FİİLLER(EYLEM) Ek fiil

FİİLLER(EYLEM)
İş, oluş ve hareket bildiren sözcüklere fiil denir.
Bir sözcüğün fiil (eylem) olup olmadığını anlamak için
o sözcüğün hem cümledeki anlamına hem de “mek,
mak” mastar ekini alıp alamadığına bakmak gerekir.
Araba (mak) bilgisayar(mak) ben(mek) güzel(mek)
Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek)
FİİLLER(EYLEM)
Gül(mek) yaz(mak) büyü(mek) geç(mek)
Bu sözcükler her zaman fiil midir?
Gülmek sana çok yakışıyor.
Fiilimsi (isim-fiil)
NOT: Bir sözcük mastar eki olan –mek, -mak ile
birlikte kullanılmışsa fiil değil fiilimsidir.
Ali’nin bir atı vardı.
Yüklem
Ali eve çok geç vardı.
Yüklem
FİİLLER(EYLEM)
Fiiller karşıladıkları anlamlara göre üçe ayrılmıştır.
1.İş (kılış) Fiilleri
2.Oluş Fiilleri
3.Durum (hareket) fiilleri
FİİLLER(EYLEM)
1.İş (kılış) Fiilleri:
Hareketi anlatan fiillerdir. Bu işi yapan bir özne vardır ve bu
işten etkilenen bir nesne bulunur.
Nesne bulunduğu için bu fiiller geçişli fiillerdir diyebiliriz.
İş-kılış fiillerinin başına “onu” kelimesini getirdiğimizde
anlamlı bir ifade oluşur. “Neyi, kimi” sorularına cevap verirler.
Ahmet, elindeki taşı suya attı.
onu
Neyi?
sildi.
anlattı.
temizledi.
yazdı.
FİİLLER(EYLEM)
2. Oluş fiilleri:
Kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir.
Oluş fiillerinde zaman unsuru vardır, eylemin gerçekleşmesi
için belli bir sürenin geçmesi gerekir, çünkü zamanla ortaya
çıkan durumu anlatırlar.
Bu eylemler nesne alamadıkları için geçişsizdirler.
Dolayısıyla “neyi, kimi” sorularına cevap vermezler.
Beş sene içinde çok hızlı yaşlandı.
onu
GETİRİLEMEZ
Neyi?
büyümüş.
sarardı.
ağarıyor.
zayıflamış.
FİİLLER(EYLEM)
3. Durum fiilleri:
Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Eylem
öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir; ancak yapılan işten
etkilenen herhangi bir nesne yoktur, nesneye ihtiyaç duyulmaz.
Dolayısıyla nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir, “neyi,
kimi” sorularına cevap veremezler, başına “onu” sözcüğü
getirildiğinde anlamsız olur.
Uzun zamandır ilk kez güldü.
onu
GETİRİLEMEZ
Neyi?
uyumuş.
dinlendi.
ağlıyor.
korkacak.
FİİLLER(EYLEM)
ÇEKİMLİ FİİL:
Bir fiilin kip ve şahıs ile ifade edilmiş haline “çekimli fiil”
denir.
Oku – yorum
Çekimli fiil
Eylemin kim tarafından ve ne zaman yapıldığını bildiriyor.
FİİLLER(EYLEM)
FİİLLERDE KİP
Türkçede kipler iki grupta incelenir.
Haber Kipleri
Dilek Kipleri
1.Şimdiki zaman kipi
1.Gereklilik kipi
2.Geniş zaman kipi
2.Dilek-şart kipi
3.Gelecek zaman kipi
3.İstek kipi
4.Görülen geçmiş zaman
4.Emir Kipi
5.Duyulan geçmiş zaman
FİİLLER(EYLEM)
FİİLLERDE KİP
Haber Kipleri
Ekleri
1.Şimdiki zaman kipi
2.Geniş zaman kipi
-yor
3.Gelecek zaman kipi
-ecek…
4.Görülen geçmiş zaman
-dı…
5.Duyulan geçmiş zaman
-mış…
-r, ar…
FİİLLER(EYLEM)
FİİLLERDE KİP
Dilek Kipleri
Ekleri
Gereklilik kipi
-meli
Dilek-şart kipi
-se
İstek kipi
-e
Emir kipi
-
FİİLLER(EYLEM)
Burada cuma günleri pazar kuruluyor.
Geniş zaman
Arabayı yazın alırız.
Gelecek zaman
Paramı hemen şimdi isterim.
Şimdiki zaman
Nasrettin Hoca birgün pazara gider.
