4. ÜRETİM ve MALİYETLER Üretim, mevcut

Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
4. ÜRETİM ve MALİYETLER
Üretim, mevcut üretim faktörlerinin kullanılması ile insan ihtiyaçlarının
karşılayacak ürün veya hizmet meydana getirme çabasıdır. Başka bir tanım ile üretim,
ürünlerin faydasını arttırma veya faydalı hizmetlerde bulunmaktır. Bir ürünün (veya
hizmetin) faydası ise, ürünün şeklini, yerini, zamanını ve mülkiyetini değiştirerek
sağlanabilir.

Ürünün Şeklini Değiştirerek Ürüne Değer Katmak
Ürünün şeklinin değiştirilerek insanların ihtiyaçlarına daha iyi hizmet etmesini
sağlayarak ürüne değer katılabilir. Kilden çanak çömlek yapılması, top kumaştan elbise
yapılması gibi...

Ürünün Yerini Değiştirerek Ürüne Değer Katılması
Ürünün çok bulunduğu ya da üretildiği yerden az bulunduğu yerlere ya da
onlardan yararlanacak kişilere taşıyarak ürüne değer kazandırılabilir.

Ürünün Zamanını Değiştirerek Ürüne Değer Kazandırılması
Ürünler üretildikleri anda hemen tüketilemeyebilirler, ürünlerden ihtiyaç
duyulduğu anda faydalanılabilmesi için saklanmaları (stok) da ürüne değer katar.

