Örgütler ve Kültürler

advertisement
4. BASKI
Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN
ÖRGÜTLER VE KÜLTÜRLER
ISBN 978-975-6802-72-3
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2014, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Temmuz 2001, Ankara
4. Baskı: Kasım 2014, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu
Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Şti.
İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31
Yenimahalle-ANKARA
(0312-395 99 94)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 23593
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
ÖNSÖZ
Kültür kavramı, farklı uzmanlık alanlarına bağlı araştırmacıların ortak
çalışma konularından biridir. Her alan, bu kavrama değişik açılardan
yaklaşmakta, hatta aynı alan içinde farklı bakış açılarından kültürel tanım ve
çözümlemeler yapılmaktadır. Küreselleşme sürecine ve kitle iletişim
araçlarındaki gelişmelere bağlı olarak toplumlar ve kültürler arasındaki
etkileşim giderek artmakta, bu süreçte kültür, en çok tartışılan
kavramlardan biri durumuna gelmektedir. Bu bağlamda kültürle ilgili
olarak sürekli yeni kavramlaştırmalar (kitle kültürü, popüler kültür, tüketim
kültürü, örgüt kültürü vb.) gündeme gelmektedir. Bu kitapta kültür
kavramı, sosyal bir fenomen olarak daha çok örgütler ve yönetim açısından
ele alınarak çözümlenmeye çalışılmıştır.
Örgütler ve yönetim açısından özellikle 1970’li yıllardan başlayarak kültür,
üzerinde çok tartışılan kavramlardan biri durumuna gelmiştir. Yeni bir
kavramlaştırma olarak da örgüt kültürü’nden sıkça söz edilmeye
başlanmıştır. Bu tartışmalarda kültür ve örgüt kültürü, değişik açılardan ele
alınarak çözümlenmektedir. Örgütler ve yönetim alanında yapılan
araştırmalarda kültür, bir yandan ülkeler arasındaki örgüt ve yönetim
uygulamaları yönünden benzerlik ve farklılıkları belirlemede bir değişken
olarak ele alınırken, bir yandan da örgüt ve yönetimin doğasını açıklamada
yeni bakış açıları sunmakta, sosyal sistemlerle ilgili bir değişken ya da alt
sistem olarak görülmesinin ötesinde örgüt ve yönetimin doğasını
açıklamada yeni bir paradigma ya da teori olarak da ele alınmaktadır.
Örgütler ve yönetim alanında geçmişte geliştirilen çeşitli yaklaşım ve
kuramlar, esas itibariyle etik/evrensel bir yaklaşımla kültür ve değerlerden
bağımsız evrensel ve nesnel bir sosyal bilim oluşturma savından yola
çıkmıştır. Ancak gelinen noktada bunun imkânları oldukça tartışılır hale
gelmiştir. Yapılan araştırmalar, ülkeler arasında yönetim anlayış ve
uygulamaları yönünden bazı farklılıkları ortaya koymakla kalmamış, belirli
bir ülke içinde farklı örgütlerde yapılan araştırmalar, aynı toplumsal sistem
ve sosyal kültür içinde bile örgütlerin kendilerine özgü farklı örgüt ve
yönetim kültürleri geliştirebildiklerini göstermiştir.
Yaklaşık otuz yıldan beri örgütler ve yönetim alanında süregelen
tartışmalarda kültür kavramına olan ilgide giderek bir azalma olmamış,
bilakis bir artış gündeme gelmiştir. Bazı üniversitelerde lisans ve lisansüstü
programlarda örgüt kültürü adı altında bir ders de açılmıştır. Kültür ve
yönetim ilişkileri kapsamında yapılan tartışmalar, örgütler ve yönetim
alanında, özellikle Batı kültürleri içinde geliştirilen bazı teori ve modellerin
iii
sorgulanmasını da gündeme getirmiştir. Bu tartışmaların sonucunda, örgüt
ve yönetim kuramının olduğu kadar örgütsel ve yönetsel uygulamaların da
büyük ölçüde kültürle sınırlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Bu kitabın yazarı, 1994’te yayımladığı örgüt kültürü adlı kitabının baskısının
bitmesinden sonra okuyuculardan gelen bazı taleplerle karşı karşıya
kalmıştır. Bu taleplerden yola çıkarak söz konusu kitap içinde yer alan
araştırma kısmı çıkarılmış ve konu, belirli örgütlerle sınırlı olarak ele
alınmaktan uzaklaşılarak yeni bir yaklaşımla tekrar kaleme alınmıştır. Bu
kitapta kültür ve örgüt kültürü ile ilgili bazı yeni konu ve bölümlere de yer
verilmiştir.
Kitabın, kültür konusuna olduğu kadar örgütler ve yönetim alanına ilgi
duyan herkese yararlı olacağı düşünülmektedir. Özellik de bu kitabın,
yönetim alanında çalışan uzmanlarla bu alanda lisans ve lisansüstü düzeyde
eğitim gören öğrencilere ve her konumdaki yöneticilere yararlı olması
beklenmektedir. Kitabın okuyuculardan gelecek eleştiri ve katkılarla
gelecekteki baskılarında hataların en aza indirilmesi umulmaktadır.
Bu kitabın ilk baskısında katkıda bulunan değerli meslektaşım Dr. S. Turan,
Pegem Akademi Yayınları sahibi Servet Sarıkaya, yayın yönetmeni Gürsel
Avcı başta olmak üzere emeği geçen bütün yayınevi ve matbaa çalışanlarına
teşekkür ederim. Kitabın okuyuculara yararlı olmasını dilerim.
