرر/ر/ ٰ لَ َّما یَص َفَِّر ِرر/ر/ ٰ لیَص َفَِّر ِرر/ر/ ٰ ْلَِتَص َفَِّر ِیَص َفر ِرر/ر/ ٰ لَمِِیَص َفَِّر ِاص َفَّر ُِمص َفرِِبه ِلَنِِیَص َفَّر ِْلَِیَص َفر ِرر/ر/ ٰ اص َفَِّر ُِمص َفر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Humâsî افعالَل Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِِیُص َفرِِبه ِاُص ُفَِّرِبه Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 16 تَ َفعل Sülâsî Mezîd Humâsî ُِمتَ َك ٰسر َِماِیَتَ َك َّس ُر ِْلَِیَتَ َك َّسر Bâbının Emsile-i Muhtelifesi تَ َكسًِرا ِلَ َّما یَتَ َك َّسر ِْلَِتَتَ َك َّسر ِیَتَ َك َّس ُر ِلَمِِِیَتَ َك َّسر لَنِِیَتَ َك َّسَِر ِلیَ تَ َك َّسر ِتَ َك َّسر ِتَ َك َّسَر ُِمتَ َك َّسرِِبه ْلَِیَتَ َك َّس ُِر ُِمتَ َك َّسر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Humâsî ِصالَ ُح َ ََماِیَت ِصالَح َ َْلَِیَت Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُتَ َك َّس ُِرِبه ِتُ ُك ٰسَِرِبه Sülâsî Mezîd Humâsî ِصال ح َ َُمت تَ َفعل اعل ُ تَ َف Bâbının Emsile-i Muhtelifesi صالُ ًحا َ َت ِصالَح َ َلَ َّما یَت ِصالَح َ َْلَِتَت ِصالَح َ َلیَ ت ِصالَ ُح َ َیَت ِصالَح َ َلَمِِِیَت صالَ َِح َ َلَنِِیَت ِصالَح َ َت ِصالَ َح َ َت ِصالَح َ َُمت صالَ ُِح َ َْلَِیَت Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Humâsî اعل ُ تَ َف ِصالَح َ َُمت Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِصالَ ُِحِبه َ َیُت ِصول َحِبه ُ ُت Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 17 NOT: ض-س-ش تَ َفعُّل ve تَ َفاعُلbâblarında fâel fiil ت ََ harfinin mahrecine yakın olan ِت-د-ذ-ز-ط-ظ-ص harflerinden biri olduğunda başta bulunan zâid َت َ bu harflere kalbedilip idgam edilebilir. Bu durumda kelimeye sâkinle başlanamayacağından başına kesralı bir vasıl hemzesi getirilir. Misaller: ِ ا َّدِثَّ َرaslında تَ َفعلbâbından تَ َدِثَّ َِرidi تَ َدِثَّ َِرِِِِِِِِِ َِد َدِثَّ َرِِِِِِِِِ َِّدِثَّ َرِِِِِِِِِاِ َّدِثَّ َِر ُِم َّدِثٰ ر ا َّدثِ ًرا ِیَ َّدِثَّ ُِر ا َّدِثَّ َِر َماِیَ َّدثَّ ُِر ِلَ َّما یَ َّدثَّ ر ِلَمِِِیَ َّدثَّ ر ُِم َّدِثَّ ر ِْلَِیَ َّدثَّ ر ِلیَ َّدثَّ ر لَنِِیَ َّدثَّ َِر ِْلَِیَ َّدثَّ ُر ِْلَ ِِتَ َّدثَّ ر ِا َّدثَّ ر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ُِم َّدثَّ ر ُِمثَّاقل َِماِیَثَّاقَ ُل ِْلَِیَثَّاقَل ِ اثَّاقَ َلaslında تَ َفاعُلbâbından تَثَاقَ َِلidi تَِِثَاقَ َِلِِِِِِِِِثَثَاقَ َِلِِِِِِِِِِثَّ اقَ َِلِِِِِِِِِاِثَّ اقَ َِل ِ ُاثَّاق یَِثَّاقَ ُِل اثَّاقَ َِل ًال ِلَ َّما یَثَّاقَل ِلَمِِِیَثَّاقَل ُِمثَّاقَلِِ َعلَیِه ِْلَِتَثَّاقَل ِلِیَ ثَّاقَل ِلَنِِیَثَّاقَ َل Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاثَّاقَل ِْلَِیَثَّاقَ ُل ُِمثَّاقَل Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 18 Rubâî Mezîd Humâsî Fiilin Çekimine Misal Rubâî Mezîd Humâsî ُِمتَ َدحرج ِج ُ َماِیَتَ َدحَر ِْلَِیَتَ َدحَرج تَ َفعلُل Bâbının Emsile-i Muhtelifesi تَ َدح ُر ًجا ِج ُ یَتَ َدحَر ِلَمِِِیَتَ َدحَرج َِ لَنِِیَتَ َدحَر ج ِلَ َّما یَتَ َدحَرج ِْلَِتَتَ َدحَرج ِلیَ تَ َدحَرج ِتَ َدحَرج ِتَ َدحَر َج ُِمتَ َدحَرجِِ َعلَیِه ُِ ْلَِیَتَ َدحَر ج ُِمتَ َدحَرج Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Rubâî Mezîd Humâsî تَ َفعلُل Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُتَ َدحَر ُجِ َعلَیه ِتُ ُدحر َجِ َعلَیه NOT: Bu bâba mülhâk olan bâbların çekimleri de aynen bu şekilde yapılır. Sülâsî Mezîd Südâsî Fiillerin Çekimlerine Misaller Sülâsî Mezîd Südâsî ُِمستَ غفر َِماِیَستَ غف ُر ِْلَِیَستَ غفر استف َعال Bâbının Emsile-i Muhtelifesi استغ َف ًارا ِلَ َّما یَستَ غفر ِْلَِتَستَ غفر ِلِیَستَ غفر ِیَستَ غف ُر ِلَمِِِیَستَ غفر لَنِِیَستَ غفَِر ِاستَ غفر ِاستَ غ َفَر ُِمستَ غ َفر ْلَِیَستَ غف ُِر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Südâsî استف َعال ُِمستَ غ َفر Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُستَ غ َف ُر ِاُستُغفَر Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 19 Sülâsî Mezîd Südâsî ُِمغ َدودن ِید ًاَن َ اغد َِماِیَغ َدود ُن ِْلَِیَغ َدودن افع َیعال Bâbının Emsile-i Muhtelifesi ِیَغ َدود ُن ِلَ َّما یَغ َدودن ِْلَِتَغ َدودن ِاغ َدوَد َن ِلَمِِِیَغ َدودن ِلیَ غ َدودن ِلَنِِیَغ َدود َن ُِمغ َدوَدنِِبه ِاغ َدودن ُِمغ َدوَدن Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Südâsî Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُغ َدوَد ُنِبه ِاُغ ُدود َنِبه Sülâsî Mezîd Südâsî ُِم جلَ ٰوذ َُماِیَجلَ ٰوِذ ِْلَِیَجلَ ٰوذ افع َیعال افع َّوال Bâbının Emsile-i Muhtelifesi اجل َّوا ًذا ُیَجلَ ٰوِذ ِلَمِِِیَجلَ ٰوذ ِلَ َّما یَجلَ ٰوذ ِْلَِتَجلَ ٰوذ ِلیَ جلَ ٰوذ ِلَنِِیَجلَ ٰو َذ ِاجلَ َّو َذ ُِم جلَ َّوذِِبه ِاجلَ ٰوذ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Südâsî ِْلَِیَغ َدود ُن افع َّوال ُِْلَِیَجلَ ٰوِذ ُِم جلَ َّوذ Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُجلَ َّوِذُِبه ِاُجلُٰو َذِبه Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 20 Sülâsî Mezîd Südâsî ُِمش َهاب َِماِیَش َهاب ِبب/ب/ َّ ْلَِیَش َه ٰ اب افعیالَل Bâbının Emsile-i Muhtelifesi ِاشهی بَ ًاب ِیَش َهاب ِ ب/ب/ ب َّ ببِ لَ َّما یَش َه/ب/ َّ لَمِِِیَش َه ٰ اب ٰ اب ِبب/ب/ َّ لِیَش َه ٰ اب ِاب َّ اش َه ُِمش َهابِبه ِاب َّ لَنِِیَش َه ِبب/ب/ َّ ْلَِتَش َه ٰ اب ِْلَِیَش َهاب ِبب/ب/ َّ اش َه ٰ اب ُِمش َهاب Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Südâsî افعیالَل Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُش َهابِبه ِوبِبه َّ اُش ُه َ’ اِ ْح َرَنْ َج َمye Mülhak Bâbların Çekimlerine Misaller Sülâsî Mezîd Südâsî افعنالَلBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِمس َحنكك اسحن َكا ًكا ِك ُ َماِیَس َحنك ِْلَِیَس َحنكك ِلَ َّما یَس َحنكك ِلیَس َحنكك ِْلَِتَس َحنكك ِك ُ یَس َحنك ِلَمِِِیَس َحنكك ِك َ لَنِِیَس َحنك Sülâsî Mezîd Südâsî ُِمس َحن َككِِبه ِاس َحنكك Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. افعنالَل ِك َ اس َحن َك ِك ُ ْلَِیَس َحنك ُِمس َحن َكك Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِكِبه ُ یُس َحن َك ِكِبه َ اُس ُحنك Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 21 افعنالَء Sülâsî Mezîd Südâsî ُِمسلَن ٍق ِ اسلن َق ًاء ِلَ َّما یَسلَنق َماِیَسلَنقی ِْلَِیَسلَنق Bâbının Emsile-i Muhtelifesi یَسلَنقی ِلَمِِِیَسلَنق ِلِیَسلَنق ِْلَِتَسلَنق اسلَن َقی ُِمسلَن ًقاِبه ِلَنِِیَسلَنقِ َی ِاسلَنق ُمسلَن ًقا Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Sülâsî Mezîd Südâsî افعنالَء ْلَِیَسلَنقی Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُسِلَن َقیِبه ِِاُسلُنق َِیِبه Rubâî Mezîd Südâsî Fiillerin Çekimlerine Misaller Rubâî Mezîd Südâsî ُِم حَرن جم َِماِیَحَرن ج ُم ِْلَِیَحَرن جم افعنالَل Bâbının Emsile-i Muhtelifesi احرن َج ًاما ِیَحَرن ج ُم ِلَمِِِیَحَرن جم ِلَ َّما یَحَرن جم ِْلَِتَحَرن جم ِلیَ حَرن جم ِلَنِِیَحَرن ج َم ِاحَرن َج َم ُِم حَرن َجمِِبه ِاحَرن جم Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Rubâî Mezîd Südâsî افعنالَل ِْلَِیَحَرن ج ُم ُِم حَرن َجم Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُحَرن َج ُِمِبه ِِاُح ُرن ج َِمِبه Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 22 Rubâî Mezîd Südâsî ُِمق َشعر افعالَّل Bâbının Emsile-i Muhtelifesi اقشعَر ًارا ِرر/ر/ ٰ لَ َّما یَق َشعَِّر َِماِیَق َشعر ِرر/ر/ ٰ ْلَِیَق َشعَِّر ِیَق َشعر ِاق َش َعَّر ِرر/ر/ ٰ لَمِِِیَق َشعَِّر ِرر/ر/ ٰ لیَ ق َشعَِّر ِلَنِِیَق َشعَّر ِرر/ر/ ٰ ْلَِتَق َشعَِّر ُِمق َش َعرِِبه ِرر/ر/ ٰ اق َشعَِّر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Rubâî Mezîd Südâsî افعالَّل ِْلَِیَق َشعر ُِمق َش َعر Bâbının Meçhûl Çekimi Muzârî Mâzî ِیُِق َش َِعرِِبه ِِاُق ُشعَِِّرِبه FASIL Bazı Fâideli Bilgiler Lâzımın Müteaddîye Dönüşü Lâzım bir fiil üç sebepten biriyle müteaddî fiile döner. 1. Başına bir hemze ekleyip 2. Aynel fiilini şeddeleyip إِفْ ََعال تَ ْف ِعیل bâbına naklederek. (Sadece Sülâsî lâzımların dönüşümünde) bâbına naklederek. (Sadece Sülâsî lâzımların dönüşümünde) 3. Sonuna harf-i cer getirmekle. (Hem Sülâsî hem Rubâî lâzımların dönüşümünde) Lâzımın Müteaddîye Dönüşü Evden çıktım. O’nu evden çıkardım. O’nu evden çıkardım. O’nu evden çıkardım. .ِتِم َنِالدَّار ُ َخَرج .أَخَرجتُهُِم َنِالدَّار .َخَّرجتُهُِم َنِالدَّار .تِبهِم َنِالدَّار ُ َخَرج 1 2 3 Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 23 Ayrıca ِ تَ َفعَّ ََلve تَ َف ْعلَ ََل ’nin başındaki َت َ ’ler hazfedilerek lâzım fiil müteaddîye çevrilir. َِدحَر َج َزلَزَِل َعلَّ َِم َِ بَد َّل Yuvarladı Salladı Öğretti Değiştirdi ِِتَ َدحَر َج تََِزلَزَِل تَِ َعلَّ َِم َِ تَِبَد َّل Yuvarlandı Sallandı Öğrendi Değişti Müteaddînin Lâzıma Dönüşü Bir müteaddî fiilde yukarda anlatıldığı gibi lâzımı müteaddîye çeviren bir durum var ise; bu sebep hazfedilerek lâzıma çevrilir. (Yani en baştaki duruma geri dönülür.) Eğer böyle bir sebep olmayıp; a) Fiil sülâsî mücerred ise; çoğunlukla lâzıma çevrilir. Kırıldı Kesildi Toplandı ِانِ َِك َسَر انِ َقطَ َِع اِجِتَ َم َِع اَِنَِْف ََعال Kırdı Kesti Topladı b) Fiil rubâî mücerred ise; o zaman da başına Sallandı ِتََِزلَزَل bâbına, bazende َت َ Salladı اَِفَْتِ ََعال bâbına nakledilerek َِك َسَر قَطَ َِع َج َم َِع ziyâde edilerek lâzıma çevrilir. َِزلَزَل * Lâzım fiil, bir mef’ûle ihtiyacı olmayan fiil olduğundan, lâzım fiilin ism-i mef’ûlü ve meçhulü gelmez. Ancak bir harf-i cer vasıtası ile gelir. ََاع َل ََ َبَف ُ ََ ََب اعلَة َ ُم َف bâbı çoğu kez iki kişi arasında müşâreket içindir. Mef’ûlün fâile cevap vermesi mümkün olmayan nadir durumlarda ise tek taraflı yapılan bir işi anlatan müteâddî fiil olur. Onunla atıştık. Takunyayı kırdım. Hırsıza azap ettim. .ُضلتُِه َ ََن .تِالنَّع َل ُ طَ َارق .ص َّ ٰتِالل ُ َعاقَب Müşâreket Tek taraflı Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 24 ََاع َل ََ بَتَ َف ُ ََ ََب تَ َفاعُل bâbı da çoğu kez iki kişi arasında müşâreket içindir. Bazen de çok kişi arasında müşâreket içindir. Nâdiren ise müşâreket anlamı taşımayıp içte (gerçekte) olmayan bir şeyi izhar (açığa vurmak) içindir. .تَ َدافَعنَا Birbirimizi müdâfaa ettik. .صالَ َحِال َقوُِم َ َت Kavim (kendi aralarında) sulh oldular. َ’َاِفْ تَ َع َلnin ت , اِفْتِ َعالbâbının mâzisinin fâel fiili اق َ َإِطْب ’ اِفْ تَ َع ََلnin ’ تsi ’ طya kalbolur. NOT: ِاظ ِطَ َهَر ط fiilinde Eğer kalbolur. , اِفْتِ َعال ِاذ َد َِكَر fiilinde sonra da idgam edilerek ِص-ِِض-ِِط-ِظ ِب َ اضِِتََِر اطِِتَ َرَِد اظِتَِ َهَِر harflerinden biri ِب َ َ ضَر طََرَِد ِظَ َهَر harfinin mahrecine yakın olduğundan ِد-ِِذ-ِز ِاِزَِد َجَر ادِ َِد َم َِع اذَِِد َكَِر ِاِ َِّد َم َع اِدَِد َكَِر ذ ظ َ ظ ’ya olmuştur. bâbının mâzisinin fâel fiili ِاَِِّد َكَر NOT: ِاظِ ِطَ َهَر harfinin mahreci ِاظَّ َهَر harfleri olan ِب َ اضِ ِطََر اطِ ِطََرَِد ِاِ ِطََّرَد اظِ ِظَ َهَِر kalbolunup sonra da idgam edilerek ’sinin Kalbedilmesi Eğer ِاِ ِظَّ َهَر Olmayanı İzhar için .