Duyulan geçmiş zaman
Çocuk bir de bakar ki çantası yerinde yok.
Duyulan geçmiş zaman
Bunu alacak, götürecek, dayına teslim edeceksin. Emir
Altı aylıkken dişim çıktı.
Duyulan geçmiş zaman
Annen yarın baklava yapıyor mu?
Gelecek zaman
Kolay gelsin.
İstek kipi yerine
FİİLLER(EYLEM)
Bir kipin-zamanın, bir başka kip yerinde kullanılmasına fiillerde
zaman-anlam kayması denir.
Bir başka ifadeyle; eylemin, çekimlenişine göre taşıması gereken
anlamın dışına çıkmasıdır.
FİİLLER(EYLEM)
ŞAHIS EKLERİ
Şahıs ekleri, eylemin hangi şahıslar tarafından yapıldığını gösterir.
Türkçede ben, sen, o, biz, siz onlar olmak üzere altı şahıs vardır.
1. Tekil şahıs eki
ben
-ım
2. Tekil şahıs eki
sen
-sın
3. Tekil şahıs eki
o
-
1. Çoğul şahıs eki
biz
-ız
2. Çoğul şahıs eki
siz
-sınız
3. Çoğul şahıs eki
onlar
-lar
FİİLLER(EYLEM)
FİİLDE ÇATI
Yüklem olan fiilin cümledeki özne ve nesne ile olan ilişkisine
“fiilde çatı” denir.
Aşağıdaki cümleyi çatı bakımından inceleyelim.
Ceviz, bu tür açık alanlar için vazgeçilmez bir ağaçtır.
İsim cümlesi
NOT: Yüklemi isim olan cümlelerde (isim cümleleri) çatı aranmaz.
FİİLLER(EYLEM)
FİİLDE ÇATI
Fiilde çatı konusu, eylemin cümledeki nesneyle ve özneyle olan
ilişkisi bakımından ikiye ayrılmaktadır.
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
B-ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
1. Geçişli fiiller
1. Etken fiiller
2. Geçişsiz fiiller
2. Edilgen fiiller
3. Oldurgan fiiller
3. Dönüşlü fiiller
4. Ettirgen fiiller
4. İşteş fiiller
FİİLLER(EYLEM)
FİİLDE ÇATI
Peki eylemin nesne alıp almaması ne demektir?
Eylemin belirttiği hareket, olay ya da kılış nesne üzerinde gerçekleşiyorsa
yani bir “nesneyi” etkiliyorsa, bu fiil nesne alabiliyor ve geçişli
demektir.
Kuşlar yemlerini yediler.
Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşiyor.
Sabah yürüyüşe çıktık.
Eylem, bir nesne üzerinde gerçekleşmiyor.
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
1. Geçişli fiiller:
Nesne alabilen fiillerdir. (Cümlede nesne varsa veya nesne sonradan
eklenebiliyorsa cümlenin yüklemi geçişli bir fiildir demektir.)
Cümlede nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne” sorularına
cevap verebilen fiillerdir.
Geçişli fiiller, başına “onu” kelimesi geldiğinde anlamlı bir ifade
oluştururlar. (Çünkü onu kelimesi cümlede nesne görevinde bulunur.)
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
1. Geçişli fiiller:
Bozulan televizyonu hemen tamir etti.
Marketten meyve ve sebze aldım.
Havalimanında yaklaşık yarım saat bekledim.
Hiç sıkılmadan, büyük bir keyifle dinlerdik.
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
2. Geçişsiz fiiller:
Nesne alamayan fiillerdir. Cümleye dışarıdan herhangi bir nesnenin
getirilemediği fillerdir.
Yükleme sorulan ve nesneyi buldurmaya yönelik olan “neyi, kimi ve ne”
sorularına cevap veremeyen fiillerdir.
Geçişsiz fiillerin başına “onu” kelimesi getirmeye çalıştığınızda anlamda bir
bozukluk ile karşılaşırsınız.
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
2. Geçişsiz fiiller:
Bu olaydan sonra tamamen içine kapandı.
Beni görünce hemen boynuma sarıldı.
Yorgunluktan gelir gelmez yatağına uzandı.
UYARI: Dilimizde bazı kelimeler cümle içinde kazandıkları anlamları ile hem
geçişli hem de geçişsiz şekilde kullanılabilmektedir.