Ürünün Mülkiyetini Değiştirerek Ürüne Değer Kazandırılması
Üretilmiş ürünlerin onlara en fazla ihtiyaç duyanların mülkiyetine geçmesine
aracılık edilerek (Satıcılar) sağlayarak da ürüne değer kazandırılabilir.
Üretimi gerçekleştiren, girişimciler tarafından kurulan ve ürünün satışı
konusunda karar veren ekonomik birime ise firma denir. Üretim sürecini ise kısa ve
uzun dönem olarak ikiye ayırabiliriz. Kısa dönem üretim, faktörlerinden yani
girdilerinden en az birinin sabit olduğu, diğerlerinin değiştirilebileceği uzunluktaki
üretim periyodudur. Biraz daha açık bir şekilde, firmaların mevcut üretim kapasiteleri
ile üretimlerini arttırabilecekleri dönemdir. Bu periyotta sabit faktör genellikle
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
sermaye olurken, değişken faktör de emektir. Uzun dönem üretim ise, firmanın üretim
sürecinde kullandığı tüm üretim faktörlerinin yani girdilerin miktarını, dolayısıyla üretim
ölçeğini değiştirebileceği kadar uzun bir zaman periyodudur.
Maliyetler ise, firmaların üretimde kullanmak amacı ile üretim faktörlerine yaptıkları
ödemelerdir. Dolayısıyla üretim sonunda gerçekleşecek satışta elde edilecek kar direkt olarak
maliyetlerle alakalıdır. Maliyetler aynı zamanda optimum üretim ölçeğinin belirlenmesinde
de önemlidir. Maliyetler türlerine göre şöyle bir ayrıma tabi tutulabilir: Tedarikten başlayıp,
üretim, araştırma ve geliştirme, pazarlama, genel yönetim ve finansman maliyetleri. Diğer
taraftan maliyetler, üretime yüklenme şekline göre direkt ve endirekt maliyetleri olarak da
ayrıma tabi tutulabilir. Direkt maliyetler, üretim faktörlerini elde edebilmek için yapılan
ödemelerdir. Endirekt maliyetler ise, firma sahiplerinin firmanın üretimi için kullandıkları
kendi kaynaklarının fırsat maliyetleridir. Örneğin, bir aşçının girişimci statüsünde bir lokanta
açtığını düşünelim. Aşçı lokanta açarak kendi emeğini ve sermayesini üretim sürecine dahil
eder. Bu sebeple kendi emeği ve sermayesine bir ödeme yapmaz. Fakat aşçı başka bir
firmada aşçılık yapsaydı, emeği karşılığı bir gelir edecekti. Fakat kendi işinde çalıştığından bu
gelirden vazgeçmiş yani ortaya bir fırsat maliyeti çıkmıştır. İşte bu fırsat maliyeti endirekt
maliyeti oluşturur. Maliyetler aynı zamanda kısa ve uzun dönem ayrımı içerisinde
değerlendirilir.
4.1 Kısa Dönem Üretim Maliyetleri
Kısa dönem üretim faktörlerinin bir kısmının özelliklede sermaye ve teknolojinin sabit
olduğu dönem olarak değerlendirilir. Bu sebeple değiştirilemeyen üretim faktörlerinin
maliyetleri sabit diğerleri değişir olarak kabul edilir.
4.1.1 Toplam Maliyet (TC)
Kısa dönemde bir firmanın sabit (FC) ve değişken maliyetlerinin (VC) toplamına
toplam maliyet (TC) denir. Sabit maliyet ise, üretim miktarına bağlı olmayan yani üretim
miktarının artıp ya da azalmasından etkilenmeyen maliyetlerdir. Örneğin, kira, faiz ödemeleri
vb.. Üretim miktarı ile değişen maliyete ise değişken maliyet denilir. Örneğin daha çok
üretmek için daha çok işçi çalıştırılırsa maliyet artar. Bu durumda sabit maliyet eğrisi, sıfır
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
eğimli bir eğri, değişken maliyet eğrisi ise, pozitif eğimli olmalıdır. Aşağıdaki grafikte FC ve VC
eğrileri çizilmiştir.
Değişir maliyet eğrisinin biçimi, kübik bir maliyet fonksiyonunun sonucudur. Bu
kitapta, maliyet eğrisinin türedilişini değil biçimini bilmenin yeterli olduğu varsayılmıştır.
Toplam maliyet eğrisi ise, FC eğrisinin başladığı yerden başlayacak ve VC eğrisine benzer bir
eğri olacaktır.
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
4.1.2 Ortalama Maliyetler
Ortalama maliyetler, toplam maliyet, değişken maliyet ve sabit maliyete göre
hesaplanır. Ortalama toplam maliyet (ATC), firmanın birim üretim başına maliyetidir.
Ortalama toplam maliyet aynı zamanda ortalama maliyet olarak ta tanımlanabilir. Bu defa
gösterimi AC ile sembolize edilebilir. Bir başka anlatımla, toplam maliyetin toplam üretime
(Q) bölünmesi ile bulunan maliyettir.
=
Ortalama sabit maliyet (AFC) ise, sabit maliyetin toplam üretime (Q) bölünmesi ile
bulunan maliyettir. Yani, firmanın birim üretim başına düşen sabit maliyetidir.
=
Ortalama değişken maliyet (AVC) ise, değişken maliyetin toplam üretime (Q)
bölünmesi ile bulunan maliyettir. Yani, firmanın birim üretim başına düşen değişken
maliyetidir.
=
4.1.3 Marjinal Maliyet (MC)
Firmanın üretimini bir birim arttırması sonucu toplam maliyette meydana gelen
değişmedir. Bir başka tanımla da, üretilen son malın maliyetidir. Toplam maliyetteki
değişmenin, üretim miktarındaki değişmeye bölünmesiyle bulunur.
=
∆
∆
Marjinal maliyet, üretim miktarı arttıkça, belirli bir üretim miktarına kadar azalır. Bu