Dr. Mehmet ŞĐŞMAN
İÇİNDEKİLER
Önsöz ............................................................................................................ iii
İçindekiler .................................................................................................... iv
1. BÖLÜM
KÜLTÜR VE TOPLUM
Kültürün Tanımı ..................................................................................................1
Kültürü Oluşturan Ögeler...................................................................................3
İnançlar..........................................................................................................3
Değerler.........................................................................................................4
Normlar .........................................................................................................4
Semboller ......................................................................................................4
Teknoloji .......................................................................................................5
Kültürle İlgili Bazı Sınıflamalar..........................................................................5
Bireysel ve Toplumsal Açılardan Kültür ....................................................5
Birleştirici ve Farklılaştırıcı Olarak Kültür.................................................7
Sosyal Kültürler ve Alt Kültürler ................................................................7
Kültürlerin Araştırılması .....................................................................................8
BAZI KURAMLAR AÇISINDAN KÜLTÜR ................................................9
Düşünce Sistemi Olarak Kültür..........................................................................9
Bilişsel/Zihinsel Açıdan Kültür .................................................................10
Yapısalcı Açıdan Kültür.............................................................................11
Sembolik Açıdan Kültür ............................................................................11
Sosyo-Kültürel Sistemin Parçası Olarak Kültür..............................................12
İşlevsel Açıdan Kültür ................................................................................12
Yapısal-İşlevsel Açıdan Kültür..................................................................12
Çevresel-Uyumcu Açıdan Kültür ..............................................................13
Tarihsel-Yayılmacı Açıdan Kültür ............................................................13
Kültür Tanımlarından ve Kuramlarından Ulaşılan Sonuçlar.........................13
Türkiye’de Kültür Üzerine Çalışmalar ............................................................15
Türkiye’de Batılılaşma Çabaları ve Kültür ......................................................16
BAZI KURAMLAR AÇISINDAN TOPLUM..............................................17
Yapısal-İşlevsel Paradigma Açısından Toplum...............................................18
Çatışmacı Paradigma Açısından Toplum.........................................................18
Sembolik-Etkileşimci Paradigma Açısından Toplum .....................................19
İdeoloji ve Toplum ............................................................................................20
Toplumlarla İlgili Bazı Sınıflamalar .................................................................21
v
2. BÖLÜM
FARKLI AÇILARINDAN ÖRGÜT VE YÖNETİM KAVRAMLARI
ÖRGÜTÜ ÇÖZÜMLEMEYE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR........................25
Örgütlerle İlgili Allaire ve Firsiotu’nun Sınıflaması ................................25
Örgütlerle İlgili Gareth Morgan’ın Sınıflaması........................................26
Örgütlerle İlgili Bolman ve Deal’ın Sınıflaması .......................................27
Rasyonal Bakış Açısından Örgüt........................................................27
İnsani Bakış Açısından Örgüt.............................................................28
Politik Bakış Açısından Örgüt ............................................................29
Sembolik Bakış Açısından Örgüt .......................................................30
Örgüte İlişkin Bakış Açılarının Değerlendirilmesi ...................................31
ÖRGÜTÜ TANIMLAMAYA YÖNELİK BAZI MECAZLAR.................32
Makine Mecazı............................................................................................33
Organizma Mecazı......................................................................................34
Beyin Mecazı...............................................................................................35
Hapishane Mecazı ......................................................................................35
Kültür Mecazı .............................................................................................36
BAZI YÖNETİM KURAMLARI AÇISINDAN ÖRGÜT..........................37
Klasik Yönetim Kuramı Açısından Örgüt ................................................38
Neoklasik Yönetim Kuramı Açısından Örgüt..........................................39
Çağcıl ya da Sentezci Kuram Açısından Örgüt ........................................40
3. BÖLÜM
KÜLTÜRLER ARASI FARKLILAŞMA VE YÖNETİM
KÜLTÜRLER ARASI FARKLILAŞMA AÇISINDAN YÖNETİM.........44
Kültürler Arası Farklılaşma ve Yönetim Uygulamaları .................................46
ABD’de Yönetim........................................................................................47
Almanya’da Yönetim .................................................................................49
Fransa’da Yönetim .....................................................................................50
Japonya’da Yönetim...................................................................................51
Çin’de Yönetim...........................................................................................52
Ortadoğu ve Arap Ülkelerinde Yönetim..................................................53
Türkiye’de Yönetim ...................................................................................55
Uzak Doğu Ülkelerinde Yönetim .............................................................56
vi
KÜLTÜRLER ARASI KARŞILAŞTIRMALI ARAŞTIRMALAR...........57
Karşılaştırmalı Yönetimde Kullanılan Bazı Kültürel Boyutlar......................59
Erkek ve Kadına Özgü Değerler Yönünden Kültürün Özelliği .............60
Bireycilik ya da Toplumculuk Yönünden Kültürün Özelliği ..................61
Belirsizlikten Kaçınma Yönünden Kültürün Özelliği..............................64
Güç Mesafesi Yönünden Kültürün Özelliği.............................................65
Kültürel Açıdan Zaman Algısı ve Kullanımı............................................68
Kültürel Açıdan Mekan Algısı ve Kullanımı ............................................69
4. BÖLÜM
KÜLTÜREL AÇIDAN ÖRGÜT VE ÖRGÜT KÜLTÜRÜ
Örgüt Kültürüyle İlgili İlk Çalışmalar ..............................................................71
Örgüt Kültürü Kavramının Arka Planı ............................................................73
Bilim Felsefesindeki Paradigmatik Dönüşümler .....................................74
Sosyal Kuramdaki Gelişmelerin Örgüt Kuramına Yansımaları .............74
Örgütü Tanımlamaya Dönük Yeni Mecazların Geliştirilmesi................75
Yönetim Biliminde Geliştirilen Kuramların Yetersizliği ........................75
Modernizm ve Postmodernizm Üzerine Tartışmalar ..............................76
Fordizmden Postfordizme Geçiş ...............................................................76
Sosyal Yaşamda Gözlenen Bazı Kültürel Sorunlar .................................77
Sosyal Yaşamdaki Bazı Sorunların Örgütlere Yansıması .......................78
Ekonomik Alanda Yaşanan Bazı Krizler..................................................79
Örgüt Yapılarında Meydana Gelen Değişmeler......................................79
Örgütsel Yaşam ve İşe İlişkin Beklentilerdeki Değişmeler ....................80
ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN TANIMI..............................................................80
ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN ÖGELERİ...........................................................82
TEMEL VARSAYIMLAR (İNANÇLAR) ....................................................85
İnsanın Doğası ............................................................................................86
İnsan İlişkileri .............................................................................................88
İnsan-Çevre İlişkileri ..................................................................................90
Gerçeğin Doğası .........................................................................................91
İnsan Eylemleri ...........................................................................................92
TEMEL DEĞERLER VE NORMLAR.........................................................93
ÖRGÜTSEL SEMBOLLER VE UYGULAMALAR ..................................96
Örgütsel Semboller..............................................................................96
vii
Fiziksel Semboller ........................................................................97
Sözel-Davranışsal Semboller .......................................................97
Örgüt Dili...............................................................................97
Hikâyeler ve Efsaneler..........................................................98
Kahramanlar..........................................................................99
Törenler ...............................................................................100
YÖNETSEL UYGULAMALAR..................................................................103
ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN OLUŞUMU......................................................103
Örgüt Kültürünün Oluşumunda Örgüt Dışı Çevrenin Etkileri ............104
Örgüt Kültürünün Oluşumunda Örgüt İçi Çevrenin Etkileri ...............105
5. BÖLÜM
ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN TEORİK TEMELLERİ VE
ARAŞTIRILMASI
ÖRGÜT KÜLTÜRLERİNİN TEORİK TEMELLERİ .............................109
Bir Metafor ya da Paradigma Olarak Kültür.................................................109
Bir Değişken ya da Alt Sistem Olarak Kültür ...............................................111
Bütüncül ve Bütüncül Olmayan Açılardan Kültür........................................113
Baskın Kültür ve Alt Kültürler .......................................................................114
Örgüt Kültürüne Makro ve Mikro Düzeyde Yaklaşım.................................114
Örgüt Kültürüyle İlgili Makro Düzeyde Çalışmalar ..............................114
Örgüt Kültürüyle İlgili Mikro Düzeyde Çalışmalar ...............................115
ÖRGÜT KÜLTÜRLERİNİN ARAŞTIRILMASI .....................................116
Örgüt Kültürünü Araştırmada Yöntem ve Teknikler...................................117
Örgüt Kültürüyle İlgili Deneysel Araştırmalar .............................................119
Örgüt Kültürüyle İlgili Bütüncül ya da Tarihsel Araştırmalar .............119
Örgüt Kültürüyle İlgili Sembolik-Semiyotik Araştırmalar ....................120
Örgüt Kültürüyle İlgili Nicel Araştırmalar .............................................121
Örgüt Kültürünün Yönetimi ve Değişmesiyle İlgili Araştırmalar ...............122
Örgüt Kültürünün Yönetimi ve Değişmesi ............................................122
Örgüt Kültürünün Oluşum ve Değişmesini Etkileyen Faktörler..........126
Örgüt Kültürü Araştırmalarında Temel Alınabilecek Bazı Ögeler .............128
Kuramsal Yayınlarda Bazı Kültürel Boyut ve Değişkenler...................129
Araştırmalarda Bazı Kültürel Boyut ve Değişkenler.............................131
viii
6. BÖLÜM
ÖRGÜT KÜLTÜRLERİYLE İLGİLİ BAZI SINIFLAMALAR
Harrison’un Kültür Sınıflaması.......................................................................142
Güç Kültürü ..............................................................................................142
Rol Kültürü ...............................................................................................142
Görev Kültürü...........................................................................................142
Birey Kültürü ............................................................................................142
Handy’nin Kültür Sınıflaması .........................................................................142
Güç (Zeus) Kültürü..................................................................................143
Rol (Apollo) Kültürü ...............................................................................143
Görev (Athena) Kültürü ..........................................................................143
Birey Kültürü ............................................................................................143
Pheysey’in Kültür Sınıflaması .........................................................................143
Rol Kültürü ...............................................................................................143
Başarı Kültürü...........................................................................................144
Güç Kültürü ..............................................................................................144
Destek Kültürü .........................................................................................144
Quin ve McGrath’ın Kültür Sınıflaması.........................................................144
Rasyonal Kültür........................................................................................144
Gelişmeci Kültür.......................................................................................144
Uzlaşmacı Kültür ......................................................................................144
Hiyerarşik Kültür......................................................................................144
Cameron ve Quin’in Kültür Sınıflaması.........................................................145
Girişimci Kültür ........................................................................................145
İşbirliğine Dayalı Kültür ..........................................................................145
Yapılaşmış Kültür.....................................................................................145
Pazar Merkezli Kültür..............................................................................145
Örgüt Kültürleriyle İlgili Diğer Sınıflamalar .................................................145
ix
7. BÖLÜM
ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN TEMEL İŞLEVLERİ VE SONUÇLARI
Örgütsel Yapı ve Kültür ..................................................................................150
Yönetsel Kontrol ve Kültür ............................................................................150
Örgütsel Sosyalleşme ve Kültür......................................................................152
Örgütsel Bütünleşme ve Kültür ......................................................................153
Motivasyon ve Kültür ......................................................................................155
Örgüt İklimi ve Kültür.....................................................................................155
Örgüt Sağlığı ve Kültür....................................................................................157
Örgütsel Verimlilik-Etkililik-Performans ve Kültür .....................................159
Örgütsel Değişme ve Kültür ...........................................................................160
Örgütsel Öğrenme-Öğrenen Örgüt ve Kültür...............................................161
Örgüt Stratejisi ve Kültür................................................................................163
Örgüt Teknolojisi ve Kültür............................................................................163
Örgütsel İletişim ve Kültür .............................................................................163
Örgütsel Kimlik-İmaj ve Kültür......................................................................164
Toplam Kalite Yönetimi ve Kültür ................................................................165
Kaynaklar.........................................................................................................167
x
1. BÖLÜM
KÜLTÜR VE
TOPLUM
Kültür, farklı insani ve sosyal bilimlerin ilgi alanına giren ortak bir araştırma konusudur. Kültür, esas itibariyle sosyal (kültürel) antropolojinin bir
araştırma konusudur. Antropoloji, toplumları, özellikle de geleneksel ve
ilkel toplumları inceleyen bir sosyal bilim alanıdır. Ancak antropolojide
(bilişsel antropoloji, psikolojik antropoloji, kültürel ekoloji) de kültürle ilgili
çok çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Bunların her biri, kültür kavramına farklı açılardan yaklaşmakta, farklı kültür tanımları yapmaktadır. Aşağıda önce
kültürle ilgili bazı açıklamalar yapıldıktan sonra kültürle ilgili teoriler kısaca
açıklanmıştır. Daha sonra da kültür ve toplum ilişkileri üzerinde durulmuştur.
Kültürün Tanımı
Kültür kavramının bakmak, yetiştirmek anlamında Latince colere veya
culture kelimesinden geldiği kabul edilmektedir. Voltaire tarafından kültür,
zihinsel açıdan insan zekâsının oluşumu, gelişimi anlamında kullanılmıştır.
Kültür, zaman içinde sosyal bilimlerde, insan ve toplumla ilgili bir kavram
olarak çeşitli anlamlar yüklenerek tanımlanagelmiştir. Bu tanımlarda kültür,
ya bireysel açıdan ya da bir insan grubuyla ilgili bir kavram olarak ele alınmıştır. Bu kitapta da kavram, daha çok bir insan grubuyla ilgili bir fenomen
olarak ele alınmıştır. Bireysel ve sosyal bir fenomen olarak kültürle ilgili
tanımlardan bazıları şöyle sıralanabilir:
Bireyin içinde yaşadığı gruptan/toplumdan edindiği sosyal miras
Bireyin düşünme, hissetme ve inanma biçimi
Bir toplumun yaşama biçimi
Problemlerin çözüm biçimi
Öğrenilen davranışlar bütünü
Davranışları düzenleyen normatif bir sistem
Doğada var olana karşılık insanların oluşturduğu her şey
Bir egemenlik ve meşruiyet aracı vb.
2
Örgütler ve Kültürler
Antropolog Kluckhohn (1949) kültürü en kısa tanımıyla yaşamın düzenlenmesi olarak tanımlamıştır. Bu açıdan bakıldığında, bir toplumu oluşturan
insanların, içinde yaşadıkları dünyanın nasıl işlediğine, hayatta neyin önemli
olduğuna, teknolojinin nasıl kullanılması gerektiğine ve insan eylemlerinin
ne anlam ifade ettiğine ilişkin olarak ortak algı dayanaklarının olması gereği
üzerinde durulmaktadır (Gelles ve Levine, 1995). Antropolojide bütüncül
bir yaklaşımla yapılmış ve çağdaş kültür tanımları üzerinde de en etkili tanımlarda biri olarak kabul edilen Tylor (1971)’un kültür tanımı ise şöyledir:
Kültür (ya da uygarlık), toplumun bir üyesi olarak insanoğlunun kazandığı
bilgi, sanat, ahlak, gelenekler ve benzeri diğer yetenek ve alışkanlıkları kapsayan
karmaşık bir bütündür.
Kluchohn ve Strodbeck (1961) ise bütün insanların yaşanılan hayat içinde
karşı karşıya olduğu beş sorun alanından söz ederek kültürün bir bakıma bu
sorunlara ilişkin olarak bulunmuş ve geliştirilmiş bir çözüm biçimi olduğunu
belirtmişlerdir. Bunlar, insan doğasının mahiyeti, insanın doğayla ilişkileri,
insan yaşamında temel ilgi, insan faaliyet ve eylemleri, insanlar arası ilişkiler
olmak üzere beş grupta toplanmıştır. Dolayısıyla bir topluluk ya da toplum
halinde yaşayan insanların toplumsal hayatın düzenliliği için bu konularda
ortak çözümler bulması gerekli olmaktadır. Bunlar, ileride örgüt kültürü
açısından ele alınıp açıklanacaktır.
Dünyayı paylaşan farklı ulus, toplum ve insan grupları, içinde yaşadıkları
dünyayı farklı biçimlerde algılayıp, yorumlayarak eylemde bulunurlar. İnsanlar, dünyaya geldikleri andan itibaren aileden başlayarak sosyalleşme ve
sosyal öğrenme süreci içinde duygu, düşünce ve davranışlar yönünden bazı
örüntüler kazanmaya başlar. Bu durum, aile dışında yakın çevrede, akran ve
arkadaş gruplarında, okulda, iş yerinde ve yaşanan hayatın diğer alanlarında, ömür boyu devam eder. Kısaca, insanın içinde yaşadığı bu süreç, sosyalleşme süreci ya da kültürlenme süreci olarak nitelendirilebilir.
