Isaurıa Hanedanlığı ve İmparator III. Leo

advertisement
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
Fatih Mehmet BERK *
Öz
Tarihi süreç içinde Batı Roma’nın yıkılışı Orta Çağ’ı başlatırken Doğu Roma’nın (Bizans) yıkılışı
ile Yeni Çağ başlar. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren başlayan Doğu- Batı arasındaki medeniyet akışı
Batı Uygarlığı’nı şekillendiren ana unsurlardan birisi olmuştur. Batı Uygarlığı’nın üç temel unsurları
olan Antik Yunan, Hıristiyanlık, Roma& Bizans’ın pek çok özelliği Doğu kökenlidir. Örneğin,
Hıristiyanlık Kudüs’te doğmuş ve IV. Yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun resmi dini haline gelmiştir.
Bizans, diğer adıyla Doğu Roma, farklı etnisitileri içinde barındırmış ve bundan dolayı da “Bizans
Grek midir?” sorusunun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bizans, 330-1453 yılları arasında on bir
asırlık süreçte Doğu ile büyümüş, Doğu’nun zenginliklerinden dolayı Doğu Roma önce Nikomedia
(İzmit) sonra ise Konstantinopolis’i (İstanbul) başkent yapmıştır. Yıkılmakta olan Batı Roma, Doğu
kökenli bir din olan Hıristiyanlık başta olmak üzere Doğu’nun zenginlikleri sayesinde tekrar canlanmış
ve Doğu Roma adıyla yeniden doğmuştur. Doğu’nun bir parçası olarak Küçük Asya, Bizans’ın para
ve insan gücünü oluşturmuştur. Bizans’ın Doğu’da İslam fetihleriyle toprak kaybı Bizans için sonun
başlangıcı olmuştur. Çalışmamızda Bizans’ın Doğulu unsurlarında olan Isauria Hanedanlığı ve bu
hanedana mensup İmparator III. Leo’un Bizans İmparatorluğu’na katkılarını ele alacağız.
•
Anahtar Kelimeler
Bizans İmparatorluğu, Isauria Hanedanlığı, III.Leo
•
*
Yrd.Doç.Dr. Dr. Fatih Mehmet BERK, NEU, SBBF Tarih Bölümü fberk@konya.edu.tr
106
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
Abstract
The fall of the Western Roman Empire triggered the beginning of the Middle Age and after the
fall of the Eastern Roman Empire (Byzantine), the New Age began in the historical process. The
civilization movement between the East and the West since the early periods of the history was one of
the main factors that formed the Western Civilization. The Ancient Greek, Christianity and Rome &
Byzantine are regarded as the three components of the Western Civilization and many characteristics
of them based on the Eastern root. For instance, the Christianity was born in Jerusalem and became the
official religion of the Roman Empire in the IV. century. Byzantine Empire had a multi-ethnic character
and therefore the question was arisen “Is Byzantine Empire a Grek Empire ?”. The Byzantine Empire
lasted for eleventh century between 330 and 1453 and expanded its territory with the Eastern region
and chose its capital at first Nicomedia then Constantinopolis as they were so close to the Eastern
richness. The collapsing Rome continued its life by means of the richness of the Eastern World such as
holding on a Eastern- centered religion Christianity rope and was born again in a new name called as
Eastern Rome (Byzantine). Asia Minor, as a part of Eastern World constituted the manpower and
money source of the Byzantine Empire. After lost of its richness lands in the Eastern side following the
emergence of Islam, a new period began for Byzantine Empire called as “Beginning of the end”. In our
study, we would like to mention one of the Eastern dynasty of the Byzantine Empire called as “Isaurian
Dynasty” and and Isaurian Emperor, Leo III nad his contributions to the Byzantine Empire.
•
Keywords
Byzantine Empire, Isaurian Dynasty, Leo III.
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO

GİRİŞ
Bizans İmparatorluğu, Batı Uygarlığı’nun en uzun ve en önemli uygarlıklarından
birisidir. Akdeniz, tarih boyunca pek çok medeniyete ev sahipliği yaptığı gibi Bizans’a
da kucak açmıştır. Bizans İmparatorluğu Akdeniz çevresinde kurulan bir imparatorluktur
ve İmparatorluk Akdeniz medeniyetinden etkilenmiştir. Bizans İmparatorluğu üç büyük
kara kütlesi üzerinde egemenlik kurmuştur: Balkanlar, Küçük Asya ve Orta Doğu.
Doğu’da Fırat Nehri’ne, güneyde ise Mısır’a kadar uzanan bir sınıra sahiptir. Bizans,
Doğu Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz etrafında oluşan bir uygarlıktır.
Herakleios Dönemi (610-641)’nin sonuna kadar Bizans İmparatorluğu Kuzey
Afrika’dan Kızıldeniz’e, Karadeniz’den doğuda Fırat’a, kuzeyde Tuna’ya kadar uzanan
bir Akdeniz gücü olarak kalmıştır (Morrisson, 2014: 211).
Bizans, Roma İmparatorluğu’nun devamı olduğu için net olarak tanımlanan bir
başlangıcı yoktur. Dioklitianos’un 284 yılında tahta çıkarak Tetrarchi (Dörtlü yönetim)
kurması, 324 yılında İstanbul’un inşasına başlanması, 330 yılında İstanbul’un başkent
yapılması, 395 yılında İmparatorluğu’un Doğu-Batı diye ikiye ayrılması, 476 yılında Batı
Roma İmparatorluğu’nun Cermenler tarafından ele geçirilmesi Bizans’ın bir diğer adıyla
Doğu Roma İmparatorluğu’nun başlangıcı kabul edilir. En uygun başlangıç dönemi
olarak Konstantin Dönemi (324- 337) görülür fakat bu dönem M.S. 3. yüzyılda Roma’da
yaşanan olayları ve problemleri göz önünde bulundurmadan anlaşılamaz çünkü M.S. 3.
yüzyılda yaşanan
bu olaylar ilerliyen yıllarda Roma’nın yeniden yapılandırma ve
yeniden dirilişi için zemin hazırlamıştır (Gregory, 2005: 21).
