yapı b*lg*s

YAPI BİLGİSİ I
1.YAPI BİLGİSİ I
1.1. YAPI BİLGİSİYLE İLGİLİ
TEMEL KAVRAMLAR
1.2. BİÇİMBİRİMLERİN
SINIFLANDIRILMASI
1.3. TÜRKÇENİN EKLERİ
1.3.1. ÇEKİM EKLERİ
1.3.1.1. İSİM ÇEKİM EKLERİ
1.3.1.2. FİİL ÇEKİMİ EKLERİ
1.3.1.3. EK FİİL
2. BÖLÜM SONU SORULARI
1. YAPI BİLGİSİ (MORFOLOJİ)
Morfoloji, dil bilimde ve dil bilgisinde
yapı bilgisi; çekimli biçimlerin, sözcük türlerinin
ve sözcük üretiminin çalışması anlamında
kullanılır. İnsanların dile yönelik ilgileri
genellikle
sözcük
düzeyinde
yoğunlaşır.
Sözcüklerin anlamı, kökeni, yazımı zaman
zaman dil uzmanı olmayan konuşurların da
tartışmalarına konu olur. Bu tartışmaların bir
bölümü bilimsel bilgiye dayanmadığından doğru
sonuçlara ulaşmaz.
1.1. YAPI BİLGİSİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Biçimbirim
Yapı bilgisinde temel birim, biçimbirimdir. Biçimbirim, daha
küçük birimlere ayrılamayan, ses ve yapı yönünden anlamlı en küçük
ögelerdir. Sözcüklerin iç yapısının kendilerine eşit ya da kendilerinden
daha küçük biçimbirim adı verilen ünitelerden oluştuğunu biliyoruz.
Biçimbirim terimi, geleneksel dil bilgisindeki sözcük ve ek
kavramlarını birlikte ifade etmektedir, yani biçimbirim ‘sözcük’ ya da
‘ek’ olabilir. Örneğin, evlilikten sözcüğü dört biçimbirimden: ev, -li, lik, -ten; aldık sözcüğü üç biçimbirimden: al-, -dı-, -k’den oluşur. Ses,
biçim ve söz dizimi boyutları ve işlevleri bulunan, ad ve eylemlerin
türetim ve çekiminde ayrı ayrı ele alınan biçimbirimler, anlatımdaki
söze dönüşmüş, bağımlı veya bağımsız en küçük anlamlı birimin
taşıyıcılarıdır. Diğer bir deyişle, biçimbirimler işlevi bulunan en küçük
yapısal birimlerdir.
Biçimbirimler
sözcük
diziminde
sıralanırken yapım ekinin çekim ekinden önce
gelmek
zorunda
olması;
eklenmede
biçimbirimlerin ses özelliklerine tâbi olması gibi
sınırlamalar
vardır.
Örneğin,
öğretimde
sözcüğünde önce yapım eki -(i)m, ardından
çekim eki +dA gelir. -(i)m eki hece ve ses yapısı
bakımından öğret- tabanına, aynı şekilde +dA eki
de öğretim tabanına tâbidir.
Biçimbirimler, hecelerle karıştırılmamalıdır. Hece bölünmesi
ile biçimbirimler arasında ancak rastlantıya dayalı benzerlik
bulunabilir. Hece sayısı ile biçimbirim sayısı arasında doğrudan bir
ilişki yoktur. Kimi zaman bir biçimbirim birkaç heceden; kimi zaman
da bir hece en az iki biçimbirimden oluşabilir. Örneğin 3 heceli
kelebek, 1 biçimbirimdir. 1 heceli kon- sözcüğünde ise 2 biçimbirim
vardır. Aşağıda konuklar sözcüğünde, heceler ve biçimbirimler
gösterilmiştir:
Sözlüksel gösterim: konuk-lar (1 sözcük ve 1 ekten oluşuyor)
Biçimbirimlerin gösterimi: ko-n-(u)-k-lar (4 biçimbirimden oluşuyor)
Hecelerin gösterimi: ko-nuk-lar (3 heceden oluşuyor)
Seslerin gösterimi: k-o-n-u-k-l-a-r (8 ses birimden oluşuyor)
Değişken Biçim
Tek bir dil bilgisel işlevi temsil eden biçimbirimler,
çekim ve eklenme sırasında aynı işlevi temsil etmek üzere
farklı biçimlerde gerçekleşebilirler. Bu biçimlere değişken
biçim adı verilir. Başka bir tanımla değişken biçim, bir
biçimbirimin ses uyumlarına bağlı olarak aldığı biçimdir. Bu
farklı biçimlerde gerçekleşmenin kuralları formüle edilebilir.
Örneğin Türkçede +lar ve +ler (+lAr) biçimlerinin iki değişken
biçimi vardır. Çokluk, eğer sözcüğün son hecesinde ön bir ünlü
veya son seste kimi ön damak ünsüzleri varsa +ler değişken
biçimi, diğer durumlarda +lar değişken biçimi tarafından
işaretlenir.
Değişken biçim: Ses
uyumlarına bağlı
değişen biçimbirimdir.
Çokluk eki +lar, +ler
gibi.
Görülen
geçmiş
zaman ekinin 8 değişken
biçimi (-dı/-di, -du/-dü; -tı/ti, -tu/-tü = -DI, -DU) vardır.