Yolda köpek sürüsü ile karşılaştığımdan eve kadar koştum. (Geçişsiz)
Beden eğitimi öğretmenliği için dört yüz metreyi iki dakikada koştum. (Geçişli)
Odanın içinde sabahtan beri dolaşıyordu. (Geçişsiz) (Neyi dolaşıyordu = ? )
Bu tarihi sarayı keyifle dolaşıyordu. (Geçişli) (Neyi dolaşıyordu = Bu tarihi sarayı)
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
3. Oldurgan fiiller:
Geçişsiz bir fiilin “-r, -t, -tır” eklerinden birini alıp geçişli hale getirilmesiyle
oluşan fiile “oldurgan çatılı fiil” denilmektedir.
Geçişsiz Fiil
Oldurgan Fiil
Uyu-mak
Uyu-t-mak
Kaç-mak
Kaç-ır-mak
Düş-mek
Düş-ür-mek
Gül-mek
Gül-dür-mek
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
3. Oldurgan fiiller:
Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu.
Misafirleri için bütün bir hindiyi pişirdi.
Oyuncularını iki gün boyunca dinlendirdi.
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
4. Ettirgen çatılı fiiller:
Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine “-r, -t, -tır” eklerinden birinin veya
ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan, bunun sonucunda geçişlilik
derecesi arttırılan (bir nevi çift geçişli) fiillere “ettirgen çatılı eylemler”
denir.
Ettirgen Fiil
Geçişli Fiil
Temizle-mek
Temizle-t-mek
Sil-mek
Sil-dir-mek
Bul-mak
Bul-dur-mak
Kes-mek
Kes-tir-mek
FİİLLER(EYLEM)
A- NESNESİNE GÖRE FİİLLER
4. Ettirgen fiiller:
Bal mumundan heykelini yaptırmış.
Misafirlerin tümünü havaalanından aldırdı.
Bütün evi ona sildirdi.
NOT: Ettirgen fiillerde, eylem çoğunlukla özne tarafından değil de bir aracı
tarafından yapılır, özne işi ya ikinci bir kişiye yaptırır ya da ikinci kişiyi aracı
koyarak üçüncü kişiye yaptırır.
FİİLLER(EYLEM)
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
1. Etken fiiller
2. Edilgen fiiller
3. Dönüşlü fiiller
4. İşteş fiiller
FİİLLER(EYLEM)
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
1.Etken çatılı fiiller:
Cümlede bildirilen işin, hareketin gerçek özne tarafından bizzat
gerçekleştirildiği fiillere “etken fiil” denir.
Babam bahçenin kapısını onardı.
Onarma işini, özne kendisi yapmıştır.
Şairler insanı tanımayı başaramazlarsa şiirden uzaklaşırlar.
Gerçek özne
Hızla yağan yağmurun altında arabaya doğru koştuk.
Gerçek özne
Sahneye çıkınca salondakileri başımla selamladım.
Gerçek özne
UYARI: Gizli özne de cümledeki eylemi bizzat kendisi yaptığından gerçek özne
olarak incelenir, bu yüzden cümlede özne gizli şekilde verilse bile yüklem
etken çatılı fiil olur
FİİLLER(EYLEM)
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
2.Edilgen çatılı fiiller:
Eylemi gerçekleştiren kişi ya da varlığın belli olmadığı fiillere “edilgen çatılı
fiiller” denir.
Edilgen eylemle kurulmuş cümlelerde özne, gerçek özne değildir.
Sözde özne olarak kullanılır.
Etken çatılı fiillere –l ve –n ekleri getirilerek yapılır.
FİİLLER(EYLEM)
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
2.Edilgen çatılı fiiller:
İtfaiye yangını kısa sürede söndürdü.
Söndürme işini yapan öznedir. Etken.
Yangın kısa sürede söndürüldü.
Sözde özne
Edilgen
Editör kitaptaki yanlışları düzeltti.
Gerçek özne
Etken
Kitaptaki yanlışlar düzeltildi.
Sözde özne
Edilgen
Odanın her yerini süsledi.
Gerçek özne
Etken
Odanın her yeri süslendi.
Sözde özne
Edilgen
Bu bina Hasan usta tarafından yapıldı.
Örtülü sözde özne
Edilgen
FİİLLER(EYLEM)
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
3.Dönüşlü çatılı fiiller:
Fiil, -l ve –n ekleri almasına rağmen eylemin kim tarafından yapıldığı belli
olan, yapılan işten etkilenenin özne olduğu fiillerdir.
Fadime odayı süsledi.
Gerçek özne - Etken
Oda süslendi.
Sözde özne - Edilgen
Fadime süslendi.