Konstantin Dönemi (324- 337), eski Roma İmparatorluğu ile yeni Bizans
İmparatorluğu arasında bir dönüm noktasıdır. Bu bölünme bir açıdan yüzeysel kabul
edilebilir, çünkü bazı tarihçiler tarafından geçmiş daha anlaşılabilinir olsun diye parçalara
bölünmüştür. Fakat Antik Çağ Medeniyeti’nin pek çok unsuru yüzyıllar boyunca
Bizans’ta yaşamaya devam etmiş ve tarihçiler Bizans’ı yaşayan bir Antik Çağ olarak
görmüşlerdir. Bizans’ta Roma bağlantısını inkar etmemiş ve Bizanslılar kendilerini
“Romalı” olarak tanımlamıştır (Gregory, 2005: 45).
M.S. 3. yüzyılda yaşanan problemlerin Bizans’ın ortaya çıkmasına zemin
hazırlamasına ilave olarak M.S. 4. yüzyılda Bizans’ı Bizans yapan ve Batı Roma’dan
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
107
108
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
ayıran unsurlar ortaya çıkacaktır. Bu unsurlardan en önemlisi Hıristiyanlık dininin
İmparatorluğun
resmi
dini
olması
ve
İmparatorluğun
yeni
başkenti
olarak
Konstantinapolis’un (İstanbul) seçilmesidir. Bu iki çok önemli değişmeye ilave olarak
pek çok değişim yaşanmış ve bu yaşanan değişimler bir anda tekerrür etmeyip, bazılarının
oluşması yıllar ve hatta yüzyıllar almıştır. Bizans, içinde bulunduğu kronolojik durumdan
dolayı tarihçiler tarafından Antik Çağ’dan Orta Çağ’a bir dönüşüm ve bir köprü olarak
görülür (Gregory, 2005: 45-46).
Roma devlet tarzı, Grek kültürü ve Hıristiyan inancı Bizans’ın temel unsurlarıdır.
Hellenistik kültür ve Hıristiyan dininin Roma devlet geleneği ile bir sentez haline gelmesi
Bizans’ı şekillendirmiştir. Bu sentez ise Batı Roma’nın 3. yüzyılda yaşamış olduğu
sıkıntılardan dolayı Doğu’ya kayması sonucunda meydana gelmiştir. İmparatorluk
Roma’ya ilaveten Doğu’da da merkezi yönetim merkezleri oluşturmaya başlamıştır.
Ağırlık noktasının yer değiştirmesi, Imperium Romanum’un Hıristiyanlaştırılması ve
yeni başkentin Boğaz’ın kenarında kurulması ile Bizans İmparatorluğu kurulmuştur
(Ostrogorsky, 2006:25).
DOĞU’NUN ZENGİNLİĞİ
Coğrafya, tarihin sahnelendiği alandan ziyade, tarihte meydana gelen
değişikliklerde etken olan bir faktördür. Coğrafya, kültür ve uygarlıkların inşasında
ortaya çıkan taleplerin oluşumunda anahtar bir role sahiptir. Anadolu’nun de içinde
bulunduğu Doğu coğrafyası içinde barındırdığı pek çok uygarlıkta olduğu gibi Bizans
Uygarlığı’nda da etkin olmuştur. Napoleon Bonaparte “devletlerin politikaları onların
coğrafyalarında yatar” diyerek coğrafyanın uygarlıkların inşasındaki temel rolünün altını
çizer (Aktaran: Short, 1993: 71).
İnsanoğlu, yeryüzünün bir ürünüdür. Yeryüzü onu beslemiş, görevler vermiş,
düşüncelerini yönlendirmiş, onu güçlendirecek kemale erdirecek zorluklarla baş başa
bırakmış, zekâsını keskinletmiş ve karşılaştığı sorunların çözümünü kulağına fısıldamıştır
(Semple, 1909: 422). M. Foucault, tarihi, güçlerin olduğu kadar mekânların da hikâyesi
olarak tanımlar (Aktaran, Tuathail, 1996: 44)
Coğrafya, stratejinin anasıdır (Gray, 2003: 220). Uygarlıklar, yerleşim alanlarını
seçerken toplumlarının geleceklerinin yol haritasını belirlerken coğrafyayı dikkate alırlar.
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO
Roma’nın Bizans ile yoluna Doğu Roma adı altında devam etmesi ve Doğu’nun coğrafi
ve diğer unsurlarını kullanması stratejik bir hamledir. Konstantin’in Bizans’ın başkenti
olarak Niş, Sofya, Selanik ve Truva ve İstanbul’u kafasında düşünüp tarttıktan sonra
İstanbul’u seçmesi İstanbul’un Doğu ile Batı arasında var olan stratejik konumundan
dolayıdır.
Uygarlığın oluşmasına katkı sağlayan nedenlerden bir tanesi de coğrafyadır. Eğer
bir coğrafi alan, yiyecek ve tabii kaynaklar bakımından verimli ise, eğer nehirler ulaşımı
kolaylaştırıyorsa ve hepsinden önemlisi bir millet Atina, Kartaca, Floransa ve Venedik
gibi dünya ticaretinin ana yolu üzerindeyse, o zaman coğrafya tek başına bir şey
yaratmazsa da, uygarlığa gülümser ve onu destekler (Durant, 1996: 14). Doğu coğrafyası
da Roma Uygarlığı’na gülümseyerek Roma’nın yeniden hayat bulması için zemin
hazırlamış ve destek unsurlarını Roma’nın hizmetine sunmuştur. Doğu orjinli bir din olan
Hıristiyanlık, pagan Roma’nın hayata yeniden tutunduğu bir kurtuluş ipi olmuş,
Doğu’nun nüfus ve ekonomik zenginliği Roma’nın Doğu’da Bizans adıyla yaşamasını
sağlamıştır. Ne zamanki Bizans Doğu’da kaybetmeye başlamış, Bizans için tehlike
çanları çalmaya başlamıştır. İslamiyetin ve ilerliyen yıllarda Türklerin fetihlerine maruz
kalmaya başlaması, Bizans için sonun başlangıcı olmuştur. Doğu’nun kazanılması Bizans
için bir diriliş unsuru iken, kaybedilmesi ise bir felaket unsuru olmuştur.