Ünlü uyumlarına girmeyen
şimdiki zamanı işaretleyen yor, addan ad yapan (ı)mtırak vb. biçimbirimlerin
ise değişken biçimi yoktur.
Değişken biçimlerden her
birine biçimlik (morf) adı
verilir.
1.2. BİÇİMBİRİMLERİN SINIFLANDIRILMASI
Biçimbirimler tek başlarına kullanılıp
kullanılamamaları
bakımından
bağımsız
biçimbirimler (sözlüksel) ve bağımlı biçimbirimler
(görevsel) olmak üzere ikiye ayrılır. Bağımsız
biçimbirimler, tek başlarına kullanılabilir, herhangi
bir söz dizimsel yapıda başka bir biçimbirime bağlı
değildir. Bağımlı biçimbirimler başka bir
biçimbirime bağlanmak zorunda olan, tek başlarına
kullanılamayan biçimbirimlerdir. Bağımlı
biçimbirimlerin yeni sözcükler üretmek ve
sözcükleri çekimli hâle getirmek şeklinde
özetlenebilecek iki temel görevi vardır.
Bağımsız biçimbirimler/Sözcükler
Bağımlı biçimbirimler/Ekler
çocuk
+lar
ev
+e
gir-
-di
yarın
-
gel-
-
KÖK
Kökler, kendilerinden daha küçük anlamlı parçalara
ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan ve bir sözcük türüne
ait olan biçimbirimlerdir. Bir sözcük en az bir kök
biçimbirimden oluşur, bu tür sözcüklere basit sözcük veya
basit gövde adı verilir. Örneğin ak (sıfat), git- (eylem),
gel- (eylem), el (ad), kelebek (ad), kol (ad), kulak (ad),
toprak (ad) sözcükleri morfolojik bakımdan bölünemez;
ancak anlam taşımayan ke-le-bek gibi hecelere veya k-e-le-b-e-k gibi seslere bölünebilir. Unutmamamız gereken
nokta, bugün kök gibi görünen birçok sözcüğün aslında
tarihî dönemlerde en az iki bağımsız biçimbirimden
oluşabileceğidir. Örneğin biz, siz, gece, öğle, öğün ve
ağaç vb. art zamanlı bakımdan türemiş sözcüklerdir.
Canlı ve cansız varlıkları, kavramları belirten
köklere isim kökü (ayak, yer, gök gibi); evrendeki
bütün varlıkların zaman ve mekân içinde
gerçekleştirdikleri oluş, kılış durumlarını anlatan,
hareketleri ifade eden, köklere ise fiil kökü (gel-,
çık-, gir-, bul- gibi) adı verilir. Hem isim hem de fiil
kökü olarak kullanılan kökler de ikili kök (göç/göç, savaş/savaş-, sıva/sıva-, ekşi/ekşi- gibi) olarak
adlandırılır. Bunların bir kısmında anlam ilişkisi
yoktur, ses açısından benzerlik vardır (yaz/yaz-,
yüz/yüz-, soy/soy- gibi).
GÖVDE
Gövdeler, biri bağımsız biçimbirim olmak
üzere, en az iki biçimbirimden oluşan yani bir veya
daha fazla ek alan kök biçimbirimlerdir. Örneğin
geçit, gelinlik, geliştiril- sözcükleri geç-(i)-t, gel-(i)n-lik, gel-(i)ş-tir-(i)l- biçimbirimlerinden oluşan
gövdelerdir. Biçimbirim niteliği bulunmayan
yardımcı sesler parantez içinde gösterilmiştir.
TABAN
Tabanlar, eklerin yani bağımlı biçimbirimlerin
eklendiği yalın sözcüklerdir. Tabanlar kök veya türemiş sözcük
olabilir. Aşağıdaki örnekte göz, gözlük sözcüğünün; gözlük,
gözlükçü sözcüğünün; gözlükçü ise gözlükçülük sözcüğünün
tabanıdır.
gözlükçülük
gözlükçü
gözlük
göz
EK
Ekler, herhangi bir sözcük türüne dâhil olmayan, yani eylem,
ad (isim), sıfat, zarf vb. sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı
biçimbirimlerdir. Ekler;
• Biçim bakımından ön ekler, iç ekler, son ekler olmak üzere üçe;
• İşlev bakımından yapım/üretim ekleri ve çekim ekleri olmak üzere
ikiye ayrılır.
Burada anlam ve işlevlerine göre yapım (üretim) ekleri ve
çekim eklerine kısaca değinilecektir.
Yapım ekleri: Yapım/üretim ekleri yeni sözcükler
yapma görevi bulunan eklerdir. Yeni sözcükler
yapılırken sözcük türü değişebilir. Örneğin oyun
adından eylem yapan -a- biçimbirimi ile üretilen
yeni sözcük (oyna-) artık bir eylemdir. Aynı şekilde
aç- eyleminden -(ı)k biçimbirimi ile üretilen yeni
sözcük açık bir addır. Son olarak -n biçimbirimi
gündüz, güz, kış vb. adlara gelerek zaman belirteci
yapar. Yapım ekleri dil bilgisel bilgi ve sözlüksel
bilgi taşırlar.