Gerçek özne – Dönüşlü (işten etkilenen öznedir.)
Çocuk babasının kollarına atıldı. Gerçek özne - Dönüşlü
Murat, eve gider gitmez yıkandı. Gerçek özne - Dönüşlü
İki yıllık eşinden tek celsede boşandı. Gerçek özne - Dönüşlü
FİİLLER(EYLEM)
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
4.İşteş çatılı fiiller:
Fiil kök ve gövdelerine –ş eki getirilerek yapılan eylemlerdir.
Bu tür fiillerde karşılıklı yapma veya birlikte/beraberce yapma anlamı vardır.
Karşılıklı İşteş Fiiller
Dövüş- selamlaş- İtişTartış- haberleş- atışAraş- görüş- buluşYazış- anlaş- bağrış-
Birlikte Yapılan İşteş Fiiller
Uçuş- ağlaş- kaçışÖtüş-bekleş- gülüş-
Koşuş- doluş- kapış-
FİİLLER(EYLEM)
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
4.İşteş çatılı fiiller:
DİKKAT: Fiilerden bazıları doğrudan “ş” işteşlik eki almadığı halde, kalıplaşarak
birden fazla kişi tarafından yapılma anlamı kazandıkları için işteş olarak kabul
edilirler.
Uzunca bir zamandan sonra tekrar barıştılar. Karşılıklı yapma anlamı var. İşteş
Savaş(mak)
Güreş(mek)
Dertleş(mek)
Sözleş(mek)
Tüm sınıf bu sınavı geçebilmek için gece gündüz çalıştı.
İşteş çatılı bir fiil değildir. Çalış- kök halindedir. –ş işteş
eki almamıştır. ‘Çalıştım’ şeklinde tekil olabilmektedir.
FİİLLER(EYLEM)
FİİLDE ÇATI
Aşağıdakilerden hangisi nesne-yüklem ilişkisi bakımından
diğerlerinden farklıdır?
A) Kentin kapısından çıkarken bir ses duydu.
B) Çocuklarını ve komşularını da çağırdı.
C) Parmaklarıyla sana başkalarını işaret edecekti.
D) Kimseden yardım istemeden çocuklarını bugünlere getirdi.
E) Hayata, fakir bir köylü çocuğu olarak başlamıştı.
CEVAP: E
FİİLLER(EYLEM)
FİİLDE ÇATI
Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne-yüklem İlişkisi bakımından
diğerlerinden farklıdır?
A) Her iki taraftan da olumlu cevaplar alındı.
B) Oda, alçı bloklarla ortasından ikiye bölündü.
C) Gelişimi kutlamak için büyük törenler düzenlendi.
D) içindeki aşk ateşi yeniden alevlendi o gün.
E) Sohbet hırkası son defa giyilmişti bu akşam.
CEVAP: D
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
Ek fiil nedir? Bir fiil çeşidi midir? Fiiller gibi çekimlenebilir mi? Olumsuz
çekimleri yapılabilir mi? Ek fiilin görevleri nedir?
Ek fiil, tek başına bir anlamı olmayan ancak eklendiği sözcüğe çeşitli anlamlar
yükleyen ve bazı görevleri bulunan “i-mek” fiilidir.
Ek fiil; kip ve şahıs ekleri alabilir. Ek fiilin sadece 4 kiple çekimi vardır.
Ek fiil
Kip
İ
di
Görülen geçmiş zaman kipi
İ
İ
miş
se
Öğrenilen geçmiş zaman kipi
Şart kipi
İ
dir
Geniş zaman kipi
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
Film çok güzeldi.
Ek fiil konusunu çoktan öğrenmişti.
Aldığın şeyler çok pahalıymış.
“Yusuf ile Züleyha” romanını tekrar okuyacakmış.
Yatağın dağınıksa toplar mısın?
Belki de söyledikleri doğrudur. ?
Dikkat: Birinci cümlenin kipi, görülen geçmiş zamandır. ‘dı’ kipi isme değil düşmüş
olan i- fiiline gelmiştir.
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
Ek fiilin iki görevi vardır:.
1-İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem yapar.
2-Basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapar.