Montaigne’e göre bir ulusun karakteri tarihi oluşumların en önemli etkenlerinden
birisidir. Bu ulusal karakterde, bulunulan bölgede insanoğlu ve tabiat arasındaki
etkileşimden etkilenir. Buckle ise, fiziki çevrenin insanoğlunun bazen önünü açtığını
bazen
de
kapadığını
söyleyerek,
tarihin
bu
şartları
göz
önüne
almadan
anlaşılamayacağını söyler. (Huntington, 1937: 566). Bizans’ın multi-etnik bir toplum
olması ve İmparatorluğu da farklı dönemlerde farklı etnik unsurların yönetmesi,
yönetimde olan İmparatorlar’ın özellikle politik ve askeri alanlarda farklı politika
izlemelerine neden olmuştur. Bu da İmparatorlar’ın karakterlerinin doğdukları
coğrafyadan beslenmelerinden kaynaklanmıştır. Buckle’nın söylediğine en güzel örnek
olarak Doğu coğrafyasının Roma’nın önünü açtığını söyleyebiliriz.
Doğu’nun bir parçası olan Anadolu, uygarlıklara sunmuş olduğu zenginliği ile
Uygarlıkların vazgeçilmez mekanlarından olmuştur. Anadolu’nun zengin kaynakları
sadece bünyesinde kucak aştığı kavimlere geçim kaynağı olmakla kalmamış, aynı
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
109
110
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
zamanda Anadolu’yu istila eden kavimler tarafından da sömürge kaynağı olarak
kullanılmıştır (Malay, 1983: 50).
Anadolu’nun önceki adı olan Küçük Asya Eski Çağ’ın en zengin ülkesi olarak
tanımlanır (Ramsay, 1923: 279). Cicero, Anadolu için “Topraklarının verimliliği,
ürünlerinin çeşitliliği ve ihraç mallarının bolluğu açısından birçok ülkeyi geride bırakır”
der (Cicero, 1908: 6.14). Küçük Asya’nın Eski Çağ’da dile getirilen zenginliği ilerliyen
yıllarda da tarihte önemini kaybetmemiş ve Bizans Dönemi’nde Anadolu coğrafyası
Bizans’ın politik, ekonomik ve askeri anlamda faydalandığı bir coğrafya olmuştur.
Ege Denizi’ne kıyısı olan Batı Anadolu, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes
nehirlerinin getirmiş olduğu alüvyon topraklarla Lidya Kralı Kroisos (M.Ö. 6.yy)’tan beri
zengin ve bereketli toprakları ile bilinmektedir. Hellenistik ve Roma Dönemleri’nde de
bu bölgenin yerleşim yeri olarak seçilmesi bu bölgenin zenginliğinin
bir diğer
göstergesidir (Whittow, 1996: 30).
Bizans ordu birliklerinin büyük kısmı ve en seçkin olanları Anadolu’daki
themalarda (eyaletlerde) bulunuyordu. Doğu- Batı arasındaki önemli kara ve deniz yolları
Anadolu’dan geçiyor, Kutsal topraklara gitmek isteyen Avrupalı Hıristiyanlar Anadolu
güzergahını kullanıyorlardı. Anadolu topraklarında bulunan themaların komutanları, hem
rütbe hem maaş bakımından diğer komutanlardan üstündü (Baskıcı, 2009:16).
Suriye ve Mısır’ın verimli tarımsal arazilere sahip olması ve bu bölgelerin
kaybedilmesi, Bizans için önemli bir kayıp olmuştur. Asi Nehri ve Fırat Nehri arasında
kalan Suriye’nin yüksek yaylaları ve bu bölgedeki geniş popülasyon Bizans için önemli
bir değerdir. Küçük Asya hem politik hem de coğrafi olarak Bizans İmparatorluğu’nun
merkezidir ve 11. yüzyılın sonuna kadar Bizans’ın kalbinin attığı yerdir (Gregory, 2005:
11).
Doğu coğrafyası, bir tarafta tarım ürünleri ihracatçısı Akdeniz iklimine sahip az
ya da çok verimli, iyi yağış alan ve sulanan ovalara (alüvyonlu Nil ve Küçük Asya
ovaları), diğer taraftan ise karasal iklime sahip olan sıradağlarla çevrilmiş Anadolu
Platosu’na sahiptir. Tek enerji kaynağı diyebileceğimiz orman ise, İmparatorluğun
ekonomik ve askeri gücünün temeli olan gemi yapımının temel malzemesiydi. Pontus,
Toroslar, Likya, Doğu Suriye İmparatorluğu’un Doğu tarafından kereste elde ettiği
ormanlık alanlardır. Tahmini olarak Doğu İmparatorluğu’nun 350 yılında nüfusu 24
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO
milyon civarındadır (Morrisson, 2014: 211-212). Diğer doğal kaynaklara ilave olarak
Doğu’nun kalabalık ve karmaşık nüfus yapısı Bizans’ın bir diğer dayanak unsuru olarak
göze çarpmaktadır.
Hayvancılık açısından ise Küçük Asya, Nil Deltası, Kuzey Suriye ve Filistin
bölgeleri Doğu’nun hayvancılık merkezleriydiler. Bizans İmparatorluğu’nun at
çiftliklerinin çoğunluğu ise Phrygia bölgesindedir (Merrison, 2014: 219).