Sözcük
Yapım eki
Dil bilgisel bilgi
Sözlüksel bilgi
oyna-
-a-
isimden fiil
eylem, hareket
açık
-(I)k
fiilden isim
durum
kışın
-(I)n
isimden zarf
zaman adı
Çekim ekleri: Dil bilgisel bilgi taşıyan biçimbirimler olan çekim
ekleri, sözlüksel biçimbirimlerde isim durumlarını, bazı dillerde
cinsiyet; fiillerde çatı, kip, görünüş, kişi, vb. dil bilgisel işlevleri
işaretler. Örneğin “Derslerimi tamamladım“ cümlesini inceleyelim:
“Ders-ler(1)-i-m(2)-i(3) tamamla-dı(4)-m(5)”
(1) Çokluk eki
(2) İyelik
(3) Yükleme durumu
(4) Görülen geçmiş zaman
(5) Birinci şahıs
EKLENME
Sözcüğün yapım eki veya çekim eki almasıdır.
Türkçe yalnızca sondan eklemeli bir dil olduğundan
eklenme, Türkçede son eklenme şeklinde
gerçekleşir. Ancak başka dillerde ön eklenme ve iç
eklenme vardır. Örneğin dilimize Batı dillerinden
kopyalanmış olan anormal, deşarj; Doğu dillerinden
kopyalanmış olan namüsait, bitaraf sözcüklerinde
ön eklenme vardır.
İÇ DEĞİŞİM
Türkçede çekimler eklenmelerle yapılmaktadır. Ama İngilizce
gibi çekimli (bükümlü) kimi dillerde eklenmenin dışında iç değişim adı
verilen bir çekim biçimi vardır. İç değişim, herhangi bir sözcükte ek
olmayan bir parçanın sözcükteki başka bir parçanın yerini alarak
sözcüğün anlamını değiştirmesi veya çokluk, zaman vb. bildirmesi gibi
dil bilgisel bir işlev işaretlemesidir. Örneğin foot ‘ayak’ sözcüğünde
oo’un yerine ee’nin eklenmesiyle sözcük çokluk anlamı kazanır, to sing
‘şarkı söylemek’ eyleminde i yerine a ve u seslerinin gelmesiyle geçmiş
zaman biçimleri olan sang ve sung oluşur. Türkçede ben, sen ve o
zamirlerinin yaklaşma durumu eki alması durumunda bana, sana, ona
biçimlerini alması biçimsel olarak iç değişime benzemektedir.
1.3. TÜRKÇENİN EKLERİ
Sözcükleri çok genel olarak isimler ve fiiller, ekleri de çekim
ve yapım (türetim) ekleri olarak sınıflandırdığımızda eklemeli bir dil
olan Türkçenin yapı ve işleyiş sistemini ana çizgileri ile
değerlendirmeye başlayabiliriz.
Çekim ekleri, yeni kelimeler yapmayan, ancak çekime
girebilen sözcüklerin sonuna gelerek dil bilgisel işlevi belirleyen
eklerdir. Örneğin anne-ler-i-miz-e sözcüğünde anne tabanına gelen
ekler sırasıyla isim çekim eklerinden çokluk, iyelik ve yaklaşma hâli
ekleridir.
Yapım ekleri oyun adından oyna-, bil- eyleminden bilgi
örneğindeki gibi, sözcüklerden yeni anlamda aynı ve farklı türde yeni
sözcükler oluşturan eklerdir.
1.3.1. ÇEKİM EKLERİ
Türkçe eklemeli dil olduğundan isim ve fiillerin
çekimi, ekler aracılığıyla gerçekleştirilir. Çekim ekleri
eklendikleri isim ve fiillerin sözcük türünü değiştirmeden
sözcükler arasında yapı ve anlam ilişkileri kurar. Çekim ekleri,
fiil ya da isim soylu sözcüklere gelerek bağlı oldukları sözcük
öbeklerine göre, sözcükler arasında durum, iyelik, çokluk, kip,
zaman, kişi, sayı vb. geçici ilişkiler kuran, görevsel bağımlı
biçimbirimlerdir. Çekim ekleri, eklendikleri sözcüklere
herhangi bir yeni anlam katmaz, yalnızca onlara işleklik
kazandırır. Ancak seyrek de olsa, sıfat-fiiller gibi bir ekin
yapım veya çekim olup olmadığı konusunda karar vermek güç
olabilir. Çekim ekleri kendi aralarında isim çekim ekleri ve fiil
çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.
1.3.1.1. İSİM ÇEKİMİ EKLERİ
İsim ya da isim soylu sözcüklere isim
çekim eklerinin, yani durum, iyelik, çoğul, soru
ve aitlik eklerinin eklenmesine isim çekimi adı
verilir. Örneğin ev sözcüğü söz diziminde ev-e
(durum eki), ev-im (iyelik eki), ev-ler (çokluk
eki), ev mi?, ev-deki (aitlik eki) farklı ekler
alarak çekime girer. İsim çekim ekleri şunlardır:
Durum (hâl) ekleri: Durum ekleri, cümle içindeki
adları diğer sözcüklere değişik anlam ilişkileri çerçevesinde
bağlayan biçimbirimlerdir. Durum ekleri iki ismi birbirine
bağlayan ilgi durumu dışında, genellikle adlarla cümlenin asıl
ögesi olan yüklem arasında ilişki kurar. Türkçede yalın,
yükleme, ilgi, yaklaşma, bulunma ve uzaklaşma olmak üzere
altı temel durum ekinin bulunduğu kabul edilir. Bunların
dışında farklı kaynaklarda +CA ile yapılan eşitlik, +lA ve
+(X)n ile yapılan araç durumları da durum eki olarak kabul
edilmektedir. Durum ekleri ile ilgili başka bir sorun da
terimlerdeki farklılıklardır. Örneğin Latince kökenli ablatif
terimi için çıkma, ayrılma, uzaklaşma vb. karşılıklar
bulunmaktadır.