üretim miktarından sonra ise artmaya başlar. Ortalama toplam maliyet ile ortalama değişir
maliyet eğrisini en düşük noktalarında kesen bir eğridir. Ortalama maliyetler ve marjinal
maliyet eğrileri aşağıdaki gibi eğrilerdir.
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
Bir kere daha özetlenirse AFC, üretim miktarı arttıkça sürekli azaldığından, negatif
eğimli bir eğri şeklinde uzanır. ATC eğrisi ise içerisinde sabit maliyetleri de barındırdığından
şekli AVC’te benzemesiyle beraber AVC’nin daha ütünde (daha fazla maliyeti temsil ettiği
için) yer alır. MC ise, ATC ve AVC’yi minimum oldukları noktada keser. Tam bu noktadan AFC
eğrisi geçer. Şimdi konunun daha iyi anlaşılması için örnek soru üstünde çalışabilirsiniz. Soru:
Tik tak saatleri X firması tarafından özel üretim ile yapılan saatlerdir. Firmanın 9 adete kadar
saat üretimi ve buna bağlı olarak maliyetleri (VC ve FC) aşağıdaki tablodaki gibidir. Verilere
göre tabloda boş bırakılan değerleri hesaplayın ve maliyetlerin grafiklerini çizin.
Üretim
(Q)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
FC
VC
48
48
48
48
48
48
48
48
48
48
0
20
30
36
40
48
60
80
112
156
TC
ATC
AVC
AFC
MC
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
4.2 Uzun dönem Üretim Maliyetleri
Uzun dönemde firmalar üretim kapasitelerini değiştirebilirler. Maliyetler açısından
ise, uzun dönemi kısa dönemden ayıran temel özellik, firmaların herhangi bir sabit
maliyetinin olmaması yani tüm maliyetlerin değişebilmesidir. Dolayısıyla uzun dönemde sabit
ve değişir maliyet ayrımı yapılmaz.
4.2.1 Uzun Dönem Toplam Maliyet (LTC)
Uzun dönemde sabit maliyetler olmayacağından uzun dönem toplam maliyet eğrisi
orijinden başlar. Eğrinin biçimi ise, kısa dönemdeki toplam maliyet eğrisininki ile aynıdır.
4.2.2 Uzun Dönem Ortalama Maliyet (LAC)
Üretim faktörleri fiyatları ve teknoloji sabitken, uzun dönem ortalama maliyet, tüm
üretim faktörlerinin değişmesi sonucu her bir üretim düzeyi için minimum ortalama
maliyetten oluşur. Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi uzun dönem ortalama maliyet eğrisi, kısa
dönem ortalama maliyet (ortalama toplam maliyet) eğrilerini kapsar ve kısa dönem maiyet
eğrilerine sadece minimum oldukları noktalardan teğet geçer. Bir diğer adı da zarf eğrisidir.
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
Optimum ölçek (Çünkü maliyet en düşük seviyededir)
4.2.3 Uzun dönem Marjinal Maliyet
Uzun dönem marjinal maliyet eğrisi de kısa dönem marjinal maliyet eğrileri gibi,
üretimi bir birim daha artırmanın toplam maliyette meydana getireceği değişmeleri
gösterecek ve önceleri azalıp sonra artacaktır. Her kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin bir
kısa dönem marjinal maliyet eğrisi olacak ve yine kısa dönem maliyet eğrilerini minimum
Olduğu noktada kesecektir. Optimum noktada ise, uzun dönem marjinal maliyet eğrisi yer
alacaktır. Bu kapsamda uzun dönem dengesi ve eğrilerin durumu aşağıdaki grafikte
verilmiştir.
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
Şekilde görüldüğü gibi uzun dönem denge maiyetleri minimum olduğu nokta yani,
AC2 ortalama maliyet eğrisinin LAC eğrisine teğet olduğu noktada sağlanmıştır. Burada
maliyetler minimumdur. Tam bu denge noktasından hem kısa dönem hem de uzun dönem
marjinal maliyet eğrileri geçmektedir. Dikkat edilirse, uzun dönem marjinal maliyet eğrisi
(LMC) kısa dönem marjinal maliyet eğrisinden (MC) daha yatık bir eğridir.
4.3 Ölçek Ekonomileri
Uzun dönemde firmaların üretim kapasitelerini arttırabildiklerinden bahsettik. Bu
durumda, firma yeni makine, teçhizat satın alabilir, ek binalarla yatırımlar yapabilir. İşte bu
şekilde üretim kapasitelerinin gelişmesi ölçeklerinin büyüdüğü anlamına gelir. Bu durumun
incelenmesine ölçek ekonomisi denir. Firmaların ölçeklerinin büyümesi sonucunda
maliyetlerinin ne olacağı (sabit mi kalacak, artacak mı yoksa azalacak mı) ölçek ekonomisinin
firma açısından sonucunu verecektir. Örneğin ölçeğin büyümesi maliyetleri düşürüyorsa
firma ölçek ekonomisinden olumlu etkileniyor demektir.
Uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin U harfine benzer yapısının nedeni de ölçek
ekonomisidir. Dikkat edilirse optimum noktadan eğrisi ikiye böldüğümüzde, sol tarafta
üretim arttıkça maliyetler düşerken, sağ tarafta ise üretim arttıkça maliyetler
yükselmektedir.
Bu noktada bahsedilmesi gereken başka bir kavramda ölçeğe göre getiri kavramıdır.
Uzun dönemde üretimi arttırmak amacı ile üretim faktörleri arttırılmakta yani üretim
kapasitesi genişletilmekteydi. Ölçeğe göre getiri, bütün üretim faktörlerinin aynı oranda
arttırılması durumunda ürün miktarının (çıktının) hangi oranda değişeceğini ifade eder. Üç
farklı durum ortaya çıkmaktadır;

