ıı) ögelerin dizilişine göre cümleler

CÜMLE ÇEŞİTLERİ
Yüklemine Göre Cümleler:A) Fiil Cümlesi.
B) İsim Cümlesi.
Ögelerin Dizilişine Göre: A) Kurallı (düz) Cümle.
B) Devrik Cümle.
C) Eksiltili (kesik) Cümle.
D) Parantez Cümlesi
III)
Manasına Göre Cümleler: A) Olumlu Cümle.
B) Olumsuz Cümle.
C) Soru Cümlesi.
D) Ünlem Cümlesi.
E) Şart Cümlesi.
F) İstek Cümlesi.
G) Emir Cümlesi.
IV)
Yapısına Göre Cümleler: A) Basit Cümle.
B) Birleşik Cümle: 1) Şartlı Birleşik Cümle.
2) Birleşik - Girişik Cümle.
3) İlgi Cümlesi.
4) Kaynaşık (İç İçe Birleşik) Cümle.
C) Sıralı–Bağlı Cümle:1) Sıralı Cümle.
1-a) Sıralı Bağımlı Cümle.
1-b) Sıralı Bağımsız Cümle.
2) Bağlı Cümle.
___________________________________________________________________________
I)
II)
I)
YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLELER:
A) Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil (şahıs ve kip eklerini alan) olan cümlelere “fiil
cümlesi” denir.
- Gelen, gideni aratırmış.
- Bir baş soğan bir kazanı kokutur.
- Aç ayı oynamaz.
- Mum dibine ışık vermez.
B) İsim Cümlesi: Yüklemi isim soylu bir kelime olan ve ek fiille çekimlenen cümleye
“isim cümlesi” denir.
- Başındayım sanki bir mucizenin.
- Yıllar yorgun(dur), ben yorgun(um), boşa geçmiş seneler. (isim cümlesi)
- Aslan yattığı yerden bellidir.
(isim cümlesi)
- Can, canın yoldaşıdır.
(isim cümlesi)
- Ay görmüşün yıldıza minneti yoktur.
(isim cümlesi)
- Altın eşik, gümüş eşiğe muhtaçtır.
(isim cümlesi)
- Daha maviydi damarların küçük zerdali ağacım. (1987 – 2) (isim cümlesi)
NOT: “Var, yok, değil” vb. kelimeler ile de isim cümlesi kurulabilir. Ek fiil cümleden
düşebilir.
II)
-
ÖGELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
A) Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemi sonda olan cümlelere “kurallı cümle” denir.
Ağaç meyve verdikçe genç kalır.
(Fiil cümlesi)
Rüzgarda salınan yapraklar, Yunus’un ayak sesleridir.
(İsim cümlesi)
B) Devrik Cümle: Yüklemi sonda olmayan –başta veya ortada olabilir- cümleye “devrik
cümle” denir.
- Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.
1
- Duyduk bir musiki gibi zamandan.
NOT: Devrik cümle konuşmalarda, şiirlerde, deyimlerde ve atasözlerinde daha çok kullanılır.
C) Eksiltili (Kesik) Cümle: Ögelerden birinin söylenmediği – genellikle yüklem
söylenmez- cümlelere kesik cümle denir.
- Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan... (kapar)
- İt ite buyurmuş, it de kuyruğuna... (buyurmuş)
- Dalaman’dan sonra Marmaris’te bir çay molası... (verdik), ardından dağlara tırmanıyoruz.
D) Parantez Cümlesi: İçinde arasöz veya aracümle bulunan cümlelere parantez cümlesi
denir.
- Herkes sizi, Yalçınkaya öğrencilerini, konuşuyor.
- O yıllar – fakülte yılları – çok çalışıyor idim.
I) MANASINA GÖRE CÜMLELER
Cümlede bildirilen yargının yapılıp yapılmadığına veya sözü edilenin bulunup
bulunmadığına, ayrıca bir işin yapılmasının istenme biçimine göre çeşitlere ayrılır.
A) Olumlu Cümle: Fiil cümlesinde işin yapıldığını veya olduğunu bildiren; isim
cümlesinde sözü edilenin bulunduğunu veya var olduğunu bildiren cümleler olumlu cümledir.
- Bugün hepiniz iyi görünüyorsunuz.
- 18 Haziran’da ÖSS var(dır).
- Kış dolayısı ile havalar soğuk(tur).
B) Olumsuz Cümle: Yüklemde veya cümlede bildirilen yargının olmadığını ifade
eden cümlelere olumsuz cümle denir.
- Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı.
