Cümle Bilgisi Konu Anlatımı (Slayt)

1.
YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER
(ÖGELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER)
Türkçe’de cümlelerin ögeleri
özne + tümleç + yüklem sırasına göre dizilir.
Cümlenin temel anlamı yüklemdedir.
Türkçe söz diziminde yükleme yakın olan öge
önemlidir ve vurgu genellikle bu ögededir. Bazen
düşünce ve duyguların anlatımına ve yazımına göre
ögelerin yerleri değişebilir. Bazen de yüklem
söylenmeyebilir.
Bu duruma göre cümleler üçe ayrılır:
A. KURALLI CÜMLE
B. DEVRİK CÜMLESİ
C. EKSİLTİLİ CÜMLE
A. KURALLI CÜMLE: Yüklemi sonda olan cümleye kurallı
cümle denir.
Örnek: Çocuk sinirli bir şekilde konuştu.
B. DEVRİK CÜMLE: Yüklemi sonda olmayan
cümlelere devrik cümle denir.
Örnek: Sıkıldım televizyon seyretmekten.
C. EKSİLTİLİ CÜMLE: Yüklemi olmayan cümlelere
eksiltili cümle denir.
2. YÜKLEMİN CİNSİNE GÖRE CÜMLELER
A. İSİM CÜMLESİ
B. FİİL CÜMLESİ
İSİM CÜMLESİ: Yüklemi isim ya da isim soylu olan
cümlelere isim cümlesi denir. İsim cümlesinde yüklem
ekfiille çekimlenir.
Örnek: Burhan iki gündür hastaydı.
FİİL CÜMLESİ: Yüklemi fiil olan kelimelere fiil
cümlesi denir.
Örnek: Teyzem Ankara’dan döndü.
3. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER
A. Olumlu Cümle
B. Olumsuz Cümle
C. Soru Cümlesi
D. Ünlem Cümlesi
E. Emir Cümlesi
F. Dilek Cümlesi
G. Gereklilik Cümlesi
A. OLUMLU CÜMLE: Eylemin (işin, oluşun, hareketin)
yapıldığını, yapılacağını bildiren cümlelere denir.
Örnek: Ali okula geldi.
B. OLUMSUZ CÜMLE: Eylemin (işin, oluşun, hareketin)
yapılmadığını, yapılmayacağını bildiren cümlelere
denir. Olumsuz cümleler “me, ma” olumsuzluk
ekiyle ve yok, değil kelimeleriyle yapılır.
Not: Ne... ne bağlacı da olumsuz cümle yapabilir.
Örnekler: Bugün hava güzel değil.
Ne Ali geldi ne Ayşe geldi.
 Not: Bazı cümleler, yapıca olumlu olduğu halde, anlamca
olumsuz olabilir.
Örnek: Ne aradı, ne sordu.
 Not: Yapıca iki olumsuzluktan olumlu anlam çıkar.
Örnek: Param yok değil.
C. SORU CÜMLESİ: Cevap alma amacıyla hazırlanan
cümlelerdir. Bunlar değişik soru sözcükleriyle ( sıfat,
zamir, zarf ) ve ekleriyle ( mi ) sağlanır.
Örnekler:
Ahmet hangi kitabı aldı?
Sen de bizimle gelir misin?
D. ÜNLEM CÜMLESİ: Heyecan, korku, özlem, sevinç,
üzüntü, şaşma gibi çeşitli duyguları, coşkuları anlatan
cümlelere denir.
Örnek:
Hey, bana baksana sen!
4. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
A. BASİT CÜMLE
B. BİRLEŞİK CÜMLE
C. SIRALI CÜMLE
D. BAĞLI CÜMLE
A. BASİT CÜMLE:
Bir tek düşünceyi, yargıyı anlatan cümleye basit
cümle denir.
Not: Türkçe’de cümleler genellikle basit yapılı cümlelerdir.
Örnekler:
• Şiir, insanların ruhlarında derin izler bırakır.
• Hani bir arkadaşın vardı yıllar öne.
• Sabahları kentin bütün caddeleri trafik anarşisine tanık
oluyordu.
• Türk ulusunun geleneksel sanatlardaki başarısı diğer
ulusları büyülüyordu.
• İlkbaharda ağaçlar yapraklarını açıyor.
• Sınavdan yine mi zayıf aldın?