İsim durum eki
İşlevi
Örnek
-Ø
İsmin hiçbir çekim eki almamış
olan durumudur.
yalın durum (nominatif)
sayı
başak, böcek, çam, kısa, deli, dere,
tepe, ekin, kuş...
+A
yaklaşma durumu (datif)
+DA
bulunma durumu (lokatif)
+DAn
uzaklaşma (ayrılma, çıkma
durumu), (ablatif)
sayı+y+a
dağlar+a, ileri+y+e, dinleme+y+e
sayı+da
aramız+da, arada sırada, gerçekte,
yükte hafif pahada ağır
sayı+dan
yakın+dan, gürültü+den, el+den
+In, -nIn
ilgi durumu (genitif)
+I, +U
yükleme/belirtme/nesne durumu
(akuzatif)
+CA
eşitlik durumu (ekvatif)
+lA
araç durumu (vasıta,
enstrümantal)
sayı+nın
masa+nın, insan+ın
sayı+y+ı
ev+i, göç+ü, tarla+y+ı, konu+y+u
sayı+ca
deli+ce sev (deli gibi), insan+ca
davran (insan gibi) kendi aklı+n+ca,
gereği+n+ce, onlar+ca, yıllar+ca
çalışma
sayı+yla
kitap+la, kardeşleri+yle, bunlar+la
Durum ekleri III. kişi iyelik eklerinden sonra
kullanıldıklarında araya ses bilgisi açısından işlevsiz,
zamir n’si diye bilinen bir ses girer. Ev-i-n-e, ev-i-n-de
örneğinde olduğu gibi.
Türkçede, bir sözcükte iki durum eki aynı anda
bulunmaz. Çokluk ve iyelik eklerinden sonra gelir.
Türkçede sıklıkla kullanılan bu durum eklerinin
yanı sıra yapım eki niteliği kazanmış +rA (içre, taşra vb.)
gibi tarihî durum ekleri bulunmaktadır.
İyelik ekleri: İyelik ekleri, ismin belirttiği
nesne ya da kavramın, altı kişiden (ben, sen, o;
biz, siz, onlar) birine ait olduğunu gösterir.
İyelik
eki
almış
sözcükler,
isim
tamlamalarında tamlanan ögeyi oluştururlar.
İyelik ekleri çokluk eklerinden sonra, durum
eklerinden önce gelir.
İyelik eki
Kişi
Örnek
+(I)m
Teklik I. şahıs
ev-i-m, kapı-m
+(I)n
Teklik II. şahıs
ev-i-n, kapı-n
+I, +U, +(s)I
Teklik III. şahıs
ev-i, kapı-sı
+(I)mIz
Çokluk I. şahıs
ev-i-miz, kapı-mız
+(I)nIz
Çokluk II. şahıs
ev-i-niz, kapı-nız
+lAr-I
Çokluk III. şahıs
ev-leri, kapı–ları
Çokluk eki (+lAr): Çokluk
ekleri, sayıca birden fazla varlığı,
kavramı
ifade
eden
eklerdir:
bilgisayarlar, kâğıtlar, kökler, dallar,
evler…
Türkçede
sayılabilir
adlar/sayılamayan adlar ayrımı yoktur;
soyut, somut bütün adlar çoğul eki
alabilir. Çokluk ekleri kimi zaman çokluk
işlevinden uzaklaşarak aile (Osmanlılar),
abartma (dünyalar kadar), zaman
(geceleri) vb. farklı anlamları da
gösterebilir. Sayı sıfatları ile kurulan
tamlamalarda nitelenen öge çokluk eki
almaz. Çokluk eki, diğer ad çekim
eklerinden önce gelir. Ancak dayımlar,
ablamlar gibi topluluk ifade eden
örnekler kural dışıdır.
Soru eki (mI, mU):
Soru eki eklendiği ada veya ad
cümlesine genellikle soru
anlamı katan, yazımda ayrı
gösterilen, söyleyişte ise ünlü
uyumuna giren sözcük ile ek
arasında bir dil bilgisel biçim,
bilimsel
terminolojideki
karşılığıyla enklitiktir. Soru eki
(mI, mU) kişi ekleriyle çekime
girer:
Ankaralı
mısınız?
Okulda değil miyiz? vb. Bir
cümlede birden fazla ögeye
soru eki getirilemez.
Aitlik eki (+ki): Aitlik eki isimlerden zamir
ve sıfat türünde isimler yapan, ‘bağlılık, içinde
bulunma, aitlik’ anlamları taşıyan bir ektir. +ki aitlik
eki sözcüklere yalın (akşamki, yarınki), bulunma
(evdeki, yoldaki) ya da ilgi (seninki, bizimki)
durumlarından biriyle eklenir. Aitlik eki isim çekim
ekleri alabilir. Batı Türkoloji yazınında zamir
işlevinde bulunabilen veya karışık ek olarak
nitelenen +ki bugünkü gibi bir iki sözcüğün dışında
ünlü ve ünsüz uyumlarına girmez.