- Ben güzele güzel demem
Güzel benim olmayınca (Karacaoğlan)
1.NOT: * İsim cümleleri “yok” kelimesi ile “-sIz” eki ile “değil” edatı ile ve “ne ... ne”
bağlacı ile olumsuz yapılır.
* Fiil cümlelerinin “-mE / -mEz” ekleri ile, “ne...ne” bağlacı ile olumsuzu yapılır.
* Ayrıca başında “kimse, asla, hiçbiri, hiç” vb. kelimelerin kullanıldığı cümlelerin yüklemi
de olumsuz olur.
2. NOT: * Olumsuzluk manası katan iki unsurun beraber yer aldığı cümle yapıca olumsuz;
manaca olumludur.
- Sizi tanımıyor değilim.
 Soru eki ile de olumsuz yapılardan sonra getirmek sureti ile manaca olumlu cümleler
kurulabilir.
- Sizi bilmiyor muyum?
C) Soru Cümlesi: Sonunda soru işareti bulunan, soru eki ile veya soru kelimeleri ile
kurulan cümlelerdir.
- Dün sabah buraya kim mi geldi? (soru eki ile kurulmuş)
- Kaç zamandır benden kaçıyormuş? (soru sıfatı ile kurulmuş)
- Bilecik’e geleli kaç ay oldu? (soru sıfatı ile kurulmuş)
- Hepsi senin mi?
(soru zamiri ve eki)
- Öğretmenliğe nasıl başlamıştınız? (soru zarfı)
NOT: Soru ekinin veya soru manası taşıyan kelimelerin kullanıldığı her cümle soru cümlesi
olmaz.
2
-
Birden karşıma çıkmasın mı!
D) Ünlem Cümlesi: Sevgi, korku, şaşma, hayret, seslenme, coşku, heyecan ve sitem
gibi hisleri ifade eden ve sonuna ünlem işareti konabilen cümlelerdir.
- Hey gidi günler hey, siz ne tatlı imişsiniz!
- İşte şimdi yandınız aslanım!
E) Şart Cümlesi: İçerisinde şart manası bulunan ve dilek – şart ekini (-sE) alan
cümlelere şart cümlesi denir.
- Tatil gelse de memlekete gitsem.
- Çalışırsanız imtihanı kazanırsınız.
NOT: “mı” soru eki, “-dıkça” bağ-fiil eki, “ama” bağlacı ve “üzere” edatı ile de şart cümlesi
kurulabilir.
 Her şart eki bulunan cümle şart cümlesi olmaz.
- Bir büyüsem, bir yürüsem... (dilek cümlesi)
F) İstek Cümlesi: Bir dileği, bir arzuyu, bir isteği ortaya koyan cümlelere istek cümlesi
denir. İstek cümlesi istek kipi (-e / -a) ve dilek-şart (-se / sa) kip ekleri ile kurulur. Ayrıca dua
ve beddualar da istek cümlesi grubuna girerler.
- Güzel bir çay olsa da içsek.
- Allah ne muradın varsa versin.
- Hadi gel köyümüze gidelim, Fadime’nin düğününde halay çekelim.
NOT: “Bari, tek, n’olaydı, keşke” vb. edatlar ile de istek cümlesi kurulabilir.
- N’olaydı da gitmeyeydim.
G) Emir Cümlesi: Yüklemin bildirdiği işin yapılmasının veya yapılmamasının; olmasının
veya olmamasının emredildiği cümledir.
- Dersi dikkatlice dinleyin.
- Sakın gürültü etmeyin.
 Emir manası emir kipi dışında bazı kipler ile de sağlanabilir.
- Bu derse çalışacaksınız. (Gelecek zaman kipi ile)
- Yarın herkes okulda olmalı. (Gereklilik kipi ile)
- Sınıfı hemen boşaltalım. (İstek kipi ile)
III) YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Cümlenin içerisinde bir veya birden fazla yargı bulunabilir. Birden fazla yargı bildiren
cümleler ortak öge veya farklı ögeleri kullanabilirler. Cümleler birbirine, bağlaçlarla veya
mana yönü ile de bağlanabilirler.
A) Basit Cümle: İçerisinde tek yargı bulunan cümleye basit cümle denir. Yani bir tane
yüklemi bulunan cümledir.
- O benim milletimin yıldızıdır parlayacak. (Fiil cümlesi)
B) Birleşik Cümle: Bir temel cümle ve temel cümlenin manasını tamamlayan yan
cümleciklerden kurulan cümleye birleşik cümle denir.