İnsan, dünyaya geldiğinde diğer insanlar tarafından hazırlanmış bir ortam
ve üretilmiş bir kültür içinde kendini bulur. Bu durum, insanın bir tercihi
değildir. İnsan, insan olmanın ne anlama geldiğini de diğer insanlardan
öğrenir. Bu da sosyalleşme ve eğitim süreci içinde gerçekleşir. Sosyalleşme,
birey açısından bir bakıma kültürün içselleştirilmesi sürecidir. Sosyalleşme
sürecinin içeriği kültürden kültüre farklılaşır. Kültür, sosyalleşme süreciyle
kuşaktan kuşağa aktarılır. Çocuklar, daha ilk yaşlardan itibaren büyüklerinden dinledikleri masallar, hikâyeler, şiirler, oynadıkları oyunlar ve diğer
etkinlikler yoluyla kültürü kazanırlar. Kültürle birey arasındaki ilişki, oldukça karmaşıktır. Kültür, insanı kuşatmakta ve insan, içinde yer aldığı kültüre
göre biçimlenmektedir. Diğer taraftan insan da kültürü üretmektedir. Bu
Kültür ve Toplum
3
yönüyle kültür, hem sosyal davranışın oluşumunda etkili olan bir arka plan
bir faktör, hem de sosyal davranışın bir ürünüdür. İnsanlar arası sosyal
etkileşime bağlı olarak kültür, oluşturulur, öğrenilir, paylaşılır, aktarılır,
sürdürülür, yeniden üretilir ve yorumlanır. Kültürle ilgili tanımlar incelendiğinde kültürün, bilişsel, sosyal, psikolojik, metafizik, teknolojik boyutlarından söz edilebilmektedir.
Kültürü Oluşturan Öğeler
Kültürü oluşturan öğelerle ilgili olarak çeşitli sınıflamalar yapılır. White
(1949) kültürün öğelerini, ekonomi ve teknoloji, sosyal yapı ve ideoloji olmak
üzere üç boyutta toplamıştır. Bunlar, bir başka açıdan, bilişsel, davranışsal,
maddi ve teknik ögeler ya da anlam, davranış ve teknik olmak üzere üç boyutta toplanır. Bazıları kültürün tanımında zihinsel boyuta ağırlık vererek kültürü insanların ürettiği ve insan davranışlarına yön veren kurallar bütünü olarak olarak ele alırken bazıları da daha çok kültürün maddi boyutuna ağırlık
vermekte, insanın ürettiği maddi ürünlere vurgu yapmaktadır. Şu halde
insanların düşünsel, zihinsel yapıları ve bunların ürettiği inanç ve değerler,
insanların her türlü eylem ve davranışları, maddi planda insanların ürettikleri her türlü ürünler ve teknikler, kültür kapsamında düşünülmektedir. Her
kültür için, inançlar, değerler, normlar, semboller, dil ve teknoloji gibi ortak, evrensel bazı öğelerden söz edilebilir. Her ne kadar kültürler arasında
bazı evrenselliklerden söz edilebilirse de her kültüre özgü bazı yerellikler de
söz konusudur. Aşağıda kültür tanımları içinde yer alan bazı öğeler kısaca
açıklanmıştır (Gelles ve Levine 1995:81-89).
İnançlar
İnançlar (varsayımlar/sayıltılar), dünyanın nasıl işlediğine ilişkin olarak
bir kültürün insanları tarafından paylaşılan ortak görüşlerdir. Bunlar, geçmişin yorumlanmasına, şimdinin açıklanmasına ve geleceğin kestirilmesine
yarar. Bu inançlar, gözle görülen nesnelere ve gözle görülmeyenlere ilişkin
olabilir. Bu inançlar, gelenek, din veya bilim ya da bunların bir bileşimi üzerine inşa edilir. İnançlar, kültürün en derin ve soyut yönünü oluşturmakta
ve diğer kültürel öğelere biçim vermektedir. İnançlar, insanların ya da sosyal grupların içinde yer aldıkları çevreye karşı tavrını belirlemektedir.
Örgütler ve Kültürler
4
Değerler
İnançlar, neyin ne olduğunu açıklarken, değerler de bir bakıma neyin ne
olması gerektiğini açıklar. Başka bir ifade ile değerler, neyin doğru ve neyin
yanlış, neyin iyi ve neyin kötü olduğunu belirleyen ölçütlerdir. Değerler,
inançlara göre oluşmaktadır. İnançlar, kültürün en derin yönünü oluştururken değerler, inançlara göre daha yüzeysel yönünü oluşturmaktadır. Ancak
değerler de esas itibariyle soyut öğeler olup dışardan gözlenmesi güçtür,
ancak davranışlar içinde sezilebilir. Kısaca değerler, bir kültür içinde önem
verileni ve tercih edileni ifade etmektedir. İnançlar gibi değerler de daha
çocukluk yaşlarından itibaren öğrenilen kültürel öğelerdir. Psikologlar, çocuklarda değerler sisteminin 10 yaşına gelinceye kadar büyük ölçüde oluştuğunu ve sonraki dönemlerde değişmesinin güç olduğunu belirtmektedirler.
Normlar
Normlar, insanların nasıl davranması gerektiğini tanımlayan ve değerlere göre oluşan yazılı olmayan kurallar veya standartlardır. Bir başka ifade
ile normlar, belirli bir durumla ilgili olarak insanların ne yapması ya da
yapmaması, ne söylemesi ya da söylememesi gerektiğini gösteren kurallardır. Normlar, kaynağını değerlerden almakta, değerlere göre biçimlenmektedir. Değerlere göre normlar, daha somut öğelerdir. Dolayısıyla normlar,
gündelik yaşamda insanların her türlü eylem ve faaliyetlerine yol gösterir,
tercihlerini belirler. Kültür, aynı zamanda normatif (kural koyucu) bir sistem olarak görülebilir.
Semboller
Sembol, insanlar için herhangi bir anlam ifade eden eylem, davranış, işaret, renk, nesne vb. olabilir. Semboller, bir kültür içinde en kapsamlı olan
öğelerdir. Kültür, büyük ölçüde bir semboller sistemidir. Benzer semboller,
farklı kültürlerin insanları için farklı anlamlar ifade edebilir. Semboller içinde yer alan en önemli öğelerden biri ise dildir. Dil, aynı zamanda gelişmiş bir semboller sistemi olarak tanımlanır. Dil, kültürün döl yatağını oluşturur. Kültür, büyük ölçüde dil aracılığıyla üretilir, paylaşılır ve aktarılır. Bir
kültür ögesi olarak inançlar, değerler ve semboller, örgüt kültürünün
ögeleri açıklanırken daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
Kültür ve Toplum
5
Teknoloji
Teknoloji, kültürün gözle görülen maddi boyutunu oluşturur. Teknoloji,
insanlar için belirli bir fiziksel, psikolojik ve sosyal çevre oluşturmakta, dolayısıyla söz konusu çevre de insan davranışlarını ve ilişkilerini etkilemektedir. Teknoloji, belirli bir kültürün ürünü olduğu gibi, kendisi de kültürün bir
öğesi olmaktadır. Kimi araştırmacılar teknolojiyi medeniyet kavramı içinde
düşünmektedir. Kültür ve medeniyet ayrımı, çeşitli yazarların üzerinde tartıştığı bir konudur. Kimileri bu ikisini birbirinden ayrı olarak ele alırken
kimileri de kültür ve medeniyeti birlikte ele alıp çözümlemektedir. Ancak
kültür ve medeniyet kavramları arasındaki ayrımın oldukça yapay olduğu,
kültürün medeniyeti de içerdiği söylenebilir.