Bizans, Doğu topraklarının kaybetmeden önce sürekli ve verimli bir şekilde
tarımsal ürünler elde edebileceği topraklara sahiptir: Mısır, Balkanlar, Kuzeybatı ve Batı
Anadolu’nun kıyı ovaları Bizans’ın tahıl merkezleriydiler. Fakat Mısır’ın kaybedilişi,
Konstantinopolis’i Balkanlara ve Küçük Asya’ya daha bağımlı kılmıştır. Bir başka ifade
ile Mısır’ın kaybedilmesiyle birlikte Anadolu ve Balkanlar Bizans ekonomisini belirleyen
parametreler olmuşlardır. Yaklaşık bir tahmine göre 7. yüzyıldaki toplam gelir kayıpları
6. yüzyıl gelirlerinin % 75’ine tekabül etmektedir ki bu oranda büyük bir kayıptır ve
devlet yönetimini tüm yönleriyle etkilemiştir (Haldon, 1990:10; Handy, 2008: 619).
Roma ve Bizans, ağırlıklı olarak kırsal bir toplumdur ve tarıma dayalı bir
ekonomisi vardır. Köyler ve şehirler günlük gıda vb.tüketim ihtiyaçlarını yakın
bölgelerden temin ederler. Sadece büyük şehirler ve zengin insanların başka bölgelerden
ürün satın alabilecek gücü vardır. Sadece Roma ve Konstantinopolis uzak bölgelerden
büyük miktarda gıda ürünü satın alma imkanına sahiptir. Çünkü bunun için gereken
finansal yükünü devlet karşılamaktadır. Mısır kaybedilmeden önce Konstantinopolis’in
tahıl ihtiyacı neredeyse tamamı Mısır’dan karşılanmaktaydı. 640-650’den sonra Trakya,
Paphlagonia ve bir ölçüde Pontus, Anadolu’nun kuzey batı kesmi olan Bithynia tahıl
ürünlerinin vb. diğer ürünlerin tedarik edildiği merkezler olmuşlardır (Haldon, 1990:11).
Batı Roma İmparatorluğu’nun Batı’da ayakta kalma çabasının başarısız olup,
Doğu’da bin yıl daha Doğu Roma (Bizans) adıyla yaşaması tarihçilerin her zaman
sorduğu bir soru olmuştur. Batı Roma İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Doğu Roma’nın
330 yılından 1453 yılına kadar süren 11 asırlık mevcudiyetinin temel nedenlerinden birisi
de Doğu’nun zenginliğidir. Batı Roma istilalarla uğraşırken Küçük Asya’nın o dönemde
istila sıkıntısı yaşamaması, Doğu Roma’nın kurulmasında etken bir unsur olmuştur.
Küçük Asya’nın para ve insan gücüne sahip olması, Doğu Roma’yı ayakta tutmuştur
(Baynes, 1943: 35). Para dolaşımı ya da bir diğer ifade ile kullanılabilir zenginlik, büyük
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
111
112
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
oranda geniş ve gelişmekte olan nüfusa bağlıdır (Charanis, 1975: 3) ve Bizans’a da bu
katkıyı da Anadolu coğrafyası sağlamıştır
Adriyatik Denizi’nden Fırat kıyılarına kadar uzanan bir coğrafyaya hakim olan
Bizans, Doğu’da Anadolu coğrafyasını kaybettiği zaman zayıf bir Balkan prensliği
konumuna düşmüştür. İslamiyetin ortaya çıkması ile Kuzey Afrika, Mısır, Suriye gibi
eyaletlerini kaybeden Bizans, 1071 Malazgirt Savaşı ile Anadolu’dan da toprak
kaybetmeye başlamış ve bu savaşa “Sonun başlangıcı” adını vermiştir.
BİZANS KİMLİĞİ
Bizanslılar, etnik anlamda bir halk değildiler. Bizans’ın nüfusu farklı
toplumlardan oluşmaktaydı. Konstantinopolis kurulduğu esnada hem Hıristiyanlar hem
de paganlar için norm teşkil eden ve Bizans’ta kültür nişanesi olarak kalan Yunanca klasik
eğitim, herhangi bir etnik anlam taşımazdı. Devlette yükselme, eğitim alabilecek herkese
açıktı. M.S. 3.yüzyılda Bizans coğrafyasında ele geçirilmiş eyaletlerde vatandaş
olmayanlar ile vatandaş olanlar arasında herhangi bir resmi ayırım yoktu. Önemli olan
etnik kimlik ya da bölgesel köken değil, ortak kültür, ilişkiler ve statüydü. Büyük İskender
sonrası oluşan Hellenistik kültürden miras kalan kent kültürü ve Yunanca’yı Doğu’ya
yayma eğilimi yaygındı. Bizans, herhangi bir etnik kökenden, nüfusun işgal ettiği bir
bölgede etnik bir gruplaşmaya bağlı olarak değil, farklı etnik ve kültürlerin karşılıklı
kaynaşmasıyla gelişmişti (Cameron, 2015:10).
İmparatorluğu’un Batı yarısında Latince hakimken, Doğu yarısında Grekçe
hakimdir. Tüm büyük başkentler gibi Konstantinopolis de heterojen unsurlardan
oluşmakta ve bir rivayete göre insanlığın bildiği yetmiş iki dilin hepsi konuşulmaktaydı.
Her sınıftan taşralı vardı. Askeri birimlerde Isaurialılar, Iliryalılar, Trakyalılar,
Germenler, Hunlar vardı. Suriyeli, Mısırlı, Mezopotamyalı keşişler İmparatoriçe
Theodora’nın himayesinden yararlanmak için Konstantinopolis’e gelmişlerdi. Yahudiler,
zanaatkar ve tüccar olarak bulunuyorlardı. Kırım yaylasına Gotlar yerleşmişti. M.S. 3.
yüzyılda Phrygia’da Phryg dili, Galaya’da Kelt dili, Kapadokya’da Kapadokya dili
görülmekteydi. Bunlar bölgenin yerel dilleri olarak yer alıyordu. Ermeniler, Slavlar,
Süryaniler diğer adlarını sayabileceğimiz etnik gruplardı (Mango, 2011:19-25).