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
GÖREVLERİ:
Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı
Mesleğimi yapamadığım için mutsuzdum. (mutsuz idim)
Hem evinde hem iş yerinde oldukça başarılı bir kadındı. (kadın idi)
Sen ve ben çok iyi bir ekiptik. (ekip idik)
Hazırlıklı olmamalarına karşın konuya hakimdiler. (hakim idiler) (hakimlerdi)
Çok para verip aldığı arabanın motoru güçlü değildi. (değil idi) / (olumsuzu)
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
GÖREVLERİ:
Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı
Bu ay faturaları ödeyecek kişi benmişim. ( ben imişim)
Zannettiğimden de akıllıymışsın. (akıllı imişsin) (“y” kaynaştırma harfi)
Yemekte şehriye çorbası varmış. (var imiş)
Siz paradan değil, yürekten yana zenginmişsiniz. (zengin imişsiniz)
Yollar, sanıldığı gibi karla kaplı değilmiş. (değil imiş) / (olumsuzu)
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
GÖREVLERİ:
Ek Fiilin Şartı
Akşamları çok yorgunsam spora gitmem. (yorgun isem)
Gözlerin bozuksa seni mülakatta elerler. (bozuk ise)
Sorular zor değilse neden bu kadar yanlış yaptın? (değil ise)/ (olumsuzu)
Bu duyduklarım doğru ise onlara dava açacağım.
Ek fiil
Tansiyonu yüksek, ateşi ise normalin üstünde.
Bağlaç
Ek fiilin olumsuzu yapılabilir. Doğru ise / doğru değil ise
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
GÖREVLERİ:
Ek Fiilin Geniş Zamanı
Enstrüman çalma konusunda oldukça yetenekliyimdir. (yetenekliyim)
Sandığımdan daha da hızlısın.
Yeni tasarladığım ayakkabı son derece şık bir görünüme sahip. (sahiptir)
Senden bana haber getiren yeşilbaşlı telli turnalardır.
Bu hayatta hiç kimse mükemmel değildir.
Olumsuzu
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER:
Ek fiilin diğer görevi de basit zamanlı bir fiilin, birleşik zamanlı fiil olarak
çekimlenmesini sağlamaktır.
Basit zamanlı fiil nedir?
Uyu +
muş
+
um
= Uyumuşum (Basit zamanlı fiil)
Bil
+
iyor
+
sun
= Biliyorsun (Basit zamanlı fiil)
Git
+
meli
yiz
= Gitmeliyiz (Basit zamanlı fiil)
+
Bir fiilin “tek kip eki” ve “şahıs” ile çekimlenmesi, o fiilin basit zamanlı fiil
olması anlamına gelmektedir.
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER:
Birleşik zamanlı fiil nedir?
Uyu
+ muş +
idi
+m =
Uyumuştum (Birleşik zamanlı fiil)
Bil
+ iyor +
imiş
+ sin =
Biliyormuşsun (Birleşik zamanlı fiil)
Git
+ meli +
ise
+k
Gitmeliysek (Birleşik zamanlı fiil)
=
Fiilin birleşik zamanlı olması demek, ek fiil yardımıyla “iki kip ekinin” bir araya
gelmesi demektir.
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL (EK EYLEM)
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER:
Birleşik zamanlı fiiller 3’e ayrılır.
1. Hikâye birleşik zamanlı fiiller
Fiil kök + Kip eki + idi + Şahıs eki
2. Rivayet birleşik zamanlı fiiller
Fiil kök + Kip eki + imiş + Şahıs eki
3. Şart birleşik zamanlı fiiller
Fiil kök + Kip eki + ise + Şahıs eki
Gördüydüm, uyumuştum, yazıyordum, yıkacaktı, beklerdin, gitmeliydim, yeseydim
Yapmışmışım, özlüyormuş, boyayacakmışım, çözermişim, bileymişim, görseymişim
Sorduysam, geçmişsen, satıyorsa, yiyeceksek, öğretirseniz, izlemeliyse
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL
(I) Teke onunla birlikte aşağı iniyordu. (II) Düz bir kayanın üstünde durdu. (III)
Düzlüğün ortasında derince bir çukur vardı. (IV) Çukur ağzına kadar yağmur
suyuyla doluydu. (V) Toros kayalıklarında çok görmüştü bunlardan.
Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerden hangisinde yüklem ekeylemle çekimlenmemiştir?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
CEVAP: B
FİİLLER(EYLEM)
EK FİİL
Aşağıdakilerden hangisinde ek-eylemin görevi diğerlerinden farklıdır?
A) Kuş, mavi bir ışığa bürünmüş, uçuyordu.
B) Örümcek ağ yapmış ve ağın köşesine sinmişti.
C) Arının sırtında kendi suretini görürdü.
D) Yüreğindeki sevinç daha da kaynaşıyordu.
E) Burası kumluk değil, derin bir yardı.
CEVAP: E