Ölçeğe göre sabit getiri; üretim faktörlerinin artış oranı ile, üretimdeki artış oranının
aynı olmasıdır. Örneğin, tüm üretim faktörleri %20 arttırıldığında, üretim miktarı da
%20 artıyorsa ölçeğe göre sabit getiri söz konusudur.

Ölçeğe göre artan getiri; üretim faktörlerinin artış oranı, üretimdeki artış oranının az
olmasıdır. Başka bir deyişle, üretimdeki artış oranın, faktör artış oranından fazla
olmasıdır. Örneğin, tüm üretim faktörleri %20 arttırıldığında, üretim miktarı da %30
artıyorsa ölçeğe göre artan getiri söz konusudur.
Genel Ekonomi Ders Notu – 4

Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
Ölçeğe göre azalan getiri; üretim faktörlerinin artış oranının üretimdeki artış oranının
fazla olmasıdır. Örneğin, tüm üretim faktörleri %20 arttırıldığında, üretim miktarı da
%10 artıyorsa ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur.
Ölçeğe göre getiriler, ortalama maliyetler açısından da değerlendirilebilir. Ölçek
büyüdükçe ortalama maliyetler değişmiyorsa ölçeğe göre sabit, azalıyorsa ölçeğe göre artan,
artıyorsa ölçeğe göre azalan getiriler vardır.
Genel olarak iki başlık altında toplanan, ölçek ekonomileri ayrımı ve türleri aşağıdaki
şemada verilmiştir.
4.3.1 İçsel Ölçek Ekonomisi
Firma ölçeği büyüdükçe maliyetler konusunda değişmelerin, yine firmanın kendi
yapısından kaynaklanması durumudur. Burada dikkat edilmesi gereken firmanın sadece
kendi içerisindeki gelişmelerden etkilenmesidir. Yani firmanın dış çevresinin (rakipler,
tedarikçiler,
devlet
vb.) oluşan ölçek
ekonomisinde
etkisinin olmaması ya
da
değerlendirilmemesidir. İçsel ölçek ekonomileri iki başlık altında incelenir;
4.3.1.1 Pozitif İçsel Ölçek Ekonomileri
Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin azalmasıdır. Etkisini uzun dönem
ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin azalan olduğu üretim aralığında görülür.
Pozitif içsel ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedenleri;
Genel Ekonomi Ders Notu – 4

Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
Firma büyüdükçe çalışan işçi sayısının da artması ile işte uzmanlaşmaların artması
yani her işçinin kendi işini yapar başka işlerle uğraşmaması anlamına gelir. Aynı
zamanda firma daha kalifiye işçileri de istihdam etmiş olabilir.