1.3.1.2. FİİL ÇEKİMİ EKLERİ
Fiil çekimi, cümle ve cümlenin yüklemini oluşturmak üzere
zaman, kişi vb. çekim eklerini almalarıdır. Türkçede eylem, cümlede
temel olarak zaman ile birleşik zaman, görünüş, çatı ve kip
kategorilerine göre çekime girer. Fiil çekim ekleri soru eki dışında, ad
çekim eklerinden tamamen farklıdır.
Fiilde zaman, cümle içinde yüklemin bildirdiği eylemin ilgili
olduğu zaman kesitidir. Kip, fiillerin zaman, kişi ve anlam özelliklerine
göre eklerle biçimlenen dil bilgisi kategorisidir. Türkçede kipler esas
olarak ikiye ayrılır: haber (bildirme) kipleri ve tasarlama (istek) kipleri.
Haber kipleri geniş zaman, şimdiki zaman, (belirli) görülen geçmiş
zaman, (belirsiz) öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zaman; tasarlama
kipleri şart, istek, gereklilik ve emir kiplerinden oluşur. Tarz ise
zamanda hareket noktasını konuşanın, konuştuğu andan bir başka
zamana aktarmasıyla ortaya çıkar.
Türkçede yükleme gelen eklerdeki genel sıralama
şu şekildedir: fiil kök veya gövdesi + kip eki + kişi eki.
Örneğin çalışmalıyım yükleminde çalış- fiil gövdesi, malı kip eki, -(ı)m ise kişi ekidir.
Bir fiil ek almadan da çekime girebilir. Ölçünlü
Türkçede eylemlerin yalın biçimleri ek almadan ikinci
tekil kişi emir kipini işaretler. Çekimli fiiller, zaman ve
kişi ögelerini taşıdıklarından dolayı tek başına cümle
oluşturabilirler. Tümleçler de yüklemin bildirdiği eylemi
nesne, yer, belirli bir zaman, ortam vb. çeşitli ilişkiler
bakımından tamamlar, tümler.
Kişi ekleri: Kişi ekleri, yüklemin belirttiği
işle doğrudan bağlantılı olan kişiyi gösterir. Kişi
ekleri zaman ve kip eklerinden sonra gelir.
Kendilerinden sonra ancak soru ekini alabilirler.
KİŞİ EKLERİ
1. Tip
2. Tip
Teklik
-(I)m
–sIn
(-DIr)
-(I)m
-(I)n
-Ø
Çokluk
-(I)z
–sInIz
-(DIr)lAr
-(I)k
-(I)nIz
-lAr
EKLENDİĞİ KİPLER
Şimdiki zaman, geniş zaman,
gelecek zaman, öğrenilen
geçmiş zaman
Görülen geçmiş zaman, şart
kipi
KİŞİ EKLERİ
3. Tip
4. Tip
Teklik
-(y)Im
–sIn
–Ø
–Ø
–Ø
-sIn
Çokluk
–lIm
–sInIz
–lAr
–Ø
-(I)nIz
-sInlAr
EKLENDİĞİ KİPLER
İstek kipi
Emir kipi
Şekil ve Zaman Ekleri
a. Bildirme (Haber) Kipleri: Bildirme kipleri
fiilin belirttiği işin olduğunu, olmakta
bulunduğunu, olacağını ifade eden kipleridir.
Bunlar görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş
zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş
zaman kipleridir.
Görülen Geçmiş Zaman: Bu zaman fiillerin kök ya
da gövdelerine –DI, -DU eklerinin getirilmesiyle
yapılır. Fiilin anlattığı zaman içinde bulunulan
zamandan daha öncedir ve kesindir.
Öğrenilen Geçmiş Zaman: Fillerin kök ya da
gövdelerine –mIş, -mUş eklerinin getirilmesiyle
yapılır. Fiilin anlattığı zaman içinde bulunulan
zamandan daha öncedir ancak kesin değil, daha
belirsizdir.
Şimdiki Zaman: Fiilin gösterdiği zaman içinde bulunulan
zamanı ifade eder. Fiil kök veya gövdelerine –yor eki
getirilerek yapılır.
Gelecek Zaman: Fiilin zamanının içinde bulunulan
zamandan daha sonra, gelecekte yapılacağı ifadesini verir.
Fiil kök ya da gövdelerine –AcAk ekinin getirilmesiyle
yapılır.
Geniş Zaman: Fiilin daha geniş bir zaman diliminde, her
zaman yapıldığını belirtir. Geniş zaman kipi -r, -Ar, -Ir, Ur ekleriyle yapılır.
yap-
Görülen
geçmiş zaman
Öğrenilen
geçmiş zaman
Şimdiki zaman Gelecek zaman
Geniş zaman
Teklik I. Şahıs
yap-tı-m
yap-mış-ım
yap-ı-yor-um
yap-acak-ım
(yapacağım)
yap-ar-ım
Teklik II. Şahıs
yap-tı-n
yap-mış-sın
yap-ı-yor-sun
yap-acak-sın
yap-ar-sın
Teklik III.
Şahıs
yap-tı-Ø
yap-mış-Ø
yap-ı-yor-Ø
yap-acak-Ø
yap-ar-Ø
Çokluk I.