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO
Cyril Mango, bir Bizans ulusunun hiçbir zaman var olmadığını söyler.
İmparatorluk bünyesinde var olan halkları bir arada tutan iki unsur vardır. C. Mango’nun
“dayanışma bağları” olarak adlandırdığı bu iki bağ, bölgesel ve dinsel bağdır.
Bölgesinden uzaklaşan diğer bölgenin yabancısına dönüşmektedir: “Kurnaz Süryani”,
“Görgüsüz Paflagonyalı”, “Yalancı Giritli” vb. farklı bölgelerin birbirlerini adlandırdığı
küçültücü ifadelerle karşılaşılmaktadır. İskenderiyeliler, Konstantinopoliste alaya
alınırken, Ermeniler kaba bir millet olarak anılmaktadır (Mango, 2011:37).
Dinsel kimlik, genelde bölgesel kimlikten daha güçlü hissedilmektedir. Din, bazı
tarihçiler tarafından İmparatorluğu bir arada tutan bir unsur olarak görülürken C. Mango,
Hıristiyanlığın birleştirici olduğu kadar ayrıştırıcı yönlerinin de olduğunun altını çizer ve
Hıristiyanlığın evrensel bir bağ yaratmadığını ve var olan ayrışmayı daha da genişlettiğini
ifade eder (Mango, 2011:19). Diğer taraftan nedeni bilinmeyen bir sorgulamada Aziz
Gregorios Dekapolites, Trakya Ainos’ta sorgulandığı zaman “Sen kimsin, hangi
dindensin” sorusuna “Ben bir Hıristiyanım, anam babam filancadır ve Ortodoks
mezhebindenim” der (Mango, 2011:38).
Hıristiyanlık II. yüzyılda ön plana çıkmaya başlayınca toplum tarafından bölücü
bir unsur olarak görülmeye başlanmış ve pagan toplum, kendi değerlerini paylaşmayan
Hıristiyanlar yüzünden gazaba uğrayacaklarını düşünmüşlerdir. Hıristiyanların gizli
toplantıları siyasal olarak şüphe uyandırmış ve II. Yüzyıl, Hıristiyanlığın ayrı bir din
olarak ortaya çıktığı dönem olmuştur (Kaçar, 2009: 23-24). 3. Yüzyıl ve devamında Orta
Anadolu’daki Hıristiyanlık, yoğun fakat dağınık ve kimi zaman Yahudi ve pagan nüfusla
birlikte yaşayan bir resim ortaya koyar. Bir şehir Hıristiyan iken komşu şehir pagan
olabilir. Kuzey Isauria ve Lycaonia’da Hıristiyanlığın azınlıktan çoğunluğa doğru
ilerleme safhası ise M.S. 220’den 3. yüzyılın sonuna doğru uzanan bir süreci kapsar.
IV. Yüzyıl’da Roma İmparatorluğu, üzerindeki ağırlığı çekemeyen teraziye
benzetilir (Cumont, 1911: 20). Politik ayrım, uzun süredir devam eden kutuplaşmalar
artırmıştır ve bu süreç Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyanlık ile tanışmasına vesile
olmuştur. Pagan dini ile askeri motive etmekte zorlanan Bizans, öte dünya inancı ve
şehadet kavramı olan Hıristiyanlar ile askeri gücünü artırmayı düşünmüştür.
Konstantinopolis’in başkent oluşu ile Bizans, Karadeniz ve Akdeniz havsanına
kolaylıkla erişebilme imkanına kavuşmuştur. Bizans, bütün yönlere- Balkan
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
113
114
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
yarımadasına, Tuna vadisine, Adriyatik ve Karadeniz kıyılarına, Anadolu’ya,
Kafkasların ötesine, Yukarı Mezopotamya ve Suriye’ye ulaşan bir konuma sahip olmuştur.
İmparatorluğun artık bir deniz başkenti vardı: Konstantinopolis. M.S. 6. yüzyıl Bizans
Tarihçisi Prokopius’a göre “Deniz, bir şehri taç gibi sarar, kalan parçası tacı kapamağa
yarardır”. Denize ilave olarak Bizans karadan da korunmaya çalışılmış ve Anastasios
(491-518) döneminde önceden başlayan sur inşası tamamlanmıştır (Seidler, 1980:3).
ISAURIA HANEDANLIĞI ( 717- 802) VE III. LEO
Bizans İmparatorluğu tarihinin Isauria Hanedanlığı Dönemi, tarihçiler tarafından
anlaşılması bakımından oldukça zor bir dönem olarak telakki edilir. Buna sebep olarak
ta Isauria Hanedanlığı Dönemi’nde egemen olan Ikonokolast (tasvir kırıcı) İmparatorlar
hakkında tutulan kayıtların çoğunun Ikonoklast hareketine karşıt olanlar ya da bunlar
tarafından zarar görenler tarafından yazılmasıdır. Bu dönemi savunanlar hakkında yazılan
eserler, sonraki dönemde Ikonoklast hareketi heretik bir hareket olarak kabul edildiği için
tahrif edilmiş, çarpıtılmış ve yok edilmiştir. Ve bu yüzden bu dönem hakkında tarafsız
bir yorum bulunması oldukça zordur (Diehl, 1923, 1).
Isauria Hanedanlığı Dönemi’nden önce M.S. 7. yüzyılda Bizans önceki gücüne
oranla daha dar bir alana sıkışmış durumdadır. Doğu’ da Araplar, Batıda ise Slavların
Balkanlara doğru ilerleyişi Bizans’ın farklı cephelerde toprak kaybına ve birlik
gösterememesine neden olmuştur. G.Ostrogorsky, Bizans’ın bu dönemde Doğu’da
Araplara karşı toprak kaybetmesi sonucunda Küçük Asya’nın öneminin bir kat daha
arttığının altını çizer. Mısır, Mezopotamya, Suriye ve Filistin’in kaybedilmesi, yok olma
tehdinin yaklaştığının bir göstergesidir. Tehdit, Küçük Asya kapılarında beklemektedir.