Birleşik cümlede yargı taşıyan her bölüme “cümlecik” denir. Esas yargı genellikle sonda
bulunur ve buna “temel cümlecik” denir. Birleşik cümlelerde mutlaka bir yüklem en az bir
tane de hareket bildiren söz bulunur. Yan cümlecik / Temel cümlecik
1) Şartlı – Birleşik Cümle: Temel cümlenin şartı olan yan cümlecikle meydana gelen
3
birleşik cümlelere şartlı birleşik cümle denir. Şartlı cümle –se/-sa ile kurulur.
- Dersi dinlerseniz / konuyu anlarsınız.
- Çalışırsanız / imtihanı kazanabilirsiniz.
- Ne yapacağımı, biliyorum / buraya gelirse.
2) İlgi Cümlesi: İçerisinde “ki” bağlacı bulunan cümledir. Ki’li cümlede yan cümlecik
sonda esas cümle başta bulunur. Temel cümle / Yan cümlecik
- Duydum ki / unutmuşsun gözlerimin rengini.
- Bir yer düşün ki / herkes oraya gitmek ister.
- Biz sana ne yaptık ki / böyle konuşuyorsun.
3) Kaynaşık (İç İçe Birleşik) Cümle: Bir cümlenin içine tırnak işareti ile başka bir cümle
alınmış ise, bu cümle kaynaşık cümledir. İç cümlenin sonuna nokta konur.
- “Bundan böyle herkes Türkçe konuşacak.” dedi hükümdar.
- “Alır başımı diyar diyar giderim.” diyor şair.
4) Girişik – Birleşik Cümle: Girişik cümlelerde yan cümlecikler fiilimsilerden, bazen de
çekimli fiillerden kurulur.Yan cümlecik, temel cümlenin öznesi, nesnesi veya tümleci olabilir.
- Dağdan gelen / bağdakini kovarmış.
Özne
-
Soruları çözmeyenleri / cezalandırdı.
Belirtili nesne
-
Yarın / bir tanıdığa / gideceğiz.
-
Arkadaşı gelince / çok sevindi.
Dolaylı tümleç
Zarf tümleci
C) SIRALI – BAĞLI CÜMLE: Bağlaçla veya mana ilgisi ile birbirine bağlanan
cümledir.
1) Sıralı Cümle: Aralarında mana ilişkisi bulunduğu için birbirine bağlanan cümlelere
sıralı cümle denir. Sıralı cümlede cümleler virgülle veya noktalı virgülle bağlanır.
- (O) Her sabah kapıya gelip dikiliyor, (O) ilaçların gelmediğini öğrenince dönüp gidiyordu.
- Muzır tesadüfler, faydalı tesadüflerden bin kere daha çoktur; akıllı adam, tesadüften hayır
ummaz. (Cenap Şehabeddin)
1-a) Bağımlı Sıralı Cümle: Bağımlı sıralı cümlede cümlelerin özneleri, nesneleri veya
tümleçleri ortak olabilir. Yani ortak özneli ortak ögeli bağımlı sıralı cümle.
- Mart kapıdan baktırır, (Mart) kazma kürek yaktırır. (Ortak özneli bağımlı sıralı cümle)
- (Siz) Önce soruları yazacaksınız, sonra (siz soruları) cevaplayacaksınız.
(Özneler ve belirtili nesneler ortak)
- (O) Yaşlı adama dil döküyordu, (O, Yaşlı adama) yalvarıyordu.
(Özneler ve dolaylı tümleç ortak)
1-b) Bağımsız Sıralı Cümle: Bağımsız sıralı cümlede, cümleler birbirine yalnızca mana
yönüyle bağlıdır ortak öge yoktur. Cümlenin ögeleri birbirine uymayabilir.
- Ak gün ağartır, kara gün karartır.
- (Sen) Kötü söyleme eşine, (O) zehir katar aşına.
- At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
- Trafik polisi her gün ceza yazar, insanlar yine de hata yapar.
4
2) Bağlı Cümle: Aralarında ilgi bulunan ve birbirine bağlaçla –ki bağlacı hariç- bağlanan
cümlelere bağlı cümle denir.
“ Öyleyse, bu yüzden, ama, veya” bağlaçları ile de bağlı cümle kurulabilir.
- Önlüğünü çıkarıp ceketini giydi ve koşarcasına dışarı çıktı.
- Yanlış yaptığını anladı, fakat iş işten geçmişti.
- Akşama kadar bekledi de derdini kimseye anlatamadı.
GEBZE, 6 MART 2000 / GEBZE
5