Şahıs
yap-tı-k
yap-mış-ız
yap-ı-yor-uz
yap-acak-ız
(yapacağız)
yap-ar-ız
Çokluk II.
Şahıs
yap-tı-nız
yap-mış-sınız
yap-ı-yor-sunuz
yap-acak-sınız
yap-ar-sınız
Çokluk III.
Şahıs
yap-tı-lar
yap-mış-lar
yap-ı-yor-lar
yap-acak-lar
yap-ar-lar
yap-
Görülen geçmiş
zaman
Öğrenilen
geçmiş zaman
Şimdiki zaman
Gelecek zaman
Geniş zaman
Teklik I. Şahıs
yap-ma-dı-m
yap-ma-mış-ım
yap-mı-yor-um
yap-ma-m
(yap-ma-yor-um)
yap-ma-y-acak-ım
(yapacağım)
yap-mı-yor-sun
yap-ma-y-acak-sın
yap-maz-sın
yap-ma-y-acak-Ø
yap-maz
Teklik II. Şahıs
yap-ma-dı-n
yap-ma-mış-sın
(yap-ma-yor-sun)
Teklik III.
Şahıs
yap-ma-dı-Ø
yap-ma-mış-Ø
yap-mı-yor-Ø
Çokluk I. Şahıs
yap-ma-dı-k
yap-ma-mış-ız
yap-mı-yor-uz
(yap-ma-yor-uz)
yap-ma-y-acak-ız
(yapacağız)
yap-ma-y-ız
Çokluk II.
Şahıs
yap-ma-dı-nız
yap-ma-mış-sınız
yap-mı-yor-sunuz
(yap-ma-yor-sunuz)
yap-ma-y-acak-sınız
yap-maz-sınız
Çokluk III.
Şahıs
yap-ma-dı-lar
yap-ma-mış-lar
yap-mı-yor-lar
yap-ma-y-acak-lar
yap-maz-lar
(yap-ma-yor-Ø)
(yap-ma-yor-lar)
b. Tasarlama Kipleri: Tasarlama kipleri fiilin belirttiği oluş ve
kılışın gerçekleşmemiş, tasarlanmış olduğunu gösterir. Bunlar
istek, emir, şart ve gereklilik kipleridir.
Şart Kipi: Fiil köklerine ya da gövdelerine –sA ekinin
getirilmesiyle kurulur. Fiile koşul ve dilek anlamı katar.
İstek Kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –A ekinin getirilmesiyle
kurulur. Fiile istek anlamı katar.
Gereklilik Kipi: Fiilin yapılmasının gerekli olduğunu
gösteren kiptir. Fiil köklerine ya da gövdelerine –mAlI ekinin
getirilmesiyle yapılır.
Emir Kipi: Fiilin yapılmasının gerektiğini emir
verme şeklinde gösteren fiil kipidir. Bu kipin
ekleri için kişi ekleri bölümünde 4. tip kişi ekleri
kısmına bakılabilir.
Bildirme ve tasarlama kipi ekleriyle
çekimlenmiş bütün fiillerin olumsuz şekilleri –
mA olumsuzluk ekiyle yapılır.
yap-
Şart kipi
İstek kipi
Gereklilik kipi
Emir kipi
Teklik I. Şahıs
yap-sa-m
yap-a-y-ım
yap-malı-y-ım
---
Teklik II. Şahıs
yap-sa-n
yap-a-sın
yap-malı-sın
yap-Ø
Teklik III. Şahıs
yap-sa-Ø
yap-a-Ø
yap-malı-Ø
yap-sın
Çokluk I. Şahıs
yap-sa-k
yap-a-lım
yap-malı-y-ız
----
Çokluk II. Şahıs
yap-sa-nız
yap-a-sınız
yap-malı-sınız
yap-ı-nız
Çokluk III. Şahıs
yap-sa-lar
yap-a-lar
yap-malı-lar
yap-sın-lar
yap-
Şart kipi
İstek kipi
Gereklilik kipi
Emir kipi
Teklik I. Şahıs
yap-ma-sa-m
yap-ma-y-a-y-ım
yap-ma-malı-y-ım
---
Teklik II. Şahıs
yap-ma-sa-n
yap-ma-y-a-sın
yap-ma-malı-sın
yap-ma-Ø
Teklik III. Şahıs
yap-ma-sa
yap-ma-y-a
yap-ma-malı
yap-ma-sın
Çokluk I. Şahıs
yap-ma-sa-k
yap-ma-y-a-lım
yap-ma-malı-y-ız
----
Çokluk II. Şahıs
yap-ma-sa-nız
yap-ma-y-a-sınız
yap-ma-malı-sınız
yap-ma-y-ı-nız
Çokluk III. Şahıs
yap-ma-sa-lar
yap-ma-y-a-lar
yap-ma-malı-lar
yap-ma-sın-lar
1.3.1.3. EK FİİL
Eski Türkçede er- şeklinde kullanılan ve zamanla "e" sesinin
"i"ye dönüşmesi ve "r" sesinin erimesi ile i- şeklini alan ek fiil
Türkçenin değişik niteliklerinden biridir. Bu fiili Türkçenin asıl
yardımcı fiili olarak düşünebiliriz.
i- ek fiili isimlere ve isim soylu sözcüklere gelerek onların
cümlede yüklem olarak kullanılmasını sağlar. Ayrıca basit zamanlı
fiillere de gelerek bu fiillerin birleşik zamanlı fiil çekimlerini meydana
getirir.