670
yılında
Araplar
tarafından
Konstantinopolis
kuşatmasının
başarısızlıkla
sonuçlanması, İmparatorluğu’un başkentinin kaybedilmesinin önüne geçmiş ve Küçük
Asya’da Bizans’ın hakimiyetinde kalmaya devam etmiştir. Bizans’ın geleceği bu
kuşatmanın püskürtülmesiyle garanti altına alınmıştır. Bundan dolayı da Küçük Asya,
Ortaçağ Bizans’ın temel ve kurucu unsurudur. Pek çok kez istila ve işgal hareketlerine
maruz kaldıysa da tamamen elden çıkmamış ve Bizans gücünün en en dayanıklı siperi
olmuştur (Ostrogorsky, 1959: 3).
Devleti yeniden disipline altına alma ve restorasyon çabaları, Küçük Asya’da
başlamıştır. Bir nevi eyalet sistemi olan askeri ve idari bir organizasyon olan Thema
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO
sisteminin ilk kez hayata geçmesi Bizans’a güç vermiştir. Sınırlarda toprak kaybına
rağmen iç bölgelerde sağlanan dayanışma birleştirici bir unsur olmuştur. Ostrogorsky,
Batı Roma çökerken Doğu Roma’nın ayakta kalmasını, Bizans’ın Küçük Asya’da
sağladığı iç birlikteliğe bağlar. Küçük Asya’da devletin yeniden organize edilmesi,
Bizans’ı ortaya çıkarmıştır (Ostrogorsky, 1959: 3-4).
Bizans, farklı milletlerden oluşan bir kümedir ve Konstantinopolis’te bu kümenin
merkezidir. N. P. Kondakov gibi bazı tarihçiler Doğulu göçmen kavimlerin Bizans
İmparatorluğu’nun gelişiminde tarihsel bir rolü olduğunun altını çizerler (Ostrogorsky,
1959: 20). Isauria Hanedanlığı da Bizans’ın yeniden restorasyon sürecinde önemli rol
oynamış bir hanedanlıktır.
Bizans 7. yüzyılda birleşik bir yapıya sahip değildi. Farklı kaderleri ve yapıları
olan pek çok bölgeden oluşmaktaydı. Küçük Asya, Bizans’ın iç ve dış gücünün kaynağı
idi ve bundan dolayı yeniden dirilmesine neden olan gücün siper noktası olmuş, sağlam
ve sarsılmaz şekilde bu yüzyılı atlatmıştır. Balkanlarda Slav kolonizasyonu ve Avar
istilaları, Bizans’ı sahil bölgesine sıkıştırırken, Karadeniz’de ise var olan gücünü
korumaya çalışmıştır. Ostrogorsky, tüm bu olanlardan sonra Bizans’ın yönünü doğuya
çevirdiğini fakat bazı tarihçilerin dediği gibi Doğulu bir devlet olmadığını vurgular.
Bizans, Romano-Germanik Batı ile İslami-Doğu arasında özel bir yere bir Grek devleti
olarak konuşlanmıştır. Farklı ulusları barındırdığı için etnik anlamda Grek değildir fakat
politik ideoloji bağlamında Roma mirasına sahiptir. Grek kültürü ve diline bağlı bir devlet
olmuş fakat Hellenistik Dönem sonrası oluşan etkileşim sonucu oluşan Doğu-Batı sentezi
Bizans’ı da etkilemiştir (Ostrogorsky, 1959: 20).
M.S. 7. yüzyıl Grek ve Ortaçağ Bizans’ı, yarı antik, yarı Latin olan kendisinden
önce gelen Batı Roma Dönemi’nde ve çağdaşı Romano-Germanik Batı’dan şaşırtıcı bir
şekilde farklıdır. Kültürel ve dil ayrımın doğal seyri, Latin Batı ile Grek Doğu arasındaki
kademeli olan ayrışmada belirleyici bir unsur olmuştur (Ostrogorsky, 1959: 21). Küçük
Asya bu bağlamda Bizans’ı ayakta tutan bir coğrafya olmuş, Isauria Hanedanlığı ise bu
coğrafyada konuşlanan bir bölge olarak bir dönem Bizans’a katkı sağlayan bir unsur
olmuştur.
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
115
116
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
Isauria Hanedanlığı Dönemi’nden önce İmparator olan III. Theodosios (715-717)
tahta çıkmadan önce son yirmi yılda İmparatorluk altı kez el değiştirmiş, çoğunluğu da
şiddetle sona ermişti. Tarihçiler, Konstantinopolis kurulduğu andan itibaren bu denli bir
çatışma ortamı olmadığını dile getirirler. Isauria Hanedanlığı ve Isauralı İmparator III.
Leo (717-741) 1bu anlamda İmparatorluk için bir kurtuluş vesilesi olmuştur (Norwich,
2012:284). Isauralı İmparatorlar, toplumsal, siyasal ve dinsel bir devrim gerçekleştiren
liderler olarak tanımlanır (Levtchenko, 2007:140). III. Leo İmparator olduğunda artık
herkes İmparatorluk’tan ümidini kesmiş, Roma’nın başına gelen çöküş sürecinin
Konstantinopolis için de gerçekleşeceğini bekler duruma gelmişlerdi. Hiçbir insan
gücünün bu felaketten kurtaracağına inançları kalmamıştı (Finley, 1853: 2).
717 yılında İmparator III. Leo ile başlayan ve yaklaşık 802 yılına kadar kadar
süren Isauria Hanedanlığı Dönemi’nde gerçekleştiren ve birliği sağlamada etkin bir unsur
olan yenilik, özgür köylülere yeni haklar sağlamak ve onların gücünden faydalanmak
olarak görülür. Köylülerin sağladığı katkı, ekonomik bir dirilmeye neden olmuştur.