Kültürle İlgili Bazı Sınıflamalar
Kültürleri sınıflandırmak, gruplandırmak ve bunları birbirinden kesin
çizgilerle ayırmak, oldukça güç, hatta imkânsızdır. Bu çalışmada da zaman
zaman kültürle ilgili olduğu kadar örgüt kültürleriyle ilgili de bazı sınıflamalar yapılmıştır. Ancak bunlar, konuyu açıklama ve çözümleme amacına dönüktür. Antropologlar ve kültür konusuyla ilgilenenler tarafından kültürlerle ilgili çeşitli açılardan bir takım sınıflamalar yapılmaktadır. Örneğin öğrenme zamanına göre, önceden oluşan kültür, sonradan öğrenilen kültür,
birlikte oluşan kültür biçiminde bir sınıflama yapılmaktadır. Kültür, yaygınlık
derecesine göre, genel kültür, alt kültür, ulusal kültür, evrensel kültür biçiminde sınıflandırıldığı gibi kültürü oluşturan öğelere göre de maddi kültür, manevi kültür biçimlerinde sınıflandırılmaktadır (Erdoğan, 1987; Güvenç,
1984).
Kültür, bir insan grubuyla ilgili sosyal bir fenomen olarak ele alındığında,
toplum bağlamında kültürün çeşitli katmanlarından söz edilebilir. Bu açıdan
kültür, genel olarak üst kültür ve alt kültürler biçiminde sınıflandırılır. Dolayısıyla bir toplumda bölgesel, etnik, dini ve lisani yönlerden olduğu gibi sosyal
sınıflar/tabakalar (zenginlik kültürü-fakirlik kültürü) sosyal kuşaklar (yaşlılar
kültürü-gençlik kültürleri), cinsiyet (kadın-erkek) vb. yönlerden de farklı
kültürel sınıflamalar yapılabilmektedir. Aşağıda kültürle ilgili bazı sınıflamalar üzerinde kısaca durulmuştur.
Bireysel ve Toplumsal Açılardan Kültür
Kültür kavramı, sosyal bilimlerde, esas itibariyle bireysel ve sosyal olmak
üzere iki açıdan ele alınmaktadır. Çoğu batı dillerinde kültür, genel olarak
6
Örgütler ve Kültürler
uygarlığı veya zihinsel yönden incelik ve zerafeti, daha özel olarak da bu
inceliğin sonuçlarını ifade etmektedir. Buna göre kültürlü bir insan denildiğinde eğitim görmüş, güzel sanatlara ilgi duyan, estetik zevk sahibi, görgülü
kişi kastedilir. Bireysel açıdan yaklaşıldığında kültür, kısaca bir insanın sahip olduğu bilişsel/zihinsel donanım olarak açıklanmaktadır. Bu anlamda
kültür, her bireyin kişilik ve doğasının yanında ve fakat onlardan farklı olarak kendine özgü sahip olduğu bilişsel harita olarak tanımlanabilir. Bu yaklaşım, dar anlamda kültür tanımı olup kültürü bir birey açısından tanımlamaktadır. Bireysel açıdan kültürle insan doğası ve insan kişiliği kavramları
arasındaki fark da kısaca şöyle açıklanabilir:
Kültür, genetik olarak aktarılan bir şey olmayıp sonradan öğrenilir ve kazanılır. Birey, içinde yaşadığı doğal ve sosyal çevreyle etkileşerek kültürü öğrenir ve kazanır. Bu yönüyle kültür, insan doğası ve insan kişiliğinden ayrı
bir fenomen olarak ele alınmak durumundadır.
İnsan doğası, en üst düzeyde eğitim görmüş insandan hiç eğitim görmemiş
bir Afrika yerlisine kadar bütün insanlarda zihinsel yönden genelde ortak
olanı ifade eder. Bu durum, genetiktir. Örneğin, bütün insanların sevmesi,
öfkelenmesi, korkması, diğer insanlarla birlikte olmak istemesi, insan doğasıyla ilgili konulardır. Ancak bunlar da kültür tarafından etkilenir ve yönlendirilir.
Kişilik ise bireyle ilgili olarak onun kendine özgü, diğer insanlardan ayrılan,
farklı yönlerini ifade eder. Kişilik, kısmen genetik, kısmen de sonradan öğrenilen ve kazanılan davranış ve özelliklerden oluşur. Bu öğrenmeler, bireysel yaşantılara bağlı, bireysel öğrenmeler biçiminde olabileceği gibi sosyal
öğrenmeye bağlı olarak ortak kültürün bir sonucu da olabilir (Hofstede,
1991). Kişilik ve kültür kavramları, insan davranışlarının daha çok gözlenebilir, kestirilebilir ve kontrol edilebilir yönleriyle ilgilenmektedir.
Toplumsal yönden yaklaşıldığında kültür, belirli bir insan grubuyla ilgili bir
fenomen olarak ele alınmakta ve açıklanmaktadır. Bu yönden geniş anlamda kültür, bir toplumu oluşturan insanların ortak zihinsel donanımını ifade
etmektedir. İngilizce Websters sözlüğünde de kültür, herhangi bir grubun
belirli bir zaman dilimindeki düşünce, gelenek, beceri ve sanatsal ürünleri olarak tanımlanmaktadır. Bu açıdan yaklaşıldığında kültür kavramıyla bireyler
arası etkileşim sonucunda, sözkonusu insan grubunu oluşturan bireylerin
paylaştıkları ortak kültür kasdedilmektedir. Bunlardan birincisine bireysel
kültür ikincisine de sosyal kültür denilebilir.
Bazı sınıflamalarda kültür, ideal kültür ve gerçek (real) kültür biçiminde sınıflandırılmakta, bunlardan birincisi olması gerekeni tanımlarken ikincisi ise
Kültür ve Toplum
7
olanı, yani pratikteki gerçek durumu yansıtmaktadır. Bazen bu iki kültür
birbirine karşıt da olabilir.
Birleştirici ve Farklılaştırıcı Olarak Kültür
İnsanlar, birbirinden farklı bazı özelliklere sahip olarak dünyaya gelmektedir. Dolayısıyla hiçbir insan diğer bir insana benzemez. Ancak belirli
bir toplum içinde yer alan ve benzer sosyalleşme süreçleri içinde yetişen
insanlar arasında birtakım ortak özellikler söz konusu olabilir. Bu ortaklıkları sağlayan ise sosyalleşme süreci içinde öğrenilen kültürdür. Farklı ulusların insanları arasındaki farklılıkları açıklamada da esas itibariyle söz konusu
ulusların kültürleri arasındaki farklılıklar söz konusu ediliyor demektir.
Dolayısıyla kültür, belirli bir toplum içinde yer alan insanlar arasında ortaklık, uyum, benzerlik ve bütünleşmeyi sağlayan bir fenomen olduğu kadar
farklı toplum, ulus ve grupların üyesi olan insanlar arasında var olabilecek
farklılıkları oluşturan bir fenomen de olmaktadır.
İnsanlar, toplumsal yaşamda birden çok insan grubunun üyesi olabilecekleri
gibi bu grupların her birinin de farklı kültürel değerleri ve özellikleri söz
konusu olabilir. Ayrıca bir ulus içinde ulusal, bölgesel, etnik, dini, mesleki
özelliklere bağlı olarak farklı alt kültürler gelişebileceği gibi cinsiyete (erkekkadın), kuşaklara (genç-yaşlı) ve sosyal sınıflara (alt-orta-üst) göre de değişebilen farklı alt kültürler söz konusu olabilir. Bu alt kültürler, her zaman
birbiriyle ve toplumun genel kültürüyle uyum içinde olmayabilir. Çağcıl ve
çok kültürlü toplumlarda çoğu kez bu kültürler arasında bir çatışma da söz
konusu olmaktadır.