اه َل َ تَ َج Câhil göründü. olursa Çok Kişilik Müşâreket .ت ُِ تَ َم َارض Hasta göründüm. İki Kişilik Müşâreket harfinin mahreci د harflerinden biri olursa ِاِزتَ َجَر ادِِتَ َم َِع اذِِتَ َكَِر َاِفْ تَ َع َل ’nin ’ تsi ’ دe َِز َجَر َد َم َِع ذَ َكَِر harfinin mahrecine yakın olduğundan د ’e kalbolunup ِ اَِِّد َكَرolmuştur. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 25 , اِفْتِ َعالbâbının mâzisinin fâel fiili ِو-ِِی-ِث ’ اِفْ تَ َع ََلnin ’ تsine idgam olunur. Eğer kalbolunup اِتَِّ َقی اِتِتَ َقی ِاِِتَّ َسَر اِتَِّغََِر ِاِتِتَ َسَر اِتِتَ غََِر harflerinden biri olursa, bu harfler اِ ِوتَ َقی ت ’ye َوقَی یَ َسَِر ِاِیِتَ َسَر اِثِتَ غََِر ِثَغََر Zâid Harfler İsim ve fiillere ziyade edilen harfler 10 tanedir. Akılda kalması için ُس َاه َ اَلْیَ ْوََم تَ ْنterkibiyle ifade edilir. Misaller: ه ا س ِأ َُِّم َِهات ِصابر َِ ُِِمسِتَ غفر ِاق َ ِأَهَِر ِكتَ ِابُ ُِهم حا َِ َفَت بُشَِری ن َِعط َشا َن َِ ب ِاسِِتَخَر ج ُِ ُِنَكت َِسیَش ُك ُِر َذ َهبِ َِن ت م و ی ل أ َِمكتَِبَة َِِمكتَب ِصِور ُِ َمن َِرحِیم ِالَّر ُج ُل ِلِل َقلَم ِل هلٰه ِِأَْحَ ُد ِأَكَرَِم ِِتَ َك َّسَر اسِتَِقبَ َِل َِكتَ بِتُم َِِمن ُدوب َِجهَِِوَر صُِرِوا َ َن َسل َِقی ِب ُ ِیَشَر ِص ُر َ ِأَن Bir kelimedeki harf sayısı üçten fazla ise bakılır; Eğer o kelimeden bir harf atıldığında ortada en az üç harfli manası olan bir kelime kalıyorsa atılan harf zâid harftir denilir. Eğer o kelimeden bir harf atıldığında ortada en az üç harfli manası olan bir kelime kalmıyorsa atılan harf kelimenin aslındandır denilir. Yani atılan harf zâid harf değildir. Meselâ َس َ َو ْس َو kelimesindeki و ’lardan birini veya her ikisini birden kaldırdığımızda geriye kalan harflerden manası olan bir kelime ortaya çıkmayacağından şeyler و harfi bu kelimenin aslındandır denilir. Aynı سharfi için de geçerlidir. َص ُر ُ یَ ْن kelimesindeki ی ’yi kaldırdığımızda ise geriye manası olan bir mâzi fiil kaldığından ی harfi bu kelimenin aslından olmayıp zâid harftir denilir. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 26 Bâbların Umumen Binâları Rubâî bâbların hepsi (ister sülâsî mezîd, ister rubâî mücerred, ister mülhak) müteaddîdir. Ancak rubâî mücerredin bazıları lâzımdır. Meselâ : َ َد ْربَ َح: Boyun eğdi, Zelil oldu. َ بَ ْرَه َم: Devamlı baktı. …gibi. Humâsî bâbların hepsi lâzımdır. Ancak arasında müşterektir. َاِفْتِ َعال-َ َتَ َفعُّل-َ تَ َفاعُل Müteaddî Kazandı Teşekkür etti Münazaa etti Lâzım ِب َ اكتَ َس تَ َش َّكَِر َِتَنَ َاز ع Südâsî bâbların hepsi lâzımdır. Ancak Ayrıca اِفْ ِع ْنالَء ِاجتَ َم َع تَ َك َّسَِر اض َِع َ تَ َو Toplandı Kırıldı Tevâzu etti اِ ْستِ ْف َعال bâbı lâzım ile müteaddî arasında müşterektir. Müteaddî Lâzım ِاِستَخَر َج Çıkardı bâbları lâzım ile müteaddî ِاستَح َجَر Taşlaştı bâbından iki kelime de müteaddîdir. Müteaddî O’nu kahretti ُاغَرن َد ِاه ُاسَرن َد ِاه O’na gâlip geldi َإِفْ َعالBâbının Binâsı إِفْ َعالbâbının ’ أsi bir çok mânâlara gelir. Bunlar: 1. Ta’diye (geçişlilik) için ُِأَكَرمتُِه ِعلیِال َقلَ َِم َ ِأَخَر َج O’na ikram ettim. Ali kalemi çıkardı. )ِِ(ِللتَّعدیَة Keremli oldu. Çıktı. 2. Sayrûre için (sahip olma mânâsında) Adam yürüyen (hayvan) sahibi oldu. Gece karanlık sahibi oldu. ِیِالر ُج ُل َّ ِأَم َش ِأَظلَ َمِاللَّی ُِل )ِِورة َّ (ِلل َِ صی ُر Yürüdü. Zulmet, Karanlık َِك ُرَم َِ َخَر ج َم َشی ِظُلم Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 27 3. Vicdan (buluş) için ُِأَب َخلتُِه Onu cimri buldum. )ِِ(ِللِوج َدان Cimri oldu. 4. Haynûne için (zamanı yaklaşma mânâsında) ِِالزر َّ ص َد ُع َ ِأَح Ekinin biçme zamanı yaklaştı. Biçti. 5. İzâle için (giderme mânâsında) ُِأَش َكی تُِه Ben O’ndan şikâyeti giderdim. )ِِ(ِللِ َزالَة Şikâyet etti. 6. Dühûl için (bir şeye girme mânâsında) ِِالر ُج ُل َّ ِأَصبَ َح Adam sabaha dâhil oldu. 7. Kesret (çokluk) için Adamın (yanında) süt çok oldu. Adamın (yanında) meyve çok oldu. ِِالر ُج ُل َّ ِأَلبَِ َن ِالر ُج ُِل َّ ِأَث َمَر )ِِ(ِللِ َحی نُونَة )ِِ(ِللِ ُد ُخول Sabah oldu. )ِِ(ِللِ َكث َرة Süt Meyve ِبَخ َل ِص َد َ َح َش َكی ِصبَ َح َ ِلَبَِن ِِثَ َمر َاِ ْسَتِ ْف َعالBâbının Binâsı اِ ْستِ ْف َعالbâbının ’ سi bir çok mânâlara gelir. Bunlar: 1. Talep (istemek) için Af istedi. ِاِسِتَ غ َفَر 2. Suâl (sormak) için Haber sordu. )ِِ(ِللطَّلَب ِاِسِتَخبَ َر Affetti. )ِِ(ِللس َؤال 3. Tahavvül (dönüşme) için Şarap sirkeye döndü. ِاِسِتَ َخ َّلِال َخم ُر Haber )َِِّحول َ (ِللت Sirke َِغ َفَر َِخبَ ر َِخل Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 28 4. İ’tikâd (inanma) için ُاِسِِتَكَرمتُِه O’nun keremli olduğuna inandım. 5. Vicdan (buluş) için ُاِسِِتَ َجدتُِه Ben O’nu iyi buldum. 