• Okullar haziranda kapanacak.
• Evimizi tatilde taşıyacağız.
B. BİRLEŞİK CÜMLE:
Birden çok duygu ve düşünceyi anlatan cümleye
birleşik cümle denir. Birleşik cümleler dörde ayrılır:
1. Girişik birleşik cümle
2. Koşullu birleşik cümle
3. “Ki”li birleşik cümle ( İlgi cümlesi )
4. İç içe birleşik cümle
Açıklama:
Birleşik cümlelerde birden fazla iş ya da yargı bulunur.
Bu yargılardan her birine cümlecik denir. Bu cümleciklerden
esas vurgulanan temel cümlecik adını alır ve sonda yer alır.
Temel cümleciği tamamlayan cümlecikler ise yan cümlecik adını
alır. Yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir ögesi olabilir.
B. BİRLEŞİK CÜMLE
1. Girişik Birleşik Cümle: Yan cümleciği eylemsilerden oluşan
cümlelere denir. Bu tür cümlelerin yan cümleciklerinde
fiilimsi olur.
• İleriye gitmek iyidir.
• Sizi arayan öğrenci gitti.
• Arkadaşım koşarak yanıma geldi.
Not: Yan cümlecik cümlenin farklı ögeleri olabilir.
•Büyük düşünenler kazanır.
Özne
•Kitap okumayı seviyorum.
B.’li Nesne
•En yüksek puanı alarak kazandı.
Zarf Tümleci
Not: Birden fazla yan cümlecik olabilir.
Örnek:Yolu öğrenince, yürüyerek gitti.
2. Koşullu Birleşik Cümle: Yan cümleciği dilek-şart ( -se,-sa )
kipiyle çekimlenerek kurulmuş birleşik cümledir. Temel
cümleye şart ya da sebep (neden) ilgisiyle bağlanır.
Örnekler:
• Güzelse alırız.
• Çalışırsa sevinir.
• Pencereyi açsa biraz nefes alacağım.
• Hasta olmasaydı toplantıya katılacaktı.
• Sözümü dinleseydi başına bu felaket gelmezdi.
3. Ki’li Birleşik Cümle: İlgi cümlesi de denilir. Yan cümlecik
temel cümleciğe ki bağlacı ile bağlanır.
Örnekler:
• Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
• Çok yemedim ki karnım ağrısın.
• Bir gün sen de anlayacaksın ki bu iş yanlış.
• Atları hızlı sür ki köye geç varmasın.
4. İç İçe Birleşik Cümle: Bir cümlenin herhangi bir görevle
başka bir cümlenin içinde yer aldığı cümledir. Yan cümle
temel cümlenin bir ögesi olur. (Belirtisiz nesne olur.)
Örnekler:
• “Biraz yardım edin.” dedi.
• “Savaşı önce kendimize karşı kazanmalıyız.” diye
düşündü.
• Henüz bana “Yolun sonu budur!” denmedi.
C. SIRALI CÜMLE
Tek başına yargı bildiren cümlelerin bir anlam bütünlüğü
sıralanmasıyla meydana gelen cümleler topluluğudur. İki
veya daha fazla cümle ile kurulur. Cümleler birbirinden
virgül veya noktalı virgülle ayrılır.
Not: Bu cümlelerin aralarında ortak öge bulunuyorsa
bağımlı sıralı cümle adını alır. Ortak öge bulunmuyorsa
bağımsız sıralı cümle adını alır.
Örnekler:
• Yoldan geçerken baktı, utandı.
• Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.
• Sular boşanmış, her taraf ıslanmış.
D. BAĞLI CÜMLE:
Aralarında anlam ilgisi bulunan ve birbirine bağlaçla
bağlanan cümledir. Birinci cümle ikinci cümleye
genellikle “fakat, ama, ve, da” bağlaçlarıyla bağlanır.
Not: Bu cümlelerin aralarında ortak öge bulunuyorsa
bağımlı bağlı cümle adını alır. Ortak öge
bulunmuyorsa bağımsız bağlı cümle adını alır.
Örnekler:
• Yeni filmleri seyrediyor ama beğenmiyordu.
• Ahmet çalışmıyor fakat iş arıyordu.
• Gönlümle oturdum da hüzünlendim o yerde.
• Hava bulutluydu ve durduğumuz tepe rüzgarlıydı.