Ek fiil isim ve isim soylu sözcüklere gelerek bunların geniş
zaman, görülen ve öğrenilen geçmiş zaman ve şart kipinde
çekimlenmesini sağlar. Ek fiilin olumsuzu ise değil sözcüğüyle yapılır.
Geniş Zaman Çekimi
Teklik
I. -im
II. –sin
III. –Ø
Çokluk
I. –iz
II. –siniz
III. –ler
Görülen Geçmiş Zaman Çekimi
Teklik
I. -idim
II. –idin
III. –idi
Çokluk
I. –idik
II. –idiniz
III. –idiler
Öğrenilen Geçmiş Zaman
Teklik
I. -imişim
II. –imişsin
III. –imiş
Çokluk
I. –imişiz
II. –imişsiniz
III. –imişler
Şart Kipi
Teklik
I. -isem
II. –isen
III. –ise
Çokluk
I. –isek
II. –iseniz
III. –iseler
güzel
Geniş zaman
Görülen geçmiş zaman
Öğrenilen geçmiş zaman
Şart kipi
Teklik I. Şahıs
güzel-im
güzel-di-m
güzel-miş-im
güzel-se-m
Teklik II.
Şahıs
güzel-sin
güzel-di-n
güzel-miş-sin
güzel-se-n
Teklik III.
Şahıs
güzel-Ø
güzel-di
güzel-miş
güzel-se
Çokluk I.
Şahıs
güzel-iz
güzel-di-k
güzel-miş-iz
güzel-se-k
Çokluk II.
Şahıs
güzel-siniz
güzel-di-niz
güzel-miş-siniz
güzel-se-niz
Çokluk III.
Şahıs
güzel-ler
güzel-di-ler/güzellerdi
güzel-miş-ler/güzellermiş
güzel-se-ler/güzellerse
Olumsuz çekimde ek fiil çekimi için kullanılan ekler isimler yerine
değil kelimesine getirilir:
güzel
Geniş zaman
Görülen Geçmiş zaman
Öğrenilen geçmiş zaman
Şart Kipi
Teklik I. Şahıs
güzel değilim
güzel değildim
güzel değilmişim
güzel değilsem
Teklik II.
Şahıs
güzel değilsin
güzel değildin
güzel değilmişsin
güzel değilsen
Teklik III.
Şahıs
güzel değil
güzel değildi
güzel değilmiş
güzel değilse
Çokluk I.
Şahıs
güzel değiliz
güzel değildik
güzel değilmişiz
güzel değilsek
Çokluk II.
Şahıs
güzel değilsiniz
güzel değildiniz
güzel değilmişsiniz
güzel değilseniz
Çokluk III.
Şahıs
güzel değiller
güzel değildiler/ güzel
değillerdi
güzel değilmişler/güzel
değillermiş
güzel değilseler/güzel
değillerse
Ek fiilin bir diğer görevi de basit zamanlı fiillere gelerek onların hikâye, rivayet, şart birleşik
zamanlarını oluşturmaktır:
Hikâye Birleşik Zaman
Ek fiilin –idi şeklinin basit zamanlı bir fiille oluşturduğu birleşik zamana hikâye birleşik zamanı
denir. Bildirme kiplerinin tümü, tasarlama kiplerinden ise emir kipi dışındakiler hikâye birleşik zamanı çekimine
girerler. Bu zamanın çekiminde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır: gel-di-y-di-m (gel-di i-di-m), gel-miş-ti-n
(gel-miş i-di-n), gel-ecek-ti-Ø (gel-ecek i-di-Ø), gel-i-yor-du-k (gel-i-yor i-di-k), gel-ir-di-niz (gel-ir i-di-niz),
gel-se-y-di-ler (gel-se i-di-ler), gel-e-y-di-m (gel-e i-di-m), gel-meli-y-di-n (gel-meli i-di-n), gel-me-di-y-di-k
(gel-me-di i-di-k), gel-me-se mi-y-di-niz? (gel-me-se mi i-di-niz)…
Rivayet Birleşik Zaman
Ek fiilin –imiş şeklinin basit zamanlı fiillere getirilmesiyle oluşturulan birleşik zamandır. Bildirme
kiplerinden görülen geçmiş zaman kipi dışındakiler ve tasarlama kiplerinden emir kipi dışındakiler bu çekime
girebilir. Rivayet birleşik zaman çekiminde zamir kökenli şahıs ekleri kullanılır: oku-muş-muş-Ø (oku-muş imiş-Ø), oku-yor-muş-sun (oku-yor i-miş-sin), oku-y-acak-mış-ım (oku-y-acak i-miş-im), oku-r-muş-uz (oku-r imiş-iz), oku-y-a-y-mış-sın (oku-y-a i-miş-sin), oku-sa-lar-mış (oku-sa i-miş-ler), oku-malı-y-mış-ım (oku-malı imiş-im), oku-mu-yor-muş-uz (oku-ma-yor i-miş-iz), oku-ma-malı mı-y-mış-sınız? (oku-ma-malı mı i-mişsiniz)…
Aslında emir kipinin teklik ve çokluk III. şahıs çekimi rivayet birleşik zamanda çekimlense de, bu
çok sık kullanılan bir yapı değildir: kalsınmış, kalsınlarmış gibi.