6. Teslîm için )ِِ(ِللِعت َقاد Keremli oldu. )ِِ(ِللِوج َدان َو،ََی،َا İyi َِجیٰد Döndü. َِر َج َع )ِِ(ِللتَّسلیم ِاِسِِتَ ر َج َع (Musibet anında) teslim olarak döndü. َِك ُرَم Harfleri Med harfleri, lîn harfleri, zevâid harfler ve illet harfleri diye bilinen harflerin ittifak ettiği harfler 3 tanedir. Bunlar: ِو،ِِی،ِا ’dir. Fiillerin Kısımları 1. Fael fiilinde illet harflerinden biri bulunan fiile, mu’tel ve misâl ismi verilir. Mu’tel illetli demek olup, kendisinde illet harfi bulunduğundan bu ismi almıştır. Kendisinde illet harfi bulunduğu halde bir değişiklik (i’lâl) yapılmayıp, hareke yüklenmek bakımından sahîh fiile benzediğinden misâl ismi de verilir. ِِ َِو َع َد،ِِِیَ َسَر،ِظ َِ یَِ َق … gibi. 2. Eğer illet harfi aynel fiilinde olursa, o zaman fiile içi boş manasına gelen ecvef ismi verilir. İllet harfi bulunduğu için mu’tel de denir. ِِِِقَا َل،ِع َ ِبَِا،َِِكا َل … gibi. 3. Eğer illet harfi lâmel fiilinde olursa, o zaman illet, fiilin sonunda olduğundan noksan manasında olan nâkıs ismi verilir. ِِ َغَِزا،َِرَِمی … gibi. 4. Eğer fiilde iki illet harfi bulunursa, illet harfi sahîh harften çok olduğundan illetle sarılmış manasında lefif ismi verilir. a) Bu illet harfleri aynel ve lâmel fiillerinde olursa illet harfleri bitişik olduğundan illetleri yakın lefif anlamında lefif-i makrûn denir. ِرَوی، َِ ِِش َوی، َِ ِی َِ ِ ِطَو،ِی َِ ِقَو … gibi. b) Bu illet harfleri fâel ve lâmel fiillerinde olursa illet harfleri ayrı olduğundan illetleri ayrı lefif anlamında lefif-i mefrûk denir. ِ َِوِقَی،َِِوِلَی … gibi. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 29 5. Fiilin aynel ve lâmel fiili aynı harf olduğunda, o zaman aynel fiil lâmel fiile idgâm edilir ve katlanmış manasında muzâaf ismi verilir. ِِم َّد، َِ ِفََِِّر … gibi. 6. Harflerinden biri hemze olan fiile ise hemzelenmiş manasında mehmûz ismi verilir. a) Eğer hemze fâel fiildeyse, mehmûz-ül fâ denir. ِِِأَ َخ َذ،ِِأَ َك َل … gibi. b) Eğer hemze aynel fiildeyse, mehmûz-ül ayn denir. ِِسِئَ َل،ِ َِ ف َ َِرُِؤ … gibi. c) Eğer hemze lâmel fiildeyse, mehmûz-ül lâm denir. َِقََِرِأ،ََِهِنَِأ … gibi. 7. Sayılan bu altı kısma girmeyen sülâsî fiiller ise sahîh ismi alırlar. MU’TELLÂT (İLLETLİ FİİLLER) İlletli fiillerin çekimleri bazı kaidelere göre yapılır. Bu kaideler gereğince yapılacak işlemler şunlardır: Kalb : İlletli bir harfi başka bir harfe çevirmek. İskân : Harfin harekesini hazfederek sâkin kılmak. Hazf : Harfi tamamen ortadan kaldırmak. İdgâm : İki harfin birincisini ikincisine girdirmek. NOT : Fiillerde bulunan cemi vavları ve tesniye elifleri her ne kadar illet harfi olsalar da zamir olduklarından hiçbir değişikliğe uğramazlar. İctimâ-i sâkineyn : İki sâkinin yan yana gelmesidir. Bunlardan ikincisi vakıf sebebiyle olursa, ) اَل ُملكgibi( veya birincisi harf-i med, ikincisi şeddeli olursa )ضار َ ( gibi lisâna uygundur. Bunun dışında 2 sâkin cem olup biri harf-i med ise, lisâna uygun olmayıp harf-i med olan hazfedilir. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 30 İ’LÂL KAİDELERİ Ecvef ve Nâkıs .اِوان َفتَ َح َِماِقَب لَ ُه َما؛ِقُلبَ تَاِأَل ًفا َ َِاَل َو ُاو َِوِالیَاءُِإ َذاِتَ َحَّرَكت.١ 1. Vav ve ye kendileri harekeli olup kendilerinden önceki harf fethalı olduğunda elif’e kalbedilirler. ِالِالنَّاقص ُ َمث َغَِزَِوِِ»ِِ َغَِزا َرَِم َِیِِ»ِِ َرَِمی ِالِاِلَج َوف ُ َمث غَ َزا َرَمی ِقَِ َِوَلِِ»ِِِقَا َل َِكِیَ َلِِ» ِِِ َِكا َِل ََقَال َََكال Nâkıs fiillerin tesniyelerinde ise vav ve ye’ler elif’e kalbedilmezler. Çünkü kalbolunduklarında 2 sâkin cem olup biri hazfedilince müfredleriyle aynı olurlar. َرَِمِیَاِِ»ِِ َرَِمااِِ»ِ َرَِمی َغَِزَِواِِ»ِِ َغَِزااِِ»ِِ َغَِزا Nâkıs fiillerin cem-i müennes, muhatab ve mütekellim siygalarında da vav ve ye’ler elif’e kalbedilmezler. Çünkü 2. maddedeki kaideye göre aslından sâkin olan vav ve ye’ler kalbedilmezler. ِِ َغَزو ََن....ِِ َغَزوتُم-ِِ َغَزوتُ َما-ِت َ ِ َغَزو-َِغَِزِو َن ِرَمی نَا....ِ ِ َرَمی تُم-ِِ َرَمی تُ َما-ِت َ ِ َرَمی-َِرَِمیِ َِن َ ِِس ُكونُ ُه َماِ َغی َرِأَصل ٍٰی ِ َالساكنَِةُِ َوِالی ُِ ِاَل َو.٢ َّ ُِاء َّ ِاو َ الساكنَةُِْلَِتُقلَبَانِِأَل ًفاِإ ِْلَِّف ُ یِموض ٍِعِیَ ُكو ُن .یِماِقَب لَ ُه َما َ َِحَرَكتُ ُه َماِإل َ ِبَنِنُقلَت 2. Aslından sâkin olan vav ve ye, elif’e kalbedilmezler. Ancak harekeleri, kendinden öncekine verilmek suretiyle (sonradan) sâkin kalıp (kendinden öncekinin harekesi de fetha olmak kaydıyla) kalbolunurlar. َام َ َاَق َُ یَ َه اب ِاَقِ َِوَِمِِ»ِِِاَقَ ِوَمِِ»ِِِاَِقَا َم ُِ بِِ»ِِیَ َِها ب ُِ ِبِِ»ِِیَِ َهی ُِ َیَهِِی ِاَقَ َام aslında ِاَقِ َِوَم idi. Vav illetli olup harekeli, kendinden önceki )(ق sahih ve sâkin. Hareke yüklenmek bakımından sahih harf, illetli harften daha evla olduğundan vav’ın harekesi kaf’a verilir Vav sâkin (aslından değil) ma kabli meftuh olduğundan vav, elif’e kalbedilir, ِاب ُ یَ َه ِاب ُ یَ َهolur. aslında ِب ُ َیَهی ِ اَقَ َامolur. ِاَقَوَم olur. idi. Aynı şekilde ye’nin harekesi ma kablindeki he’ye verilip, elif’e kalbedilir, Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 31 ِ َغَزُوواve َرَمیُواidi. 