Sosyal Kültürler ve Alt Kültürler
Kültürle ilgili her türlü sınıflamada, kültürün karmaşık bir bütün olduğunu ve kültürler arası etkileşimi gözardı etmemek gerekir. Bu bakımdan
kültürlerle ilgili olduğu kadar kültürün öğeleriyle ilgili olarak da her türlü
sınıflamada, bunlar arasındaki etkileşimler dikkate alınmalıdır. Ortak sosyal
kültür ve alt kültür biçiminde yapılan bir sınıflama, kültürün yaygınlık derecesine göre yapılan bir sınıflamadır. Sosyal kültür, belirli bir toplum açısından ele alındığında dünyadaki toplumların sayısınca sosyal kültürlerden söz
edilebilir. Bu kültür, bir bakıma insanların ait oldukları bütün insanlık ailesi
içindeki mensubu oldukları uygarlıkların, alt toplumların ya da ulusların
kültürü olarak tanımlabilir. Bu bağlamda dünyayı oluşturan farklı uygarlık,
din, siyasal, ekonomik sistem ve coğrafi alanlara göre doğu kültürü-batı kül-
8
Örgütler ve Kültürler
türü; hristiyan kültürü-islam kültürü; kapitalist kültür-sosyalist kültürdemokratik kültür vb. biçimlerinde sınıflamalar yapılabilir (Güvenç, 1984).
Bir toplum ve ülke içinde genel sosyal kültürle benzeşen ve farklılaşan özelliklere sahip birden çok alt kültürden söz edilebilir. Özellikle, ırk, etnik köken, din, dil vb. yönlerden oldukça karmaşık bir sosyal yapıya sahip olan
ABD gibi ülkelerde yukarıdaki değişkenlere bağlı olarak pek çok alt kültürden söz edilebilir. Yukarıdaki özellikler yönünden çok homojen bir yapıya
sahip uluslarda bile birtakım alt kültürlerin gelişmesi doğaldır. Zira araştırmalar, insanların kendilerini ırk, etnik köken, din, cinsiyet, meslek, sosyal
örgüt gibi bazı değişkenler açısından olduğu kadar içinde yer aldıkları toplumsal tabakalar, toplumsal gruplar ve meslek gurupları açısından da farklı
kategoriler içinde gördüklerini ortaya koymaktadır. Buna göre insanlar,
kendilerini belli insan gruplarının içinde ya da dışında düşünebilmekte ve
görebilmektedirler.
Kültürlerin Araştırılması
Kültürlerin araştırılması, oldukça zor bir konudur. Zira her insan, bir
kültürün ürünüdür. Dolayısıyla kültürel bir araştırmada da araştırmacı,
araştırmak durumunda olduğu kültürü, ne kadar nesnel davranmaya çalışırsa çalışsın, daima kendi kültürüne göre değerlendirmek ve yargılamak riskiyle karşı karşıyadır. Ancak bu durum, kültürlerin araştırılamayacağı anlamına gelmez. Genelde ulusal kültürlerle ilgili olduğu kadar ileride açıklanacağı örgüt kültürleriyle ilgili de pek çok araştırma yapılmış ve yapılmaktadır.
Ancak kültür, sürekli değişen bir fenomen olduğundan kültürel bir araştırmada ulaşılan sonuçlar, araştırmanın yapıldığı andaki kültürün durumunu
yansıtır.
Kültürlerin araştırılmasında antropolojide esas itibariyle iki yoldan söz edilebilir. Bunlardan birincisi ırkmerkezli bakış açısıdır. Buna göre bir kültürü
araştırmak durumunda olan bir araştırmacı, inceleyeceği kültürü, kendi
kültürü ile kıyaslayarak çözümler ve yargılar. Bunun karşıtı olan bir başka
bakış açısı ise kültüre, kültürel görecelik açısından yaklaşmaktır. Bu bakış
açısı, bir kültürün kendi standartları içinde değerlendirilmesini ve yargılanmasını ifade eder.
Antrropoloji alanında çalışan araştırmacılar, gerek modern, gerekse geleneksel olsun, bütün toplumların ortak bir takım sorunlarla karşı karşıya
olduğunu belirtmişler, toplumsal yaşamın düzen, istikrar ve sürekliliği için
bu sorunların üstesinden gelinmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Bu sorunların başlıcaları da otoriteyle ilişkiler, bireyle toplum ve grup arasındaki ilişki-
Kültür ve Toplum
9
ler, saldırganlığın kontrol edilmesi, çatışma ve belirsizlikle başetme, farklı cinsler arasındaki ilişkiler, sosyal eşitsizlikler gibi konulardır. Bu sorunlar, aynı
zamanda örgütlerin de çözmesi gereken sorunlar olup örgüt kültürü kapsamında da ele alınmıştır. Dolayısıyla her kültürün bu ve benzeri konu ve
sorunlarla ilgili olarak bulduğu çözüm biçimleri, o kültürün mevcut durumunu yansıtabilmektedir. Bu boyutlar, karşılaştırmalı kültür araştırmalarında olduğu gibi örgüt kültürü araştırmalarında da kullanılabilmektedir. Bunların dışında örgüt kültürü araştırmalarında daha farklı değişkenler de söz
konusu olmaktadır. Bunlar, ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
BAZI TEORİLER AÇISINDAN KÜLTÜR
Kültürü, örgütler ve yönetim açısından ele almadan önce kültürün mahiyetinin ortaya konulması zorunlu olmaktadır. Çünkü bu kavramın örgütler ve yönetim açısından açıklanmasında, örgüt kültürü konusunda yapılan
tanımlarda, geliştirilen teori ve yaklaşımlarda, yapılan araştırmalarda, genelde aşağıda söz edilecek bazı kültür teorilerinden yola çıkılmaktadır. Aşağıda, antropolojide kültürü açıklamaya dönük olarak geliştirilen teorilerden,
Allaire ve Firsirotu (1984) tarafından geliştirilen model temel alınarak kısaca söz edilmiştir. Adı geçen yazarlar, başlangıçta kültürü, bir düşünce sistemi
ya da sosyo-kültürel sistem olmak üzere iki açıdan ele almış ve bunların altında da çeşitli bakış açılarından, kültürün tanım ve açıklamasını yapmışlardır.
Düşünce Sistemi Olarak Kültür
Kültürü bir düşünce sistemi olarak ela alan bakış açısına göre, kültürel
ve sosyal alanlar birbirinden farklı, ancak birbiriyle ilişkili alanlar olarak
görülmektedir. Kültürü bir düşünce sistemi olarak ele alan yaklaşımlar,
insanla ilgili bilişsel yapılar, bilişsel süreçler ve bilişsel ürünler olarak ortaya
çıkan farklı kültürel durumları ele almak suretiyle farklı kültür tanımları
yapmaktadırlar. Bunlardan bilişsel ve yapısal yaklaşımlar kültürü, kültür
taşıyıcıların zihinsel yapıları içinde ele almaktadırlar. Diğer taraftan kültürü
zihnin ürünü olan paylaşılan anlamlar ve semboller sistemi olarak görenler
ise sembolik yaklaşım başlığı altında toplanmaktadır.