Ekonomik anlamda yaşanan çatışma, iki dini kurum olan ve gücünü imparatorluktan alan
kilise ile gücünü halktan alan manastır arasında gerçekleşmiştir (Seidler, 1980: 14). Her
ne kadar dinsel bir hareket olarak görülse de politik ve ekonomik bir mücadelenin de
sonucu olan Ikonokolazm hareketi, kilise üzerinde İmparatorların egemenlik kurması,
Araplar ile yapılan mücadele de elde edilen başarılar ve Arap saldırılarının belirli bir
süre püskürtülmesi, kanunu düzenlemeler, thema örgütlenmesinin yaygınlaştırılması,
Bizans’ı kaos ortamından kurtarmış ve tekrar yönetiliebilir hale getirmiştir.
Isauria Hanedanlığı ve III. Leo Dönemi’nde ortaya çıkan tasvir karşıtlığı olarak
tanımlanan Ikonoklast hareketi sadece dini bir mücadele hareketi olarak anlaşılmamalıdır.
Bu hareket 8. yüzyıl da III. Leo Dönemi’nde meydana gelen politik, sosyal ve ekonomik
alanda Bizans Imparatorluğu’nun yeniden inşa sürecinin bir parçasıdır. Bu açıdan
bakılmadığı zaman Isauria Hanedanlığı ve III. Leo sadece bir mezhep ve heretik bir
hareket olarak anlaşılma ihtimalini doğurur (Diehl, 1923, 1).
1
III. Leo köken olarak Kommagene Bölgesi’nin bir şehri olan Germenicia (Maraş) ‘ya bağlıdır.
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO
III. Leo, 717 yılında Aya Sofya’da patrik Germanus tarafından İmparatorluk
tacını giymiştir. II. Justinianos’un ikinci İmparatorluk Dönemi’nde (705-711) spatharios
rütbesiyle İmparatorluk muhafız alayına katılmıştır. Doğu’daki tampon devletlerle
mücadele için görevlendirilmiş, Araplarla devamlı iletişim halinde olmuş, Arapların
belirli bir süre geri çekilmelerini sağlamıştır (Haldon, 1990: 82). II. Anastasios tarafından
Anatolikon’a (Anadolu) strategos (vali) olarak atanmıştır. Arapları tanıması ilerliyen
kendi kariyeri için avantaj sağlamıştır. İmparatorluk Arap istilalarını ile boğuşurken
Arapları tanıyan III. Leon’yu tercih ederek bilinçli bir adım atmıştır. Konstantinopolis’in
Araplar tarafından 717-178 yıllarında kuşatılması ve ele geçirilmesinin önlenmesinde III.
Leo’nun payı büyüktür. III. Leo’nun göstermiş olduğu başarıdan dolayı III. Leo
İmparatorluk için bir can kurtarıcı, bir nevi Mesih olmuştur. Konstantinopolis doğumlu
bir keşiş olan Theophanes, Tanrı’nın ve Tanrı Doğuran (Theotokos) Meryem’in
Hıristiyan İmparatorluğu’nun baş şehrini koruduğunu ve Tanrı’nın kendisine sadık
kalanları asla terketmediğine vurgu yapar (Diehl, 1923, 3).
Isauria adı, İlk Çağ yazılı kaynaklarında bir bölge adı olarak geçer. Bölgenin
sınırları konusu tam olarak belli değildir. Antik Kaynaklara göre Isauria Bölgesi’nin
merkezi Konya’nın güneyindeki Bozkır, Hadim ve Taşkent ilçeleridir. Antik Çağ
yazarlarından M.Ö.90-30 yılları arasında yaşamış olan Yunanlı tarihçi Diodoros Büyük
İskender’in generallerinden olan Perdikkas’ın Pisidia istila ettikten sonra Isauria
Bölgesini kuşattığını, Isaurialıları ölüme zorlayıp, şehri yaktığını belirtir (Diodoros,
XVIII,22). Strabon (M.Ö.64-24), Isauria Bölgesini Lykaonia sınırları içinde gösterir.
Isauria Bölgesini Eski ve Yeni Isauria olarak tanımlayan Strabon bu bölgenin çok iyi
tahkim edilmiş olduğunu ve halkının soyguncu olduğunu dile getirir (Strabon, XII,6).
Isauria Bölgesi kilise listelerinde Leontopolis olarak geçmektedir. İmparator
Zenon (476-491) Dönemi’nde her şehir aynı zamanda bir piskoposluk merkezi iken
Leontopolis ile Isauropolis’in tek bir piskoposluk çatısı altında olması sağlanmıştır
(Ramsay, 1960, 97-98). M.S. 5. yüzyılda kilise listelerinde Leontopolis olarak adı geçen
Bozkır’ın Ikonoklazm hareketini başlatan ve Bizans’ı yeniden dirilten III. Leo (717-741)
ile alakası yoktur. III. Leo’nun kökeni Kommagene Bölgesi’nden Germenicea2 adlı bir
2
Kahramanmaraş İli Sınırlarında bir Antik Kent.
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
117
118
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
bölgeden gelmektedir. Leontopolis ismi III. Leo’dan daha çok 451-474 yılları arasında
Bizans İmparator’u olan Trakyalı I. Leo’dan gelme ihtimali daha yüksektir. Çünkü
Leontopolis ismi I. Leo (451-474) Dönemi ile kronolojik olarak uyum sağlarken III.Leo
ile aralarında iki asır fark vardır. Isauria Hanedanlığı Dönemi İmparatorları olmalarına ve
Bozkır’ın adının Leontopolis olarak geçmesinden dolayı I.Leo ve III.Leo’nun Isaurialı
olma beklentisi oluşmuştur fakat Isauria Dönemi’nin Isaurialı olan tek Bizans İmparatoru
Zenon’dur.
Isaurialı
Zenon,
I.
Leo’nun
ordudaki
komutanı
olarak
geldiği
Konstantinopolis’te I.Leo’nun kızı Adriane ile evlendikten sonra Bizans İmparatoru
olmuştur. Anadolu’dan soygunculukla ün salmış bir kabile olan Isaurialı birisinin
İmparator olması Konstantinopolis’te pek sıcak karşılanmamasına rağmen Zenon 474475 yılları ile 476-491 yılları arasında iki dönem Bizans tahtında oturmuştur.