1. kaideye göre kendileri harekeli ve ma kabilleri َغَِزاواve َرَِماِواolup iki sâkin cem olmuş oldu. Cemi vav’ı hazfedilse Nâkısın cem-i müzekkeri aslında fethalı olduğundan elif’e kalbedildier. cemilik bozulacağından, vav ve ye’den kalbolunan elifler hazfolunup, َرَمیُواِِ»ِِ َرَِماِواِِ»ِ َرَِموا ِ ِ َغَِزِواve َرَِمِوا oldular. َغَِزُِوواِِ»ِِ َغَِزاواِِ»ِِ َغَزوا ِ ِ َغَِزَو َتve ِ َرَمیَِِتَا kabilleri fethalı olduğundan elif’e kalbedildiler. ات َِ ِ َغَِزve ات َِ َرَِم Nâkısların tesniye gâibeleri aslında idi. 1. kaideye göre kendileri harekeli ve ma oldular. ت müfredinde sâkin olup, tesniye elif’inden dolayı harekelendiği için, aslına itibar edilerek sâkin sayılıp, elif de sâkin olduğundan iki sâkin cem olup elif hazfedilir. ِ ِ َغَِزَِتve َرَِمِتَا olur. َرَِمیَِتَاِِ»ِِ َرَِما َِتِِ»ِ َرَِمتَا ِ قَ َِول َِنve ِ َكیَِل َِنidi. 1. kaideye göre kendileri harekeli ve ma kabilleri fethalı olduğundan elif’e kalbedildiler. ن َِ ِ ِقَالve َكال َِنoldular. İki sâkin cem olduğu için vav ve ye’den kalbolan elifler hazfedildiler. ِ ن َِ ِ قَلve َكل َِنkaldılar. Hareke bakımından ikisi de Ecvef olan ِ ال َِ َِق ve ِال َ َك َِغَِزَِو َِتِِ»ِِ َغَِزا َِتِِ»ِِ َغَِزَت ’nin cem-i müenneslerinin asılları aynı olup, asıllarının hangisinin vav’lı hangisinin ye’li olduğu belli olmadığından, kaf’ın fethası vav’a delâlet etmesi için zammeye, kef’in fethası da ye’ye delâlet etmesi için kesraya nakledildi. َِكیَ ل َِنِِ»ِِ َِكال َِنِِ»ِِ َكل َِنِِ»ِِكل َن ِ ِقُل َِنve ِكل َن oldular. ِقَِ َِول َِنِِ»ِِِقَال َِنِِ»ِِقَل َِنِِ»ِِقُل َن NOT : Ecvef fiillerin cem-i müennesten itibaren sonuna kadar olan siygalarında vavlı’lar fâel fiil zammeli, ye’liler ise kesralı olarak çekilir. Ancak ِاف َِ ِ َخve ََِن َم fiilleri vav’lı oldukları halde 4. bâbtan olup, aynel fiilin harekesi fâel fiile nakledilerek kesralı çekilir. ِِنَِوم َِنِِ»ِِِنَام َِنِِ»ِِِنَم َِنِِ»ِِنِ م َن َِِخ ِوف َِنِِ»ِِ َِخاف َِنِِ»ِِ َخف َِنِِ»ِِخف َن Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 32 .ِ ُِ ِاِلَل ِ اءُِ َوِم َنِال َفت َحة ِ َاوِ َوِم َنِال َكسَرةِالی ُِ َّمةِال َو َّ ِاَل ُمتَ َولٰ ُدِم َنِالض.٣ 3. Zammeden vav, kesradan ye, fethadan elif doğar.(Yani zamme vav’a, kesra ye’ye, fetha elif’e delâlet eder.) .ًیِحال َهاِ َساكنَةًِأَوِ ُمتَ َحٰرَكةًِإذَاِ َكانَتِال َحَرَكةُِفَت َحة ِ َِاَلی.٤ َ اءُِإِذَاِان َك َسَر َِماِقَب لَ َهاِتُرَكت َ َِعل 4. Ye harfi sâkin veya fethayla harekeli olup, ma kabli de kesra olduğunda i’lâl yapılmaz. ِت َ نَسِی نَسِ َِی ِت َ َخشِی َخشِ َِی ِت َ َرضِی َرضِ َِی .ض َّم َِماِقَب لَ َهاِقُلبَت َِو ًاوا ِ َِاَلی.٥ َّ ُِاء َ الساكنَةُِإ َذاِان 5. Sâkin ye’nin ma kabli zamme olursa vav’a kalbedilir. َس َر َ ْأَی َ أَیْ َق ظ ِیُِیِس ُِرِِ»ِِِیُِوس ُر ُِِمیِقظِِِ»ِِ ُِم ِوقظ .ًَِی ِء ُِ ِاَل َو.٦ َّ ِاو َ الساكنَِةُِإ َذاِان َك َسَرِِ َماِقَب لَ َهاِقُلبَت 6. Sâkin olan vav’ın ma kabli kesra olduğu zaman ye’ye kalbedilir. ِمِِوَزانِِِ»ِِمِیَزان Ecvef fiil olan ِال َ َق ’nin meçhulünde ِیل َ ق denir. Aslında ِقُو َل idi. Vav’ın kesrasından evvel kaf’ın zammesi ağır geldiğinden, kaf sâkin kılınıp vav’ın kesrası kaf’a nakledildi sâkin ma kabli kesra olduğundan ye’ye kalbedilip ِیل َ قoldu. ِقو َل oldu. 6. kâideye göre vav ِِقُِوَِلِِ»ِِق ِوَِلِِ»ِِقِی َل Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 33 .ًَِی ِء ُِ ِاَل َو.٧ َ اِوقَ َعتِفیِآخرِال َكل َمة َِوِان َك َسَرِ َماِقَب لَ َهاِقُلبَت َ اوِال ُمتَ َحٰرَكةُِإ َذ 7. Harekeli olan vav harfi kelimenin sonunda bulunup ma kabli de kesra olduğunda ye’ye kalbedilir. َِرضِ َِوِِ»ِِ َرضِ َی َِغب َی ’nin aslının ِی َ قَِوَِوِِ»ِِقَِو ُِدعِ َِوِِ»ِِ ُدعِ َی َِغبِ َِوِِ»ِِ َغبِ َی ِ َغب َوolduğunu masdarından anlarız. Çünkü masdarı ِ َغبَ َاوًةolarak gelir. Meçhûl nâkısın cem-i müzekker siygasında غُ ُزوا olarak gelip ma kabli kesra olduğundan ye’ye kalbedilir denir. Aslı غُزیُوا غُزُووا idi. Vav kelime sonunda harekeli olur. Kesradan zammeye geçmek lisana ağır غُ ُزیواolur. Vav ve ye iki sâkin bir araya غُ ُزواkalır. olduğundan ze’nin kesrası hazfedilip, ye’nin zammesi ze’ye nakledilir geldiğinden ye’ hazfedilir (vav, cemi vav’ı olduğundan hazfedilmez) غُِزُِوواِِ»ِِغُِزِیُواِِ»ِِ ِغُُزیواِِ»ِِ ِغُُِزوا ٍ ِ ُكلِوا ٍِوِو.٨ .ِِالصحیح َّ ِحَرَكتُ ُه َماِإلَیِال َحرف َ ًاِحرف َ اِساكنًاِنُقلَت ً اِصح َ ِمتَ َحٰرَكنیِیَ ُكو ُنِ َماِقَب لَ ُه َم ُ َِیء َ َ َ َ یح 8. Harekeli olan vav ve ye’nin ma kabli de sahih ve sâkin bir harf olursa bu vav ve ye’nin harekeleri ma kablindeki sahih ve sâkin harfe nakledilir. ِف ُِ فِِ»ِِیَ َخ ِو ُِ یَخ َِو ُ فِِ»ِِِیَ َخا ِِیَكیِ ُِلِِ»ِِِیَكی ُل ِیَِق ُِو ُِلِِ»ِِیَِ ُق ِو ُل ِاِماِلَم َِ َِی ٍِءِإذَاِ َكانَتَاِ ُمتَ َحٰرَِكتَِنیِِ َو َِوقَ َعتَاِفیِْلَمِالفعل َ َاِحرفِِ ُمتَ َحٰرَكةِبغَْیِال َفت َحةِاُسكنَ ت َ ِوِ َماِقَب لَ ُِه َم َ ِ ُكلِ َوا ٍِوِ َو.٩ .ِِعلَیِال َواو َِوِالیَاء َّ وبِْلستث َقالِالض َ َّمة ُ یَ ُكن َِمن ًص 9. Vav ve ye harekeli olarak lâmel fiilinde bulunup; ma kabli de fetha dışında harekeliyse, kendileri mansûb olmadıkça sâkin kılınırlar. Çünkü vav ve ye’ye zamme ağır gelir. )شا َِ شیِِ(یَخ َِ ش ِیِِ»ِِیَخ َِ یَخ ُ یَِرمِ ُِیِِ»ِِیَرمِی یَِغُِزُِوِِ»ِِیَغُِزو .ِعلَیه َما َ ِ َوِیَِتَ َحَِّرُكِال َو ُاو َِوِالیَاءُِإ َذاِ َك.