Şart Birleşik Zaman
Basit zamanlı bir fiile ek fiilin –ise şeklinin getirilmesiyle yapılan birleşik zamana şart
birleşik zaman denir. Bildirme kiplerinin tümü şart birleşik zamanı çekimine girerler. Tasarlama
kiplerinde ise bu birleşik zaman gereklilik kipi dışındakilerde kullanılmaz. Şart birleşik zamanının
çekiminde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır: bil-di-y-se-m (bil-di i-se-m), bil-miş-se-n (bil-miş i-se-n),
bil-i-yor-sa-Ø (bil-i-yor i-se-Ø), bil-ecek-se-k (bil-ecek i-se-k), bil-ir-se-niz (bil-ir i-se-niz), bil-me-di-yse-ler (bil-me-di i-se-ler)…
Birleşik zamanlı bütün fiillerin olumsuz şekilleri, basit zamanlı fiillerde olduğu gibi –mA
olumsuzluk ekiyle yapılır.
Katmerli Birleşik Zaman
Birleşik zaman çekimine girmiş fiilin yeniden ek fiille kullanılmasıyla katmerli birleşik
zaman oluşur. Hikâye ve rivayet birleşik zaman çekimlerine ek fiilin –se şeklinin eklendiği görülür. Bu
örnekler dilimizde azdır: kalırsaymış, kalıyormuşsa, kalacaktıysa gibi.
2. BÖLÜM SONU SORULARI
1. Arapça kökenli ‘kâtip,
mektup, kitap’ sözcükleri aynı
kökten vezin adı verilen çeşitli
kalıplarla
(ktb=yazmak)
türemiştir. Bu tür bir türetim,
yapı bilgisinde hangi terimle
ifade edilebilir?
a. Sondan eklenme
b. Birleştirme
c. İç değişim
d. İç eklenme
e. Kesme
2. “Çözebileceğinden” ifadesi
hangi seçenekte tam ve doğru
olarak çözümlenmiştir?
a. Çöze-bil-ece-ği-n-den
b. Çöz-e-bil-ecek-i-n-den
c. Çöz-ebil-ecek-i-n-den
d. Çöz-e-bil-ecek-in-den
e. Çöz-e-bi-l-ecek-in-den
3. “Bu geçmiş çağı yaşarken
hep o günlerin havasını
düşündüm.”
cümlesinde
kaç
adet
belirtme
(yükleme) durumu eki
vardır?
a. 0
b. 1
c. 2
d. 3
e. 4
4. Aşağıdaki
fiillerden hangisi tasarlama
kiplerinden biri ile
çekimlenmiştir?
a. geldim
b. gelmiş
c. geliyor
d. gelecek
e. gelmeli
5.Aşağıdaki kelimelerin
hangisi diğerlerinden farklı
bir çekim eki almıştır?
a. eller
b. kalemi
c. okulda
d. söylemeden
e. bana
6. ’Şimdi de oynayın
biraz.’ cümlesindeki
çekim eki hangisidir?
a. -di
b. -biraz
c. -yIn
d. de
e. oyna-
7. I. Gece, şiirden bir yolu geçiyoruz
birlikte.
II. Hatırlar mısınız bir zamanlar bu
sokaklardan geçerdi.
III. Şiirden bir taç oturuyor alnımıza.
IV. Dün okullu çocuklar geçti bu
yoldan.
Numaralanmış dizelerin hangi
ikisinde +dAn eki yapım eki
görevinde kullanılmıştır?
a. I. ve II. b. II. ve IV. c. I. ve III.
d. II. ve III. e. III. ve IV.
8. I. Sevginle tutuşup yanmış bir
korum
II. Bu ince bir duygu, ince bir yorum
III. Her nereye gitsem inan sevdiğim
IV. Seven bir güzelin özlem nesine
Numaralanmış dizelerin hangi
ikisinde altı çizili sözcüğün aldığı m(-um) eki, yapım ekidir?
a. I. ve II. b. II. ve IV. c. I. ve III.
d. II. ve III. e. III. ve IV.
9. Aşağıdakilerin hangisinde ek
fiil diğerlerinden farklı bir
görevde kullanılmıştır?
10. Aşağıdaki cümlelerin
hangisinin yüklemi, birleşik
zamanlı bir fiil değildir?
a. Bakışlarında her daim bir
hüzün vardı.
b. Ondaki cesaret ve umut
kimsede yoktu.
c. Ben kendimi bildim bileli
buralar böyledir.
d. Sırtındaki palto da gömlek de
eskimişti.
e. Onu sevenler, sevmeyenlerden
çoktur.
a. Uyumadan önce mutlaka süt
içerdi.
b. Ahmet, eski fotoğrafları
kutudan çıkardı.
c. Fırsat bulduğu her an kitap
okurdu.
d. Her sabah erkenden başlardı
mesai.
e. Herkesin sorunuyla tek tek
ilgilenirdi.
CEVAPLAR
1. C
2. B
3. C
4. E
5. A
6. C
7. C
8. B
9. D
10. B
KAYNAKLAR
Doğan Aksan, Sözcük Türleri I. Bölüm, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara, 1976.
Şükrü Halûk Akalın, Vahit Türk, Süer Eker,
Sema Aslan Demir, Türk Dili I, Anadolu
Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2012.