SONUÇ
M. Foucault, tarihi, güçlerin olduğu kadar mekânların da hikâyesi olarak
tanımlar. Bu bağlamda Batı Roma tarih sahnesinden çekilirken Doğu Roma’nın tarih
sahnesinde kalmasında Doğu’nun zenginliklerinin katkısı oldukça açıktır. Bu katkı kimi
zaman tahıl ürünleri vb. gibi doğal zenginlikler ile olurken kimi zaman ihtiyaç duyulan
insan sayısı ile olmuştur. Doğu ve Küçük Asya’nın zenginlikleri ve özelde Isauria
Bölgesi’nin savaşcı halkı da Bizans’ın sıkıntılı dönemlerinde özellikle askeri alanda
insani güç ile destek sağlayıp Bizans Uygarlığına katkıda bulunmuştur. Devletlerin
başarılarında siyasi gerçeklerle coğrafi gerçekleri birlikte değerlendirmeleri yatmaktadır.
Bizans, coğrafi gerçekleri dikkate alıp 1453 yılına kadar ayakta kalırken, Batı Roma’nın
coğrafi gerçekliği Batı Roma’ya yaşama imkanı vermemiştir. Coğrafya uygarlıkların
gelişiminde rolü olan unsurlardan birisidir. Küçük Asya coğrafyası da
Bizans
Uygarlığı’na sahip olduğu imkanlar ile katkıda bulunmuştur..
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
ISAURIA HANEDANLIĞI VE İMPARATOR III. LEO
KAYNAKÇA
Baskıcı, M.Murat, 2009, Bizans Dönemi’nde Anadolu, İktisadi ve Sosyal Yapı (900-1261), Ankara,
Phoenix Yay.
Baynes, Norman. H. 1943, The Decline of the Roman Power in Western Europe. Some Modern
Explanations, The Journal of Roman Studies, Vol. 33, Parts 1 and 2, pp. 29-35.
Cameron, Averil, 2015, Bizanslılar (Çev. Ö.Akpınar), Türkiye İşbankası Kültür Yay.
Charanis, Peter, 1975, Cultural Diversity and the Breakdown of Byzantine Power in Asia Minor,
Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29, pp. 1-20.
Cicero (1908). On Pompei & Apos; Command (Edit. Albert Curtis Clark). Oxonii. e Typographeo
Clarendoniano. Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis.
Diehl, Charles, 1923, Leo III and the Isaurian Dynasty, The Canbridge Medieval History (Edit by. J.R.
Tanner, C.W. Previte –Orton, Z.N. Brooke), Vol. IV.The Eastern Roman Empire (717-1453),
Cambridge University Press.
Diodoros, 1947, The Libray of History, Loeb Classical Edition,
Durant, Will, 1996, Medeniyetin Temelleri. (Çev. Nejat Muallimoğlu). İstanbul. Birleşik Yayıncılık.
Finley, Georger, 1853, History of the Byzatine Empire 716-1057, Edinburg and London, William
Blackwood and His Sons.
Gray,Colin S. (2003). Coğrafya Kaçınılmazdır Kuramı (Edit.Gray,Colin S. ve Sloan, Geoffrey).
Jeopolitik, Strateji ve Coğrafya. (Çev.Tuğrul Karabacak).Ankara. ASAM. 215-237.
Gregory, Timothy, E. (2005), A History Of Byzantium, Blackwell Publishing.
Haldon, J.F., 1990, Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture, Cambridge
University Press.
Hendy, Michael F. 2008, Studies in the Byzantine Monetary Economy C.300-1450, Cambridge,
Cambrdige University Press.
Huntington, Ellsworth,1937, Geography and History, CJES. Vol.3 No. 4. 565-572.
Kaçar, Turhan, 2009, Geç Antik Çağda Hıristiyanlık, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, s.23-24.
Levtchenko, M.V. 2007, Bizans Tarihi (Çev. M. Selen), İstanbul, Doruk Yay.
Malay, H. 1983, Batı Anadolu’nun Antik Çağdaki Ekonomik Durumu. EÜ. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Dergisi. II. 50-61.
Morrisson, Cécile, 2014, “Bizans Doğusu’nda Nüfus, İktisat ve Toplum”, Bizans Dünyası Doğu Roma
İmparatorluğu 330-641, İstanbul, Ayrıntı Yay.
Norwich, J.J. 2013, Bizans Erken Dönem (M.S. 323-802), İstanbul, Kabalcı Yay.
Ostrogorsky, G. 1959, The Byzantine Empire in the World of the Seventh Century, Dumbarton Oaks
Papers, Vol. 13, p.1-21.
Ostrogorsky, George, 2005, Bizans Devleti Tarihi, Ankara, TTK.
Ramsay, W. M. 1923, Geography and History in a Phrygo-Pisidian Glen. The Geographical Journal. Vol.
61. No. 4. 279-296.
Ramsay, W. M. 1960, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, (Çev. Mihri Pektaş), İstanbul.
Seidler, G.L., 1980, Bizansın Siyasal Düşüncesi (Çev. M. Tunçay), Ankara Üniversiteesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yay.
Semple, Ellen Churchill, 1909, The Operation of Geographic Factors in History. Bulletin of AGS. Vol.
41. No:7. 422-439.
Short, J. Rennie, 1993, An Introduction to Political Geography, London and New York, Routledge
Publishent.
Strabon, 2005, Geographica, Antik Anadolu Coğrafyası, XII, XIII,XIV, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Tuathail, Gearóid, Ó, 1996, Critical Geopolitics: The Politics of Writing Global Space. London.
Routledge.
Wittow, Mark, 1996, The Making of Byzantium, 600-1025, Berkeley Los Angeles, University of
California Press.
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
119
120
ISAURIAN DYNASTY AND THE EMPEROR LEO III
ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR
Download