١٠ َ وبِل َخفَّةِال َفت َحة ُ اَن َِمن ًص 10. Vav ve ye mansûb olduklarında ma kabli de fetha dışında harekeliyse, fetha hafif hareke olduğundan sâkin kılınmayıp olduğu gibi kalır. شی َِ ش َِیِِ»ِِلَنِیَخ َِ لَنِیَخ ِلَنِیَرمِ َی ِلَنِیَغُِزَو Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 34 ِش ِو َن َِ ان یَخ ِ َشِی َِ شی یَخ َِ یَخ شی َِن َِ شِیَانِ یَخ َِ شی تَخ َِ تَخ ش ِو َِن َِ شِیَانِ تَخ َِ شی تَخ َِ تَخ شی َِن َِ شِیَانِ تَخ َِ تَخِشی َنِ تَخ شی َِ نَخ شی َِ أَخ ِیَِرُم ِو َن یَِرمی َِن ِتَِرُم ِو َن تَِرمی َِن ِیَرمِِیَان یَرمی ِتَرمِِیَان تَرمی ِتَرمِِیَان ِیَغُِزِو َن یَغُِزِو َِن تَرمی ِتَرمِِیَان ِتَِغُِزِو َن تَِغُِزِو َِن ِتَِرمی َن أَرمی نَرمی Bu fiillerin tesniyelerinde i’lâl yapılmaz. Çünkü i’lâl yapılırsa örneğin; cezm edatı geldiğinde müfredi ile aynı olmuş olur. ِیَخ َشان ِیَغُِزَِوان ِتَِغُِزَِوان ِتَِغُِزَِوان ِتَِغُِزَِوان نَِغُِزو یَغُِزو تَِغُِزو تَِغُِزو ِتَغِزی َن ِأَغُِزو olur ve başına nasb ve Ecvef’in İsm-i Fâili Ecvef fiilden ism-i fâil yapmak için fâel fiil ile aynel fiil arasına bir fâil elifi getirilir. Bu durumda biri fâil elifi diğeri de vav veya ye’den kalbolunan elif olmak üzere iki elif bir araya gelmiş olur. İki sâkin cem olamayacağından aynel fiilinden kalbolan elif hemzeye kalbedilir. ِالِِ»ِِكاالِِِ»ِِ َِكائِل َِ ك ِالِِ»ِِِقَاالِِِ»ِِقَائِل َِ َق Ayrıca zâid eliften sonra gelen kelime sonundaki vav ve ye’ler de hemzeye kalbedilir. ِاعطَایِِِِ»ِِِاعطَاء ُِد َعاوِِِِ»ِِِ ُد َعاء Nâkıs’ın İsm-i Fâili Nâkısın ism-i fâili nasb halindeyken fetha hafif olduğundan i’lâl yapılmayıp olduğu gibi bırakılır. Fakat raf ve cer halinde zamme ve kesra ağır geldiğinden i’lâl yapılır. Şöyleki; َِرامِیِِِ»ِِ َرامِیُنِِِ»ِِ َرامِی نِِِ»ِِ َرامِنِِِ»ِِ َراٍم َِرامِ ٍِیِِ»ِِ َرامِیِ نِِِ»ِِ َرامِی نِِِ»ِِ َرامِنِِِ»ِِ َراٍم َِغ ِازیِِِ»ِِ َغ ِازیُنِِِ»ِِ َغ ِازی نِِِ»ِِ َغ ِازنِِِ»ِِ َغا ٍز ِیِِ»ِِ َغ ِازیِ نِِِ»ِِ َغ ِازی نِِِ»ِِ َغ ِازنِِِ»ِِ َغا ٍز ٍِ َغ ِاز Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 Merfu Mecrur 35 Bunların başına lâm-ı ta’rif geldiğinde sondaki tenvin düştüğünden iki sâkinin cem olma durumu ortadan kalktığı için vav ve ye hazfedilmez. Marife Çoğul İkil Tekil Çoğul İkil Tekil ِالغَ ُازو َن ُِ الغَازََی ت ِالغَازََین الغَاِزي َِغ ُازو َن َِغازََیت َِغازََین َِغا ٍز ِین َ الغَاز ِالغَازََیت َِ الغَاز ین ِالغَازََیت ِالغَازیَتَان ِالغَازیَنی ِالغَازیَتَ نی ِالغَازیَنی ِالغَازیَتَ نی ُِالغَازیَة َِ الغَ ِاز ي َِالغَ ِازِیَة الغَ ِازي الغَ ِازِیَِة ِین َ َغاز ٍِ َغازََی ت َِ َغاز ین ٍِ َغازََی ت Marife َِغازیَتَان َِغازیَنی َِغازیَتَ نی َِغازیَنی َِغازیَتَ نی Çoğul İkil Tekil ِالر ُامو َن َّ ُِ َالرامی ات َّ ِالرامیَان َّ الرامِي َّ َِر ُامو َن َِرامیَات َِرامیَان َِراٍم ِنی َّ َ الرام ِالرامیَات َّ ِالرامیَ تَ نی َّ ِالرامیَ نی َّ ِالرامیَ تَ نی َّ Eril Mensub Dişil Eril Mecrur Dişil َرَمی Nekre Tekil ِالرامیَ نی َّ Merfu Dişil ًَِغ ِازِیَة َغا ٍِز َغ ِازِیٍَِة İkil ِنی َّ َ الرام ِالرامیَات َّ Eril َغ ِازِیَِة َغ ِازًَِی Çoğul ِالرامیَ تَان َّ غَ َزا Nekre َّ ُِالرامِِیَة الرامِ َِي َّ َّ َِالرامِِیَة الرامِي َّ ِالرامِِیَة َّ َِرامی َن ٍِ ََرامی ات َِ َرام نی ٍِ ََرامی ات َِرامیَ تَان َِرامیَ نی َِرامیَ تَ نی َِرامیَ نی َِرامیَ تَ نی Eril Merfu َِرامِِیَة Dişil َرامِیًا ًَرامِِیَِة َراٍِم َرامِِیٍَِة Eril Mensub Dişil Eril Mecrur Dişil Ecvef’in İsm-i Mef’ûlü Ecvef’in ism-i mef’ûl’ünde (8. kâide gereği) vav ve ye harekeli, ma kabli sahih ve sâkin olduğundan harekesi ma kabline nakledilir. Bu durumda 2 sâkin cem olacağından vav ve ye hazfedilir. Aslı ye’li olan fiil belli olsun diye (6. kâide gereği) ma kabli kesralanır ve kesrayla uyumlu olması için vav, ye’ye kalbedilir. َِِمق ُوِولِِِ»ِِ َِم ُقوِولِِِ»ِِ َِم ُق ِول ََقَال َِِمكِیُِولِِِ»ِِ َِم ُِكی ِولِِِ»ِِ َِم ُك ِولِِِ»ِِ َِمك ِولِِِ َِمكیل َََكال Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 36 .ِیِساكنَة َِوِالثَّانیَِةُِ ُمتَ َحٰرَكةِفَاُدغ َمتِاِلُولَیِفیِالثَّانیَة َ َِإ َذاِاجتَ َم َعتِال َوا َوانِاِلُول.١١ 11. Birincisi sâkin, ikincisi harekeli iki vav harfi cem olduğunda birincisi, ikincisine idgâm olunur. َِِِمغُِزووِِِ»ِِ َمغُِزو َِِیءً َِوِ ُكسَر َِماِقَب َلِاِلُولَیِإِنِ َكا َن َ ِمتَ َحٰرَكةِقُلبَتِال َو ُاو ُ ُیِساكنَة َِوِالثَّانیَة َ َِإ َذاِاجتَ َم َعتِالَِو ُاو َِوِالیَاءُ َِوِاِلُول.١٢ .ِوماِلتَص َّحِالیَاءُ َِوِاُدغ َمتِالیَاءُِفیِالیَاء ً َمض ُم 12. Birincisi sâkin (vav), ikincisi harekeli (ye) olarak vav ve ye harfleri cem olduğunda vav, ye’ye kalbolunur. Birinci ye’nin ma kabli mazmum ise ye’nin sahih olması için kesralanır ve birincisi, ikincisine idgâm olunur. ِِِشیِیِِِ»ِِ َم خِشِیِیِِِ»ِِ َم خِشی ُِ شویِِِ»ِِ َم خ ُِ َِم خ َِِِمرُِمویِِِ»ِِ َمرُِمیِیِِِ»ِِ َمِرمِیِیِِِ»ِِ َمِرمی Ecvef’in Emr-i Gâibi ِِلیَِ ُِق ِولِِِ»ِِلیَِ ُِقل ِلِیَكِیلََِ»ِِلِیَكِل َُیََ ْق َُولَََُ»ََیََ ُق َول ََیَ ْكَیِ َُلََ»َََیَ ِكی َُل Ecvef’in Emr-i Hâzırı َُتَ ْق َُولَََُ»ََتَ ُق َول َتَ ْكَیِ َُلََ»ََتَ ِكی َُل ِِِقُِولِِِ»ِِِقُل ِكِیلََِ»ِِكِل Tesniyelerinde ise َقُو ِْل ve ِ كی َال denir. Müfredlerinde iki sâkin cem olduğu için vav ve ye düşmüştü. Fakat tesniyede iki sâkinin cem olma durumu ortadan kalktığı için vav ve ye geri döner. .ِطِْلَمِفعله ُ ِس ُقو ُ ُِ َجزُمِالنَّاقص َِو َِوق ُفه.١٣ 13. Nâkıs fiilin cezm ve vakfı, lâmel fiilin düşmesiyledir. (Nâkısın Emr-i Gâib ve Emr-i Hâzırı) ِاُغِ ُزوِِِ»ِِاُغِ ُز ِلیَ غِ ُزوِِِ»ِِلیَ غِ ُز ِارِمیِِِ»ِِارِم ِ ِ ِلیَ رِمیِِِ»ِِلیَ رِم ِ ِ Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 37 .َّه َّنِفَرعُِال َماضی ُِ َِیءًِفیِال ُمستَ قبَل َِوِاِلَمر َِوِالنَّهیِال َمج ُهوْلَتِِلَن َ بِال َو ُاو ٰ ِ َوِفیِالنَّاقصِال َواو.