Örgütler ve Kültürler
10
Bilişsel/Zihinsel Açıdan Kültür
Bilişsel yaklaşım kültürü, herhangi bir insan grubu tarafından paylaşılan
bir düşünce, bilgi, inanç ve davranış sistemi olarak tanımlamaktadır. Bu açıdan kültür, onu paylaşan belirli bir insan grubunun, çevresindeki olgu, olay
ve davranışları algılama, anlamlandırma, açıklama ve değerlendirmede kullandığı bir referans çerçevesi olarak görülmektedir. Bu yönüyle kültür, onu
paylaşan insan grubu tarafından algılama, değerlendirme ve eylemde bulunma gibi konularda öğrenilmiş standartlar, kurallar sistemi veya öğrenilmiş
bilgi sistemi olarak tanımlanmaktadır. Kültüre ilişkin bu yaklaşım, kültürü
maddi kavramlaştırmaların ötesinde insan grubunun zihinsel planda bilme ve
inanma ihtiyacı duyduklarının toplamı olarak görmektedir (Allaire and
Firsirotu 1984).
Kültüre ilişkin bu yaklaşım, bazen tarihsel (etnografik) yaklaşım olarak da
tanımlanmaktadır. Bu bağlamda dilbilimci Goodenough (1953) ve diğer
bazı antropologlar, kültürü tanımlamada etnoscience veya anlamsal çözümleme olarak nitelendirilen bir yaklaşım geliştirmişlerdir. Bu yaklaşımı benimseyenlere göre de kültür, bir kültürü paylaşan insanların, söz konusu kültürün diğer üyelerine karşı, karşılıklı ilişki ve uygulamalarda öğrenme gereği
duydukları anlam, inanç ve davranış standartları ya da kurallar sistemi olarak
tanımlanmaktadır.
Bu geleneğe bağlı antropologlar, genel olarak dilbilimci Chomsky
(1957)’den etkilenmişlerdir. Buna göre nasıl ki bir dilin grameri, onu kullanan insanlara, dilin üyesi olan diğer insanlara karşı onaylanabilir cümleleri
oluşturmada yardım ediyorsa, bunun gibi kültürel kurallar, kategoriler ve
ilkeler de bir kültürün üyesi olan insanlara, diğer insanlarca kabul edilebilecek davranış standartlarını gösterir.
Bu geleneğe bağlı olarak yapılan kültürel bir araştırma, bir kültürün üyesi
olan insanların onaylanabilir davranışları gösterebilmek için uydukları sistematik kuralların (algoritmaların) ortaya çıkarılması olarak tanımlanmaktadır
(Ouchi ve Wilkins, 1988). Bu yaklaşıma göre kültürün insan tarafından üretildiği kabul edilmekte, bir araştırmacının yapması gerekenin de herhangi
bir kültürün (grubun) üyesi olan insanların kendi dünyalarını nasıl tanımladıklarını saptamak ve bunun kurallarını belirlemek olarak görülmektedir.
Bilişsel açıdan kültür, eylemin kendisi olmayıp eylemin dayandığı kurallar
sistemi olmaktadır. Buna göre kültür, doğrudan gözlenemez, ancak davranışların gözlenmesiyle açıklanabilir.
Kültür ve Toplum
11
Yapısalcı Açıdan Kültür
Yapısalcı yaklaşım, kültürü insan zihninin birikimli (kümülatif) ürünleri
ve bilinçaltı süreçlerin yansıması olan paylaşılan semboller sistemi olarak tanımlamaktadır. Bu kuram, psikolojik faktör ve süreçlerle kültür arasındaki
ilişkilere dikkati çekmektedir. Bu açıdan kültürü oluşturan farklı ögeler ve
görünümler, aslında benzer süreç ve yapıların permutasyonu veya transformasyonunun sonuçları olarak görülmektedir. Buna göre kültürel ürünlerin
farklı olabileceği, ancak bütün kültürlerin, insan zihninin bir ürünü olduğu
kabul edilmektedir. Dolayısıyla bu açıdan kültürel ürünlerin, aynı zihinsel
mekanizmalar yoluyla üretildiği kabul edilmektedir. Levi Strauss, bütün
kültür ögelerinde olmamakla birlikte bilinçaltı yapı düzeyinde bütün kültürlerde ortak evrenselliklerin bulunduğunu ileri sürmektedir (Allaire ve
Firsirotu, 1984). Kültüre ilişkin bu yaklaşım, psiko-dinamik yaklaşım olarak
da adlandırılmaktadır. Buna göre kültür, insanın evrensel bilinçaltı yapısının
bir yansıması olarak tanımlanmakta, kültür üzerindeki bir araştırmanın amacı da gizli olanı, yani insan bilincinin evrensel boyutlarını açıklamak olarak görülmektedir.
Sembolik Açıdan Kültür
Bazı antropologlar, kültür ya da toplumları, paylaşılan ortak anlam ve
sembol sistemleri olarak açıklamaktadırlar. Sembolik ya da semiyotik açıdan
kültür, insanların kafasında değil, sosyal aktörlerin paylaştıkları anlam ve
düşüncelerde aranmalıdır. Önemli semboller ya da zihinsel ürünler, sosyal
etkileşim sürecinde düzenli anlam sisteminin oluşumunda gerekli hammaddeleri oluşturmaktadır (Allaire ve Firsirotu, 1984). Bu açıdan kültür, birtakım semboller içinde örgütlenmiş anlamlar bütünü olarak tanımlanmaktadır.
Kültüre bu açıdan yaklaşan antropologlar, insanı da anlam üreten ve dünyasını anlamlı semboller üzerine kuran bir varlık olarak tanımlamaktadır
(Simircich 1983a, 1985). Sembolik açıdan yaklaşıldığında insanın kendi dışındaki fiziksel ve sosyal çevreyle olan ilişkilerinin, sembolik süreçler yoluyla
gerçekleştiği kabul edilmektedir. Dolayısıyla herhangi bir sosyal grubun
üyelerinin, paylaştıkları ortak anlam ve sembollerin derecesine bağlı olarak
dünyalarını anlamlandırmada da birbirine benzer davranışlar gösterecekleri
kabul edilmektedir (Barley, 1983). Bu yönden bir kültürün açıklanabilmesi
için o kültürü üreten ve paylaşan sosyal aktörlerin bakış açılarının belirlenmesi gerekli görülmektedir. Semboller, sözel, davranışsal, fiziki mahiyette
olabilir. Ancak semboller içinde dile ilişkin semboller oldukça geniş bir
tutar. Zira dil, başlıbaşına en gelişmiş bir semboller sistemi olup kültürün
üretilmesinde ve aktarılmasında da temel araç konumundadır.
Örgütler ve Kültürler
12
Sosyo-Kültürel Sistemin Bir Parçası Olarak Kültür
Kültürü, sosyo-kültürel bir sistem olarak ele alanlara göre kültür, sosyal
sistemin bir parçası olarak görülmektedir. Bu yaklaşımda kültürel alan,
sosyal alana dahil edilmekte ya da davranış, sosyo-kültürel sistemin bir ürünü olarak görülmektedir. Kültürü bu başlık altında ele alan yaklaşımlar,
eşzamanlı (synchronic) ve artzamanlı (diachronic) yaklaşımlar olarak ikiye
ayrılmaktadır. Eşzamanlı yaklaşım, kültürün belirli bir zaman dilimindeki
durumunu incelemekte iken artzamanlı yaklaşım da onu zaman içinde değişen bir sistem olarak ele almaktadır. Eşzamanlı yaklaşım, yapısal-işlevsel ve
işlevsel yaklaşım olmak üzere iki alt başlıkta açıklanmaktadır. Artzamanlı
yaklaşım da tarihsel-yayılmacı (historical-diffusionist) ve çevresel-uyumcu
(ecological-adaptionist) yaklaşımlar olmak üzere yine iki alt başlıkta ele
alınmaktadır (Allaire ve Firsirotu, 1984).