Dönem içerisinde firmalar üretim teknolojilerini geliştirmiş ve daha verimli bir yapıya
geçmiş olabilirler.
4.3.1.2 Negatif İçsel Ölçek Ekonomileri
Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin artmasıdır. Etkisini uzun dönem
ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin artan olduğu üretim aralığında görülür.
Negatif içsel ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedeni olarak, büyüme sonucunda, stratejik
hatalar sonucu, yönetim etkinliğinin bozulması ve işçilerin kontrolünün zorlaşması
gösterilebilir.
4.3.2 Dışsal Ölçek Ekonomileri
Firma ölçeği büyüdükçe maliyetler konusunda değişmelerin, firmaları etkileyen dış
çevrelerinden kaynaklanması durumudur. Burada dikkat edilmesi gereken firmanın sadece
kendi dışında gelişen olay ve çevreden etkilenmesidir. Yani firmanın faaliyet gösterdiği
endüstri ölçeğinden kaynaklanan olumlu ve olumsuz etkilerdir. Dışsal ölçek ekonomileri iki
başlık altında incelenir;
4.3.2.1 Pozitif Dışsal Ölçek Ekonomileri
Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin azalmasıdır. Etkisini uzun dönem
ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin aşağı doğru paralel kaymasına, yani
maliyetlerin azalmasına sebep olur. Pozitif dışsal ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedenleri;

Üretimde kullanılacak ara malların tedarikçilerinin fiyat indirimleri sonucu ara
malların daha ucuza elde edilmesi. Ya da ara malların kalitesinin artması.

Kalifiye ş gücünün artması ile iş gücünün hem kalitesinin artması hem de ucuzlaması.

Firmanın içinde bulunduğu endüstrinin bulunduğu bölgede gelişmesi sonucu teşvik,
altyapı vb. devlet desteklerinin artması.
Genel Ekonomi Ders Notu – 4
Öğr. Gör. Hakan ERYÜZLÜ
4.3.2.2 Negatif Dışsal Ölçek Ekonomileri
Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin artmasıdır. Etkisini uzun dönem
ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin aşağı doğru paralel bir şekilde yukarı
kaymasına yani maliyetlerin artmasına neden olur. Negatif dışsal ölçek ekonomilerinin ortaya
çıkış nedeni olarak, firmaların çoğalması ile altyapının yetersiz kalması, çevre kirliliğinin
artması, işçi verimlerinin azalması vb. durumlar gösterilebilir.
4.3.3 Ölçek Ekonomilerinin Ortalama Maliyet Üzerindeki Etkileri
Toplam dört ölçek ekonomisi durumu, uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde
gözlenebilir ya da eğriye etki edebilir. İçsel ölçek ekonomileri eğrisi kaydırmaz. Aşağıdaki
şekilde de görüldüğü gibi pozitif içsel ölçek ekonomisi optimum noktanın solunda kalan yani
üretim arttıkça maliyetlerin azaldığı bölgede gözlenir. Negatif içsel ölçek ekonomisi ise,
optimum noktanın sağında yani üretim miktarı arttıkça maliyetlerin arttığı bölgede gözlenir.
Dışsal ölçek ekonomisi ise, uzun dönem ortalama maliyet eğrisini hareket ettirir. Örneğin
pozitif dışsal ölçek ekonomilerinin gözlemlenmesi sonucu eğri aşağı doğru paralel bir şekilde
kayar ve optimum seviye ile birlikte maliyetlerin azaldığını gösterir (LAC2 konumu). Tersi
durum ise negatif dışsal ölçek ekonomisinde gerçekleşir ve eğri yukarı doğru paralel bir
şekilde kayarak, optimum seviye ile birlikte maliyetlerin arttığını gösterir (LAC3 konumu).