١٤ ُ َیِتُقل 14. Vavlı nâkısın meçhûl muzârî, emir ve nehyinde de (bunlar mâzinin dalları olduklarından dolayı) aralarında uygunluk olması için vav, ye’ye kalbedilir. ِِلیُد َِعیَا-ِِع َِ لیُد ِِِیُد َِعیَان-ِیُد َِعی یُد َِع ُِوِِ»ِِیُد َِع ُِیِِ»ِِیُدِ َعی NOT : Nâkısın meçhûl mâzisinde vav, kelime sonunda bulunup makabli kesra olduğundan (7. Kâide gereği) ye’ye kalbedilmişti. ُِدعِ َِوََ»ِِ ُدعِ َی ِی َ غُِزَِوِِ»ِِغُِز Muzârî, emir ve nehyin meçhûllerinde ise bu kâide geçerli olmadığı halde aralarında uygunluk olması için vav, ye’ye kalbolundu. Misâl ِِِِطِفَاءُِفعلهِفیِال ُمستَ قبَل َِوِاِلَمر َِوِالنَّهیِال َمع ُروفَاتِإذَِاِ َكا َنِفَائُهُ َِو ًاواِمن ُ َِ َوِأ ََّماِال ُمعتَلِالمث.١٥ ُ الِفَتَس ُق )6.(ِِِِفَعِلِ–ِیَفِعِل،ِ)3.(ِِِفَِ َِعلِ–ِیَفِ َِعل،ِ)2.(ِِفَِ َِعلِ–ِیَفِعِلِِ.اب ٍِ ِثَالَثَةَِأَب َو ُ َ ُ َ ُ َ 15. Misâl fiilin fâel fiili vav olduğu zaman 2., 3. ve 6. bâblarda bu vav, muzârî, emir ve nehyin malûmlarında düşer. ِِِْلَِتَعد-ِِِِعد-ِِِیَع ُِد-َِِو َع َِد ِِِیَِ ِوع ُد-ِِ( َِو َع َِد2. bâb) ِِِ ِْلَِتَرث-ِِِِرث-ِث ُِ ِِِیَر-ِث َِ َِور ِث َِ ( َِور6. bâb) ُ ِِیَِِور-ِِث ُِ ِِیَِِوَه-ِِب ب َِ ( َِوَه3. bâb) ِِِْلَِتَ َهب-ِِِِ َهب-ِب ُِ ِِیَِ َه-ِب َِ َِوَه ِِِ ِْلَِتَ َقع-ِِِِقَع-ِِِیَِ َق ُِع-َِِوقَ َِع NOT : Son iki fiilin asılları 2. bâbdan olup muzârîleri ِِِیَِ ِوقَ ُِع-ِِ( َِوقَ َِع3. bâb) ِب ُ یَوه ve ِیَوق ُع idi. Vav, ye ile kesra arasında bulunduğundan (lisâna ağır geldiğinden) hazfedildi. Aynel veya lâmel fiilinde boğaz harfi bulunduğundan hafiflik olsun diye aynel fiil fethalandı ve 3. bâba girmiş oldu. 4. bâbdan olan ِِیَ َس ُع-َِوس َع ve ُِیَطَِأ-َِوط َئ fiillerinde de vav hazfedilir. Çünkü bunlar da aslında 6. babdan olup aynel fiilleri sonradan fethalandı. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 38 Lefif-i Makrûn ِ.ِِالصحیحِْلَِیَتَ غَیَّ ُر َِوِ ُحك ُمِْلَمِفعلهِ َك ُحكمِْلَمِفعلِالنَّاقص َّ ِعیِنِفعلهِ َك ُحكم ُ ِأ ََّماِاللَّف.١٦ َ یِِال َمق ُرو ُن؛ِفَ ُحك ُم 16. Lefîf-i makrûnun aynel fiilinin hükmü sahih harf hükmündedir, değişmez. Lâmel fiilinin hükmü ise nâkısın lâmel fiilinin hükmü gibidir. (Yani aynı nâkıs gibi i’lâl yapılır.) ِِِْلَِتَرو-ِِِِارو-ِِِِ َمروی-ِِِ َرا ٍِو-ِِِیَروی-َِرَوی َرَوی ِِِْلَِتَطو-ِِِِاطو-ِِِِ َمطوی-ِِِطَا ٍِو-ِِِیَطوی-ِِطََوی طََوی Lefif-i Mefrûk ِ.ِِحك ُمِْلَمِفعلهِ َك ُحكمِْلَمِفعلِالنَّاقص ُ یِِال َمف ُر ُ ِ َِوِأ ََّماِاللَّف.١٧ ُ وق؛ِفَ ُحك ُمِفَاءِفعلهِ َك ُحكمِفَاءِفعلِالمثَال َِو 17. Lefîf-i mefrûkun fâel fiilinin hükmü, misâl fiilin fâel fiilinin hükmü gibidir. Lâmel fiilinin hükmü ise nâkısın lâmel fiilinin hükmü gibidir. یَِقی قِ َْه ِِیَقِی-ِِِیَقِ ُِی-ِیَِ ِوق ُِی ِِِقِه-ِِِِق-ِِِِقِی-ِِِِاِقی-ِِاِ ِوقی ِنی َ ِق-ِِقیَا-ِِقُواِ|ِقِی-ِِقیَا-ِِقِه َِ ِْلَِتَق-ِِْلَِتَقیَا-ِِْلَِتَ ُقواِ|ِْلَِتَقی-ِِ ِْلَِتَقیَا-ِِْلَِتَق نی Muzârî Emir َوقَی Emir Nehiy Çekimi NOT : Emr-i Hâzırda durmak kolay olsun diye bir “sekte he’si” getirilir. Muzâaf ِ.ِاِمتَ َحٰرَكتَیِنِفَاْلِد َغ ُامِفیهِْلَزم ُِ َِمتَ َحٰرَكةًِأَوِكلت َ ِعیِ ُنِفعلِال ُم َض َ ِإذَاِ َكا َن.١٨ ُ اه َم ُ ُِساكنَةً َِوِْلَ ُمه َ ِاع 18. Muzâafın aynel fiili sâkin, lâmel fiili harekeli olursa, veya her ikisi de harekeli olursa idgam yapmak lâzımdır. (Yani idgam yapmak vaciptir.) NOT : İdgam yapmak için; 1.harf harekeliyse önce onu sâkin kılmamız gerekir. Sâkin kılmak için; ma kabli harekeliyse, doğrudan harekesini hazfederiz. Ma kabli sâkin ise, harekesini ma kabline naklederiz. 2.harf ise harekeli olmalıdır. Eğer sâkin ise harekeler, daha sonra idgam yaparız. َِمدِ ًداِِ»ِِ َِمدِا ََِِیَم ُِد ُِدََ»ِِِیَ ُمدِ ُِدََ»ِِِیَ ُمد َِِم َِد َِدََ»ِِ َِمدِ َِدََ»ِِ َِم َّد Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 39 ٍ ِإنِ َكا َنِعی نِفعلهِمتَحرَكةًِوِْلَمهِساكنَ ًةِبِس ُك.١٩ ِ.ِارِفیهِْلَزم ُِ ونِأَصل ٍٰیِفَاْلظ َه َ ُ ُ َ َٰ ُ ُ َ ُ 19. Muzâafın aynel fiili harekeli, lâmel fiili sükûnu aslî ile (aslından) sâkin ise, o zaman izhar lâzımdır. İdgam mümteni olup yapılmaz. (Yani idgam yapmak yasaktır.) Meselâ: ...ِ،ِت َ ِِم َِدد،ِ َ َم َِددِ َن siygalarında birinci dâl harekeli, ikincisi aslından sâkin olduğundan idgam mümtenidir, yapılmaz. Mazinin cem-i müennesinden sonuna kadar, muzari ve ondan türeyen fiillerin cem-i müennes siygalarında idgam mümtenidir. ٍ ٍ ِعار ِ.ار ُِ ِوِاْلِظ َه َِ وزِاْلد َغ ُام ُِ ضِفَیَ ُج َ ِساكنَةًِب ُس ُكون َ ِإنِ َكا َن.٢٠ َ ُِعی ُنِفعلهِ ُمتَ َحٰرَكةً َِوِْلَ ُمه 20. Muzâafın aynel fiili harekeli, lâmel fiili ise sükûnu ârız ile (aslından olmayıp bir âmil sebebiyle) sâkin olursa, idgam yapmak da caizdir, yapmayıp izharla okumak da caizdir. Meselâ: ِِلَمِیَِم ُدد idgamsız da kalabilir, idgam da yapılabilir. ِ.اِساكنَ تَیِنِفَ ُحٰرَكتِالثَّانیَةُ َِوِاُدغ َمتِِاِلُولَیِف َیها َ َِ َوِإنِ َكانَِت.