İşlevsel Açıdan Kültür
İşlevsel yaklaşımına göre kültür, bireylerin biyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarının karşılanması sırasında ortaya çıkan problemleri çözmede bir araç olarak görülmektedir. Dolayısıyla bu açıdan bir kültürü oluşturan ögeler, temel
insan ihtiyaçlarını karşılayan işlevsel araçlar olarak görülmektedir. İşlevselci
yaklaşım kültürün, bireyin/grubun yaşama ilişkin temel sorunlarının çözümünü ve ihtiyaçlarının karşılanmasını sağlayan bir araç olduğunu kabul
etmektedir. İşlevselcilik açısından bütün sosyal kurumların toplumsal sistem
içinde belirli işlevleri olduğu kabul edilmektedir. İşlevselcilik, pekçok antropolog ve sosyoloğun olduğu kadar örgüt ve yönetim kuramcısının da yaklaşım ve kuramlarına kaynaklık etmiştir. Yapısalcılık, sistem yaklaşımları ve
yapısal-işlevsel yaklaşımlara biçim vermiştir.
Yapısal-İşlevsel Açıdan Kültür
Yapısal-işlevsel açıdan kültür, belirli bir çevrede, belirli bir sosyal sistem
içinde yer alan insanların sosyal yaşamlarını düzenli bir biçimde sürdürebilmeleri için gerekli olan uyum sağlayıcı/uyarlayıcı bir mekanizma olarak görülmektedir. Bu açıdan kültür, düzenli bir sosyal yaşam oluşturmak, bu yaşamı
ve uyarlama mekanizmalarını sürdürmek, dolayısıyla toplumun çevresiyle
dengesini sağlamak ve devam ettirmek için sosyal yapıyı da içine alan bütünleşik bir sistem olarak görülmektedir. Bu açıdan kültür, sosyal sistemin bir
ögesi ya da alt sistemi olarak ele alınmaktadır. Bu geleneğe bağlı antropologlar (Radliffe-Brown, Durkheim), sosyal sistemlerin yapı ve işlevlerden
meydana geldiğini ileri sürerek herhangi bir sosyal olgunun açıklanabilmesi
Kültür ve Toplum
13
için onun hem yapısının hem de işlevinin açıklanması gereği üzerinde durmuştur (Allaire ve Firsirotu 1984). Kültüre ilişkin bu bakış açısı, örgüt kültürü konusunda yapılan birçok tanım üzerinde de etkili olmuştur.
Çevresel-Uyumcu Açıdan Kültür
Bu yaklaşımda temel ilgi, davranışlar olup kültür, insan toplumlarının
içinde yaşadıkları çevreye uyumlarını sağlamada ve varlıklarını sürdürmede
gerekli sosyal davranış örnekleri olarak ele alınmaktadır. Bu anlamda kültür,
sosyal olarak öğrenilen ve aktarılan davranış örüntüleri olarak tanımlanmaktadır. Sosyo-kültürel sistemler ve bunların çevreleriyle diyalektik iç etkileşimi, karşılıklı bir süreci ve nedenselliği kapsamaktadır (Allaire ve Firsirotu
1984).
Tarihsel-Yayılmacı Açıdan Kültür
Bu yaklaşım kültürü, tarihsel koşulların ve süreçlerin ürettiği, geçici
(temporal), karşılıklı etkileşime dayalı, süperorganik ve özerk formlar olarak ele almaktadır. Bu geleneğe bağlı antropologlar, kültürel ögeleri, tarihsel süreç içinde sosyal sistemler arasında birinden diğerine, bir mekândan
diğer bir mekâna, yayılma süreçleriyle değişerek geçiş yapabilen ögeler olarak ele almaktadırlar. Değişme ise, kültürleme ve assimile etme süreçlerinin
bir sonucu olarak açıklanmaktadır (Allaire ve Firsirotu 1984).
Kültür Tanımlarından ve Kuramlarından Ulaşılan Sonuçlar
Yukarıda kültür konusunda geliştirilmiş olan bazı kuramlar açısından
kültür tanımlarından kısaca söz edilmiştir. Bunların ötesinde kültürle ilgili
olarak antropolojide ve diğer alanlarda yüzlerce tanım yapılmıştır. Burada
bu tanımlar üzerinde durulmamıştır. Ancak kültür konusunda yapılan tartışmalardan, yapılan tanımlardan ve geliştirilen teori ve yaklaşımlardan
hareketle aşağıdaki sonuçlara ulaşılabilir:
•
Zihinsel açıdan kültür, insanı hayvanlardan ayıran öğrenilmiş
alışkanlık ve düşünceler bütünü,
•
Yapısal yönden kültür, birbiriyle ilişkili görüşler, semboller ve
davranışlar örüntüsü,
•
İşlevsel açıdan kültür, insanın içinde yaşadığı çevreye uyum sağlamasında karşılaştığı problemleri çözme biçimi,
Örgütler ve Kültürler
14
•
Sembolik açıdan kültür, paylaşılan anlamlı semboller sistemi,
•
Tarihsel açıdan kültür, öncekiler tarafından gelecek kuşaklara
aktarılan gelenek ya da sosyal miras,
•
Davranışsal açıdan kültür, yaşamda öğrenilen ve paylaşılan insan davranışlarının toplamı,
•
Normatif açıdan kültür, insanların nasıl hareket etmesi gerektiğine ilişkin idealler, değerler ve kurallar toplamı olarak tanımlanabilir.
Kültürle ilgili yukarıdaki tanım ve açıklamaları özetlemeke gerekirse, aşağıdaki genellemelere ulaşılabilir:
1. Kültür, bir insan grubu tarafından ortaklaşa olarak üretilir ve aktarılır.
Sosyal(ortak) bir kültürden söz etmek, belirli bir insan grubundan
söz etmek demektir. Zira sosyal yönden kültür, bir insan grubuna
bağlı olarak söz edilebilecek bir fenomendir. Bir insan grubu olmadan ortak bir kültürden de söz edilemez. Sosyal kültür, bir kuşaktan
diğer kuşağa değişik yollarla aktarılarak sürdürülür.
2. Kültürün tarihsel bir arka planı vardır. Kültür, zaman içinde oluşmaktadır. Dolayısıyla kültürün oluşabilmesi için belirli bir zaman dilimine ihtiyaç vardır. Kültürün oluşabilmesi, belirli bir insan grubunun belirli bir süre birlikteliğine ve ortak yaşamına bağlıdır. Bir kültürün tam olarak çözümlenebilmesi, onun tarihsel arka planını incelemeyi gerektirir.
3.
Kültür dinamiktir ve zamanla değişebilir. Kültür, durağan bir özelliğe
sahip değildir. Kültürün üyeleri, kültürü bir yandan öğrenirken bir
yandan da kültür değişerek ve yeniden yorumlanarak sürekli yeniden üretilir ve sonrakilere aktarılır.
4. Kültür, eylemleri gerçekleştirmenin yolunu gösterir. Kültür, aynı zamanda normatif bir sistem olarak onu üreten ve paylaşan insan
gruplarının davranışlarını düzenler, eylemlerini belirler, temel yaşam sorunlarının çözüm biçimini gösterir.
5. Kültür, büyük ölçüde bir semboller sistemidir. Kültür, paylaşılan değer, inanç, norm ve davranış örüntüleri olarak büyük ölçüde sembollerden oluşan ve semboller (dil, efsane, mit, ideoloji) yoluyla öğrenilen ve aktarılan bir sistemdir. Kültürün üyesi olan insanlar, yaşamlarını söz konusu sembollere göre düzenler.
Download