٢١ 21. Muzâaf fiilde (idgamın caiz olduğu yerde idgam yapmak için aynel fiil sâkin kılındığından) aynel ve lâmel fiilin her ikisi de sâkin olurlarsa; ikincisi harekelendirilip sonra birinci, ikinciye idgam edilir. Meselâ: ِِلَمِیَِم ُدد de idgam yapılacağı zaman birinci dâl’in harekesi mim’e nakledilir. ِ ِلَمِیَِ ُمددiki dâl da sâkin kalır. Bu durumda ikincisi harekelendirilir, (ya en hafif hareke ile fethalanır, ya aynel fiiline teb’an zammelenir ya da sâkin, geçilirken kesralandığından dolayı kesralanır) daha sonra idgam yapılır. ِد/د/ ِٰ دََ»ِِِلَمِیَِ ُِم َِّد/ ُِ د/ِلَمِیَِم ُِددََِ»ِِِلَمِیَِ ُمدِدََِ»ِِِلَمِیَِ ُمدِ َِد Muzâafın emr-i hâzırında da idgam caiz olup yapılabilir. ِاُم ُدد olarak idgamsız gelebildiği gibi idgam da ِد/د/ ِٰ دََ»ِِ ُِم َِّد/ ُِ د/ِاُم ُِددََِ»ِِِاُُمدِدََِ»ِِ ُمدِ َِد Mim harekelendiğinde baştaki hemze düşer ve ikinci dâl üç harekeyle de harekelenebilir. Aynel fiili zammeli olmayan bablarda ise yalnız iki harekeyle (fetha, kesra) harekelenebilir. Çünkü zamme aynel fiile teb’an veriliyordu. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 40 ِر/ ٰ رََِ»ِِفَِِّر/افررََِ»ِِافررََِ»ِِفِرَر ِض/ َِّ ضََِ»ِِ َِع/ض َِ ِضضََِ»ِِا َعضضََِ»ِِ َعض َ اع ٰ ض )’ فَ َّرِ–ِیَفرِ(یَفرُرnun emr-i hâzırı )ض ُِ ض َّ ’ َعnun emr-i hâzırı َ ضِ–ِیَ َعضِ(یَع ََم َّد َِمدَِّ–ِِیَ ُمدِ–ِ َمادِ–ِ َِم م ُدودِ–ِ ُمدَِّ–ِْلَ ِِتَ ُم َّد َفَ َّر ََّ َع ض ِفَ َّرِ–ِیَفرِ–ِفَارِ–ِ َمف ُرورِبهِ–ِفَّرِ–ِْلَِتَفَّر ِض َّ ضِ–ِْلَِتَ َع َّ ضوضِ–ِ َع َّ َع ُ ضِ–ِیَ َعضِ–ِ َعاضِ–ِ َمع Muzâaf fiilin if’âl babı şöyle çekilir. ََِبِ–ِِیُحب ُِ بِ–ِِیُحب ُِ بِ–ِیُِحب َّ َح َ بََ»ِِأ َ بََ»ِِأ َ َحب َ َأَحب َ)بِ(ْلَِِتُحبب َِّ بِ(اَحبب)ِ–ِْلَِتُح َِّ بِ–ِِیُحبِ–ِاحبَ ًابِ–ِ ُم حبِ–ِ ُم َحبِ–ِاَح َّ َح َ ِأ َب َّ َح ََّ َح ب َأ Mehmûz ِ.بِفیهِ َواجب َِ وزِقَلبُ َهاِإْلَِّأَنِیَ ُكو َن َِماِقَب لَ َه ُِ ِ َِوِإنِ َكاِنَتِال َهمَزِةُِ َساكنَِةًِِیَ ُج.٢٢ ُ اِو ِِیَ ُج َ وزِتَرُك َه َ َاِعل َ یِحال َه َ اِه مَزًةِفَإ َّنِال َقل ِ.وماِقُلبَت َِِو ًاوا ً وراِقُلبَتِِ ََیءً َِوِإنِ َكا َن َِمض ُم ً ُاِمفت َ فَإنِ َكا َن َِماِقَب لَ َه ً وحاِقُلبَتِأَل ًفاِ َوِإنِ َكا َن َِمك ُس 22. Hemze sâkin olduğunda hâli üzere bırakmak da hemzeyi kalbetmek de caizdir. Ancak sâkin olan hemzenin ma kabli de hemze olursa o zaman kalbetmek vacip olur. Hemzenin ma kabli fetha ise elif’e, kesra ise ye’ye, zamme ise vav’a kalbedilir. Meselâ: ِِیَأ ُك ُل de caiz olduğundan aynen de kalabilir, elif’e kalbedilerek ِیُؤم ُن de caiz olduğundan aynen de kalabilir, vav’a kalbedilerek ِائ َذن de ma kabli kesralı hemze olduğundan ye’ye kalbederek ِأَأ َم َن de ma kabli fethalı hemze olduğundan elif’e kalbederek ِیُوم ُن ِای َذن َِآم َن ِِیَا ُك ُل de olabilir. de olabilir. yapmak vaciptir. yapmak vaciptir. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 41 ِ.ِالصحیح َِ ًِ َِوِإنِ َكانَتِال َهمَزِةُِ ُمتَ َحٰرَكة.٢٣ َّ اِمتَ َحٰرًكاِْلَِتَتَ غَیَّ ُِرِالِ َِه مَزِةُِ َك ُ ًِوِ َماِقَب لَ َهاِ َحرف 23. Hemze de ma kabli de harekeli olursa, sahih fiilmiş gibi değerlendirilir, değişmez. Meselâ: ِِسِئَ َل،َِ َ قَ َرأ de olduğu gibi. ِ.یِماِقَب لَ َها ِ ًاِساكن ُ اِو ِِیَ ُج ُ اِیَ ُج َ وزِتَرُك َه َ َِحَرَكت َهاِإل َ وزِنَق ُل َ َاِعل َ ِمتَ َحٰرَكةً َِو َِماِقَب لَ َه ُ ُِ َِوِإنِ َكانَتِال َهمَزة.٢٤ َ ًاِحرف َ یِحال َه 24. Hemze harekeli olup ma kabli sâkin olursa, hemzeyi hâli üzere bırakmak da caizdir, hemzenin harekesini ma kabline nakletmek de caizdir. Meselâ: َِسئَ َل ’nin emr-i hâzırı olan ِاِسئَل ’de hemze harekeli, ma kabli sâkin; olduğu gibi de kalabilir; hemzenin harekesini ma kabline nakletmek de caizdir. Nakledilir ise iki sâkin cem olduğundan hemze hazfedilir. Sin harekelenince baştaki hemzeye de gerek kalmayıp düşer. ِاِسِئَلََِ»ِِاِ َسئِلََِ»ِِ َسئِلَِِِ»ِِ َسل ِِأ ََمَر،ِ َخ َذ َ ِأ،ِ أَ َك َلfiillerinin emr-i hâzırları ِِأُؤُمر،ِ ِأُؤ ُخذ،ِ أُؤِ ُكلolup 22. kâide gereği ِِأُومر،ِ ُوخذ ُ ِأ،ِ أُو ُكلolurlar. Fakat bu kelimeler arap lisânında çok kullanıldıklarından kâideye göre ُ değil, kısaltarak ِِمر،ِِخذ،ِ ُ ُ ُكلşeklinde kullanılırlar. Mehmûz fiil olan ِ ِ NOT : Mehmûz fiilde yukarıdaki i’lâl kâidelerinden (22-23-24) biri bulunmadığında fiil, sahih fiil gibidir, i’lâl yapılmaz. ֍ NOT : Bir kelimede idgam ve i’lâl cem olursa i’lâl idgama tercih edilir. Meselâ : * İ’lâl yapılınca idgam sebebi ortadan kalkar. َِحی َی ve َِعی َی ِی َ قَوَِوَ»ِِقَو fiillerinde lefif-i makrûn olduklarından aynel fiil sahih hükmünde, lâmel fiil de (4. kâideye göre) ma kabli meksur olduklarından hâli üzere bırakılır, i’lâl yapılmaz. Bu şekilde kalabildikleri gibi, i’lâl yapılmadığından idgam yapılarak caizdir. َِح َّی ve َِع َّی gelmeleri de * Sahih olmayan bir fiil ile karşılaştığımızda önce sahihmiş gibi çekeriz. Sonra anlatılan kâidelere göre bir i’lâl gerekirse yaparız, gerekmez ise yapmayız. Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 42 * Bazı yerlerde kâide gereği i’lâl yapılması gerektiği halde bazı sebeplerle yapılmaz. Meselâ : َِعوَر ’da 1. kâideye göre vav, elif’e kalbedilmesi gerektiği halde ye’li olan fiiliyle karışacağından kalbedilmeden َِعوَر َِع َار (ayıpladı) (tek gözü kör oldu) olarak kalır. NOT : Mazisinde i’lâl yapılmayan fiillerin diğer siygalarında da i’lâl yapılmaz. ِب َ َ’ َجلبde idgam vacip olduğu halde ilhâk bozulmasın diye yapılmaz. ’ استَ َویde illet harfi aynel fiilinde olup sahih hükmündedir (16. kâide) zira elif’e kalbedilirse استَ َویَ»ِِاستَایِِِ»ِِاستَیolup hangi babdan olduğu anlaşılmaz. --- ֍ --- Zafer ESEN | Maksud Ders Notu 2017 43
